Бюджетті жоспарлау негіздері
КІРІСПЕ
Бюджетті жоспарлау негіздері
2.1. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың рөлі және мақсаттары
2.2. Бюджетті жоспарлау принциптері.
Жоспарлауда қолданатын норма мен нормативтердің рөлі және мәні.
2.3. Жоспарлау мен болжамдаудың кезеңдері, әдіс пен тәсілдері.
2.4. Мемлекеттің орта мерзімді фискалдық саясаты
2.5. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік
жоспарлаудың құқықтық негіздері
2.6. Мемлекеттік басқару және жоспарлау жүйесін жетілдіру
2.7. Мемлекеттік жоспарлау жүйесін реформалау
2.8. Бюджетті жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін енгізу
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Бюджетті жоспарлау негіздері
2.1. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың рөлі және мақсаттары
2.2. Бюджетті жоспарлау принциптері.
Жоспарлауда қолданатын норма мен нормативтердің рөлі және мәні.
2.3. Жоспарлау мен болжамдаудың кезеңдері, әдіс пен тәсілдері.
2.4. Мемлекеттің орта мерзімді фискалдық саясаты
2.5. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік
жоспарлаудың құқықтық негіздері
2.6. Мемлекеттік басқару және жоспарлау жүйесін жетілдіру
2.7. Мемлекеттік жоспарлау жүйесін реформалау
2.8. Бюджетті жоспарлау модулі мен оны орындау мониторингін енгізу
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны мен мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Ел Президенті Н.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» деген Қазақстан халқына Жолдауында басымдықтар қатарына «нәтижелілік қағидасына негізделген мемлекеттік басқару жүйесін дамыту жөніндегі» шараларды жедел іске асыруды бөліп көрсетті. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына «жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру, бюджет қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін арттыру жөніндегі жұмысты жеделдету» міндеті қойылды.
Әкімшілік реформаны іске асыру шеңберінде Қазақстанда нәтижелер бойынша мемлекеттік басқару жүйесіне өту көзделеді. Нәтижелер бойынша басқару тұжырымдамасы басқару технологияларын жеке меншік сектордан мемлекеттік басқаруға көшіруді білдіреді. Нәтижеге бағдарланған басқару әдістері мен рәсімдерін енгізу атап айтқанда жоспарлау мен бюджеттік процесске деген көзқарастың өзгергенін білдіреді. Стратегиялық жоспарлау қағидасына өту мемлекеттік органдарда елді дамытудың стратегиялық мақсаттары мен міндеттемелеріне жетуге, мемлекеттік басқару сапасын арттыруға мүмкіндік туғызады. Бюджеттік жүйе реформасының бір бағыты болып табылатын нәтижеге бағдарланған бюджеттендіруді (бұдан әрі - НББ) енгізу «шығындарды басқарудан» «нәтижелерді басқаруға» өтуді білдіреді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Ел Президенті Н.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» деген Қазақстан халқына Жолдауында басымдықтар қатарына «нәтижелілік қағидасына негізделген мемлекеттік басқару жүйесін дамыту жөніндегі» шараларды жедел іске асыруды бөліп көрсетті. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына «жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру, бюджет қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін арттыру жөніндегі жұмысты жеделдету» міндеті қойылды.
Әкімшілік реформаны іске асыру шеңберінде Қазақстанда нәтижелер бойынша мемлекеттік басқару жүйесіне өту көзделеді. Нәтижелер бойынша басқару тұжырымдамасы басқару технологияларын жеке меншік сектордан мемлекеттік басқаруға көшіруді білдіреді. Нәтижеге бағдарланған басқару әдістері мен рәсімдерін енгізу атап айтқанда жоспарлау мен бюджеттік процесске деген көзқарастың өзгергенін білдіреді. Стратегиялық жоспарлау қағидасына өту мемлекеттік органдарда елді дамытудың стратегиялық мақсаттары мен міндеттемелеріне жетуге, мемлекеттік басқару сапасын арттыруға мүмкіндік туғызады. Бюджеттік жүйе реформасының бір бағыты болып табылатын нәтижеге бағдарланған бюджеттендіруді (бұдан әрі - НББ) енгізу «шығындарды басқарудан» «нәтижелерді басқаруға» өтуді білдіреді.
1. Ел Президенті Н.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» - 2008ж. 6 ақпан
2. Салық Кодексі - Алматы 2004ж
3. «Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. – 2002ж 29 қаңтар
4. Б. С. Өтебаев., Мемлекеттік бюджет. Алматы 2006жыл «Экономика» (96-103беттер)
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы 1995ж
6. Сартаев С.С., Найманбаев С.М. Бюджеттік құқық: оқу құралы – Алматы: Жеті жарғы. 2006 жыл
7. Қаржы-экономика сөздігі. Алматы: ҚР Білім жэне ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007
8. http://www.google.ru ақпарат көзі
9. http://press-service@minplan.kz ақпарат көзі
2. Салық Кодексі - Алматы 2004ж
3. «Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. – 2002ж 29 қаңтар
4. Б. С. Өтебаев., Мемлекеттік бюджет. Алматы 2006жыл «Экономика» (96-103беттер)
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы 1995ж
6. Сартаев С.С., Найманбаев С.М. Бюджеттік құқық: оқу құралы – Алматы: Жеті жарғы. 2006 жыл
7. Қаржы-экономика сөздігі. Алматы: ҚР Білім жэне ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007
8. http://www.google.ru ақпарат көзі
9. http://press-service@minplan.kz ақпарат көзі
КІРІСПЕ
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны мен мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі
өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс
және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы
қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру
үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Ел Президенті Н.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деген
Қазақстан халқына Жолдауында басымдықтар қатарына нәтижелілік қағидасына
негізделген мемлекеттік басқару жүйесін дамыту жөніндегі шараларды жедел
іске асыруды бөліп көрсетті. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің алдына жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру, бюджет
қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін
арттыру жөніндегі жұмысты жеделдету міндеті қойылды.
Әкімшілік реформаны іске асыру шеңберінде Қазақстанда нәтижелер бойынша
мемлекеттік басқару жүйесіне өту көзделеді. Нәтижелер бойынша басқару
тұжырымдамасы басқару технологияларын жеке меншік сектордан мемлекеттік
басқаруға көшіруді білдіреді. Нәтижеге бағдарланған басқару әдістері мен
рәсімдерін енгізу атап айтқанда жоспарлау мен бюджеттік процесске деген
көзқарастың өзгергенін білдіреді. Стратегиялық жоспарлау қағидасына өту
мемлекеттік органдарда елді дамытудың стратегиялық мақсаттары мен
міндеттемелеріне жетуге, мемлекеттік басқару сапасын арттыруға мүмкіндік
туғызады. Бюджеттік жүйе реформасының бір бағыты болып табылатын нәтижеге
бағдарланған бюджеттендіруді (бұдан әрі - НББ) енгізу шығындарды
басқарудан нәтижелерді басқаруға өтуді білдіреді.
Нәтижелер бойынша басқару жөніндегі технологияларды, атап айтқанда
стратегиялық жоспарлау мен НББ бойынша енгізу ұзақ уақытты талап етеді.
Дамыған елдерде бұл процесс ұзақ уақыт бойы жүзеге асырылады және қазіргі
уақытта нәтижелілік қағидасына негізделген тетіктің әбден жетілдірілуі
жалғасуда.
Қазіргі уақытта Қазақстанда негізі 3-жылдық бюджет болып табылатын
мемлекеттік жоспарлаудың жаңа моделі енгізілуде. Осыған байланысты 2007
жылы Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу
жөніндегі тұжырымдама бекітілді. Осы тұжырымдама бағдарламалық құжаттарды
әзірлеу мен мазмұнына жаңа көзқарастарды енгізуді, бюджеттік
бағдарламаларды қалыптастыру рәсімдерін сапалы қайта қарауды көздейді.
Ағымдағы 2008 жылы үш пилотты әділет, қаржы, экономика және бюджеттік
жоспарлау министрліктерінде және Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдіктерінде
мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің негізгі элементтерін енгізу
басталды.
Мемлекеттік жоспарлау жүйесі мен бюджет саласындағы реформалар шегінде
ҚР орталық мемлекеттік органдары алғаш рет өздерінің стратегиялық
жоспарлары мен бюджеттік бағдарламаларын НББ қағидалары негізінде және ҚР
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі әзірлеген және 2008 жылдың
25 наурызында Қазақстан республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған ҚР
мемлекеттік органдарының Стратегиялық жоспарларын әзірлеу жөніндегі
Әдістемелік ұсынымдарға сәйкес дайындайды. НББ және осы тұжырымдамаға
байланысты рәсімдерді енгізу үшін ҚР мемлекеттік органдары НББ қағидалары
мен талаптарын айқын түсінуі қажет. Ол үшін НББ негізінде бюджеттік
жоспарлау жөніндегі кешенді әдістемелік нұсқаулықты әзірлеу, оқу
тренингтерін жүргізу, енгізілетін жүйелердің тиімді жұмыс істеуіндегі әрбір
мемлекеттік органның рөлі мен орны туралы түсіндіру жұмыстарын жүргізу
қажет.
ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі әзірлеген әдістемелік
ұсынымдарға сәйкес ҚР Мемлекеттік органдарының Стратегиялық жоспарларының
жобалары мынадай құрылымда жасалуға тиіс:
1. Миссия және көрініс
2. Ағымдағы жағдайды талдау
3. Мемлекеттік орган қызметінің стратегиялық бағыттары, мақсаттары мен
міндеттері
4. Мемлекеттік органның функционалдық мүмкіндіктері және ықтимал
тәуекелдері
5. Бюджеттік бағдарламалар
Бюджетті жоспарлау негіздері
1. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың рөлі және мақсаттары
Бюджеттік жоспарлау Бюджетті жоспарлау - бюджеттің жоспарлы түрде
жасалуы, қаралуы, бекітілуі және атқарылуы барысы; басқарудың әрбір
деңгейінде бюджеттік ресурстардың көлемін, құралу көздерін, нысаналы
мақсатқа пайдаланылуын анықтауға мүмкіндік беретін қаржы жоспарлауының
құрамдас бөлігі. Бюджеттік жоспарлауда бюджеттік ресурстарды елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарынан туындайтын мақсаттар
мен міндеттерге сәйкес жұмылдыру жолдары айқындалады. Нарықтық қатынастар
жағдайында Бюджеттік жоспарлаудың мазмұны, әдіснамасы мен әдістемесі
түбегейлі өзгерді. Ол директивалық жоспарлаудан индикативтік жоспарлауға
айналды; онда жалпы шығындық көрсеткіштердің орнына пайда алуға
бағдарланған өзге өлшеуіштерді пайдалануға мүмкіндік туды.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру
мен оларды негізгі мақсаттарды, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
қарай тереңдетуге, білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, индустарлды-
инновациялық дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің
мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда
көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің әр
түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықталандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және
әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті-
экономикалық даму бағдарламасы табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны – бюджеттік
жоспарлау, барлық халық шаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі
болады. Сонымен қатар, қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың
рөлі өте зор, себебі ол тек қана бюджеттің кірістері мен шығындарының
жоспарын құруы және оларды атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттемелерді
тағайындау мен бюджеттік қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді.
Бюджеттің басқа қаржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік
жоспарлауға жалпымемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды
реформалау мен биліктік өкілеттілікті орталықсызданудың барлық бюджеттік
процеске қатысушылар арасындағы қаржылық және бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру байланысында және мемлекеттік шығындарды, олардың формалары мен
қаржыландыру әдістерін ұтымдылауда білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен, бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен
шығындардың теңгерушіліктерімен өзара байланыс талаптарына сәйкес болуы
тиіс. Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты – ол төлемдердің әрбір түрі
бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр
түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз
ету. Кірістер мен шығындарды басқарудың мағынасы тиісті өкілетті
органдардың мемлекеттік бюджетке салықтар мен төлемдердің түсуін болжамдау,
талдау мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету,
бюджеттік құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен
шығындық бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
• орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар арасындағы
қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
• бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық
қамтамасыз етуді қатысу дәрежесін тағайындау;
• қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі
кезеңде пайда болған тенденцияларды, нақты әлеуметті-экономикалық шарттарды
және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып,
бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау
нәтижесінің мемлекеттің қаржы-бюджеттік саясатында тиімді шаралар
қабылдауда өте маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс
істеуді қарастырады:
• кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингенттердің
болжамдық мөлшерін анықтау;
• әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
• қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандырулықты теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты тағайындау
2.2. Бюджетті жоспарлау принциптері.
Жоспарлауда қолданатын норма мен нормативтердің рөлі және мәні.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық, теңгерушілік
және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске асырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджетін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға, бюджеттер деңгейлері арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық саясаттың
бағыттары мен елдің әлеуметті-экономикалық даму болжамдарына негізделген
ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлаумен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі кейбір деңгейдегі бюджетті атқару
мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция беру
арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғатты-климаттық және
әлеуметті-экономикалық ерекшеліктерді есепке алу қажет, себебі олар әр
аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан
бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер пайдаланады. Бюджеттік
кодекске сәйкес натуралды нормативтер – ол бюджетті жоспарлау мен атқаруда
міндетті түрде пайдаланатын материалды немесе материалды емес қажетті
байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады және
бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерде қолданатын кірістерді бөлісу нормативтер – ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша
шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.
2.3. Жоспарлау мен болжамдаудың кезеңдері, әдіс пен тәсілдері.
Бюджеттік жоспарлау – әр түрлі статистикалық, экономика-математикалық,
сараптамалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы іске асырылады. Негізінде
бюджет – толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен шығындарды есептеуге
мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл әдіс бюджетпен
қарастырылған кірістер мен шығындардан басқа бір де біреуі болуға тиісті
еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджет құрудың бюджет-брутто және бюджет-
нетто атты әдістері де қолданылады. Егер де бюджетте мемлекеттің барлық
кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе, онда мұндай бюджетті
бюджет-брутто деп атайды. Ал егер де бюджеттің көрсеткіштері баптары
бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни кірістердің әрбір
баптары бойынша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға жұмсалған шығындарсыз
анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.
Мемлекеттің әлеуметті-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы бюджеттің
құрал ретіндегі рөлі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға сәйкес
арнайы бюджеттендіру әдістері негізіндегі орта мерзімді бюджеттік
жоспарлауды қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттелеу әдіс маңында
бағдарламалық даму стратегия мен қолда бар бюджет ресурстары базасы және
бюджеттік бағдарламалар жоспарлау негізі арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлау, яғни алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықтары анықталады,
олар бюджет шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланады. Олар тікшіл (вертикальды) және көлбеулі
(горизонтальды) теңестіру әдістерге бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) нақты қаржы
ресурстарымен (жергілікті бюджеттердің кірістік бөлімі) қамтамасыз ету
мақсаттары шешіледі. Мысалы, тікшіл теңестіру әдістері көмегімен шығындық
функияларды іске асырудың қаржылық базасы қамтамасыз ету мен биліктің әр
деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде бекіту
әрекеттенеді.
Бюджеттерді кірістер бойы қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйектілік
есептеледі. Барлық кезедердің ішіндегі ең маңыздысы – ол салықтық
түсімдерді болжамдау кезеңі, содан кейін – маңыздылық мәні аз емес салықтық
емес түсімдерді болжамдау кезеңі. Келесі кезеңдері – ол негізгі капиталды
сатудан түсетін түсімдерді болжамдау, ресми трансферттердің , берілген
несиелерді өтеудің, қаржылық активтер сату мен Үкіметтік займдардың
түсімдерін анықтау.
Алдағы жылғы бюджетке кірістердің түсуін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді әлеуметті-
экономикалық даму жоспарларының макроэкономикалық көрсеткіштері, елдің орта
мерзімді фискалдық саясаттың ережелері мен көрсеткіштері, ағымдағы
мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдауда
пайдаланатын негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ретінде жалпы ішкі өнім
көлемі, ақша құралдарының көлемі, еңбекақы қорының мөлшері, инфляция
индексі, тауар айналымының көлемі, импортты-экпорттық операциялардың
көлемі, Ұлттық валюта курсы қолданылады.
Кірістер түсімін болжамдаудың негізінде клесі принциптер жатыр:
• республика бойынша болжамдық көрсеткіштердің есептемелер қалыптасуының
бірыңғайлығы;
• болжамдық көрсеткіштер есептемелерінің мөлдірлігі;
• болжамдық көрсеткіштердің анықтығы мен объективтігі;
• барлық бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша әр ай мен тоқсанға бөлінген
және жалпы жылға болжамдаған бюджет түсімдерінің есептемелері.
Болжамдайтын бюджеттік көрсеткіштер есептеуі жылдық бюджет
көрсеткіштерінің есептеуінен біраз ерекшеліктері бар, себебі жылдық
көрсеткіштер тікелей есептеулер әдістерімен анықталады. Ал мұндай әдістер
қажетті мәліметтер жоқтығынан болжамдауда қолдануы қиын. Сондықтан бюджет
кірістерінің болжамдауы көбінесе әр түрлі динамикалық сипаттары бар әдістер
пайдалану арқылы іске асырылады. Сондай дістердің бірі – ол бюджеттің
тұрақты сипаты бар кірістерді болжамдауда қолданатын экстраполяция әдісі,
екіншісі – эксперт-мамандар жасап дәлілдеген тұжырымдар негізінде
пайдаланатын эксперттік бағалау әдісі. Тәжірибеде, объективтік болжам алу
үшін осы екі әдісті бірге қолданады.
Бюджет кірістерін болжамдауда бюджеттік көрсеткіштерінің регрессия
сызығы бойынша өзгерістер заңдылығын әшкерелеу мақсатта корреляциялық
модельдер пайдалануы мүмкін. Мұнда бюджеттік көрсеткіштерді бюджет
қалыптастыруға әсер ететін бірнеше факторлардың өзгеруіне байланысты
қаралады. Бюджет кірістерінің әр түрлі факторлар өзгерістерінен
функционалды байланыстылығын пайдалану сол кірістердің және жалпы шығындар
көлемдерін анықтауға мүмкіншілік беретін экономико-математикалық модель
құруға болады.
2.4. Мемлекеттің орта мерзімді фискалдық саясаты
Бюджет кодексі мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау негізінде бюджеттік процесті іске асыруын анықтайды. Ал
бюджеттік жоспарлауға стратегиялық бағытты беретін Үкімет тарапынан
жасалып, алдымыздағы үшжылдық мерзімге салықтық-бюджеттік бағдарламаны
анықтайтын арнайы құжат – ол Үкіметтің Орта мерзімді фискалдық саясат атты
құжат. Бұл құжат елдің Орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары
мен басқа да стратегиялық және бағдарламалық құжаттар негізінде жыл сайын
бір жылға ұзартылып отыратын үшжылдық мерзімге жасалады. Бұл құжаттың
маңыздылығы мен қажеттілігі, ең алдымен елдің экономикалық дамуы көп
жағдайда оның қаржы жүйесінің даму бағыттарына тәуелді екенімен, екіншіден,
жүргізіп жатқан салықтық-бюджеттік саясаттың ахуалы мен оның бүгінгі
талаптарға сәйкестігімен дәлілденеді. Келесі қаржы – жылға бюджет жасаудың
негізі болғандықтан, фискалдық саясат мемлекеттің қаржы ресурстарын
жұмылдыру және оларды тиімді пайдалануға, экономиканың басымдылық
секторларын ынталандыру арқылы мемлекеттік билік оған нақты әсер етуге және
халыққа әлеуметтік демеуді қамтамасыз етуге себепші болады. Бұл құжат
мәнінен ел экономикасын басқарудың, яғни макроэкономикалық тиянақтылықты
қамтамасыз ету мен қаржы ресурстарын қайта бөлісу құралдарының бірі болады.
Орта мерзімді фискалдың саясатты жасауда келесі негізгі мақсаттарға
көңіл бөлінеді:
• ағымдағы және болашақ нысандағы жетуді қамтамасыз ететін фискалдық
стратегияны тағайындау;
• алдағы үшжылдық мерзімге қажетті қаржы ресурстар көлемін анықтау;
• стратегиялық басымдылықтардың негізінде бюджеттік құралдарды бөлісу
бағыттарын анықтау;
• мезгілінде жоспарлауды іске асыруға қажетті болжамдық бюджеттік
қаржыландыруды қамтамасыз ету;
• бюджеттік процестің мөлдірлігі мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін оны
ретке келтіру;
• бюджеттік процестің жалғастырушылығын қамтамасыз ету;
• фискалдық тәртіпті жоғарылату.
Орта мерзімдік фискалдық саясат мазмұны бойынша өз алды тізбекті түрде
фискалдық саясаттың нысаны мен мақсаттарын, негізгі бағыттары мен оларды
іске асырушы механизмдерін баяндайтын құжат. Бұл құжатта республиканың
әлеуметті-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын іске асыру әдістері,
бюджеттердің болжамдық көрсеткіштері, бюджеттік құралдарды жұмсайтын
басымдылық бағыттары, бюджетаралық қатынастардың даму бағыттары, фискалдық
мүмкіндік тәуекелдер анықталады.
Демек, бұл құжат мемлекеттің алдыңғы үшжылдық мерзімге арналған салықтық-
бюджеттік саясатын баяндайды, яғни салықтық пен кірістер саясатын, шығындар
саясатын, бюджеттік несиелеудің саясатын, қаржылық активтер саласының
саясатын, бюджетаралық қатынастар саясатын, мемлекеттік және мемлекеттің
кепіліндегі қарыз алу мен борыш саясатын.
2.5. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік
жоспарлаудың құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының тиімділігі
республикалық (орталық мемлекеттік бюджет ретінде) және жергілікті
бюджеттерді мемлекеттің, сондай-ақ оның әкімшілік-аумақтық құрылыстарының
орталықтандырылған қаржылық (бюджеттік) ресурстары ретінде жоспарлауға
тікелей байланысты болады. Бюджеттік жүйенің тиісті деңгейлерінде жүзеге
асырылатын бюджеттік жоспарлау Қазақстан Республикасының және оның
әкімшілік-аумақтық бірліктерінің орталықтандырылған негізгі ақша қорларын
құру, қалыптастыру, бөлу, сондай-ақ пайдалану (жұмсау) сияқты барлық
стадияларды қамтиды.
Осы орайда, айта кететін бір жәйт, бюджеттік жоспарлау бюджеттің жобасын
әзірлеу, қарау және бюджетті бекіту стадиялары, бюджетті атқару және оның
атқарылуын бақылау стадиялары, бюджеттің атқарылуы туралы есептемені
әзірлеу және бекіту стадиялары сияқты Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексінде айқындалған тәртіппен орналасады.
Бюджеттік жоспарлаудың (процестің) мән-жайлары Қазақстан Республикасының
мемлекеттік және бюджеттік құрылысының негіздеріне, мемлекеттің бюджет
саясатының ұстанымдары мен мемлекеттік билік органдарының бюджеттік
жүйедегі құзіретіне (құқықтарына) сай айқындалады, сондай-ақ оның барлық
стадиялары үш жылдың көлемінде іске асырылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын уақтылы әрі сапалы
әзірлеу республикалық және жергілікті бюджет комиссиялар тарапынан
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттік жоспарлау Қазақстан Республикасының бюджеті мен оның әкімшілік-
аумақтық құрылыстары бюджеттерінің кірісі мен шығынын, олардың кірісіне
салық салу жүйесінен, мемлекеттік қарыз алу жүйесінен және басқа да түсім
көздерінен түсетін ақшалай ресурстарды басқаруға, сондай-ақ бюджеттік
қаражаттарды шығындар бойынша пайдалануды реттеуге мүмкіндік береді.
Бюджеттік жоспарлау барысында мемлекеттің қаржылық (бюджеттік)
ресурстарының көлемі мен оларды Қазақстан Республикасының аумағында бөлу
арасындағы баланс қамтамасыз етіледі, сондай-ақ әрбір басымды әрі мақсатты
бағытта жұмсалынатын бюджеттік қаражаттар қаржыландыру көзімен (жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерге байланысты республикалық бюджеттің қаржылық
әлеуетімен) тікелей байланыстырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың барлық стадиялары ұйымдастыру бюджеттік құқықтық
нормаларымен қатаң регламенттеледі. Республикалық және жергілікті бюджеттер
бір қаржы жылына арналып әзірленетіндіктен (бекіту стадиясынан өткеннен
кейін) тек бір жыл көлемінде, яғни ағымдағы жылдың 1 қаңтарынан 31
желтоқсанына дейін (оны қоса) жұмыс істейді.
Республикалық бюджетті жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған
бюджет түсімдерінің көлемін және қоғамдық – мемлекеттік басымдықтарды
ескере отырып, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму міндеттеріне сәйкес
оларды пайдалану бағыттарын нысаналау әрі айқындау жөніндегі ұсыныстарды
әзірлеу процесі болып табылады.
Республикалық бюджет бір қаржы жылына арналып жоспарланады. Кезекті
қаржы жылына арналған бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үшжылдық
кезеңге арналған бюджеттің болжамы жасалады. Республикалық бюджеттің
жобасын әзірлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Президенті айқындайды.
Республикалық бюджет жобасын уақтылы және сапалы әзірлеу, сондай-ақ
бюджетті нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар жасауды қамтамасыз ету
мақсатында бюджеттік комиссия құрылады.
Республикалық бюджеттік комиссия өз қызметін тұрақты негізде жүзеге
асырады.
Республикалық бюджеттік комиссияның құзыреті:
1. алдағы үшжылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясат
жөнінде ұсыныстар жасауды;
2. тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының
көрсеткіштерін айқындау жөнінде ұсыныстар жасауды;
3. алдағы үшжылдық кезеңде және жоспарланып отырған қаржы жылында
қаржыландыруға арналған бюджеттік бағдарламаларды іріктеу, орта
мерзімді фискалдық саясатты негізге ала отырып, оларды іске асыру
тетігін айқындау жөнінде ұсыныстар жасауды;
4. республикалық бюджеттің шығындарын ұлғайтуды немесе түсімдерін
қысқартуды көздейтін нормативтік құқықтық актілердің жобалары бойынша
ұсыныстар жасауды;
5. тиісті қаржы жылына арналған бюджеттерді нақтылау жөнінде ұсыныстар
жасауды;
6. республикалық бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау
нәтижелерін қарауды және солар бойынша ұсыныстар жасауды;
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық
Бюджеттік комиссия туралы Ережеде көзделген өзге де өкілеттіктерді
қамтиды.
Республикалық бюджеттік комиссияның құрамына бюджеттік комиссияның
төрағасы, бюджеттік комиссия төрағасының орынбасарлары, бюджеттік
комиссиясының хатшысы және бюджеттік комиссияның мүшелері кіреді.
Республикалық бюджеттік комиссияның төрағасы осы комиссияның қызметіне
басшылық жасайды және оның отырыстарын өткізеді, комиссияның жұмысын
жоспарлайды әрі оның шешімдерінің іске асырылуына жалпы бақылау жүргізеді,
сондай-ақ комиссия жүзеге асыратын қызметке жауапты болады. Бюджеттік
комиссияның төрағасы болмаған кезде оның функцияларын бюджеттік комиссия
төрағасының өзі тағайындаған орынбасары орындайды.
Республикалық бюджеттік комиссияның хатшысы бюджеттік комиссияның
қызметін қамтамасыз ету жөніндегі жұмысты үйлестіреді, бюджеттік комиссия
отырыстарының хаттамаларын дайындайды.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган орта мерзімді фискалдық
саясат негізінде ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму
бағдарламалары үшін бюджет шығыстарының лимиттерін қалыптастырады.
Республикалық бюджеттік әзірлеу кезінде майызды рөл атқаратын бюджеттік
өтінім бюджеттік бағдарламалардың қажеттілігін негіздеу және оларды
қаржыландыру сомаларын айқындау үшін алдағы қаржы жылына және үш жылдық
кезеңге арнап жыл сайын республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері
жасайтын әрі табыс ететін құжаттар жиынтығы болып саналады.
Бюджеттік өтінім бірыңғай бюджеттік сыныптама, бюджет шығыстарының
лимиттері, өткен қаржы жылы республикалық бюджеттік комиссия мақұлдаған үш
жылдық кезеңге арналған бюджеттік өтінім, республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары және орта мерзімді
фискалдық саясат, басымды бюджеттік инвестициялық жобалар (бағдарламалар)
тізбесі негізінде жасалады.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде көзделген бюджетті нақтылау
жағдайларын есептемегенде, бюджеттік бағдарлама әкімшісі жыл сайын бір ғана
бюджеттік өтінім жасайды.
Республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшісінің бюджеттік өтінімі
мынандай құжаттар мен ақпараттарды:
1. бюджеттік бағдарламалардың тізбесін және олар бойынша шығыстар
сомасын;
2. бюджеттік бағдарламаның түсіндірмелі жазбасын;
3. бюджеттік өтінімге енгізілген бюджеттік бағдарлама паспортының
жобасын;
4. кредиторлық берешектің жалпы сомасын және оның пайда болуының
себептерін көрсете, сондай-ақ міндетті түрде жылдар бойынша бөле
отырып, ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарындағы жағдай бойынша
кредиторлық берешек туралы ақпаратты;
5. дебиторлық берешектің жалпы сомасын және оның пайда болуының
себептерін көрсете, сондай-ақ міндетті түрде жылдар бойынша бөле
отырып, ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарындағы жағдай бойынша
дебиторлық берешек туралы ақпаратты;
6. байланысты гранттар сомасын міндетті түрде жұмсалу бағыттары бойынша
бөле отырып, ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарындағы жағдай бойынша
алынған және пайдаланылған байланысты гранттар туралы ақпаратты:
7. бюджеттік өтінімге енгізілген бюджеттік бағдарлама бойынша шығыстардың
есептерін қамтиды.
Осы орайда, мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілген
қызметтерді) сатудан түскен өздерінің иелігінде қалатын ақшалай түсімдері
мен шығыстарының тиісті қаржы жылына арналған болжамы бюджеттік жоспарлау
жөніндегі орталық уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша жасалып,
бюджеттік өтініммен бірге табыс етіледі.
Бюджеттік бағдарламалардың тізбесі өткен жылғы есептілік деректерін,
алдағы жылға арналған жоспарлы көрсеткіштерді және алдағы үш жылдық кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерді көрсете отырып, алдағы үш жылдық кезеңге
белгіленген нысанда әкімші жоспарлайтын бюджеттік бағдарламаларды
айқындайды.
Бюджеттік бағдарламаға жасалған түсіндірмелі жазба жоспарланып отырған
бюджеттік бағдарламаның қысқаша сипаттамасын, оның мәнін және республиканың
немесе аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына қажеттілігі мен рөлін
айқындайды, сондай-ақ өткен жылғы бюджеттік өтінімнен ауытқу себептерін
көрсетеді.
Бағдарлама паспортының жобасы бюджеттік бағдарламаның мақсаттарын,
міндеттерін, нормативтік-құқықтарын негіздемесін, күтілетін нәтижелерін, іс-
шараларын, жауапты орындаушыларын, орындау мерзімдерін, ұлттық валютамен
көрсетілген құнын, қаржыландыру көздерін айқындайтын құжат болып
есептеледі.
Бюджеттік өтінімді жасау және ұсыну тәртібін әдетте, бюджеттік жоспарлау
жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындайды.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган Республикалық
бюджеттік комиссия қаюылдаған шешімдерінің негізінде алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын жасап, оны
Республикалық бюджеттік комиссияның қарауына енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкілікті
нұсқасын қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы
жылдың 1 тамызынан кешіктірілмей аяқталады.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган алдағы қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын ағымдағы жылдың
15 тамызынан кешіктірмей ҚР-ның Үкіметіне қарауға табыс етеді.
Республикалық бюджетті жоспарлау мемлекеттің шаруашылығы аясындағы
әлеуметтік-экономикалық жоспарлы даму басымдықтарын қаржыландыруды
қамтамасыз етуге арналған республикалық бюджеттің кірісін қаржылық
заңнамамен айқындалған салықтық, салықтық емес және басқа да түсімдерінің
көлемінде қалыптастыру, сондай-ақ оларды әлеуметтік-экономикалық даму
негізгі бағыттарына сәйкес пайдалану жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу процесі
ретінде көрініс табады.
Ал республикалық бюджетті жоспарлаудың құқықтық негіздерін Қазақстан
Республикасы бюджеттік жүйесінің республикалық бюджет бөлігінде тиісінше
әрі тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін бюджеттік процестің ережелері
мен принциптерін айқындайтын әрі белгілейтін, уәкілетті мемлекеттік
органдардың, оның ішінде жоспарлау – қаржылық органдарының республикалық
бюджеттің жобасын әзірлеу және қарау, оны бекіту, атқару және атқарылуына
бақылау жүргізу, сондай-ақ атқарылуы туралы есептемені бекіту жөніндегі іс-
қимылдарын регламентейтін Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің 68, 69,
70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 79, 81, 82, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94,
96, 100, 121, 123, 138(3)-баптар құрайды.
Жергілікті бюджетті жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған
бюджет түсімдерінің көлемін және басымдықтарды ескере отырып, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану
бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу процесі болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі айқындайды.
Жергілікті бюджет бір қаржы жылына жоспарланады. Кезекті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджеттің жобасымен бір мезгілде орта мерзімді
фискалдық саясат негізінде алдағы үш жылдық кезеңге арналған жергілікті
бюджеттің болжамы жасалады.
Орта мерзімді фискалдық саясат әкімшілік-аумақтық құрылыстың әлеуметтік-
экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары негізінде, өткен қаржы жылы
бекітілген орта мерзімді фискалдық саясат, салалық (секторлық), аймақтық
бағдарламалар, өткен қаржы жылы ішінде бюджеттің атқарылуын талдау мен
бағалау мән-жайлары ескеріліп, сондай-ақ оның негізгі бағыттары жыл сайын
түзетіліп үш жылдық кезеңге әзірленеді. Орта мерзімді фискалдық саясатты
әзірлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Жергілікті атқарушы органның алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта
мерзімді фискалдық саясатын жергілікті атқарушы органдар ағымдағы жылдың 1
шілдесіне дейін бекітеді және ол міндетті түрде жарияланады. Жергілікті
бюджетті жоспарлау және оны атқару кезінде заттай нормаларды қолдану
міндетті болып табылады. Заттай нормаларға әдетте, қажетті материалдық
немесе материалдық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны мен мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі
өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс
және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы
қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру
үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Ел Президенті Н.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деген
Қазақстан халқына Жолдауында басымдықтар қатарына нәтижелілік қағидасына
негізделген мемлекеттік басқару жүйесін дамыту жөніндегі шараларды жедел
іске асыруды бөліп көрсетті. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің алдына жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру, бюджет
қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін
арттыру жөніндегі жұмысты жеделдету міндеті қойылды.
Әкімшілік реформаны іске асыру шеңберінде Қазақстанда нәтижелер бойынша
мемлекеттік басқару жүйесіне өту көзделеді. Нәтижелер бойынша басқару
тұжырымдамасы басқару технологияларын жеке меншік сектордан мемлекеттік
басқаруға көшіруді білдіреді. Нәтижеге бағдарланған басқару әдістері мен
рәсімдерін енгізу атап айтқанда жоспарлау мен бюджеттік процесске деген
көзқарастың өзгергенін білдіреді. Стратегиялық жоспарлау қағидасына өту
мемлекеттік органдарда елді дамытудың стратегиялық мақсаттары мен
міндеттемелеріне жетуге, мемлекеттік басқару сапасын арттыруға мүмкіндік
туғызады. Бюджеттік жүйе реформасының бір бағыты болып табылатын нәтижеге
бағдарланған бюджеттендіруді (бұдан әрі - НББ) енгізу шығындарды
басқарудан нәтижелерді басқаруға өтуді білдіреді.
Нәтижелер бойынша басқару жөніндегі технологияларды, атап айтқанда
стратегиялық жоспарлау мен НББ бойынша енгізу ұзақ уақытты талап етеді.
Дамыған елдерде бұл процесс ұзақ уақыт бойы жүзеге асырылады және қазіргі
уақытта нәтижелілік қағидасына негізделген тетіктің әбден жетілдірілуі
жалғасуда.
Қазіргі уақытта Қазақстанда негізі 3-жылдық бюджет болып табылатын
мемлекеттік жоспарлаудың жаңа моделі енгізілуде. Осыған байланысты 2007
жылы Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу
жөніндегі тұжырымдама бекітілді. Осы тұжырымдама бағдарламалық құжаттарды
әзірлеу мен мазмұнына жаңа көзқарастарды енгізуді, бюджеттік
бағдарламаларды қалыптастыру рәсімдерін сапалы қайта қарауды көздейді.
Ағымдағы 2008 жылы үш пилотты әділет, қаржы, экономика және бюджеттік
жоспарлау министрліктерінде және Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдіктерінде
мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің негізгі элементтерін енгізу
басталды.
Мемлекеттік жоспарлау жүйесі мен бюджет саласындағы реформалар шегінде
ҚР орталық мемлекеттік органдары алғаш рет өздерінің стратегиялық
жоспарлары мен бюджеттік бағдарламаларын НББ қағидалары негізінде және ҚР
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі әзірлеген және 2008 жылдың
25 наурызында Қазақстан республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған ҚР
мемлекеттік органдарының Стратегиялық жоспарларын әзірлеу жөніндегі
Әдістемелік ұсынымдарға сәйкес дайындайды. НББ және осы тұжырымдамаға
байланысты рәсімдерді енгізу үшін ҚР мемлекеттік органдары НББ қағидалары
мен талаптарын айқын түсінуі қажет. Ол үшін НББ негізінде бюджеттік
жоспарлау жөніндегі кешенді әдістемелік нұсқаулықты әзірлеу, оқу
тренингтерін жүргізу, енгізілетін жүйелердің тиімді жұмыс істеуіндегі әрбір
мемлекеттік органның рөлі мен орны туралы түсіндіру жұмыстарын жүргізу
қажет.
ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі әзірлеген әдістемелік
ұсынымдарға сәйкес ҚР Мемлекеттік органдарының Стратегиялық жоспарларының
жобалары мынадай құрылымда жасалуға тиіс:
1. Миссия және көрініс
2. Ағымдағы жағдайды талдау
3. Мемлекеттік орган қызметінің стратегиялық бағыттары, мақсаттары мен
міндеттері
4. Мемлекеттік органның функционалдық мүмкіндіктері және ықтимал
тәуекелдері
5. Бюджеттік бағдарламалар
Бюджетті жоспарлау негіздері
1. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың рөлі және мақсаттары
Бюджеттік жоспарлау Бюджетті жоспарлау - бюджеттің жоспарлы түрде
жасалуы, қаралуы, бекітілуі және атқарылуы барысы; басқарудың әрбір
деңгейінде бюджеттік ресурстардың көлемін, құралу көздерін, нысаналы
мақсатқа пайдаланылуын анықтауға мүмкіндік беретін қаржы жоспарлауының
құрамдас бөлігі. Бюджеттік жоспарлауда бюджеттік ресурстарды елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарынан туындайтын мақсаттар
мен міндеттерге сәйкес жұмылдыру жолдары айқындалады. Нарықтық қатынастар
жағдайында Бюджеттік жоспарлаудың мазмұны, әдіснамасы мен әдістемесі
түбегейлі өзгерді. Ол директивалық жоспарлаудан индикативтік жоспарлауға
айналды; онда жалпы шығындық көрсеткіштердің орнына пайда алуға
бағдарланған өзге өлшеуіштерді пайдалануға мүмкіндік туды.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру
мен оларды негізгі мақсаттарды, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
қарай тереңдетуге, білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, индустарлды-
инновациялық дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің
мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда
көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің әр
түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықталандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және
әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті-
экономикалық даму бағдарламасы табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны – бюджеттік
жоспарлау, барлық халық шаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі
болады. Сонымен қатар, қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың
рөлі өте зор, себебі ол тек қана бюджеттің кірістері мен шығындарының
жоспарын құруы және оларды атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттемелерді
тағайындау мен бюджеттік қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді.
Бюджеттің басқа қаржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік
жоспарлауға жалпымемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды
реформалау мен биліктік өкілеттілікті орталықсызданудың барлық бюджеттік
процеске қатысушылар арасындағы қаржылық және бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру байланысында және мемлекеттік шығындарды, олардың формалары мен
қаржыландыру әдістерін ұтымдылауда білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен, бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен
шығындардың теңгерушіліктерімен өзара байланыс талаптарына сәйкес болуы
тиіс. Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты – ол төлемдердің әрбір түрі
бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр
түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз
ету. Кірістер мен шығындарды басқарудың мағынасы тиісті өкілетті
органдардың мемлекеттік бюджетке салықтар мен төлемдердің түсуін болжамдау,
талдау мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету,
бюджеттік құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен
шығындық бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
• орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар арасындағы
қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
• бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық
қамтамасыз етуді қатысу дәрежесін тағайындау;
• қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі
кезеңде пайда болған тенденцияларды, нақты әлеуметті-экономикалық шарттарды
және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып,
бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау
нәтижесінің мемлекеттің қаржы-бюджеттік саясатында тиімді шаралар
қабылдауда өте маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс
істеуді қарастырады:
• кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингенттердің
болжамдық мөлшерін анықтау;
• әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
• қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандырулықты теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты тағайындау
2.2. Бюджетті жоспарлау принциптері.
Жоспарлауда қолданатын норма мен нормативтердің рөлі және мәні.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық, теңгерушілік
және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске асырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджетін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға, бюджеттер деңгейлері арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық саясаттың
бағыттары мен елдің әлеуметті-экономикалық даму болжамдарына негізделген
ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлаумен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі кейбір деңгейдегі бюджетті атқару
мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция беру
арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғатты-климаттық және
әлеуметті-экономикалық ерекшеліктерді есепке алу қажет, себебі олар әр
аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан
бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер пайдаланады. Бюджеттік
кодекске сәйкес натуралды нормативтер – ол бюджетті жоспарлау мен атқаруда
міндетті түрде пайдаланатын материалды немесе материалды емес қажетті
байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады және
бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерде қолданатын кірістерді бөлісу нормативтер – ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша
шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.
2.3. Жоспарлау мен болжамдаудың кезеңдері, әдіс пен тәсілдері.
Бюджеттік жоспарлау – әр түрлі статистикалық, экономика-математикалық,
сараптамалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы іске асырылады. Негізінде
бюджет – толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен шығындарды есептеуге
мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл әдіс бюджетпен
қарастырылған кірістер мен шығындардан басқа бір де біреуі болуға тиісті
еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджет құрудың бюджет-брутто және бюджет-
нетто атты әдістері де қолданылады. Егер де бюджетте мемлекеттің барлық
кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе, онда мұндай бюджетті
бюджет-брутто деп атайды. Ал егер де бюджеттің көрсеткіштері баптары
бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни кірістердің әрбір
баптары бойынша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға жұмсалған шығындарсыз
анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.
Мемлекеттің әлеуметті-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы бюджеттің
құрал ретіндегі рөлі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға сәйкес
арнайы бюджеттендіру әдістері негізіндегі орта мерзімді бюджеттік
жоспарлауды қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттелеу әдіс маңында
бағдарламалық даму стратегия мен қолда бар бюджет ресурстары базасы және
бюджеттік бағдарламалар жоспарлау негізі арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлау, яғни алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықтары анықталады,
олар бюджет шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланады. Олар тікшіл (вертикальды) және көлбеулі
(горизонтальды) теңестіру әдістерге бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) нақты қаржы
ресурстарымен (жергілікті бюджеттердің кірістік бөлімі) қамтамасыз ету
мақсаттары шешіледі. Мысалы, тікшіл теңестіру әдістері көмегімен шығындық
функияларды іске асырудың қаржылық базасы қамтамасыз ету мен биліктің әр
деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде бекіту
әрекеттенеді.
Бюджеттерді кірістер бойы қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйектілік
есептеледі. Барлық кезедердің ішіндегі ең маңыздысы – ол салықтық
түсімдерді болжамдау кезеңі, содан кейін – маңыздылық мәні аз емес салықтық
емес түсімдерді болжамдау кезеңі. Келесі кезеңдері – ол негізгі капиталды
сатудан түсетін түсімдерді болжамдау, ресми трансферттердің , берілген
несиелерді өтеудің, қаржылық активтер сату мен Үкіметтік займдардың
түсімдерін анықтау.
Алдағы жылғы бюджетке кірістердің түсуін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді әлеуметті-
экономикалық даму жоспарларының макроэкономикалық көрсеткіштері, елдің орта
мерзімді фискалдық саясаттың ережелері мен көрсеткіштері, ағымдағы
мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдауда
пайдаланатын негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ретінде жалпы ішкі өнім
көлемі, ақша құралдарының көлемі, еңбекақы қорының мөлшері, инфляция
индексі, тауар айналымының көлемі, импортты-экпорттық операциялардың
көлемі, Ұлттық валюта курсы қолданылады.
Кірістер түсімін болжамдаудың негізінде клесі принциптер жатыр:
• республика бойынша болжамдық көрсеткіштердің есептемелер қалыптасуының
бірыңғайлығы;
• болжамдық көрсеткіштер есептемелерінің мөлдірлігі;
• болжамдық көрсеткіштердің анықтығы мен объективтігі;
• барлық бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша әр ай мен тоқсанға бөлінген
және жалпы жылға болжамдаған бюджет түсімдерінің есептемелері.
Болжамдайтын бюджеттік көрсеткіштер есептеуі жылдық бюджет
көрсеткіштерінің есептеуінен біраз ерекшеліктері бар, себебі жылдық
көрсеткіштер тікелей есептеулер әдістерімен анықталады. Ал мұндай әдістер
қажетті мәліметтер жоқтығынан болжамдауда қолдануы қиын. Сондықтан бюджет
кірістерінің болжамдауы көбінесе әр түрлі динамикалық сипаттары бар әдістер
пайдалану арқылы іске асырылады. Сондай дістердің бірі – ол бюджеттің
тұрақты сипаты бар кірістерді болжамдауда қолданатын экстраполяция әдісі,
екіншісі – эксперт-мамандар жасап дәлілдеген тұжырымдар негізінде
пайдаланатын эксперттік бағалау әдісі. Тәжірибеде, объективтік болжам алу
үшін осы екі әдісті бірге қолданады.
Бюджет кірістерін болжамдауда бюджеттік көрсеткіштерінің регрессия
сызығы бойынша өзгерістер заңдылығын әшкерелеу мақсатта корреляциялық
модельдер пайдалануы мүмкін. Мұнда бюджеттік көрсеткіштерді бюджет
қалыптастыруға әсер ететін бірнеше факторлардың өзгеруіне байланысты
қаралады. Бюджет кірістерінің әр түрлі факторлар өзгерістерінен
функционалды байланыстылығын пайдалану сол кірістердің және жалпы шығындар
көлемдерін анықтауға мүмкіншілік беретін экономико-математикалық модель
құруға болады.
2.4. Мемлекеттің орта мерзімді фискалдық саясаты
Бюджет кодексі мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау негізінде бюджеттік процесті іске асыруын анықтайды. Ал
бюджеттік жоспарлауға стратегиялық бағытты беретін Үкімет тарапынан
жасалып, алдымыздағы үшжылдық мерзімге салықтық-бюджеттік бағдарламаны
анықтайтын арнайы құжат – ол Үкіметтің Орта мерзімді фискалдық саясат атты
құжат. Бұл құжат елдің Орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары
мен басқа да стратегиялық және бағдарламалық құжаттар негізінде жыл сайын
бір жылға ұзартылып отыратын үшжылдық мерзімге жасалады. Бұл құжаттың
маңыздылығы мен қажеттілігі, ең алдымен елдің экономикалық дамуы көп
жағдайда оның қаржы жүйесінің даму бағыттарына тәуелді екенімен, екіншіден,
жүргізіп жатқан салықтық-бюджеттік саясаттың ахуалы мен оның бүгінгі
талаптарға сәйкестігімен дәлілденеді. Келесі қаржы – жылға бюджет жасаудың
негізі болғандықтан, фискалдық саясат мемлекеттің қаржы ресурстарын
жұмылдыру және оларды тиімді пайдалануға, экономиканың басымдылық
секторларын ынталандыру арқылы мемлекеттік билік оған нақты әсер етуге және
халыққа әлеуметтік демеуді қамтамасыз етуге себепші болады. Бұл құжат
мәнінен ел экономикасын басқарудың, яғни макроэкономикалық тиянақтылықты
қамтамасыз ету мен қаржы ресурстарын қайта бөлісу құралдарының бірі болады.
Орта мерзімді фискалдың саясатты жасауда келесі негізгі мақсаттарға
көңіл бөлінеді:
• ағымдағы және болашақ нысандағы жетуді қамтамасыз ететін фискалдық
стратегияны тағайындау;
• алдағы үшжылдық мерзімге қажетті қаржы ресурстар көлемін анықтау;
• стратегиялық басымдылықтардың негізінде бюджеттік құралдарды бөлісу
бағыттарын анықтау;
• мезгілінде жоспарлауды іске асыруға қажетті болжамдық бюджеттік
қаржыландыруды қамтамасыз ету;
• бюджеттік процестің мөлдірлігі мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін оны
ретке келтіру;
• бюджеттік процестің жалғастырушылығын қамтамасыз ету;
• фискалдық тәртіпті жоғарылату.
Орта мерзімдік фискалдық саясат мазмұны бойынша өз алды тізбекті түрде
фискалдық саясаттың нысаны мен мақсаттарын, негізгі бағыттары мен оларды
іске асырушы механизмдерін баяндайтын құжат. Бұл құжатта республиканың
әлеуметті-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын іске асыру әдістері,
бюджеттердің болжамдық көрсеткіштері, бюджеттік құралдарды жұмсайтын
басымдылық бағыттары, бюджетаралық қатынастардың даму бағыттары, фискалдық
мүмкіндік тәуекелдер анықталады.
Демек, бұл құжат мемлекеттің алдыңғы үшжылдық мерзімге арналған салықтық-
бюджеттік саясатын баяндайды, яғни салықтық пен кірістер саясатын, шығындар
саясатын, бюджеттік несиелеудің саясатын, қаржылық активтер саласының
саясатын, бюджетаралық қатынастар саясатын, мемлекеттік және мемлекеттің
кепіліндегі қарыз алу мен борыш саясатын.
2.5. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік
жоспарлаудың құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының тиімділігі
республикалық (орталық мемлекеттік бюджет ретінде) және жергілікті
бюджеттерді мемлекеттің, сондай-ақ оның әкімшілік-аумақтық құрылыстарының
орталықтандырылған қаржылық (бюджеттік) ресурстары ретінде жоспарлауға
тікелей байланысты болады. Бюджеттік жүйенің тиісті деңгейлерінде жүзеге
асырылатын бюджеттік жоспарлау Қазақстан Республикасының және оның
әкімшілік-аумақтық бірліктерінің орталықтандырылған негізгі ақша қорларын
құру, қалыптастыру, бөлу, сондай-ақ пайдалану (жұмсау) сияқты барлық
стадияларды қамтиды.
Осы орайда, айта кететін бір жәйт, бюджеттік жоспарлау бюджеттің жобасын
әзірлеу, қарау және бюджетті бекіту стадиялары, бюджетті атқару және оның
атқарылуын бақылау стадиялары, бюджеттің атқарылуы туралы есептемені
әзірлеу және бекіту стадиялары сияқты Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексінде айқындалған тәртіппен орналасады.
Бюджеттік жоспарлаудың (процестің) мән-жайлары Қазақстан Республикасының
мемлекеттік және бюджеттік құрылысының негіздеріне, мемлекеттің бюджет
саясатының ұстанымдары мен мемлекеттік билік органдарының бюджеттік
жүйедегі құзіретіне (құқықтарына) сай айқындалады, сондай-ақ оның барлық
стадиялары үш жылдың көлемінде іске асырылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын уақтылы әрі сапалы
әзірлеу республикалық және жергілікті бюджет комиссиялар тарапынан
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттік жоспарлау Қазақстан Республикасының бюджеті мен оның әкімшілік-
аумақтық құрылыстары бюджеттерінің кірісі мен шығынын, олардың кірісіне
салық салу жүйесінен, мемлекеттік қарыз алу жүйесінен және басқа да түсім
көздерінен түсетін ақшалай ресурстарды басқаруға, сондай-ақ бюджеттік
қаражаттарды шығындар бойынша пайдалануды реттеуге мүмкіндік береді.
Бюджеттік жоспарлау барысында мемлекеттің қаржылық (бюджеттік)
ресурстарының көлемі мен оларды Қазақстан Республикасының аумағында бөлу
арасындағы баланс қамтамасыз етіледі, сондай-ақ әрбір басымды әрі мақсатты
бағытта жұмсалынатын бюджеттік қаражаттар қаржыландыру көзімен (жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерге байланысты республикалық бюджеттің қаржылық
әлеуетімен) тікелей байланыстырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың барлық стадиялары ұйымдастыру бюджеттік құқықтық
нормаларымен қатаң регламенттеледі. Республикалық және жергілікті бюджеттер
бір қаржы жылына арналып әзірленетіндіктен (бекіту стадиясынан өткеннен
кейін) тек бір жыл көлемінде, яғни ағымдағы жылдың 1 қаңтарынан 31
желтоқсанына дейін (оны қоса) жұмыс істейді.
Республикалық бюджетті жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған
бюджет түсімдерінің көлемін және қоғамдық – мемлекеттік басымдықтарды
ескере отырып, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму міндеттеріне сәйкес
оларды пайдалану бағыттарын нысаналау әрі айқындау жөніндегі ұсыныстарды
әзірлеу процесі болып табылады.
Республикалық бюджет бір қаржы жылына арналып жоспарланады. Кезекті
қаржы жылына арналған бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үшжылдық
кезеңге арналған бюджеттің болжамы жасалады. Республикалық бюджеттің
жобасын әзірлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Президенті айқындайды.
Республикалық бюджет жобасын уақтылы және сапалы әзірлеу, сондай-ақ
бюджетті нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар жасауды қамтамасыз ету
мақсатында бюджеттік комиссия құрылады.
Республикалық бюджеттік комиссия өз қызметін тұрақты негізде жүзеге
асырады.
Республикалық бюджеттік комиссияның құзыреті:
1. алдағы үшжылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясат
жөнінде ұсыныстар жасауды;
2. тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының
көрсеткіштерін айқындау жөнінде ұсыныстар жасауды;
3. алдағы үшжылдық кезеңде және жоспарланып отырған қаржы жылында
қаржыландыруға арналған бюджеттік бағдарламаларды іріктеу, орта
мерзімді фискалдық саясатты негізге ала отырып, оларды іске асыру
тетігін айқындау жөнінде ұсыныстар жасауды;
4. республикалық бюджеттің шығындарын ұлғайтуды немесе түсімдерін
қысқартуды көздейтін нормативтік құқықтық актілердің жобалары бойынша
ұсыныстар жасауды;
5. тиісті қаржы жылына арналған бюджеттерді нақтылау жөнінде ұсыныстар
жасауды;
6. республикалық бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау
нәтижелерін қарауды және солар бойынша ұсыныстар жасауды;
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық
Бюджеттік комиссия туралы Ережеде көзделген өзге де өкілеттіктерді
қамтиды.
Республикалық бюджеттік комиссияның құрамына бюджеттік комиссияның
төрағасы, бюджеттік комиссия төрағасының орынбасарлары, бюджеттік
комиссиясының хатшысы және бюджеттік комиссияның мүшелері кіреді.
Республикалық бюджеттік комиссияның төрағасы осы комиссияның қызметіне
басшылық жасайды және оның отырыстарын өткізеді, комиссияның жұмысын
жоспарлайды әрі оның шешімдерінің іске асырылуына жалпы бақылау жүргізеді,
сондай-ақ комиссия жүзеге асыратын қызметке жауапты болады. Бюджеттік
комиссияның төрағасы болмаған кезде оның функцияларын бюджеттік комиссия
төрағасының өзі тағайындаған орынбасары орындайды.
Республикалық бюджеттік комиссияның хатшысы бюджеттік комиссияның
қызметін қамтамасыз ету жөніндегі жұмысты үйлестіреді, бюджеттік комиссия
отырыстарының хаттамаларын дайындайды.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган орта мерзімді фискалдық
саясат негізінде ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму
бағдарламалары үшін бюджет шығыстарының лимиттерін қалыптастырады.
Республикалық бюджеттік әзірлеу кезінде майызды рөл атқаратын бюджеттік
өтінім бюджеттік бағдарламалардың қажеттілігін негіздеу және оларды
қаржыландыру сомаларын айқындау үшін алдағы қаржы жылына және үш жылдық
кезеңге арнап жыл сайын республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері
жасайтын әрі табыс ететін құжаттар жиынтығы болып саналады.
Бюджеттік өтінім бірыңғай бюджеттік сыныптама, бюджет шығыстарының
лимиттері, өткен қаржы жылы республикалық бюджеттік комиссия мақұлдаған үш
жылдық кезеңге арналған бюджеттік өтінім, республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары және орта мерзімді
фискалдық саясат, басымды бюджеттік инвестициялық жобалар (бағдарламалар)
тізбесі негізінде жасалады.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде көзделген бюджетті нақтылау
жағдайларын есептемегенде, бюджеттік бағдарлама әкімшісі жыл сайын бір ғана
бюджеттік өтінім жасайды.
Республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшісінің бюджеттік өтінімі
мынандай құжаттар мен ақпараттарды:
1. бюджеттік бағдарламалардың тізбесін және олар бойынша шығыстар
сомасын;
2. бюджеттік бағдарламаның түсіндірмелі жазбасын;
3. бюджеттік өтінімге енгізілген бюджеттік бағдарлама паспортының
жобасын;
4. кредиторлық берешектің жалпы сомасын және оның пайда болуының
себептерін көрсете, сондай-ақ міндетті түрде жылдар бойынша бөле
отырып, ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарындағы жағдай бойынша
кредиторлық берешек туралы ақпаратты;
5. дебиторлық берешектің жалпы сомасын және оның пайда болуының
себептерін көрсете, сондай-ақ міндетті түрде жылдар бойынша бөле
отырып, ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарындағы жағдай бойынша
дебиторлық берешек туралы ақпаратты;
6. байланысты гранттар сомасын міндетті түрде жұмсалу бағыттары бойынша
бөле отырып, ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарындағы жағдай бойынша
алынған және пайдаланылған байланысты гранттар туралы ақпаратты:
7. бюджеттік өтінімге енгізілген бюджеттік бағдарлама бойынша шығыстардың
есептерін қамтиды.
Осы орайда, мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілген
қызметтерді) сатудан түскен өздерінің иелігінде қалатын ақшалай түсімдері
мен шығыстарының тиісті қаржы жылына арналған болжамы бюджеттік жоспарлау
жөніндегі орталық уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша жасалып,
бюджеттік өтініммен бірге табыс етіледі.
Бюджеттік бағдарламалардың тізбесі өткен жылғы есептілік деректерін,
алдағы жылға арналған жоспарлы көрсеткіштерді және алдағы үш жылдық кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерді көрсете отырып, алдағы үш жылдық кезеңге
белгіленген нысанда әкімші жоспарлайтын бюджеттік бағдарламаларды
айқындайды.
Бюджеттік бағдарламаға жасалған түсіндірмелі жазба жоспарланып отырған
бюджеттік бағдарламаның қысқаша сипаттамасын, оның мәнін және республиканың
немесе аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына қажеттілігі мен рөлін
айқындайды, сондай-ақ өткен жылғы бюджеттік өтінімнен ауытқу себептерін
көрсетеді.
Бағдарлама паспортының жобасы бюджеттік бағдарламаның мақсаттарын,
міндеттерін, нормативтік-құқықтарын негіздемесін, күтілетін нәтижелерін, іс-
шараларын, жауапты орындаушыларын, орындау мерзімдерін, ұлттық валютамен
көрсетілген құнын, қаржыландыру көздерін айқындайтын құжат болып
есептеледі.
Бюджеттік өтінімді жасау және ұсыну тәртібін әдетте, бюджеттік жоспарлау
жөніндегі орталық уәкілетті орган айқындайды.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган Республикалық
бюджеттік комиссия қаюылдаған шешімдерінің негізінде алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын жасап, оны
Республикалық бюджеттік комиссияның қарауына енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкілікті
нұсқасын қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы
жылдың 1 тамызынан кешіктірілмей аяқталады.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган алдағы қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын ағымдағы жылдың
15 тамызынан кешіктірмей ҚР-ның Үкіметіне қарауға табыс етеді.
Республикалық бюджетті жоспарлау мемлекеттің шаруашылығы аясындағы
әлеуметтік-экономикалық жоспарлы даму басымдықтарын қаржыландыруды
қамтамасыз етуге арналған республикалық бюджеттің кірісін қаржылық
заңнамамен айқындалған салықтық, салықтық емес және басқа да түсімдерінің
көлемінде қалыптастыру, сондай-ақ оларды әлеуметтік-экономикалық даму
негізгі бағыттарына сәйкес пайдалану жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу процесі
ретінде көрініс табады.
Ал республикалық бюджетті жоспарлаудың құқықтық негіздерін Қазақстан
Республикасы бюджеттік жүйесінің республикалық бюджет бөлігінде тиісінше
әрі тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін бюджеттік процестің ережелері
мен принциптерін айқындайтын әрі белгілейтін, уәкілетті мемлекеттік
органдардың, оның ішінде жоспарлау – қаржылық органдарының республикалық
бюджеттің жобасын әзірлеу және қарау, оны бекіту, атқару және атқарылуына
бақылау жүргізу, сондай-ақ атқарылуы туралы есептемені бекіту жөніндегі іс-
қимылдарын регламентейтін Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің 68, 69,
70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 79, 81, 82, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94,
96, 100, 121, 123, 138(3)-баптар құрайды.
Жергілікті бюджетті жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған
бюджет түсімдерінің көлемін және басымдықтарды ескере отырып, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану
бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу процесі болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі айқындайды.
Жергілікті бюджет бір қаржы жылына жоспарланады. Кезекті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджеттің жобасымен бір мезгілде орта мерзімді
фискалдық саясат негізінде алдағы үш жылдық кезеңге арналған жергілікті
бюджеттің болжамы жасалады.
Орта мерзімді фискалдық саясат әкімшілік-аумақтық құрылыстың әлеуметтік-
экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары негізінде, өткен қаржы жылы
бекітілген орта мерзімді фискалдық саясат, салалық (секторлық), аймақтық
бағдарламалар, өткен қаржы жылы ішінде бюджеттің атқарылуын талдау мен
бағалау мән-жайлары ескеріліп, сондай-ақ оның негізгі бағыттары жыл сайын
түзетіліп үш жылдық кезеңге әзірленеді. Орта мерзімді фискалдық саясатты
әзірлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Жергілікті атқарушы органның алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта
мерзімді фискалдық саясатын жергілікті атқарушы органдар ағымдағы жылдың 1
шілдесіне дейін бекітеді және ол міндетті түрде жарияланады. Жергілікті
бюджетті жоспарлау және оны атқару кезінде заттай нормаларды қолдану
міндетті болып табылады. Заттай нормаларға әдетте, қажетті материалдық
немесе материалдық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz