Валюта бағамы: негізгі түсініктер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I Бөлім. ВАЛЮТА БАҒАМЫ: НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР.
1.1 Валюта түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Валюта бағамы және оның қалыптасуына әсер ететін факторлар ... ... ... ...7
II Бөлім. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ
2.1 Валюта жүйесінің мәні және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
III Бөлім. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ.
3.1 Халықаралық экономикалық қатынастарға валюталық бағамның өзгерiсiнiң ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.2 Валюталық бағамның макроэкономикалық рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
IV Бөлім. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМ ӨЗГЕРІС ӘСЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ БАҒЫТТАРЫ.
4.1 Валюталық қатынастарды реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... 29
4.2 Қазақстан республикасындағы валюталық реттеудiң әдiстерi ... ... ... ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
I Бөлім. ВАЛЮТА БАҒАМЫ: НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР.
1.1 Валюта түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Валюта бағамы және оның қалыптасуына әсер ететін факторлар ... ... ... ...7
II Бөлім. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ
2.1 Валюта жүйесінің мәні және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
III Бөлім. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ.
3.1 Халықаралық экономикалық қатынастарға валюталық бағамның өзгерiсiнiң ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.2 Валюталық бағамның макроэкономикалық рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
IV Бөлім. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМ ӨЗГЕРІС ӘСЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ БАҒЫТТАРЫ.
4.1 Валюталық қатынастарды реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... 29
4.2 Қазақстан республикасындағы валюталық реттеудiң әдiстерi ... ... ... ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Шын мәніндегі тәуелсіз елдің болашағы - оның экономикалық, әлеуметтік тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне де тікелей байланысты екендігі ақиқат. Сол үшін де Қазақстанның ұлттық валютасы теңгесін айналымға енгізу – ел Үкіметіне де, Ұлттық банкке де тәуелсіз экономикалық, қаржылық-кредиттік саясат жүргізуге мол мүмкіндік берді. 1992 жылдан бастап Елбасы теңгені дайындау және айналымға енгізу мәселесін алға қойған болатын. Теңге алғаш айналымға түскен жылы Ұлттық Банк әуелде 1 теңгені сол кездегі мың рубльге бағалаған болатын. Дегенмен де еліміздің саяси, әлеуметтік мәселелері және мемлекетаралық қатынастар ескеріле келіп бір теңге бес жүз сомға бекітілді. Кейіннен теңгенің бағамы елімізбен сауда жасайтын үлкен мемлекеттердің немесе АҚШ долларының валюталық себетіне сәйкес шығару керек болды. Екшелеп келіп, теңгені доллардың бағамына теңеп, бұл бірінші айналымға кірген күні бір доллар 4,75 теңге болып бекітілген. Тоқтала кететін мәселе, осы кезеңде үлкен құнсыздану тек қана Қазақстанда емес, сол кездегі ресейлік рубль ақша ықпал ететін барлық аймақтарда жүріп жатқан болатын. Атап айтар болсақ, құнсыздану елімізде 1992 жылы 3200 пайыз болса, теңгенің айналымға кірген 1993 жылы 2 700 пайыздай көрсеткішке жеткен. Бұл кезеңді мамандар кәдімгідей құнсызданудың ырықсызданған кезеңімен салыстырады. Осыншама құлдырауға теңгенің қарсы тұруы қамтылуы тиіс еді. Бірақ, бұған сол кездердің өзінде Қазақстанның Алтын валюталық қоры аздық етті. Уақыттың тапшылығы, қордың әлсіздігі әсер еткендіктен де, көпшілік жағдайда ұлттық валютаның бағамы экономиканың жағдайына да тікелей байланысты болып табылды. Теңгенің ең құлдыраған заманы 1994-96 жылдары болды.
Әуелгіде ұлттық валютаға беделді бабаларымыздың тұлғасын беру қазақтың кім болғандығын айғақтап тұратын ерекшелік ретінде жасалған шара секілді көрінуші еді. Ал Ұлттық банктің соңғы шешімінен тек батысқа еліктеушілікті байқауға болатын тәрізді. «Жалпы отарланған ұлттардың үлкен бір арманы – Тәуелсіздік алып, өзінің ұлттық валютасы болып, өзі дербес ел ретінде сол ұлттық валютасымен ішкі де, сыртқы да қатынастарды дамыту. Қазақ халқы да теңгесінен айрылған бір кездері теңгені қайта жаңартуды армандап, оған 1993 жылдың қарашасында қол жеткізілді.
Ұзақ мерзімді перспиктивадан мемлекеттің валюталық реттеуге тікелей араласуы тиімділікке қол жеткізбейді. Ұлттық валютаның бағамын жиі-жиі әрі ұзақ уақыт бойы тежеп отыру импортқа бағытталған жеке салаларға кері әсерін тигізуі мүмкін. Қазақстанға 2003 - 2015 жылдарға арналған индустриялдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру барысында басқа дамыған елдерден жаңа жоғары технологияларды, машиналар мен жабдықтарды, сондай-ақ жоғары технологиялық жетілдірудің маңызы зор.
Әуелгіде ұлттық валютаға беделді бабаларымыздың тұлғасын беру қазақтың кім болғандығын айғақтап тұратын ерекшелік ретінде жасалған шара секілді көрінуші еді. Ал Ұлттық банктің соңғы шешімінен тек батысқа еліктеушілікті байқауға болатын тәрізді. «Жалпы отарланған ұлттардың үлкен бір арманы – Тәуелсіздік алып, өзінің ұлттық валютасы болып, өзі дербес ел ретінде сол ұлттық валютасымен ішкі де, сыртқы да қатынастарды дамыту. Қазақ халқы да теңгесінен айрылған бір кездері теңгені қайта жаңартуды армандап, оған 1993 жылдың қарашасында қол жеткізілді.
Ұзақ мерзімді перспиктивадан мемлекеттің валюталық реттеуге тікелей араласуы тиімділікке қол жеткізбейді. Ұлттық валютаның бағамын жиі-жиі әрі ұзақ уақыт бойы тежеп отыру импортқа бағытталған жеке салаларға кері әсерін тигізуі мүмкін. Қазақстанға 2003 - 2015 жылдарға арналған индустриялдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру барысында басқа дамыған елдерден жаңа жоғары технологияларды, машиналар мен жабдықтарды, сондай-ақ жоғары технологиялық жетілдірудің маңызы зор.
1. Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулык. — Алматы: Жеті жарғы, 2011.
2. Банк терминдері мен ұғымдарының қазақша-орысша сөздігі. / Ғ. Сейіткасымов, Б. Бейсенғалиев, Ж. Бекболатұлы - Алматы: Экономика, 2006.
3. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2007 ж.
4. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
5. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001, - 466 б.
6. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
7. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
8. Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург 2001г.
9. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г
10. “Қазақ Энциклопедиясы”, II-том
11. Колесов В.П., Осьмова М. Н. Дүниежүзілік экономика, М., 2000;
12. Е.Н.Нәбиев “Халықаралық экономикалық қатынастар”. Астана 2001- б. 49
13. Д.М.Мадиярова”Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауiпсiздiк”. Алматы “Экономика” 2010ж. 31-б.
2. Банк терминдері мен ұғымдарының қазақша-орысша сөздігі. / Ғ. Сейіткасымов, Б. Бейсенғалиев, Ж. Бекболатұлы - Алматы: Экономика, 2006.
3. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2007 ж.
4. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
5. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001, - 466 б.
6. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
7. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
8. Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург 2001г.
9. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г
10. “Қазақ Энциклопедиясы”, II-том
11. Колесов В.П., Осьмова М. Н. Дүниежүзілік экономика, М., 2000;
12. Е.Н.Нәбиев “Халықаралық экономикалық қатынастар”. Астана 2001- б. 49
13. Д.М.Мадиярова”Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауiпсiздiк”. Алматы “Экономика” 2010ж. 31-б.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
I Бөлім. ВАЛЮТА БАҒАМЫ: НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР.
0.1 Валюта түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Валюта бағамы және оның қалыптасуына әсер ететін факторлар ... ... ... ...7
II Бөлім. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ
2.1 Валюта жүйесінің мәні және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
III Бөлім. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ.
3.1 Халықаралық экономикалық қатынастарға валюталық бағамның өзгерiсiнiң ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.2 Валюталық бағамның макроэкономикалық рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
IV Бөлім. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМ ӨЗГЕРІС ӘСЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ БАҒЫТТАРЫ.
4.1 Валюталық қатынастарды реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... 2 9
4.2 Қазақстан республикасындағы валюталық реттеудiң әдiстерi ... ... ... ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
КІРІСПЕ
Шын мәніндегі тәуелсіз елдің болашағы - оның экономикалық, әлеуметтік тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне де тікелей байланысты екендігі ақиқат. Сол үшін де Қазақстанның ұлттық валютасы теңгесін айналымға енгізу - ел Үкіметіне де, Ұлттық банкке де тәуелсіз экономикалық, қаржылық-кредиттік саясат жүргізуге мол мүмкіндік берді. 1992 жылдан бастап Елбасы теңгені дайындау және айналымға енгізу мәселесін алға қойған болатын. Теңге алғаш айналымға түскен жылы Ұлттық Банк әуелде 1 теңгені сол кездегі мың рубльге бағалаған болатын. Дегенмен де еліміздің саяси, әлеуметтік мәселелері және мемлекетаралық қатынастар ескеріле келіп бір теңге бес жүз сомға бекітілді. Кейіннен теңгенің бағамы елімізбен сауда жасайтын үлкен мемлекеттердің немесе АҚШ долларының валюталық себетіне сәйкес шығару керек болды. Екшелеп келіп, теңгені доллардың бағамына теңеп, бұл бірінші айналымға кірген күні бір доллар 4,75 теңге болып бекітілген. Тоқтала кететін мәселе, осы кезеңде үлкен құнсыздану тек қана Қазақстанда емес, сол кездегі ресейлік рубль ақша ықпал ететін барлық аймақтарда жүріп жатқан болатын. Атап айтар болсақ, құнсыздану елімізде 1992 жылы 3200 пайыз болса, теңгенің айналымға кірген 1993 жылы 2 700 пайыздай көрсеткішке жеткен. Бұл кезеңді мамандар кәдімгідей құнсызданудың ырықсызданған кезеңімен салыстырады. Осыншама құлдырауға теңгенің қарсы тұруы қамтылуы тиіс еді. Бірақ, бұған сол кездердің өзінде Қазақстанның Алтын валюталық қоры аздық етті. Уақыттың тапшылығы, қордың әлсіздігі әсер еткендіктен де, көпшілік жағдайда ұлттық валютаның бағамы экономиканың жағдайына да тікелей байланысты болып табылды. Теңгенің ең құлдыраған заманы 1994-96 жылдары болды.
Әуелгіде ұлттық валютаға беделді бабаларымыздың тұлғасын беру қазақтың кім болғандығын айғақтап тұратын ерекшелік ретінде жасалған шара секілді көрінуші еді. Ал Ұлттық банктің соңғы шешімінен тек батысқа еліктеушілікті байқауға болатын тәрізді. Жалпы отарланған ұлттардың үлкен бір арманы - Тәуелсіздік алып, өзінің ұлттық валютасы болып, өзі дербес ел ретінде сол ұлттық валютасымен ішкі де, сыртқы да қатынастарды дамыту. Қазақ халқы да теңгесінен айрылған бір кездері теңгені қайта жаңартуды армандап, оған 1993 жылдың қарашасында қол жеткізілді.
Ұзақ мерзімді перспиктивадан мемлекеттің валюталық реттеуге тікелей араласуы тиімділікке қол жеткізбейді. Ұлттық валютаның бағамын жиі-жиі әрі ұзақ уақыт бойы тежеп отыру импортқа бағытталған жеке салаларға кері әсерін тигізуі мүмкін. Қазақстанға 2003 - 2015 жылдарға арналған индустриялдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру барысында басқа дамыған елдерден жаңа жоғары технологияларды, машиналар мен жабдықтарды, сондай-ақ жоғары технологиялық жетілдірудің маңызы зор.
Валюта жүйелер маңызды элементі валюта бағамы болып табылады, Мэо дамыту өйткенi әртүрлi елдердiң валюталарының құн байланысының өлшемi талап етедi. Валюта бағамы үшiн қажеттi:
:: тауарлармен, қызметпен сауданың жанында валюталардың ауыс-түйiсi, капиталдар және қарыздардың қозғалысында. Экспортшы құтқарысылған шетелдiк валютаны ұлттыққа айырбастайды, өйткенi басқа елдердiң валютасы осы мемлекеттiк аумақтағы заңды сатып алушы және төлеу құралы ретiнде айнала алмайды. Импорт шетелде сатып алған тауарлардың төлеуi үшiн ұлттық валютаны шетелдiкке айырбастайды. Қарыздар сыртқы заемдер бойынша берешектi өтеу және пайыз төлеу үшiн шетелдiк валютаны ұлттыққа алады;
:: әлемдiк бағалар және ұлттық немесе шетелдiк валюта бейнеленген әртүрлi ел құндық көрсеткiш ұлттық рыноктердi салыстырулар;
:: фирмалар және банктердiң шетелдiк валютасындағы есептердiң периодты қайта бағалауы. Валюталық курстiң мәнi бұл құн дәрежесi. Ақша баға валюта бағамы
Валюта бағамының деңгейі сыртқы саудаға, ұлттық өнімдердің әлемдік нарықтағы бәсекелестігіне, капиталдың қозғалысына, ақша айналымының қалпына және елдің бүкіл экономикасына айрықша әсер етеді. Ұлттық валютаның бағамын төмендету тауарларды экспорттауға жағдай туғызады, яғни төлем балансының белсенділігін арттырады. Қазақстан соңғы 5 - 6 жылда экспортқа дем беру мен төлем балансының белсенділігін қуаттау үшін теңге бағамын төмендету саясатын ұстап отыр. Ұлттық банк осы мақсатпен үнемі валюта интервенциясын (шетел валютасын сатып алу - сату) жүргізіп, айналымға теңгені көбірек жіберудің арқасында теңге бағамын төмендетуде. Алайда, 2003-2005 жылдары доллардың өзінің бағамының төмендеуінен елімізге көптеп келіп түсуде, осы себепті теңгенің бағамы өсіп келеді.
Қазақтың ұлттық валютасы көршілес елдердің ішінде үлкен құнды ақшаға айналып отыр. Сондықтан да Орталық Азия елдері арасында қос тілді болып, әріп қатесі кеткені болмаса, теңгенің беделі өте жоғары, бүгінгі тұғыры бір қалыпты. Бір сөзбен айтқанда, ұлттық валюта - ел экономикасының жағдайын көрсететін, айырбас құралы ғана емес, ұлттың айнасы болуы тиіс.
I Бөлім. ВАЛЮТА БАҒАМЫ: НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР.
1.1 Валюта түрлері.
Валюта дегеніміз-заңды төлем қаражаты ретінде мемелкет қабылдаған әр түрлі ақша біріліктері немесе құнды банкноттар мен тиындар,оның ішінде қымбат металдардан жасалған стандарттар (оларға қоса айналымнан алынған немесе алынып жатқан,бірақ айналымдағы ақша біріліктеріне айырбастауға жататындары),сондай-ақ есеп шоттардағы халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктеріндегі қаражаттар.
Қазақстан Республикасының валютасы - Қазақстан Республикасы аумағында заңды төлем қаражатыретінде қабалдауға міндетті ақша бірлігі.Қазақстан республикасының Ұлттық валютасы теңге болып есептеледі.Теңге өз еліміздің аумағында еркін жүреді.
Шетелдік валюталар деп,заңды төлем қаражаттары болып табылатын шет мемлекеттердің ақша бірліктері.Шетелдік валюталардың біздік елімізде жүріп ,тұруыннолармен жасалатын операцияларды,шетел валютасымен есеп айырысу,оларды сатып алу және сату және басқа да шетелдік валютаға қатысты қатынастарды реттейтін және жүзеге асыратын мемлекеттік орган - Қазақстан республикасының Ұлттық банкі.
Негізінен валюталар ,яғни қандай-да болмасын мемлекеттердің ақша бірліктері үш түрге бөлінеді:
1. Айналымда,қандай да болмасын мемлекеттерде еркін жүретін валюталар.Бұл валюталарға халықаралық валюта қоры тарапынан валюталық щектеулер қойылмаған,тұрақты немесе үнемі көтеріліп отыратын нарықты курсы бар және сатып алушылық қабілеті өте жоғары.Бұндай валюталарға мысалға,АҚШ доллары,Кнада доллары,Жапон йенасы, еуропалық евроны жатқызуға болады.
2. Жартылай еркін жүретін валюталар.Бұл валюталарға ,яғни олардың ағымдағы қаржылық операцияларына кейбір шектеулер қойылған .Ал осы операцияларға шектеулер қойылмаса импорт пен экспортқа,валюталарды нарықтан немесе мемлекеттен сатып алу және сату мүмкіндігі еркін болар еді.
3. Тұйықталған,яғни бір елдің ішінде ғана жүретін валюталар.Біздің ұлттық валютамыз - теңге осы тұйықталған валюта түріне жатады.Сол сияқты көршілес мемлекеттердің де валюталары қырғыз сомы,азербайжан манаты,балтық мемлекеттердің латтары мен литтері,өзбектің сум-купоны да тұйықталған валюталар болып есептеледі. Әрбір елдің валюталық жүйесінің негізгі элементі - оның ұлттық валютасы. Елдің макроэкономикалық операцияларының барлық есебі ұлттық валюта арқылы жүргізіледі. Валюта курсы (бағамы) - ұлттық валюта бірлігінің шет елдік валюта бірлігіне қатынасы. Валюталық курс екі валютаның баға қатынасы ретінде заңды түрде бекітілуі немесе өзара котировка процесінде анықталуы мүмкін.
Валюта котировкасы дегеніміз - таңдалған рыноктық механизмдер негізінде валюта курсын анықтау. Көптеген елдерде валюта котировкасының екі түрі қолданылады:
1) тікелей котировка - ұлттық валюта бірлігінің шет елдік валюта бірлігінің белгілі бір шамасына қатынасы -- 125 теңге - 1 АҚШ доллары;
2) жанама котировка - шет ел валюта бірлігінің белгілі бір шамадағы ұлттық валюта бірлігіне қатынасы -- 0,001 АҚШ доллары - 1 теңге;
3) кросс-котировка - екі валюта бірлігінің бір-біріне қатынасы олардың әрқайсысының үшінші валютаға, негізінен АҚШ долларына қатынасы арқылы анықталады -- 1 $ - 120 теңге, 1 $ - 24 рубль, 1 теңге - 4,8 рубль.
Валютаны белгілеу үшін 3 әріпті код қолданылады. Алғашқы 2 әріп елді білдіреді, соңғысы сол елдің валютасы. Мысалы, USD - АҚШ доллары; JPY - Жапон иені, KZT - Қазақстан теңгесі.
Тікелей котировка формуласы:
Жанама котировканың формуласы:
Ең жиі қолданылатыны - тікелей котировка.
Рынокта шет елдік валютаға сұраныс пен ұсынысты салыстыру процесінде белгіленетін валюталық курс котировкасы уақыттық өлшемді де білдіреді. Қазіргі кезде банктер үшін екі жұмыс күні жеткілікті болып есептеледі, осы кезде құжаттар алмасу, тиісті шоттарды жабу, аударымдар жасау жүргізіледі.
Спот-курс - курс жөніндегі келісімге қол жеткізілгеннен кейін 2 күннің ішінде валюталар айырбасталатын курс.
Форвардтық курс - курс жөніндегі келісімге қол жеткізілгеннен 3 күннен кейін белгілі бір кезеңге дейін валюталардың айырбасталатын келісімді курсы.
Халықаралық экономикада негізінен валюталық курс ретінде спот-курс қабылданады.
Іс жүзінде экономикалық даму қарқыны мен экономикалық бағдарламаларды бағалау үшін валюталық курстың бірнеше түрлері қолданылады. Сол арқылы макроэкономикалық өзгерістерге қалай әсер ететіндігін анықтауға болады.
1.2 Валюта бағамы және оның қалыптасуына әсер ететін факторлар.
Валюталық бағам - бiр елдiң ақша бiрлiгiмен шетелдiк ақша бiрлiгiмен немесе халықаралық валюталық бiрлiкпен берiлген бағасы.
Валюталық бағамның құндық негiзгi валютаның сатып алу қабiлетi болып табылады. Бұл экономикалық категория тауар өндiрiсiмен және тауар өндiрушiлерiмен дүниежүзiлiк нарықтағы өндiрiстiк қатынастарды бiлдiредi. Құн тауар өндiрiсiнiң экономикалық шарттарының жалпылама мазмұны болғандықтан, әртүрлi елдердiң ұлттық ақша бiрлiктiң салыстыруы өндiрiс және айырбас процесi қосылуынан тұратын құндық қатынасқа енгiзiлген. Тауарлардың және қызметтердi өндiрушiлер мен сатып алушылар валюталық баған көмегiмен ұлттық бағаларды басқа елдердiң бағаларымен салыстыру нәтижесiнде белгiлi бiр елде қандай да бiр өндiрiстi дамытудың немесе күрделi қаржы жұмсаудың тиiмдiлiк дәрежесi анықталады.
Валюталық бағамға әсер ететiн факторлар: кез келген баға сияқты валюталық баған да құнның негiзiнен валютаның сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқып отырады.
Валюталық курс көмегiмен тауарлар және қызметтердiң өндiрушi және сатып алушылары басқа елдердiң бағалары бар ұлттық бағаларын салыстырады. Өндiрiс дамытуды тиiмдiлiктiң дәрежесi қандай болмасын осы елде салыстырудың нәтижесiнде бiлiнедi немесе шетелдегі инвестициялар. Құн заңының әсері, валюта бағамы қалай болса да бұрмалады оның әсерiне ақырында бағынады, ұлттық және валюталардың нақты курстық байланысы айқындалатын әлемдiк экономиканың өзара байланысы бiлдiредi.
Еңбектiң ұлттық өнiмi әлемдiк нарықта тауарлардың сатуының жанында құнның интернационалдық шарасының негiзiнде қоғамдық мойындау алады. Валюта бағамы нақ сол шеңберiнде дүниежүзілiк шаруашылықтың тауарларының абсолюттi ауысатын дәрежесiн түсiредi. Валюталық курстiң құн негiзi әлемдiк бағалардың негiзіне жататын интернационалдық өндiрiстiң бағасы әлемдiк нарыққа тауарлардың негiзгi жабдықтаушы болатын елдің ұлттық өндiрiстiң бағаларына негiзделген, шартталған.
Валюта бағамына капиталдарды халықаралық қозғалыстың байланысты қатты үлкеюiмен тауарларға ғана емес, қаржы активтерге қатынас бойынша валюталардың сатып алушы қабiлеттiлiгi ықпал етедi. Валюталық курсқа ықпал ететн факторлар:
Валютаның сұраным және ұсынымының ықпалымен валюталардың сатып алушы қабiлеттiлiгi валюта бағамы құн негiзiнен шалқиды . Мұндай сұраным және ұсынымды байланыс факторлардың қатарынан тәуелдi болады. Валюталық курстiң көп себептiсi басқа экономикалық санаттары бар, оның байланысын қамтып көрсетедi - құнмен, бағамен, ақшалай, және де пайызбен, төлем балансы және тағы басқалар күрделi олардың түптеуi және ұсыну ретiнде шешушi болады басқа факторлар. Оларды ара-арасындалар келесi ерекшелеуге болады.
1. Инфляция қарқыны. Олардың (сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң пара-парлығы) сатып алушы қабiлеттiлiгi бойынша валюталардың байланысы, валюталық курстiң өзiндiк бiрлiгiмен құн заңының әсерін қамтып қызмет көрсетедi. Валюта бағамына сондықтан инфляция қарқын ықпал етедi. Елдегi инфляция қарқыны жоғары болған сайын басқа фактор болса оның валютасының курсi төмендейді. Елдегi инфляциялық ақшаның құнсыздануы инфляция қарқынын төмендеді, басқа елдердiң валюталарына олардың курсiнiң құлауына сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң төмендетуi және тенденцияны шақырады. Осы тенденция орташа-және ұзақ мерзiмдi жоспарда әдетте бақылап отырады. Сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң пара-парлығымен сәйкес валюталық курстiң теңестiруi, келтiру оларды екi жыл iшiнде орташа болады. Бұл валюталардың курсiнiң күн сайынғы баға белгiлеуi олардың сатып алушы қабiлеттiлiгi бойынша түзетпейтiн ұғындырылады, сонымен бiрге факторлар басқа курсообразующиелер жұмыс iстейдi.
80-шi Жылдары пара-парлықтан валюталық курстiң 30%ке бетер көп ауытқулары жиi орын алды. Валюталардың алыпсатарлық және конъюнктура фактор курстық байланыстары құн заңымен анықталады, ақшалардың сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң өзгерiсiмен сәйкес өзгередi.
Инфляция қарқынынан қызметтермен және капиталдары валюталық курстiң тәуелдiлiгi әсiресе халықаралық тауар алмасудың үлкен көлемi бар елдерiнде болады. Бұл валюталық курстiң динамикасының аралығының өте тығыз байланысты және сақтаушы инфляция қарқынымен курстiң есептеуiнде экспорттық бағалардың базасында айқындалатын ұғындырылады. Әлемдiк нарық бағасы интернационалдық құнның ақшалай өрнектерi болады. Импорттық бағалар бұл турасында, онда валюталардың сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң салыстырмалы пара-парлығының есептеуi, өйткенi өздерi үшiн қолайлыдан кем олар валюталық курстiң динамикаларынан көпшiлiгiнде тәуелдi болады. Мұндай көтерме iшкi сауда және экспорттың құрылымы белгiлi мөлшерде ұқсас ғана дамыған елдердiң есептеуi үшін ыңғайлы көтерме бағаларының индексi. Индекс басқа елдерде бұл көп шетке шығарылатын тауарлар кiрмейдi. Бөлшек бағалардың базасында ұқсас есептеу бұрмалалған суреттi бере алады, өйткенi объект болмайтын әлемдiк саудалардың қызметтерiнiң қатары қосылады. Әлемдiк нарықта ақырында нақты сатып алушы қабiлеттiлiгiмен сәйкес ұлттық ақша өлшемдердiң курстерiнiң күтпеген апат теңестiруiнде болады.
Мысалы, нақты валюта бағамы ҚР және АҚШтың баға деңгейлерiнің теңгенің долларға қатынасы көбейтiлген номиналды курспен сияқты анықталады ). Бұл халықаралық есептер қажеттi сыртқыэкономикалық байланыстардың қатысушыларының шетелдiк валютасының сауда-саттықтары жолымен iске асатын шартталған.
2. Төлем балансының күйi. Активті төлем балансы ұлттық валютаның курсынiң жоғарылатуына мүмкiндiк туғызады, өйткенi шетелдiк жақтан қарыздарлардың сұранысы үлкеедi. Енжар төлеу баланс ұлттық валютаның курсiнiң төмендетуiне тенденцияны тудырады, өйткенi қарыздарлар өз сыртқы мiндеттемелерiнiң өтеуi үшiн оның шетелдiк валюталарына сатады. Төлем балансының тұрақсыздығы тиiстi валюталар және олардың ұсынысына сұраныстың секiрiс тәрiздi өзгерiсiне алып келедi. Демек, қазiргi шарттарда төлем балансы және валюта бағамына капиталдарды халықаралық қозғалыстың ықпалы өстi.
3. Әртүрлi елдердегi проценттi ставкаларының айырмашылығы. Валюта бағамына бұл фактордың ықпалы екi негiзгi жағдайлармен ұғындырылады. Бiрiншiден, ең алдымен, проценттiк ставкалардың өзге елiндегi өзгерiс капиталдарды халықаралық қозғалысқа басқа осындай жағдайлар қысқа мерзiмдi әсер етедi. Проценттiк ставканың жоғарылатуы негiзiнен шетелдiк капиталдардың құйылуына жағдай жасайды, оның төмендетуi капиталдарды құйып алуды мадақтайды, соның iшiнде ұлттық, шетелге. Капиталдар, әсiресе алыпсатарлық ыстық қазыналардың қозғалысы, төлем баланстарының тұрақсыздығын күшейтедi. Екiншiден, проценттi ставкілер валюталық нарықта және қарыз капитал нарықтарының операцияларына ықпал етедi. Банктер операциялардың өткiзуiнде пайдалардың шығаруын мақсатпен ұлттыққа және капиталдардың әлемдiк нарықтарының проценттiк ставкілерi айырмашылықтарын есте сақтайды. Егер проценттiк ставка жоғары болса олар арзан қарыздарды төмендетеді, және ұлттық несие нарығындағы шетелдiк валютаны орналастыратын шетелдiк қарыз капитал нарықтарында алуға қалайды.
4. Валюталық нарықтар және алыпсатарлық валюталық операциялар қызмет. Егер валюталық курс қандай болмасын төмендеуге тенденцияны алса, онда фирма және банктер ол валютаның позициясын нашарлататын орнықты валютадан алдын ала сатады. Валюталық нарықтар экономикаға және саясаттағы өзгерiсте, курстық байланыстардың тербелiстерiнде жылдам сезiнедi. Олар нақ сол валюталық спекуляцияның мүмкiндiгi және ыстық қазыналардың күтпеген апат қозғалыстарын кеңейтедi.
5. Еуронарық және халықаралық есептердегi нақтылы валютаның қолдануының дәрежесi. Мысалы, сол евробанктердiң 60% операциялары долларлардағы iске асатыны айғақ, бұл валютаның сұраным және ұсынымының масштабтарын анықтайды. Валютаның курсiне халықаралық есептердегi оның қолдануының дәрежесi де ықпал етедi. Осылай, долларды 90-шi жылдардағы 50% халықаралық есептер, жеке алғанда дамитын 70% сыртқы қарыздар дәл келдi. Оның сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң құлауы шарттарындағы тiптi әлемдiк бағалардың мемлекеттердiң парыздары бойынша төлеу доллар курсiнiң жоғарылатуларына мүмкiндiк туғызуға бөлтек-бөлтегiлгендiк периодты жоғарылатуы сондықтан.
6. Валюталардың курстық байланысына халықаралық төлемдердiң үдеу немесе тоқтауы сонымен бiрге әсер етедi. Импорттар ұлттық валютаның курсiнiң төмендетулерi күтiледі оның курсiнiң жоғарылатуу үшiн шетелдiк валютада қарсы уәкiлдер төлеулердi үдетуге ұмтылады. Ұлттық валютаның күшейтуiнде, керiсiнше, шетелдiк валютада төлемдi кiдiрту, кешiктiруге олардың талпынысы басым болады. Мұндай лидз энд лэгз атау алған тактика төлем балансы және валюта бағамына ықпал етедi.
7. Ұлттық валютаның әлемдiк нарыққа сенiм бiлдiру дәрежесі. Ол елде экономиканың күйi және саяси жағдаймен анықталады, сонымен бiрге валюта бағамына әсер көрсететiн жоғары факторлармен қарастырылған. Делдалдар валютаның сұраным және ұсынымын тiгу экономикалық өсу, инфляцияның осы екпiндерi, валютаның сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң деңгейi, олардың динамикасының перспективасы да есепке алады. Саудалық және таңдаулардың төлем балансы немесе нәтижелерi туралы ресми деректердi жариялауды күту тiптi кейде сұраным және ұсынымды байланыс және валютаның курсiнде бiлiнедi. Валюталық нарықта кейде министрлардың орнынан түсуi және тағы басқалар туралы саяси жаңалықтар, сыбыстардың пайдасына басымдылықтарының ауысымында болады.
8. Валюталық саясат. Нарықтық және валюталық курстiң мемлекеттiк реттеуiнің байланысы оның динамикасына ықпал етедi. Валюталық нарықтарда валюталық курстiң құрастыруы курстық байланыстардың қатты тербелiстерiмен валютаның сұраным және ұсынымын тетiк арқылы әдетте жарысайды. Нақты валюта бағамы базарға қалыптасады - экономиканың күйi, ақша айналымның көрсеткiшi, қаражаттар, нақтылы валютаға қарыз және сенiмнiң дәрежесi. Валюталық курстiң мемлекеттiк реттеуi оның жоғарылатуы немесе төмендетуге есептерден валюталық сүйене - экономикалық саясат бағытталған. Нақтылы валюта саясаты осы мақсатта жүргiзiледi.
Солай біз валюталық курстiң құрастыруын - ақшалай және әлемдiк экономика және саясаттың ұлтық күрделi көп факторлы процесс екенін білдік. Сондықтан валюталардың байланысына факторлар және олардың бiрмәндi емес ықпалы қарастырылған курсообразующиелер нақты жағдайға байланысты валюталық курсiнiң болжауында есепке алынады.
II Бөлім. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ.
2.1 Валюта жүйесінің мәні және дамуы.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтарымен немесе халықаралық келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасын бiлдiредi .
Халықаралық валюталар қатынастар - ұлттық шаруашылықтарының қызметкерлерiнiң нәтижесiнен өзара қызмет ететiн және әлемдiк шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуi барысында қалыптасқан қоғамдық қатынастар жиынтығы бiлдiреді.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және Римде вексель түрінде пайда болды. Яғни, оларда алғаш рет вексель жәрменкелері пайда болып, аудармалы вексель бойынша есеп айырысулар жүргізілді.
Шаруашылықтың интернационалдануы және әлемдiк еңбек бөлiнiсiн интенсивтендiрілуі халықаралық нарықтың құрылуына себепшi болды. Өндiрiс күштерiнiң дамуымен iшкi рыноктағы өркендеген салалардың өнiмiн сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын жетiлдiру - мiне осылардың бәрi әлемдiк сауда саттық байланыстардың кеңесiне әсер еттi. Яғни, сыртқы сауда жағдайларын, әр елдің валютасының құнын анықтау қажеттігі туындады. Алғашында мұндай айналыстарға елдер немесе аумақтар бойынша алтын қолданылса, ал осы заманғы күрделенген төлем жүйелерінің және төлем тәртіптерінің пайда болуына байланысты бұл валюталық қатынастар одан сайын күрделене түсті.
Әлемдегi елдердiң қарым - қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие жылдан - жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдағы ұдайы өндiрiс процесiнде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдiк нарыққа ұласады және де әрбiр егемен мемлекеттiң заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы қолданылады. Елдердiң әлемдiк шаруашылыққа интеграциялауына ақша капиталының бiр бөлiгiнiң ұлттық ақшадан шетел валютасына және керiсiнше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта есеп айырылысу және несие - қаржы қатынастарында жүзеге асады.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың ұлттық және әсемдiк экономиксының дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арсындағы күштердiң шектi қатынастарына тәуелдi болып келедi. Сыртқы экономикалық байланыстарда, оның iшiнде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломация мен комерция, өнер кәсiптiк сауда мен өндiрiс бiр - бiрiмен өзара бетеме байланысуы валюталық қарыс - қатынастардың ұлттық және әлемдiк шаруашылықтағы орны ерекшелiгiн көрсетедi.
Капиталдың шеңбер айналысы процесiнде ұлттық нарықтан әсемдiк нарыққа қосылуы нәтижесiнде ұлттық ақшалардың iшiндегi ақшалай капиталының бiр бөлiгi шетел валютасына айналады немесе керiсiнше . Ол көрiнiстi халықаралық есеп айырысуларда, валюталық, несиелiк және қаржылық операциялардың барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндiрiстiң сыртқы факторларға: әлемдiк өндiрiс динамикасы; шетелдiк ғылым деңгейiне, халық аралық сауданың дамуына, шетел капиталы ағымына арта түседi. Сондықтан да бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндiрiстiң арасында тiкелей және керi байланыстың болатынын көрсетедi. Халықаралық сауданың дамуына, валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық дағдарыс ұдайы өндiрiс процентiне керi әсерiн тигiзедi.
Валюталық жүйелердiң даму заңдылықтары ұдайы өндiрiс белгiлерiне байланысты анықталып отырып, ұлттық және әлемдiк шаруашылықтың негiзгi даму кезеңдерiн көрсетедi. 4
Дүниежүзілiк валюталық жүйелердiң арасындағы дағдарыс тұсында оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Жаңа дүниежүзілiк валюталық жүйенi құру үш басты кезеңнен жүргiзiледi:
1-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының қалыптасуы, алғы шарттардың түзiлуiн, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланысы сақталады.
2-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының құрылымдары толығымен аяқталып, бiртiндеп iске қосылады.
3-шi кезең, толық қызмет ететiн жаңа дүниежүзлiк жүйе құрылады.
Дүниежүзілiк ваюталардың жүйенiң мынандай эваолюциялары белгiлi:
1. Жаңа валюталық жүйенiң құрылуының алғы шарттары.
2. Париждiң валюталық жүйесi.
3. Генуэз валюталық жүйесi.
4. Бреттон - Вудс валюталық жүйесi.
5. Ямайка валюталық жүйесi.
6. Еуропалық валюталық жүйесi.
1929-1936 жылдарда дүниежүзілiк валюталық дағдарыстың басты ерекшелiктерi келесiдей:
- циклдiк сипат: валюталық дағдарыс дүние жүзлiк экономикалық және ақша несиесiмен байланысты болды;
- құрылымдық сипат: дүниежүзлiк валюталық жүйенiң алтын девиздiк стандарт қағидасы құлдырауға ұшырады;
- ұзаққа созылуы: 1929 жылдан 1936 жылдың күзiне дейiн болуы.
БҰҰ - ның Бретон - Вудстағы 1944 жылы болған валюталық қаржылық конференциясында дүниежүзлiк сауданың ұйымдастырудың, валюталық, несиелiк және қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың ережелерi бекiтiлiп үшiншi валюталық жұйе дүниеге келдi.
60 жылдардың аяғынан бастап, Бреттон - Вудс валюталық жүйенiң дағдарысқа ұшырауы. 1976 жылғы қаңтардағы ХВК - ға мүше елдердiң Кинготондағы келiсiмi ХВК - дың жарғысына өзгерiстер енгiзе отырып, төртiншi валюталық жүйенiң келесiдей бағыттарын бекiттi:
Алтын - девиз стандартты орнына СДР стандарты енгiзiлдi;
Елдерге кез-келген валюталық бағам режимiнiң таңдауға құқық берiлдi.
СДР-дiң қызметт етуiнiң мынандай басты мәселесi болды:
1.эмиссиялау және басу;
2.қамтамасыз ету;
3.бағамды анықтау әдiсi;
4.СДР-дiң пайдалану ауқымы;
Еуропалық валюталық жүйе экономикалық интеграциялану процесiн ынталандыру мақсатында құрылды. Интеграцияналдану процесiнiң даму себептерiне: шаруашылықтың интеграциялануы, өндiрiстiң қарсылас орталықтардың дүниежүзлiк нарықтағы өзара қарсы күресi және валюталық тұрақсыздағы жатады . Еуропалық экономикалық қоғамдастық - бұл батыс еуропа елдерiнiң бiршама дамыған аумақты интеграцияналдыру тобын бiлдiредi , ол 1957 жылы наурызда алты елдiң: ФРГ, Франция, Италия, Бельгия, Нидерландия, Люксембург, Рим елдерiнiң арасыында жасалған келiсiм шартында қабылданып, 1958 жылдың 1 каңтарында басты қызмет етедi.
Батыс еуропалық интеграция өзiнiң iрi ерекшелiктерiмен ажыратылады:
Бiрiншiден, ЕҚ құрылуы көмiрдiң ортақ нарығынан басталады және шаруашылық кешен интегралданғанға дейiн 6 ел және 12 саяси одақ болса, бiрiншi уақытта 15-16 мемлекетке жеттi.
Екiншiден, ЕҚ - ның институционалдық құрылымы мемлекеттiң құрылымына жақын және мынадай ұйымдардан тұрады:
* Еуропалық кеңес;
* Министiрлер кеңесi - заң шығарушы орган;
* ЕҚ комисиясы - атқарушы орган
* Еуропалық парламент - кеңес берушi орган. Бұл орган ЕҚ және министiрлер кеңесiнiң қызметiн бақылайды, ЕҚ бюджетiн бекiтедi.
ЕҚ соты - құқықтық нормаларын сақтамаудың қадағалау ұйымы.
Үшiншiден, интеграциялық процестiң материялдық негiзi болып, ЕҚ - тың бюджетiнiң бiр бөлiгiнен құралған көп бiрлескен қорлар қызмет етедi.
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Евро қолма - қолсыз төлемдер үшiн мемлекеттердiң жаңа қағаздарын орналастыру енгiзiлiп, эволюциялық одаққа мүше елдердiң ұмтық ақша бiрлiктерi 2002 жылы 1 шiлдесiнен бастап өз қызметтерiн жойды делiнген.
ЕВЖ, алтындынақты резервтiк активтер пайдаланды:
Бiрiншiден, Еуро - алтынмен жартылай қамтамасыз етiлген;
Екiншiден, ЕҚ - қа бiрлестiгi үшiн 207 кг мөлшерiнде бiрлескен алтын қоры құралған.
ЕВЖ-дегi мемлекет аралық аймақтықты реттеу орталықты банктерге уақытша төлем балансындағы тапшылықты жабуға және валюталық интеграцияға байланысты есеп айырысулар үшiн несие беру жолымен жүзеге асырылады.
Екiншi дүниежүзілiк соғыста Еуропа мемлекеттерiнiң қираған экономикасын қалпына келтiру және тұрақтандыру мәселелерiн шешу мақстында Бреттон-Вудстағы өткен халықаралық валюта қаржылық конференциясында 2 ұйым: Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) және халықаралық қайта құру және даму банкi ( ХҚҚДБ) құру туралы қаулы қабылданды. Қор әлемдiк валюта жүйесiнiң тұрақтылығын қолдау үшiн, ал банк оған қатысушы елдердiң ұзақ мерзiмдi экономикалық дамуын ынталандыру үшiн құрылған .
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. Оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте орналасқан, басқарушы органы барқрмалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы директат. алғашқы кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады. Қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы шамамен 18 есе өстi. 5
ХВҚ-ның негiзгi қызметтерi төмендегiлер:
* Халықаралық сауданың немесе валюталық ынтымақтастықтың дамуына көмек көрсету.
* Валюталық паритеттiң тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеудi жою;
* Төлем балансының теңелуi үшiн кез-келген қатысушы елге несие ресурстарын беру;
Қорға мүше болып кiру - мемлекеттiң ХҚҚДБ-ге және оған туыстас басқада валюта несие ұйымдарына кiруiнiң мiндеттi жағдайы.
Халықаралық қайта құру және даму банкi БҰҰ-ның маманданған және оның шешiмдерiне тәуелсiз орган ретiнде өз жұмысын 1946 жылы маусымда бастады . Банктiң өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт бөлiмшелер ұйымдастырылады: халықаралық салық корпарациясы , халықаралық даму акциясы, халықаралық инвестицияладрды, таластарды реттеу орталығы және инвестициялықты қорғау жөнiндегi көп жақты агенттiк. Қазiргi кезде осы ұйымдар бiрiгiп әлемдiк банк (ӘБ) тобын құрайды, оның штаб пәтерi Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ - осы топтың орталық буыны - оны әлемдiк банк деп атайды.
Әлемдiк банк топтың ең қуатты бөлiмшесi, ол 240 млд доллардан акциялық капиталды иемденедi, қазiргi кезде оның құрылтайшылар саны 180 мемлекетке жеттi. Банк басқару органы - басқармалар кеңесi - қатысушы - елдердiң қаржы министiрлiгiнен немесе орталық банктерден басқармаларынан тұрады. Оны президент басқарады. Банктiң күнделiктi атқарушы директорлар кеңесi басқарады, кеңес штап пәтрiнде орналасқан ол жетңi саиын кеңес отырысын өткiзедi. Кеңес 24 адамнан тұрады, олар-iрi акциянерлердiң бiр-бiр өкiлi және 19 аймақтың өкiлдерi.
Әлемдiк банктiң негiзгi атқаратың қызметтерi:
Спектiрлi бағытта, яғни денсаулық сақтау, бiлiм беру қоршаған ортаны сақтаудан бастап инфроқұрылым және экономикалық саясат реформасына дейiн дамушы елдерге көрсететiн инвестициялық iс- шаралар;
Экономикалық мәселелер бойынша талдау және кеңес беру iс - шаралары;
Көрсетiлген қызметтердiң, сондай-ақ жүргiзiлетiн жобалардың мазмұнымен құрамын үнемi өзгеру;
Бай және кедей елдерге ресурстарды қайта бөлудегi делделдiк қызметi;
Халықаралық қаржы коорпарациясы 1956 жылы мемлекеттiк кепiлдiк алмай-ақ дамушы елдердiң экономикасындағы жеке сектордың жұмысын анықтау үшiн құрылған.
Халықаралық қаржы коорпарациясының негiзгi принциптерi мыналар:
Жоба бойынша жалпы шығындар саласында 25 пайызын қаржыландыру;
Кәсiпорын акцияларының тек 35% сатып алу.
Қарыз 3 жылдан 15 жылға дейiнгi мерзiмде берiледi. Корпарация жылма-жыл 200 жоба бойынша 3 млд доллар самосындағы займ бередi және оған 170 ел мүше.
Халықаралық даму ассоциясында (ХДА) 1960 жылы дамушы мемлекеттердiң iшiнен Әлемдiк банктен қарыз алуға жағдайы келмейтiн ең кедейлерге көмек көрсету үшiн құрылған. ХДА заңды дербес ұйым болғанмен, көп жағдайда ӘБ бiрiгi несиелiктi жобалайды . Қазiргi уақытта жылма-жыл жалпы соммасы 6 млд доллар болатын 125-тен астам жобаларға несие бередi, оның 159 мемлекеттен тұратын мүшелерi бар.
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте орналасқан, басқарушы органы басқармалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы алғашқы кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады. қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы шамамен 18 есе өстi.
Инвистициялардың кепiлдiгi жөнiндегi көп жақтық агеттiк 1988 жылы дамушы елдердiң шетел жеке инвистициторларына инвестициясынан саяси қауыптен қорғану үшiн құрылған. Атап айтқанда: экспропорция, яғни жеке меншiктi айыру қаупi , келiсiм жағдайларды бұзу қауiптiлiгi т.б. 15-20 жыл бойы сақтауға кепiлдiк бередi. Агентiк мүшелерi болып тек ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем қабылеттiлiгiне сүйенедi.
Қорыта айтқанда, халықаралық валюта және несие қаржы институттары - ХВК және Әлемдiк Банк тобы - халықаралық несие қатынастарын реттеуде маңызды роль атқарады. Олардың қарызы онша көп болмасада, елге қарыз капиталының әлемдiк нарығына жеке банктерден қарыз алуға жол ашты. Сөйтiп ХВҚ мен ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем қабiлеттiлiгi бар екенiн дәлелдейдi.
ХВҚ және ХҚҚДБ басқа да халықаралық ұйымдармен қатар ежелгi дамушы елдердiң және батыс еуропа бұрынғы социялистiк елдерi мен ТМД елдерiнiң сыртқы қарыздарын реттеуде белсендi қатысуда.
2.2 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері.
Дүниежүзілiк валюталық жүйелердiң арсындағы дағдарыс тұсында оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Валюталық жүйелер 3 түрге бөлiнедi:
* Ұлттық валюталық жүйе;
* Дүниежүзілiк валюталық жүйе;
* Аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бiрiншi қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе - халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын, ұдайы өндiрiс процесiне қажеттi валюталық ресурсты сұрайтын және оны пайдалануға қөмектесетiн экономикалық қатынастар жиынтық бiлдiредi.
Ұлттық валюта елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қолсыз формада (банктік шоттағы ақша қалдығы) бола алады. Оның эмитенттері Орталық және коммерциялық банктер.
Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.
Ұлттық валюта дүниежүзлiк валюталық жүйемен тығыз байланысты. Дүниежүзілiк валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына қарай құрылған .
Дүниежүзілік валюталық жүйе - бұл халықаралық несие қаржы институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуiн қамтамасыз ететiн халықаралық келiсiм шарттары мен мемлекет аралық құқұқтардың нормалар кешенiн құрайды . Бұл ереже шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекетінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Ұлттық және дүниежүзлiк валюталық жүйелер арасындағы байланыстар мен айырмашылықтары олардың негiзгi элементтерiнен көрiнедi. Оны келесi 1-ші суреттен көре аламыз.
Ұлттық валюталық жүйе
Дүниежүзілiк валюталық жүйе
1.Ұлттық валюта.
Резервтік валюталар, халықаралық есептесу валюталық бiрлiктері
2. Ұлттық валютаның алмастырылу шарты
Валюталардың өзара алмастырылуы
3. Ұлттық валюта паритетi.
Валюталық паритеттiң ортақ режимi
4. Ұлттық валюта бағамының режимi
Валюталық бағамдар режимiнiң регламентациясы.
5. Валюталық шектеудiң, валюталық бақылаудың болуы немесе болмауы
Валюталық шектеудi мемлекет аралық реттеу
6. Елдiң халықаралық валюталық өтiмдiлiгiн реттеу.
Халықаралық валюталық өтiмдiлiктi мемлекет аралық реттеу.
7. Халықаралық несиелiк айналыс құралдарын пайдалануды регламенттеу.
Халықаралық несилiк айналыс құрылыстарды пайдаланудың ережелерiнiң бiртұтастығы
8. Елдiң халықаралық есеп айырысуларын регламенттеу.
Халықаралық есеп айырысудың негiзгi формаларының бiр тұтастығы
9. Ұлттық валюталық рынок пен алтын рыногiнiң режимi.
Дүниежүзілiк валюталық рыноктар мен алтын рыноктарының режимi.
10. Елдiң валюталық қатынастарын басқаратын және реттейтiн үлттық ұйымдар.
Мемлекет аралық валюталық реттеудi жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар.
Сурет-1 - Ұлттық және дүниежүзілiк валюталық жүйенiң негiзгi элементтерi
Ұлттық валюталық жүйенің негізгі элементтері:
1) Ұлттық валюта. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
I Бөлім. ВАЛЮТА БАҒАМЫ: НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР.
0.1 Валюта түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Валюта бағамы және оның қалыптасуына әсер ететін факторлар ... ... ... ...7
II Бөлім. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ
2.1 Валюта жүйесінің мәні және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
III Бөлім. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ.
3.1 Халықаралық экономикалық қатынастарға валюталық бағамның өзгерiсiнiң ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.2 Валюталық бағамның макроэкономикалық рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
IV Бөлім. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМ ӨЗГЕРІС ӘСЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ БАҒЫТТАРЫ.
4.1 Валюталық қатынастарды реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... 2 9
4.2 Қазақстан республикасындағы валюталық реттеудiң әдiстерi ... ... ... ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
КІРІСПЕ
Шын мәніндегі тәуелсіз елдің болашағы - оның экономикалық, әлеуметтік тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне де тікелей байланысты екендігі ақиқат. Сол үшін де Қазақстанның ұлттық валютасы теңгесін айналымға енгізу - ел Үкіметіне де, Ұлттық банкке де тәуелсіз экономикалық, қаржылық-кредиттік саясат жүргізуге мол мүмкіндік берді. 1992 жылдан бастап Елбасы теңгені дайындау және айналымға енгізу мәселесін алға қойған болатын. Теңге алғаш айналымға түскен жылы Ұлттық Банк әуелде 1 теңгені сол кездегі мың рубльге бағалаған болатын. Дегенмен де еліміздің саяси, әлеуметтік мәселелері және мемлекетаралық қатынастар ескеріле келіп бір теңге бес жүз сомға бекітілді. Кейіннен теңгенің бағамы елімізбен сауда жасайтын үлкен мемлекеттердің немесе АҚШ долларының валюталық себетіне сәйкес шығару керек болды. Екшелеп келіп, теңгені доллардың бағамына теңеп, бұл бірінші айналымға кірген күні бір доллар 4,75 теңге болып бекітілген. Тоқтала кететін мәселе, осы кезеңде үлкен құнсыздану тек қана Қазақстанда емес, сол кездегі ресейлік рубль ақша ықпал ететін барлық аймақтарда жүріп жатқан болатын. Атап айтар болсақ, құнсыздану елімізде 1992 жылы 3200 пайыз болса, теңгенің айналымға кірген 1993 жылы 2 700 пайыздай көрсеткішке жеткен. Бұл кезеңді мамандар кәдімгідей құнсызданудың ырықсызданған кезеңімен салыстырады. Осыншама құлдырауға теңгенің қарсы тұруы қамтылуы тиіс еді. Бірақ, бұған сол кездердің өзінде Қазақстанның Алтын валюталық қоры аздық етті. Уақыттың тапшылығы, қордың әлсіздігі әсер еткендіктен де, көпшілік жағдайда ұлттық валютаның бағамы экономиканың жағдайына да тікелей байланысты болып табылды. Теңгенің ең құлдыраған заманы 1994-96 жылдары болды.
Әуелгіде ұлттық валютаға беделді бабаларымыздың тұлғасын беру қазақтың кім болғандығын айғақтап тұратын ерекшелік ретінде жасалған шара секілді көрінуші еді. Ал Ұлттық банктің соңғы шешімінен тек батысқа еліктеушілікті байқауға болатын тәрізді. Жалпы отарланған ұлттардың үлкен бір арманы - Тәуелсіздік алып, өзінің ұлттық валютасы болып, өзі дербес ел ретінде сол ұлттық валютасымен ішкі де, сыртқы да қатынастарды дамыту. Қазақ халқы да теңгесінен айрылған бір кездері теңгені қайта жаңартуды армандап, оған 1993 жылдың қарашасында қол жеткізілді.
Ұзақ мерзімді перспиктивадан мемлекеттің валюталық реттеуге тікелей араласуы тиімділікке қол жеткізбейді. Ұлттық валютаның бағамын жиі-жиі әрі ұзақ уақыт бойы тежеп отыру импортқа бағытталған жеке салаларға кері әсерін тигізуі мүмкін. Қазақстанға 2003 - 2015 жылдарға арналған индустриялдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру барысында басқа дамыған елдерден жаңа жоғары технологияларды, машиналар мен жабдықтарды, сондай-ақ жоғары технологиялық жетілдірудің маңызы зор.
Валюта жүйелер маңызды элементі валюта бағамы болып табылады, Мэо дамыту өйткенi әртүрлi елдердiң валюталарының құн байланысының өлшемi талап етедi. Валюта бағамы үшiн қажеттi:
:: тауарлармен, қызметпен сауданың жанында валюталардың ауыс-түйiсi, капиталдар және қарыздардың қозғалысында. Экспортшы құтқарысылған шетелдiк валютаны ұлттыққа айырбастайды, өйткенi басқа елдердiң валютасы осы мемлекеттiк аумақтағы заңды сатып алушы және төлеу құралы ретiнде айнала алмайды. Импорт шетелде сатып алған тауарлардың төлеуi үшiн ұлттық валютаны шетелдiкке айырбастайды. Қарыздар сыртқы заемдер бойынша берешектi өтеу және пайыз төлеу үшiн шетелдiк валютаны ұлттыққа алады;
:: әлемдiк бағалар және ұлттық немесе шетелдiк валюта бейнеленген әртүрлi ел құндық көрсеткiш ұлттық рыноктердi салыстырулар;
:: фирмалар және банктердiң шетелдiк валютасындағы есептердiң периодты қайта бағалауы. Валюталық курстiң мәнi бұл құн дәрежесi. Ақша баға валюта бағамы
Валюта бағамының деңгейі сыртқы саудаға, ұлттық өнімдердің әлемдік нарықтағы бәсекелестігіне, капиталдың қозғалысына, ақша айналымының қалпына және елдің бүкіл экономикасына айрықша әсер етеді. Ұлттық валютаның бағамын төмендету тауарларды экспорттауға жағдай туғызады, яғни төлем балансының белсенділігін арттырады. Қазақстан соңғы 5 - 6 жылда экспортқа дем беру мен төлем балансының белсенділігін қуаттау үшін теңге бағамын төмендету саясатын ұстап отыр. Ұлттық банк осы мақсатпен үнемі валюта интервенциясын (шетел валютасын сатып алу - сату) жүргізіп, айналымға теңгені көбірек жіберудің арқасында теңге бағамын төмендетуде. Алайда, 2003-2005 жылдары доллардың өзінің бағамының төмендеуінен елімізге көптеп келіп түсуде, осы себепті теңгенің бағамы өсіп келеді.
Қазақтың ұлттық валютасы көршілес елдердің ішінде үлкен құнды ақшаға айналып отыр. Сондықтан да Орталық Азия елдері арасында қос тілді болып, әріп қатесі кеткені болмаса, теңгенің беделі өте жоғары, бүгінгі тұғыры бір қалыпты. Бір сөзбен айтқанда, ұлттық валюта - ел экономикасының жағдайын көрсететін, айырбас құралы ғана емес, ұлттың айнасы болуы тиіс.
I Бөлім. ВАЛЮТА БАҒАМЫ: НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР.
1.1 Валюта түрлері.
Валюта дегеніміз-заңды төлем қаражаты ретінде мемелкет қабылдаған әр түрлі ақша біріліктері немесе құнды банкноттар мен тиындар,оның ішінде қымбат металдардан жасалған стандарттар (оларға қоса айналымнан алынған немесе алынып жатқан,бірақ айналымдағы ақша біріліктеріне айырбастауға жататындары),сондай-ақ есеп шоттардағы халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктеріндегі қаражаттар.
Қазақстан Республикасының валютасы - Қазақстан Республикасы аумағында заңды төлем қаражатыретінде қабалдауға міндетті ақша бірлігі.Қазақстан республикасының Ұлттық валютасы теңге болып есептеледі.Теңге өз еліміздің аумағында еркін жүреді.
Шетелдік валюталар деп,заңды төлем қаражаттары болып табылатын шет мемлекеттердің ақша бірліктері.Шетелдік валюталардың біздік елімізде жүріп ,тұруыннолармен жасалатын операцияларды,шетел валютасымен есеп айырысу,оларды сатып алу және сату және басқа да шетелдік валютаға қатысты қатынастарды реттейтін және жүзеге асыратын мемлекеттік орган - Қазақстан республикасының Ұлттық банкі.
Негізінен валюталар ,яғни қандай-да болмасын мемлекеттердің ақша бірліктері үш түрге бөлінеді:
1. Айналымда,қандай да болмасын мемлекеттерде еркін жүретін валюталар.Бұл валюталарға халықаралық валюта қоры тарапынан валюталық щектеулер қойылмаған,тұрақты немесе үнемі көтеріліп отыратын нарықты курсы бар және сатып алушылық қабілеті өте жоғары.Бұндай валюталарға мысалға,АҚШ доллары,Кнада доллары,Жапон йенасы, еуропалық евроны жатқызуға болады.
2. Жартылай еркін жүретін валюталар.Бұл валюталарға ,яғни олардың ағымдағы қаржылық операцияларына кейбір шектеулер қойылған .Ал осы операцияларға шектеулер қойылмаса импорт пен экспортқа,валюталарды нарықтан немесе мемлекеттен сатып алу және сату мүмкіндігі еркін болар еді.
3. Тұйықталған,яғни бір елдің ішінде ғана жүретін валюталар.Біздің ұлттық валютамыз - теңге осы тұйықталған валюта түріне жатады.Сол сияқты көршілес мемлекеттердің де валюталары қырғыз сомы,азербайжан манаты,балтық мемлекеттердің латтары мен литтері,өзбектің сум-купоны да тұйықталған валюталар болып есептеледі. Әрбір елдің валюталық жүйесінің негізгі элементі - оның ұлттық валютасы. Елдің макроэкономикалық операцияларының барлық есебі ұлттық валюта арқылы жүргізіледі. Валюта курсы (бағамы) - ұлттық валюта бірлігінің шет елдік валюта бірлігіне қатынасы. Валюталық курс екі валютаның баға қатынасы ретінде заңды түрде бекітілуі немесе өзара котировка процесінде анықталуы мүмкін.
Валюта котировкасы дегеніміз - таңдалған рыноктық механизмдер негізінде валюта курсын анықтау. Көптеген елдерде валюта котировкасының екі түрі қолданылады:
1) тікелей котировка - ұлттық валюта бірлігінің шет елдік валюта бірлігінің белгілі бір шамасына қатынасы -- 125 теңге - 1 АҚШ доллары;
2) жанама котировка - шет ел валюта бірлігінің белгілі бір шамадағы ұлттық валюта бірлігіне қатынасы -- 0,001 АҚШ доллары - 1 теңге;
3) кросс-котировка - екі валюта бірлігінің бір-біріне қатынасы олардың әрқайсысының үшінші валютаға, негізінен АҚШ долларына қатынасы арқылы анықталады -- 1 $ - 120 теңге, 1 $ - 24 рубль, 1 теңге - 4,8 рубль.
Валютаны белгілеу үшін 3 әріпті код қолданылады. Алғашқы 2 әріп елді білдіреді, соңғысы сол елдің валютасы. Мысалы, USD - АҚШ доллары; JPY - Жапон иені, KZT - Қазақстан теңгесі.
Тікелей котировка формуласы:
Жанама котировканың формуласы:
Ең жиі қолданылатыны - тікелей котировка.
Рынокта шет елдік валютаға сұраныс пен ұсынысты салыстыру процесінде белгіленетін валюталық курс котировкасы уақыттық өлшемді де білдіреді. Қазіргі кезде банктер үшін екі жұмыс күні жеткілікті болып есептеледі, осы кезде құжаттар алмасу, тиісті шоттарды жабу, аударымдар жасау жүргізіледі.
Спот-курс - курс жөніндегі келісімге қол жеткізілгеннен кейін 2 күннің ішінде валюталар айырбасталатын курс.
Форвардтық курс - курс жөніндегі келісімге қол жеткізілгеннен 3 күннен кейін белгілі бір кезеңге дейін валюталардың айырбасталатын келісімді курсы.
Халықаралық экономикада негізінен валюталық курс ретінде спот-курс қабылданады.
Іс жүзінде экономикалық даму қарқыны мен экономикалық бағдарламаларды бағалау үшін валюталық курстың бірнеше түрлері қолданылады. Сол арқылы макроэкономикалық өзгерістерге қалай әсер ететіндігін анықтауға болады.
1.2 Валюта бағамы және оның қалыптасуына әсер ететін факторлар.
Валюталық бағам - бiр елдiң ақша бiрлiгiмен шетелдiк ақша бiрлiгiмен немесе халықаралық валюталық бiрлiкпен берiлген бағасы.
Валюталық бағамның құндық негiзгi валютаның сатып алу қабiлетi болып табылады. Бұл экономикалық категория тауар өндiрiсiмен және тауар өндiрушiлерiмен дүниежүзiлiк нарықтағы өндiрiстiк қатынастарды бiлдiредi. Құн тауар өндiрiсiнiң экономикалық шарттарының жалпылама мазмұны болғандықтан, әртүрлi елдердiң ұлттық ақша бiрлiктiң салыстыруы өндiрiс және айырбас процесi қосылуынан тұратын құндық қатынасқа енгiзiлген. Тауарлардың және қызметтердi өндiрушiлер мен сатып алушылар валюталық баған көмегiмен ұлттық бағаларды басқа елдердiң бағаларымен салыстыру нәтижесiнде белгiлi бiр елде қандай да бiр өндiрiстi дамытудың немесе күрделi қаржы жұмсаудың тиiмдiлiк дәрежесi анықталады.
Валюталық бағамға әсер ететiн факторлар: кез келген баға сияқты валюталық баған да құнның негiзiнен валютаның сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқып отырады.
Валюталық курс көмегiмен тауарлар және қызметтердiң өндiрушi және сатып алушылары басқа елдердiң бағалары бар ұлттық бағаларын салыстырады. Өндiрiс дамытуды тиiмдiлiктiң дәрежесi қандай болмасын осы елде салыстырудың нәтижесiнде бiлiнедi немесе шетелдегі инвестициялар. Құн заңының әсері, валюта бағамы қалай болса да бұрмалады оның әсерiне ақырында бағынады, ұлттық және валюталардың нақты курстық байланысы айқындалатын әлемдiк экономиканың өзара байланысы бiлдiредi.
Еңбектiң ұлттық өнiмi әлемдiк нарықта тауарлардың сатуының жанында құнның интернационалдық шарасының негiзiнде қоғамдық мойындау алады. Валюта бағамы нақ сол шеңберiнде дүниежүзілiк шаруашылықтың тауарларының абсолюттi ауысатын дәрежесiн түсiредi. Валюталық курстiң құн негiзi әлемдiк бағалардың негiзіне жататын интернационалдық өндiрiстiң бағасы әлемдiк нарыққа тауарлардың негiзгi жабдықтаушы болатын елдің ұлттық өндiрiстiң бағаларына негiзделген, шартталған.
Валюта бағамына капиталдарды халықаралық қозғалыстың байланысты қатты үлкеюiмен тауарларға ғана емес, қаржы активтерге қатынас бойынша валюталардың сатып алушы қабiлеттiлiгi ықпал етедi. Валюталық курсқа ықпал ететн факторлар:
Валютаның сұраным және ұсынымының ықпалымен валюталардың сатып алушы қабiлеттiлiгi валюта бағамы құн негiзiнен шалқиды . Мұндай сұраным және ұсынымды байланыс факторлардың қатарынан тәуелдi болады. Валюталық курстiң көп себептiсi басқа экономикалық санаттары бар, оның байланысын қамтып көрсетедi - құнмен, бағамен, ақшалай, және де пайызбен, төлем балансы және тағы басқалар күрделi олардың түптеуi және ұсыну ретiнде шешушi болады басқа факторлар. Оларды ара-арасындалар келесi ерекшелеуге болады.
1. Инфляция қарқыны. Олардың (сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң пара-парлығы) сатып алушы қабiлеттiлiгi бойынша валюталардың байланысы, валюталық курстiң өзiндiк бiрлiгiмен құн заңының әсерін қамтып қызмет көрсетедi. Валюта бағамына сондықтан инфляция қарқын ықпал етедi. Елдегi инфляция қарқыны жоғары болған сайын басқа фактор болса оның валютасының курсi төмендейді. Елдегi инфляциялық ақшаның құнсыздануы инфляция қарқынын төмендеді, басқа елдердiң валюталарына олардың курсiнiң құлауына сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң төмендетуi және тенденцияны шақырады. Осы тенденция орташа-және ұзақ мерзiмдi жоспарда әдетте бақылап отырады. Сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң пара-парлығымен сәйкес валюталық курстiң теңестiруi, келтiру оларды екi жыл iшiнде орташа болады. Бұл валюталардың курсiнiң күн сайынғы баға белгiлеуi олардың сатып алушы қабiлеттiлiгi бойынша түзетпейтiн ұғындырылады, сонымен бiрге факторлар басқа курсообразующиелер жұмыс iстейдi.
80-шi Жылдары пара-парлықтан валюталық курстiң 30%ке бетер көп ауытқулары жиi орын алды. Валюталардың алыпсатарлық және конъюнктура фактор курстық байланыстары құн заңымен анықталады, ақшалардың сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң өзгерiсiмен сәйкес өзгередi.
Инфляция қарқынынан қызметтермен және капиталдары валюталық курстiң тәуелдiлiгi әсiресе халықаралық тауар алмасудың үлкен көлемi бар елдерiнде болады. Бұл валюталық курстiң динамикасының аралығының өте тығыз байланысты және сақтаушы инфляция қарқынымен курстiң есептеуiнде экспорттық бағалардың базасында айқындалатын ұғындырылады. Әлемдiк нарық бағасы интернационалдық құнның ақшалай өрнектерi болады. Импорттық бағалар бұл турасында, онда валюталардың сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң салыстырмалы пара-парлығының есептеуi, өйткенi өздерi үшiн қолайлыдан кем олар валюталық курстiң динамикаларынан көпшiлiгiнде тәуелдi болады. Мұндай көтерме iшкi сауда және экспорттың құрылымы белгiлi мөлшерде ұқсас ғана дамыған елдердiң есептеуi үшін ыңғайлы көтерме бағаларының индексi. Индекс басқа елдерде бұл көп шетке шығарылатын тауарлар кiрмейдi. Бөлшек бағалардың базасында ұқсас есептеу бұрмалалған суреттi бере алады, өйткенi объект болмайтын әлемдiк саудалардың қызметтерiнiң қатары қосылады. Әлемдiк нарықта ақырында нақты сатып алушы қабiлеттiлiгiмен сәйкес ұлттық ақша өлшемдердiң курстерiнiң күтпеген апат теңестiруiнде болады.
Мысалы, нақты валюта бағамы ҚР және АҚШтың баға деңгейлерiнің теңгенің долларға қатынасы көбейтiлген номиналды курспен сияқты анықталады ). Бұл халықаралық есептер қажеттi сыртқыэкономикалық байланыстардың қатысушыларының шетелдiк валютасының сауда-саттықтары жолымен iске асатын шартталған.
2. Төлем балансының күйi. Активті төлем балансы ұлттық валютаның курсынiң жоғарылатуына мүмкiндiк туғызады, өйткенi шетелдiк жақтан қарыздарлардың сұранысы үлкеедi. Енжар төлеу баланс ұлттық валютаның курсiнiң төмендетуiне тенденцияны тудырады, өйткенi қарыздарлар өз сыртқы мiндеттемелерiнiң өтеуi үшiн оның шетелдiк валюталарына сатады. Төлем балансының тұрақсыздығы тиiстi валюталар және олардың ұсынысына сұраныстың секiрiс тәрiздi өзгерiсiне алып келедi. Демек, қазiргi шарттарда төлем балансы және валюта бағамына капиталдарды халықаралық қозғалыстың ықпалы өстi.
3. Әртүрлi елдердегi проценттi ставкаларының айырмашылығы. Валюта бағамына бұл фактордың ықпалы екi негiзгi жағдайлармен ұғындырылады. Бiрiншiден, ең алдымен, проценттiк ставкалардың өзге елiндегi өзгерiс капиталдарды халықаралық қозғалысқа басқа осындай жағдайлар қысқа мерзiмдi әсер етедi. Проценттiк ставканың жоғарылатуы негiзiнен шетелдiк капиталдардың құйылуына жағдай жасайды, оның төмендетуi капиталдарды құйып алуды мадақтайды, соның iшiнде ұлттық, шетелге. Капиталдар, әсiресе алыпсатарлық ыстық қазыналардың қозғалысы, төлем баланстарының тұрақсыздығын күшейтедi. Екiншiден, проценттi ставкілер валюталық нарықта және қарыз капитал нарықтарының операцияларына ықпал етедi. Банктер операциялардың өткiзуiнде пайдалардың шығаруын мақсатпен ұлттыққа және капиталдардың әлемдiк нарықтарының проценттiк ставкілерi айырмашылықтарын есте сақтайды. Егер проценттiк ставка жоғары болса олар арзан қарыздарды төмендетеді, және ұлттық несие нарығындағы шетелдiк валютаны орналастыратын шетелдiк қарыз капитал нарықтарында алуға қалайды.
4. Валюталық нарықтар және алыпсатарлық валюталық операциялар қызмет. Егер валюталық курс қандай болмасын төмендеуге тенденцияны алса, онда фирма және банктер ол валютаның позициясын нашарлататын орнықты валютадан алдын ала сатады. Валюталық нарықтар экономикаға және саясаттағы өзгерiсте, курстық байланыстардың тербелiстерiнде жылдам сезiнедi. Олар нақ сол валюталық спекуляцияның мүмкiндiгi және ыстық қазыналардың күтпеген апат қозғалыстарын кеңейтедi.
5. Еуронарық және халықаралық есептердегi нақтылы валютаның қолдануының дәрежесi. Мысалы, сол евробанктердiң 60% операциялары долларлардағы iске асатыны айғақ, бұл валютаның сұраным және ұсынымының масштабтарын анықтайды. Валютаның курсiне халықаралық есептердегi оның қолдануының дәрежесi де ықпал етедi. Осылай, долларды 90-шi жылдардағы 50% халықаралық есептер, жеке алғанда дамитын 70% сыртқы қарыздар дәл келдi. Оның сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң құлауы шарттарындағы тiптi әлемдiк бағалардың мемлекеттердiң парыздары бойынша төлеу доллар курсiнiң жоғарылатуларына мүмкiндiк туғызуға бөлтек-бөлтегiлгендiк периодты жоғарылатуы сондықтан.
6. Валюталардың курстық байланысына халықаралық төлемдердiң үдеу немесе тоқтауы сонымен бiрге әсер етедi. Импорттар ұлттық валютаның курсiнiң төмендетулерi күтiледі оның курсiнiң жоғарылатуу үшiн шетелдiк валютада қарсы уәкiлдер төлеулердi үдетуге ұмтылады. Ұлттық валютаның күшейтуiнде, керiсiнше, шетелдiк валютада төлемдi кiдiрту, кешiктiруге олардың талпынысы басым болады. Мұндай лидз энд лэгз атау алған тактика төлем балансы және валюта бағамына ықпал етедi.
7. Ұлттық валютаның әлемдiк нарыққа сенiм бiлдiру дәрежесі. Ол елде экономиканың күйi және саяси жағдаймен анықталады, сонымен бiрге валюта бағамына әсер көрсететiн жоғары факторлармен қарастырылған. Делдалдар валютаның сұраным және ұсынымын тiгу экономикалық өсу, инфляцияның осы екпiндерi, валютаның сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң деңгейi, олардың динамикасының перспективасы да есепке алады. Саудалық және таңдаулардың төлем балансы немесе нәтижелерi туралы ресми деректердi жариялауды күту тiптi кейде сұраным және ұсынымды байланыс және валютаның курсiнде бiлiнедi. Валюталық нарықта кейде министрлардың орнынан түсуi және тағы басқалар туралы саяси жаңалықтар, сыбыстардың пайдасына басымдылықтарының ауысымында болады.
8. Валюталық саясат. Нарықтық және валюталық курстiң мемлекеттiк реттеуiнің байланысы оның динамикасына ықпал етедi. Валюталық нарықтарда валюталық курстiң құрастыруы курстық байланыстардың қатты тербелiстерiмен валютаның сұраным және ұсынымын тетiк арқылы әдетте жарысайды. Нақты валюта бағамы базарға қалыптасады - экономиканың күйi, ақша айналымның көрсеткiшi, қаражаттар, нақтылы валютаға қарыз және сенiмнiң дәрежесi. Валюталық курстiң мемлекеттiк реттеуi оның жоғарылатуы немесе төмендетуге есептерден валюталық сүйене - экономикалық саясат бағытталған. Нақтылы валюта саясаты осы мақсатта жүргiзiледi.
Солай біз валюталық курстiң құрастыруын - ақшалай және әлемдiк экономика және саясаттың ұлтық күрделi көп факторлы процесс екенін білдік. Сондықтан валюталардың байланысына факторлар және олардың бiрмәндi емес ықпалы қарастырылған курсообразующиелер нақты жағдайға байланысты валюталық курсiнiң болжауында есепке алынады.
II Бөлім. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ.
2.1 Валюта жүйесінің мәні және дамуы.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтарымен немесе халықаралық келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасын бiлдiредi .
Халықаралық валюталар қатынастар - ұлттық шаруашылықтарының қызметкерлерiнiң нәтижесiнен өзара қызмет ететiн және әлемдiк шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуi барысында қалыптасқан қоғамдық қатынастар жиынтығы бiлдiреді.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және Римде вексель түрінде пайда болды. Яғни, оларда алғаш рет вексель жәрменкелері пайда болып, аудармалы вексель бойынша есеп айырысулар жүргізілді.
Шаруашылықтың интернационалдануы және әлемдiк еңбек бөлiнiсiн интенсивтендiрілуі халықаралық нарықтың құрылуына себепшi болды. Өндiрiс күштерiнiң дамуымен iшкi рыноктағы өркендеген салалардың өнiмiн сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын жетiлдiру - мiне осылардың бәрi әлемдiк сауда саттық байланыстардың кеңесiне әсер еттi. Яғни, сыртқы сауда жағдайларын, әр елдің валютасының құнын анықтау қажеттігі туындады. Алғашында мұндай айналыстарға елдер немесе аумақтар бойынша алтын қолданылса, ал осы заманғы күрделенген төлем жүйелерінің және төлем тәртіптерінің пайда болуына байланысты бұл валюталық қатынастар одан сайын күрделене түсті.
Әлемдегi елдердiң қарым - қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие жылдан - жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдағы ұдайы өндiрiс процесiнде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдiк нарыққа ұласады және де әрбiр егемен мемлекеттiң заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы қолданылады. Елдердiң әлемдiк шаруашылыққа интеграциялауына ақша капиталының бiр бөлiгiнiң ұлттық ақшадан шетел валютасына және керiсiнше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта есеп айырылысу және несие - қаржы қатынастарында жүзеге асады.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың ұлттық және әсемдiк экономиксының дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арсындағы күштердiң шектi қатынастарына тәуелдi болып келедi. Сыртқы экономикалық байланыстарда, оның iшiнде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломация мен комерция, өнер кәсiптiк сауда мен өндiрiс бiр - бiрiмен өзара бетеме байланысуы валюталық қарыс - қатынастардың ұлттық және әлемдiк шаруашылықтағы орны ерекшелiгiн көрсетедi.
Капиталдың шеңбер айналысы процесiнде ұлттық нарықтан әсемдiк нарыққа қосылуы нәтижесiнде ұлттық ақшалардың iшiндегi ақшалай капиталының бiр бөлiгi шетел валютасына айналады немесе керiсiнше . Ол көрiнiстi халықаралық есеп айырысуларда, валюталық, несиелiк және қаржылық операциялардың барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндiрiстiң сыртқы факторларға: әлемдiк өндiрiс динамикасы; шетелдiк ғылым деңгейiне, халық аралық сауданың дамуына, шетел капиталы ағымына арта түседi. Сондықтан да бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндiрiстiң арасында тiкелей және керi байланыстың болатынын көрсетедi. Халықаралық сауданың дамуына, валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық дағдарыс ұдайы өндiрiс процентiне керi әсерiн тигiзедi.
Валюталық жүйелердiң даму заңдылықтары ұдайы өндiрiс белгiлерiне байланысты анықталып отырып, ұлттық және әлемдiк шаруашылықтың негiзгi даму кезеңдерiн көрсетедi. 4
Дүниежүзілiк валюталық жүйелердiң арасындағы дағдарыс тұсында оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Жаңа дүниежүзілiк валюталық жүйенi құру үш басты кезеңнен жүргiзiледi:
1-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының қалыптасуы, алғы шарттардың түзiлуiн, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланысы сақталады.
2-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының құрылымдары толығымен аяқталып, бiртiндеп iске қосылады.
3-шi кезең, толық қызмет ететiн жаңа дүниежүзлiк жүйе құрылады.
Дүниежүзілiк ваюталардың жүйенiң мынандай эваолюциялары белгiлi:
1. Жаңа валюталық жүйенiң құрылуының алғы шарттары.
2. Париждiң валюталық жүйесi.
3. Генуэз валюталық жүйесi.
4. Бреттон - Вудс валюталық жүйесi.
5. Ямайка валюталық жүйесi.
6. Еуропалық валюталық жүйесi.
1929-1936 жылдарда дүниежүзілiк валюталық дағдарыстың басты ерекшелiктерi келесiдей:
- циклдiк сипат: валюталық дағдарыс дүние жүзлiк экономикалық және ақша несиесiмен байланысты болды;
- құрылымдық сипат: дүниежүзлiк валюталық жүйенiң алтын девиздiк стандарт қағидасы құлдырауға ұшырады;
- ұзаққа созылуы: 1929 жылдан 1936 жылдың күзiне дейiн болуы.
БҰҰ - ның Бретон - Вудстағы 1944 жылы болған валюталық қаржылық конференциясында дүниежүзлiк сауданың ұйымдастырудың, валюталық, несиелiк және қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың ережелерi бекiтiлiп үшiншi валюталық жұйе дүниеге келдi.
60 жылдардың аяғынан бастап, Бреттон - Вудс валюталық жүйенiң дағдарысқа ұшырауы. 1976 жылғы қаңтардағы ХВК - ға мүше елдердiң Кинготондағы келiсiмi ХВК - дың жарғысына өзгерiстер енгiзе отырып, төртiншi валюталық жүйенiң келесiдей бағыттарын бекiттi:
Алтын - девиз стандартты орнына СДР стандарты енгiзiлдi;
Елдерге кез-келген валюталық бағам режимiнiң таңдауға құқық берiлдi.
СДР-дiң қызметт етуiнiң мынандай басты мәселесi болды:
1.эмиссиялау және басу;
2.қамтамасыз ету;
3.бағамды анықтау әдiсi;
4.СДР-дiң пайдалану ауқымы;
Еуропалық валюталық жүйе экономикалық интеграциялану процесiн ынталандыру мақсатында құрылды. Интеграцияналдану процесiнiң даму себептерiне: шаруашылықтың интеграциялануы, өндiрiстiң қарсылас орталықтардың дүниежүзлiк нарықтағы өзара қарсы күресi және валюталық тұрақсыздағы жатады . Еуропалық экономикалық қоғамдастық - бұл батыс еуропа елдерiнiң бiршама дамыған аумақты интеграцияналдыру тобын бiлдiредi , ол 1957 жылы наурызда алты елдiң: ФРГ, Франция, Италия, Бельгия, Нидерландия, Люксембург, Рим елдерiнiң арасыында жасалған келiсiм шартында қабылданып, 1958 жылдың 1 каңтарында басты қызмет етедi.
Батыс еуропалық интеграция өзiнiң iрi ерекшелiктерiмен ажыратылады:
Бiрiншiден, ЕҚ құрылуы көмiрдiң ортақ нарығынан басталады және шаруашылық кешен интегралданғанға дейiн 6 ел және 12 саяси одақ болса, бiрiншi уақытта 15-16 мемлекетке жеттi.
Екiншiден, ЕҚ - ның институционалдық құрылымы мемлекеттiң құрылымына жақын және мынадай ұйымдардан тұрады:
* Еуропалық кеңес;
* Министiрлер кеңесi - заң шығарушы орган;
* ЕҚ комисиясы - атқарушы орган
* Еуропалық парламент - кеңес берушi орган. Бұл орган ЕҚ және министiрлер кеңесiнiң қызметiн бақылайды, ЕҚ бюджетiн бекiтедi.
ЕҚ соты - құқықтық нормаларын сақтамаудың қадағалау ұйымы.
Үшiншiден, интеграциялық процестiң материялдық негiзi болып, ЕҚ - тың бюджетiнiң бiр бөлiгiнен құралған көп бiрлескен қорлар қызмет етедi.
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Евро қолма - қолсыз төлемдер үшiн мемлекеттердiң жаңа қағаздарын орналастыру енгiзiлiп, эволюциялық одаққа мүше елдердiң ұмтық ақша бiрлiктерi 2002 жылы 1 шiлдесiнен бастап өз қызметтерiн жойды делiнген.
ЕВЖ, алтындынақты резервтiк активтер пайдаланды:
Бiрiншiден, Еуро - алтынмен жартылай қамтамасыз етiлген;
Екiншiден, ЕҚ - қа бiрлестiгi үшiн 207 кг мөлшерiнде бiрлескен алтын қоры құралған.
ЕВЖ-дегi мемлекет аралық аймақтықты реттеу орталықты банктерге уақытша төлем балансындағы тапшылықты жабуға және валюталық интеграцияға байланысты есеп айырысулар үшiн несие беру жолымен жүзеге асырылады.
Екiншi дүниежүзілiк соғыста Еуропа мемлекеттерiнiң қираған экономикасын қалпына келтiру және тұрақтандыру мәселелерiн шешу мақстында Бреттон-Вудстағы өткен халықаралық валюта қаржылық конференциясында 2 ұйым: Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) және халықаралық қайта құру және даму банкi ( ХҚҚДБ) құру туралы қаулы қабылданды. Қор әлемдiк валюта жүйесiнiң тұрақтылығын қолдау үшiн, ал банк оған қатысушы елдердiң ұзақ мерзiмдi экономикалық дамуын ынталандыру үшiн құрылған .
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. Оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте орналасқан, басқарушы органы барқрмалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы директат. алғашқы кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады. Қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы шамамен 18 есе өстi. 5
ХВҚ-ның негiзгi қызметтерi төмендегiлер:
* Халықаралық сауданың немесе валюталық ынтымақтастықтың дамуына көмек көрсету.
* Валюталық паритеттiң тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеудi жою;
* Төлем балансының теңелуi үшiн кез-келген қатысушы елге несие ресурстарын беру;
Қорға мүше болып кiру - мемлекеттiң ХҚҚДБ-ге және оған туыстас басқада валюта несие ұйымдарына кiруiнiң мiндеттi жағдайы.
Халықаралық қайта құру және даму банкi БҰҰ-ның маманданған және оның шешiмдерiне тәуелсiз орган ретiнде өз жұмысын 1946 жылы маусымда бастады . Банктiң өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт бөлiмшелер ұйымдастырылады: халықаралық салық корпарациясы , халықаралық даму акциясы, халықаралық инвестицияладрды, таластарды реттеу орталығы және инвестициялықты қорғау жөнiндегi көп жақты агенттiк. Қазiргi кезде осы ұйымдар бiрiгiп әлемдiк банк (ӘБ) тобын құрайды, оның штаб пәтерi Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ - осы топтың орталық буыны - оны әлемдiк банк деп атайды.
Әлемдiк банк топтың ең қуатты бөлiмшесi, ол 240 млд доллардан акциялық капиталды иемденедi, қазiргi кезде оның құрылтайшылар саны 180 мемлекетке жеттi. Банк басқару органы - басқармалар кеңесi - қатысушы - елдердiң қаржы министiрлiгiнен немесе орталық банктерден басқармаларынан тұрады. Оны президент басқарады. Банктiң күнделiктi атқарушы директорлар кеңесi басқарады, кеңес штап пәтрiнде орналасқан ол жетңi саиын кеңес отырысын өткiзедi. Кеңес 24 адамнан тұрады, олар-iрi акциянерлердiң бiр-бiр өкiлi және 19 аймақтың өкiлдерi.
Әлемдiк банктiң негiзгi атқаратың қызметтерi:
Спектiрлi бағытта, яғни денсаулық сақтау, бiлiм беру қоршаған ортаны сақтаудан бастап инфроқұрылым және экономикалық саясат реформасына дейiн дамушы елдерге көрсететiн инвестициялық iс- шаралар;
Экономикалық мәселелер бойынша талдау және кеңес беру iс - шаралары;
Көрсетiлген қызметтердiң, сондай-ақ жүргiзiлетiн жобалардың мазмұнымен құрамын үнемi өзгеру;
Бай және кедей елдерге ресурстарды қайта бөлудегi делделдiк қызметi;
Халықаралық қаржы коорпарациясы 1956 жылы мемлекеттiк кепiлдiк алмай-ақ дамушы елдердiң экономикасындағы жеке сектордың жұмысын анықтау үшiн құрылған.
Халықаралық қаржы коорпарациясының негiзгi принциптерi мыналар:
Жоба бойынша жалпы шығындар саласында 25 пайызын қаржыландыру;
Кәсiпорын акцияларының тек 35% сатып алу.
Қарыз 3 жылдан 15 жылға дейiнгi мерзiмде берiледi. Корпарация жылма-жыл 200 жоба бойынша 3 млд доллар самосындағы займ бередi және оған 170 ел мүше.
Халықаралық даму ассоциясында (ХДА) 1960 жылы дамушы мемлекеттердiң iшiнен Әлемдiк банктен қарыз алуға жағдайы келмейтiн ең кедейлерге көмек көрсету үшiн құрылған. ХДА заңды дербес ұйым болғанмен, көп жағдайда ӘБ бiрiгi несиелiктi жобалайды . Қазiргi уақытта жылма-жыл жалпы соммасы 6 млд доллар болатын 125-тен астам жобаларға несие бередi, оның 159 мемлекеттен тұратын мүшелерi бар.
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте орналасқан, басқарушы органы басқармалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы алғашқы кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады. қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы шамамен 18 есе өстi.
Инвистициялардың кепiлдiгi жөнiндегi көп жақтық агеттiк 1988 жылы дамушы елдердiң шетел жеке инвистициторларына инвестициясынан саяси қауыптен қорғану үшiн құрылған. Атап айтқанда: экспропорция, яғни жеке меншiктi айыру қаупi , келiсiм жағдайларды бұзу қауiптiлiгi т.б. 15-20 жыл бойы сақтауға кепiлдiк бередi. Агентiк мүшелерi болып тек ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем қабылеттiлiгiне сүйенедi.
Қорыта айтқанда, халықаралық валюта және несие қаржы институттары - ХВК және Әлемдiк Банк тобы - халықаралық несие қатынастарын реттеуде маңызды роль атқарады. Олардың қарызы онша көп болмасада, елге қарыз капиталының әлемдiк нарығына жеке банктерден қарыз алуға жол ашты. Сөйтiп ХВҚ мен ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем қабiлеттiлiгi бар екенiн дәлелдейдi.
ХВҚ және ХҚҚДБ басқа да халықаралық ұйымдармен қатар ежелгi дамушы елдердiң және батыс еуропа бұрынғы социялистiк елдерi мен ТМД елдерiнiң сыртқы қарыздарын реттеуде белсендi қатысуда.
2.2 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері.
Дүниежүзілiк валюталық жүйелердiң арсындағы дағдарыс тұсында оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Валюталық жүйелер 3 түрге бөлiнедi:
* Ұлттық валюталық жүйе;
* Дүниежүзілiк валюталық жүйе;
* Аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бiрiншi қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе - халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын, ұдайы өндiрiс процесiне қажеттi валюталық ресурсты сұрайтын және оны пайдалануға қөмектесетiн экономикалық қатынастар жиынтық бiлдiредi.
Ұлттық валюта елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қолсыз формада (банктік шоттағы ақша қалдығы) бола алады. Оның эмитенттері Орталық және коммерциялық банктер.
Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.
Ұлттық валюта дүниежүзлiк валюталық жүйемен тығыз байланысты. Дүниежүзілiк валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына қарай құрылған .
Дүниежүзілік валюталық жүйе - бұл халықаралық несие қаржы институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуiн қамтамасыз ететiн халықаралық келiсiм шарттары мен мемлекет аралық құқұқтардың нормалар кешенiн құрайды . Бұл ереже шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекетінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Ұлттық және дүниежүзлiк валюталық жүйелер арасындағы байланыстар мен айырмашылықтары олардың негiзгi элементтерiнен көрiнедi. Оны келесi 1-ші суреттен көре аламыз.
Ұлттық валюталық жүйе
Дүниежүзілiк валюталық жүйе
1.Ұлттық валюта.
Резервтік валюталар, халықаралық есептесу валюталық бiрлiктері
2. Ұлттық валютаның алмастырылу шарты
Валюталардың өзара алмастырылуы
3. Ұлттық валюта паритетi.
Валюталық паритеттiң ортақ режимi
4. Ұлттық валюта бағамының режимi
Валюталық бағамдар режимiнiң регламентациясы.
5. Валюталық шектеудiң, валюталық бақылаудың болуы немесе болмауы
Валюталық шектеудi мемлекет аралық реттеу
6. Елдiң халықаралық валюталық өтiмдiлiгiн реттеу.
Халықаралық валюталық өтiмдiлiктi мемлекет аралық реттеу.
7. Халықаралық несиелiк айналыс құралдарын пайдалануды регламенттеу.
Халықаралық несилiк айналыс құрылыстарды пайдаланудың ережелерiнiң бiртұтастығы
8. Елдiң халықаралық есеп айырысуларын регламенттеу.
Халықаралық есеп айырысудың негiзгi формаларының бiр тұтастығы
9. Ұлттық валюталық рынок пен алтын рыногiнiң режимi.
Дүниежүзілiк валюталық рыноктар мен алтын рыноктарының режимi.
10. Елдiң валюталық қатынастарын басқаратын және реттейтiн үлттық ұйымдар.
Мемлекет аралық валюталық реттеудi жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар.
Сурет-1 - Ұлттық және дүниежүзілiк валюталық жүйенiң негiзгi элементтерi
Ұлттық валюталық жүйенің негізгі элементтері:
1) Ұлттық валюта. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz