Валюталық қатынастар және валюта жүйесінің қалыптасып дамуы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Халықаралық валюталық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері, мақсаты мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Валюталық қатынастың маңызы, қажеттігі және әдістері ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеу ... ... ... ... 17
ІІ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ӘЛЕМДІК НАРЫҚТА ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Валюталық қатынастың даму жолдарының әлемдік тәжірибесі ... ... ... ..22
2.2 ҚР.дағы валюталық қатынастың даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
І ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Халықаралық валюталық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері, мақсаты мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Валюталық қатынастың маңызы, қажеттігі және әдістері ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеу ... ... ... ... 17
ІІ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ӘЛЕМДІК НАРЫҚТА ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Валюталық қатынастың даму жолдарының әлемдік тәжірибесі ... ... ... ..22
2.2 ҚР.дағы валюталық қатынастың даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қазақстанның әлемдік экономикалық және валюталық қатынастарда басқа елдермен сауда, экономикалық қарым-қатынасқа түсуі үшін, шетелдермен экспорт пен импорта, әлемдік капитал ағымдарының іске асуына және шетел валюталырының еркін айналымын ұйымдастыруда, сонымен қатар халықаралық әр түрлі қарым-қатынасты іске асыру валюталық жүйе негізінде жолға қойылады.
Валюталық жүйелер дүниежүзiлiк шарушылықта құрал жабдықтар, сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде валюталық бағам, әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтар немесе халықаралық келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы негізінде көрініс табады.
Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Курстық жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк рынокта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi бiздiң экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын бүгiндегi өзектi мәселелердiң бiрi “Валюталық қатынастар және валюта жүйесінің қалыптасып дамуы” деп алдым.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым бiрiншiден, валюталық қатынастардың мәнін аша отыра, оны реттеудің нарықтық және мемлекеттік түрін талдау және екіншіден ҚР-ның валюталық қатынастарының даму барысына тоқталу болып табылады.
Валюталық жүйелер дүниежүзiлiк шарушылықта құрал жабдықтар, сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде валюталық бағам, әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтар немесе халықаралық келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы негізінде көрініс табады.
Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Курстық жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк рынокта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi бiздiң экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын бүгiндегi өзектi мәселелердiң бiрi “Валюталық қатынастар және валюта жүйесінің қалыптасып дамуы” деп алдым.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым бiрiншiден, валюталық қатынастардың мәнін аша отыра, оны реттеудің нарықтық және мемлекеттік түрін талдау және екіншіден ҚР-ның валюталық қатынастарының даму барысына тоқталу болып табылады.
1. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
2. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
3. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
4. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
5. Байгiсиев Майдан-Әлі / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
6. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001, - 466 б.
7. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
8. Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург 2001г.
9. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
10. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2010 ж.
11. С.Б.Мақыш “Валюталық операциялар және валюталық мәмiлелер” // ҚазҰУ хабаршысы. №5, - 2009 ж.
12. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №8,9 - 2011 г. 2-7 стр.
13. Статистический ежегодник. Алматы. – 2010г.- 446 с.
14. Вестник Национального банка РК , 2011 ж. №1,2.
2. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
3. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
4. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
5. Байгiсиев Майдан-Әлі / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
6. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001, - 466 б.
7. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
8. Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург 2001г.
9. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
10. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2010 ж.
11. С.Б.Мақыш “Валюталық операциялар және валюталық мәмiлелер” // ҚазҰУ хабаршысы. №5, - 2009 ж.
12. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №8,9 - 2011 г. 2-7 стр.
13. Статистический ежегодник. Алматы. – 2010г.- 446 с.
14. Вестник Национального банка РК , 2011 ж. №1,2.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .4
0.1 Халықаралық валюталық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері, мақсаты мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Валюталық қатынастың маңызы, қажеттігі және әдістері ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеу ... ... ... ... 17
ІІ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ӘЛЕМДІК НАРЫҚТА ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1 Валюталық қатынастың даму жолдарының әлемдік тәжірибесі ... ... ... ..22
2.2 ҚР-дағы валюталық қатынастың даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 34
КIРIСПЕ
Қазақстанның әлемдік экономикалық және валюталық қатынастарда басқа елдермен сауда, экономикалық қарым-қатынасқа түсуі үшін, шетелдермен экспорт пен импорта, әлемдік капитал ағымдарының іске асуына және шетел валюталырының еркін айналымын ұйымдастыруда, сонымен қатар халықаралық әр түрлі қарым-қатынасты іске асыру валюталық жүйе негізінде жолға қойылады.
Валюталық жүйелер дүниежүзiлiк шарушылықта құрал жабдықтар, сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде валюталық бағам, әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтар немесе халықаралық келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы негізінде көрініс табады.
Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Курстық жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк рынокта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi бiздiң экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын бүгiндегi өзектi мәселелердiң бiрi "Валюталық қатынастар және валюта жүйесінің қалыптасып дамуы" деп алдым.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым бiрiншiден, валюталық қатынастардың мәнін аша отыра, оны реттеудің нарықтық және мемлекеттік түрін талдау және екіншіден ҚР-ның валюталық қатынастарының даму барысына тоқталу болып табылады.
І ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Халықаралық валюталық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері
Валюталық жүйелердiң даму заңдылықтары ұдайы өндiрiс белгiлерiне байланысты анықталып отырып, ұлттық және әлемдiк шаруашылықтың негiзгi даму кезеңдерiн көрсетедi.
Дүниежүзлiк валюталық жүйелердiң арсындағы дағдарыс тұсында оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алды. Дүниежүзлiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Жаңа дүниежүзлiк валюталық жүйенi құру үш басты кезеңнен жүргiзiледi:
1-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының қалыптасуы, алғы шарттардың түзiлуiн, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланыс сақталады.
2-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының құрылымдары толығымен аяқталып, бiртiндеп iске қосылады.
3-шi кезең, толық қызмет ететiн жаңа дүниежүзлiк жүйе құрылады.
Дүниежүзлiк ваюталардың жүйенiң мынандай эваолюциялары белгiлi:
1. Жаңа валюталық жүйенiң құрылуының алғы шарттары.
2. Париждiң валюталық жүйесi.
3. Генуэз валюталық жүйесi.
4. Бреттон - Вудс валюталық жүйесi.
5. Ямайск валюталық жүйесi.
6. Европалық валюталық жүйесi.
1929-1936 жылдарда дүниежүзлiк валюталық дағдарыстың басты ерекшелiктерi келесiдей:
- циклдiк сипат: валюталық дағдарыс дүние жүзлiк экономикалық және ақша несиесiмен байланысты болды;
- құрылымдық сипат: дүниежүзлiк валюталық жүйенiң алтын девиздiк стандарт қағидасы құлдырауға ұшырады;
- ұзаққа созылуы: 1929 жылдан 1936 жылдың күзiне дейiн болуы.
БҰҰ - ның Британ - Вудстағы 1944 жылы болған валюталық қаржылық конференциясында дүниежүзлiк сауданың ұйымдастырудың, валюталық, несиелiк және қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың ережелерi бекiтiлiп үшiншi валюталық жұйе дүниеге келдi.
60 жылдардың аяғынан бастап, Бриттан - Вудс валюталық жүйенiң дағдарысқа ұшырауы. 1976 жылғы қаңтардағы ХВК - ға мүше елдердiң Кинготондағы келiсiмi ХВК - дың жарғысына өзгерiстер енгiзе отырып, төртiншi валюталық жүйенiң келесiдей бағыттарын бекiттi:
* Алтын - девиз стандартты орнына СДР стандарты енгiзiлдi;
* Елдерге кез-келген валюталық бағам режимiнiң таңдауға құқық берiлдi.
СДР-дiң қызметт етуiнiң мынандай басты мәселесi болды:
1. эмиссиялау және басу;
2. қамтамасыз ету;
3. бағамды анықтау әдiсi;
4. СДР-дiң пайдалану ауқымы;[11,27б]
Европалық валюталық жүйе, экономикалық интеграциялану процесiн ынталандыру мақсатында құрылды. Интеграцияналдану процесiнiң даму себептерiне: шаруашылықтың интеграциялануы, өндiрiстiң қарсылас орталықтардың дүниежүзлiк нарықтағы өзара қарсы күресi және валюталық тұрақсыздағы жатады . Европалық экономикалық қоғамдастық - бұл батыс европа елдерiнiң бiршама дамыған аумақты интеграцияналдыру тобын бiлдiредi, ол 1957 жылы наурызда алты елдiң: ФРГ, Франция, Италия, Бельгия, Нидерландия, Люксембург, Рим елдерiнiң арасыында жасалған келiсiм шартында қабылданып, 1958 жылдың 1 каңтарында басты қызмет етедi.
Батыс еуропалық интеграция өзiнiң iрi ерекшелiктерiмен ажыратылады:
Бiрiншiден, ЕҚ құрылуы көмiрдiң ортақ нарығынан басталады және шаруашылық кешен интегралданғанға дейiн 6 ел және 12 саяси одақ болса, бiрiншi уақытта 15-16 мемлекетке жеттi.
Екiншiден, ЕҚ - ның институционалдық құрылымы мемлекеттiң құрылымына жақын және мынадай ұйымдардан тұрады:
* Еуропалық кеңес;
* Министiрлер кеңесi - заң шығарушы орган;
* ЕҚ комисиясы - атқарушы орган
* Еуропалық парламент - кеңес берушi орган. Бұл орган ЕҚ және министiрлер кеңесiнiң қызметiн бақылайды, ЕҚ бюджетiн бекiтедi.
ЕҚ соты - құқықтық нормаларын сақтамаудың қадағалау ұйымы.
Үшiншiден, интеграцйиялық процестiң материялдық негiзi болып, ЕҚ - тың бюджетiнiң бiр бөлiгiнен құралған көп бiрлескен қорлар қызмет етедi.
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Еуро қолма - қолсыз төлемдер үшiн мемлекеттердiң жаңа қағаздарын орналастыру енгiзiлiп, эволюциялық одаққа мүше елдердiң ұмтық ақша бiрлiктерi 2002 жылы 1 шiлдесiнен бастап өз қызметтерiн жойды делiнген.
ЕВЖ, алтындынақты резервтiк активтер пайдаланды:
Бiрiншiден, Еуро - алтынмен жартылай қамтамасыз етiлген;
Екiншiден, ЕҚ - қа бiрлестiгi үшiн 207 кг мөлшерiнде бiрлескен алтын қоры құралған.
ЕВЖ-дегi мемлекет аралық аймақтықты реттеу орталықты банктерге уақытша төлем балансындағы тапшылықты жабуға және валюталық интеграцияға байланысты есеп айырысулар үшiн несие беру жолымен жүзеге асырылады.
Екiншi дүниежүзлiк соғыста Еуропа мемлекеттерiнiң қираған экономикасын қалпына келтiру және тұрақтандыру мәселелерiн шешу мақстында Бреттон-Вудстағы өткен халықаралық валюта қаржылық конференциясында 2 ұйым: Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) және халықаралық қайта құру және даму банкi ( ХҚҚДБ) құру туралы қаулы қабылданды. Қор әлемдiк валюта жүйесiнiң тұрақтылығын қолдау үшiн, ал банк оған қатысушы елдердiң ұзақ мерзiмдi экономикалық дамуын ынталандыру үшiн құрылған .
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. Оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте орналасқан, басқарушы органы барқрмалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы директат. алғашқы кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады. Қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы шамамен 18 есе өстi.
ХВҚ-ның негiзгi қызметтерi төмендегiлер:
Халықаралық сауданың немесе валюталық ынтымақтастықтың дамуына көмек көрсету.
* Валюталық паритеттiң тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеудi жою;
* Төлем балансының теңелуi үшiн кез-келген қатысушы елге несие ресурстарын беру;
Қорға мүше болып кiру - мемлекеттiң ХҚҚДБ-ге және оған туыстас басқада валюта несие ұйымдарына кiруiнiң мiндеттi жағдайы.
Халықаралық қайта құру және даму банкi БҰҰ-ның маманданған және оның шешiмдерiне тәуелсiз орган ретiнде өз жұмысын 1946 жылы маусымда бастады . Банктiң өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт бөлiмшелер ұйымдастырылады: халықаралық салық корпарациясы , халықаралық даму акциясы, халықаралық инвестицияладрды, таластарды реттеу орталығы және инвестициялықты қорғау жөнiндегi көп жақты агенттiк. Қазiргi кезде осы ұйымдар бiрiгiп әлемдiк банк (ӘБ) тобын құрайды, оның штаб пәтерi Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ - осы топтың орталық буыны - оны әлемдiк банк деп атайды.
Әлемдiк банк топтың ең қуатты бөлiмшесi, ол 240 млд доллардан акциялық капиталды иемденедi, қазiргi кезде оның құрылтайшылар саны 180 мемлекетке жеттi. Банк басқару органы - басқармалар кеңесi - қатысушы - елдердiң қаржы министiрлiгiнен немесе орталық банктерден басқармаларынан тұрады. Оны президент басқарады. Банктiң күнделiктi атқарушы директорлар кеңесi басқарады, кеңес штап пәтрiнде орналасқан ол жетңi саиын кеңес отырысын өткiзедi. Кеңес 24 адамнан тұрады, олар-iрi акциянерлердiң бiр-бiр өкiлi және 19 аймақтың өкiлдерi.
Халықаралық қаржы коорпарациясы 1956 жылы мемлекеттiк кепiлдiк алмай-ақ дамушы елдердiң экономикасындағы жеке сектордың жұмысын анықтау үшiн құрылған.
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте орналасқан, басқарушы органы басқармалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы алғашқы кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады. қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы шамамен 18 есе өстi.
Инвистициялардың кепiлдiгi жөнiндегi көп жақтық агеттiк 1988 жылы дамушы елдердiң шетел жеке инвистициторларына инвестициясынан саяси қауыптен қорғану үшiн құрылған. Атап айтқанда: экспропорция, яғни жеке меншiктi айыру қаупi , келiсiм жағдайларды бұзу қауiптiлiгi т.б. 15-20 жыл бойы сақтауға кепiлдiк бередi. Агентiк мүшелерi болып тек ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем қабылеттiлiгiне сүйенедi.[10,61б]
Валюта ( италиян сөзi , сөзбе - сөз - құн ) - елдiң ақша бiрлiгi , оның шартты түрi, халықаралық төлем есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекше формасы. Осы халықаралық немесе ұлттық валюта қатынастарының негізінде валюталық жүйе ұғымы пайда болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтарымен немесе мемлекет аралық келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасын бiлдiредi .
Халықаралық валюталар қатынастар - ұлттық шаруашылықтарының қызметкерлерiнiң нәтижесiнен өзара қызмет ететiн және әлемдiк шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуi барысында қалыптасқан қоғамдық қатынастар жиынтығы бiлдiреді. Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және Римде вексель түрінде пайда болды. Яғни, оларда алғаш рет вексель жәрменкелері пайда болып, аудармалы вексель бойынша есеп айырысулар жүргізілді.
Шаруашылықтың интернационалдануы және әлемдiк еңбек бөлiнiсiн интенсивтендiрілуі халықаралық нарықтың құрылуына себепшi болды. Өндiрiс күштерiнiң дамуымен iшкi рыноктағы өркендеген салалардың өнiмiн сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын жетiлдiру - мiне осылардың бәрi әлемдiк сауда саттық байланыстардың кеңесiне әсер еттi. Яғни, сыртқы сауда жағдайларын, әр елдің валютасының құнын анықтау қажеттігі туындады. Алғашында мұндай айналыстарға елдер немесе аумақтар бойынша алтын қолданылса, ал осы заманғы күрделенген төлем жүйелерінің және төлем тәртіптерінің пайда болуына байланысты бұл валюталық қатынастар одан сайын күрделене түсті.
Әлемдегi елдердiң қарым - қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие жылдан - жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдағы ұдайы өндiрiс процесiнде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдiк нарыққа ұласады және де әрбiр егемен мемлекеттiң заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы қолданылады. Елдердiң әлемдiк шаруашылыққа интеграциялауына ақша капиталының бiр бөлiгiнiң ұлттық ақшадан шетел валютасына және керiсiнше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта есеп айырылысу және несие - қаржы қатынастарында жүзеге асады.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың ұлттық және әсемдiк экономиксының дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арсындағы күштердiң шектi қатынастарына тәуелдi болып келедi. Сыртқы экономикалық байланыстарда, оның iшiнде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломация мен комерция, өнер кәсiптiк сауда мен өндiрiс бiр - бiрiмен өзара бетеме байланысуы валюталық қарыс - қатынастардың ұлттық және әлемдiк шаруашылықтағы орны ерекшелiгiн көрсетедi.
Капиталдың шеңбер айналысы процесiнде ұлттық нарықтан әсемдiк нарыққа қосылуы нәтижесiнде ұлттық ақшалардың iшiндегi ақшалай капиталының бiр бөлiгi шетел валютасына айналады немесе керiсiнше. Ол көрiнiстi халықаралық есеп айырысуларда, валюталық, несиелiк және қаржылық операциялардың барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндiрiстiң сыртқы факторларға: әлемдiк өндiрiс динамикасы; шетелдiк ғылым деңгейiне, халық аралық сауданың дамуына, шетел капиталы ағымына арта түседi. Сондықтан да бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндiрiстiң арасында тiкелей және керi байланыстың болатынын көрсетедi. Халықаралық сауданың дамуына, валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық дағдарыс ұдайы өндiрiс процентiне керi әсерiн тигiзедi.
Дүниежүзлiк валюталық жүйелердiң арсындағы дағдарыс тұсында оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алды. Дүниежүзлiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Валюталық жүйелер 3 түрге бөлiнедi:
1. Ұлттық валюталық жүйе;
2. Дүниежүзлiк валюталық жүйе;
3. Аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бiрiншi қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе - халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын , ұдайы өндiрiс процесiне қажеттi валюталық ресурсты сұрайтын және оны пайдалануға қөмектесетiн экономикалық қатынастар жиынтық бiлдiредi . Ұлттық валюта елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қолсыз формада (банктік шоттағы ақша қалдығы) бола алады. Оның эмитенттері Орталық және коммерциялық банктер. Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады. Ұлттық валюта дүниежүзлiк валюталық жүйемен тығыз байланысты. Дүниежүзлiк валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына қарай құрылған .
Дүниежүзілік валюталық жүйенің мақсаты бұл халықаралық несие қаржы институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуiн қамтамасыз ететiн халықаралық келiсiм шарттары мен мемлекет аралық құқұқтардың нормалар кешенiн құрайды. Бұл ереже шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекетінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес рөл атқарады. Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-есептеу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша айналымын қамтиды. Дүниежүзілік валюталық жүйе мен ұлттық валюталық жүйе арасындағы тығыз байланыс, сыртқы экономикалық қызмет көрсететін Орталық банктер арқылы жүзеге асырылады.
Дүниежүзiлiк валюта жүйесiнiң негiзгi элементтерi болып төменде көрсетiлгендер саналады:
* Резервтiк валюталар, халықаралық есептесулерге арналған валюталық бiрлiктер;
* Валюталардың өзара айырбасталу шарттары;
* Валюталық паритеттердiң үйлестiрiлген тәртiбi;
* Валюталық бағамдау тәртiбiнiң ережесi;
* Валюталық шектеулердi мемлекет аралық реттеу;
* Халықаралық валюта өтiмдiлiгiн мемлекет аралық реттеу;
* Халықаралық есептесулердiң негiзгi факторларын үйлестiру;
* Дүниежүзiлiк валюта рыноктары мен алтын рыноктарының режимi;
* Мемлекетаралық валюталық реттеудi жүзеге асырушы халықаралық ұйымдар.
Аймақтық валюталық жүйе өнеркәсiбi дамыған елдердiң әлемдiк валюталық жүйе тереңдiгiне құрылады. [5,54б]
1.2 Валюталық қатынастың маңызы, қажеттігі және әдістері
Нарықтық экономика жағдайында валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік қатынас жүзеге асырылады. Валюталық нарықта валютаға деген сұраныс пен ұсыныс және оның бағамдық қатынасы қалыптасады. Ол өз кезегінде, мемлекеттік және нарықтық қатынас белгілі деңгейде жүзеге асырылмаған жағдайда теріс нәтижеге алып келеді. Нарықтық қатынас сұраныс пен ұсыныс, баға заңына тәуелді болып келеді. Валюталық нарықтағы бәсекелестік жағдайында осы заңдардың іс-әрекеті валюта айырбасының қатысты эквиваленттігін, тауар, көрсетілетін қызмет, капитал қозғалысымен байланысты халықаралық қаржы ағынының әлемдік шаруашылыққа деген қажеттілігінің сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Осы арқылы нарық валюталық операциялар жағдайының ақпарат көзі ретінде қызмет атқарады.
Бірақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келеді - алдымен жанама түрде, кейіннен оның әлемдік шаруашылықта алатын орнының маңызды екенін ескере отырып тікелей араласатын болды. Бағамдық айырма мен валютаның күйзеліске ұшырауы ұлттық және әлемдік экономикаға теріс әсерін тигізеді.
Нарықтық және мемлекеттік қатынас бір-бірін толықтырып отырады. Біріншісі, бәсекеге негізделе отырып, даму ынтасын туғызса, ал екіншісі валюталық қатынастарды нарықтық қатынастың нәтижесінде болатын жағымсыз нәтижелерді түзетуге бағытталған. Осы екі қатынасіш арасындағы шекара нақты бір жағдайдағы пайда мен шығын арқылы анықталады.
Валюталық қатынас - валюталық саясатты іске асыратын құрал болып табылады. Валюталық саясаттың бағыттары мен формалары елдің валюталық-экономикалық жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен анықталады. Бірінші кезекке валюталық саясаттың нақты мәселелері қойылады:
* валюталық жүйе мен валюталық нарықтың тұрақты қызметін қамтамасыз ету;
* валюталық күйзелісті жеңіп шығу және валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
* ұлттық валютаның валюталық бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету ;
* валютаның конвертациялануына өту;
* валюталық операцияларды либерализациялау.[10,44б]
Төлем балансы өз кезегінде халықаралық операциялардың баланстық шотын білдіреді - белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің шет елге төлеген валюталық сомасымен оған шет елден түскен соманың арақатынасы. Ол келесідей бөлімдерден тұрады: ағымдағы операциялар шоты, капитал және қаржы қозғалысымен байланысты шот.
Төлем балансы мемлекеттік қатынастың бұрыннан келе жатқан объектілерінің бірі болып табылады. Бұл келесідей себептермен негізделеді:
* төлем балансына, бір елдегі ұзақ және ірі тапшылықтың және басқа елдегі активті сальдоның артық болуы кезіндегі тепе-теңсіздік тән. Халықаралық есеп айырысу балансының тұрақсыз болуы валюта бағамының динамикасына, капитал миграциясына, экономика жағдайына әсерін тигізеді;
* төлем балансын бағалық қатынас арқылы түзетудің стихиялы механизмі өте әлсіз және төлем балансын қатынас мемлекеттің өте кешенді араласуын қажет етеді;
* шаруашылық байланыстың глобализация жағдайындағы төлем балансы экономиканы мемлекеттік қатынас жүйесінде маңызды орын алады.
Төлем балансын қатынастың материалдық негізі болып келесілер табылады:
1. ресми алтын-валюталы резерв;
2. мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс;
3. мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға капитал, несие, кепіл болушы, қарыз алушы ретінде қатысуы;
4. нормативті актілер және валюталық қатынас органдарының көмегі арқылы сыртқы экономикалық операцияларды регламентациялау.
Төлем балансын қатынас кезінде мынадай сұрақ туындайды: қандай елдер оны түзету шараларын қолдануы қажет? Бюджет тапшылығына ұшыраған елдер үшін төлем балансын түзету өте қомақты мәселе болып табылады.
Төлем балансын мемлекеттік қатынас - бұл, төлем балансының негізгі баптарын құруға, сондай-ақ қалыптасқан сальдоны жабуға бағытталған мемлекеттің экономикалық, оның ішінде валюталық, ақша-несие және қаржылық іс-шараларының жиынтығы. Төлем балансын қатынастың түрлі әдістері қолданылады.
Төлем балансы тапшылыққа ұшыраған елдерде экспортты ынталандыру, тауар импортын ұстап тұру, шет ел капиталын тарту, капиталды сыртқа шығаруды шектеу мақсатында келесідей іс-шаралар қолданылады:
Девальвация бұл - ұлттық валюта бағамын төмендету экспортты ынталандыруға және тауар импортын ұстап тұруға бағытталған. Төлем балансын қатынасдегі девальвацияның алатын рөлі оны жүргізу кезіндегі нақты шарттарға және қаржы саясатына байланысты болады. Ол тауар экспортын тек, бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтердің экспорттық потенциалы болған кезде және де әлемдік нарықта қолайлы жағдай болған уақытта ғана ынталандырады. Импортты қымбаттата отырып, девальвация отандық тауарлар өндірісі шығындарының өсуіне, елдегі бағаның өсуіне алып келуі мүмкін. Ойлаған мақсатқа жету үшін девальвация мөлшері жағынан жеткілікті болуы қажет. Себебі, ол валюталық нарықтағы спекуляцияның көбеюіне жол береді, өйткені валюталық бағамды қайталап қарастыру мүмкіндігі сақталынады. Сонымен бірге, девальвация мөлшерінің шектен тым асып кетуі басқа валюта бағамының төмендеуіне алып келеді, ал бұл кезде өз валютасын девальвациялаған ел есептеген бәсекелестік артықшылықтан айырылады. Кейбір елдер, жасырын девальвация ретінде, екі жақты валюта нарығы формасындағы көпжақты валюталық бағамды тәжірбиеде қолдануда. Қалқымалы бағам режимін енгізу төлем балансын түзетуге көмектеспеді. Девальвацияның тиімділігін қамтамасыз ету үшін көптеген елдер, әсіресе дамушы елдер, дифференциалдаған баж және экспорт пен импортқа субсидиялар белгіледі.
Дефляциялық саясат, ішкі сұранысты, бюджет шығындарын шектеуге бағытталған. Оның негізгі құралдарының бірі болып қаржылық және ақша-несие шаралары табылады (бюджет тапшылығының төмендеуі, орталық банктің есеп мөлшерлемесінің өзгеруі (дисконттық саясат), несиелік шектеулер).
Валюталық шектеулер - резидент және резидент еместердің валютамен операцияларын лимиттеу мен регламентациялауға байланысты әкімшілік және құқықтық тыйым салу.
Валюталық шектеу валюталық саясаттың бір формасы. Олар мемлекеттің заңы мен бекітіліп, ХВҚ арқылы жүргізілетін мемлекет аралық қатынастың обьектісі болып табылады. Валюталық шектеулер келесі мақсаттарды көздейді:
* төлем балансын теңестіру;
* валюталық бағамды ұстау;
* мемлекеттің алтын-валюта резервін жинақтау.
Жалпы айтқанда, валюталық шектеу экспортерлердің шет ел валюталық түсімдерін жабу, импортерлерге шет ел валютасын сатуды лицензиялау, капитал экспортын шектей отырып және оның ағынын ынталандыру арқылы төлем балансының тапшылығын жоюға бағытталған. [5,36б]
Валюталық қатынастарды зерттеу процессінде төлем балансы негізгі орынды алады. Төлем балансының тапшылығын төмендету үшін экспортерлерге арналған бюджеттік субсидиялар, импорттық баждарды протекционды жоғарлату, елге капиталдың ағуын көбейту мақсатында, бағалы қағаздардың шет ел иемденушілері төлейтін пайыздарға салық салуды алып тастау үшін ақша-несие саясаты қолданылады.
Төлем балансына мемлекеттің әсер етуінің арнайы шаралары оның негізгі баптарын құру - сауда балансы, көрінбейтін операциялар, капитал қозғалысы.
Экспортты ынталандыру әдісі кешенді түрде қолданыс табуда. Ол өзіне экспортерлерді қолдаудың валюталық, несиелік, қаржылық, ұйымдық формаларын кіргізеді.
Әдетте, екі қарама-қарсы кешенді іс-шараларға негізделген төлем балансын өтемдік қатынас қолданылады: рестрикционды және экспансионды. Мемлекет қатынасді тек қана жеке баптарда ғана жүргізбейді, сондай-ақ төлем балансының сальдосында реттейді.
Төлем балансының тапшылығын жоюдың ақырғы құралы болып субсидия және көмек формасындағы шет елдік көмек табылады.
Төлем балансының активті сальдосын мемлекет өзінің сыртқы қарыздарын жабу үшін, шет ел мемлекеттеріне несие ұсыну үшін, алтын-валюта резервін көбейту үшін қолданады.[11,58б]
Валюталық қатынас маңызды элементтерінің бірі болып валюта бағамы табылады, себебі, халықаралық экономикалық қатынастың дамуы әртүрлі елдің валютасының құндық арақатынасын өлшеуді талап етеді. Валюта бағамы мыналар үшін қажет:
тауарды, көрсетілетін қызметті сату кезінде, капитал және ақша айналысы кезінде валютаны өзара келісе отырып айырбастау үшін;
әлемдік және ұлттық нарық бағаларын, сонымен бірге ұлттық және шет ел валютасында берілген әр елдің құндық көрсеткіштерін салыстыру үшін;
фирмалар мен банктердің шет ел валютасындағы шоттарын кезең аралық бағалау үшін.[9,54б]
Валюта бағамы - бұл, әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы, яғни басқа елдің ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы.
Валюта бағамына әсер ететін факторларды атап кетуге болады:
тұтынушылар талғамының өзгеруі;
инфляция қарқыны;
төлем балансының жағдайы;
пайыз мөлшерінің деңгейі;
валюта нарығының қызметі және алып-сатарлық валюталық операциялар;
еуронарықта және халықаралық есеп айырысуларда белгілі бір валютаны пайдалану деңгейі;
ұлттық және әлемдік нарықта валютаға деген сенім деңгейі.
Осыған байланысты, валюта бағамының қалыптасуы - көп факторлы процесс.
Валюта бағамының қажетті бағыты болып тиімді нақты айырбас бағамы табылады. Бұл жерде макроэкономикалық тепе-теңдікке сәйкес келетін айырбас бағамы туралы айтылады, яғни сыртқы және ішкі баланс арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ететін бағам туралы. Тіркелген бағам кезінде төлем балансының тепе-тең болуы мүмкін емес. Реттелетін қалқымалы бағамды сыртқы тепе-теңдікке жету үшін қолданады. Ал, ішкі жағдайға бюджеттік-салықтық шаралар қолданылады.
Тиімді валюта бағамы өз кезегінде, белгілі бір кезең аралығындағы бірнеше валютаға қатысты бір валюта бағамының орташа салмағының өзгеруін анықтайтын индексті білдіреді. Ең алғаш рет тиімді валюта бағамы деген түсінік қалқымалы валюта бағамы түсінігі арқылы пайда болды.[4,29б]
Орталық банк үш жылғы кезең аралығындағы ұлттық валютаның нақты тиімді айырбас бағамын - Real effective exchange rate (REER) есептеуді қажет деп санайды. Айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу әдістемесі кезең бойынша жүргізілінеді:
1. базалық кезеңмен салыстырғандағы есептік кезеңдегі ұлттық валютаның айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу:
∆ Si = Sit Sio мұндағы:
∆Si - шет ел валютасы бірлігінде берілген есептік кезеңдегі ұлттық валютаның айырбас бағамының өзгеруі;
Sit - есептік кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
Sio -базалық кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
2. Номиналды тиімді айырбас бағамының индексін - NEER есептеу(Қосымша):
NEER = 100*Пi (∆ Si)W
мұндағы: Пi - туынды, W - республика тауар айналымындағы елдің үлес салмағы.
3. Нақты тиімді айырбас бағамының индексін - REER есептеу:
REER= Пi [NEER* (РdРif)], мұндағы:
Рif - i-еліндегі баға деңгейі;
Рd - қарастырып отырған елдің ИПЦ.
Индекстің өсуі ұлттық валютаның басқа да саудаласатын елдердің валютасымен салыстырғанда қымбаттауын көрсетеді. Индекстің өсуі немесе төмендеуі басқа ел валютасына қатысты ұлттық валютаның қымбаттауын немесе арзандауын көрсетеді.[12,65б]
Валюта бағамын қатынасші әдістің бір түрі болып валюталық интервенция табылады.
Халықаралық валюта қорының валюта бағамын қатынасге қатысты қоятын талаптары келесідей:
1) Валюта бағамын төлем балансын қатынас кезінде туындайтын қиыншылықтарға қарсы немесе белігілі бір артықшылықтар алу мақсатында қолданбау қажет;
2) Халықаралық валюта қорына мүше басқа да елдермен қатар ұлттық валюта бағамының алып-сатарлық құбылуына қарсы тұру үшін валюталық нарықта интервенцияны жүзеге асыру.
Валюталық интервенция мынадай үш нәтижеге алып келуі мүмкін:
1. валюта бағамының өзгеруіне;
2. валюта резервінің диверсификациясына;
3. ақша массасының өзгеруіне.
Валюталық интервенция тиімділігінің критерийлері:
бағыт критерийінің мәні мынада, егер валюта бағамының қозғалысы интервенция бағытымен сәйкес келсе, онда интервенция тиімді деп саналады;
түзету критерийі валюта бағамының құбылуын түзетумен байланысты. Бұл интервенция орталық банктен көрсетілетін күш трендтің өсуін баяулатқан кезде тиімді болады;
айналым критерийі, бұл кезде тек 1-ші критерий орындалған кезде ғана емес, сондай-ақ алдыңғы кезеңдегі валюта бағамының болуы толығымен жойылған кезде тиімді деп саналады.
Интервенцияны жанама және тікелей деп екі түрге бөлуге болады. Жанама интервенция - қаржы құралдарының мерзімін, көлемін, табыстылығын пайдалану. Тікелей интервенция - орталық банктің ресми бағамын, капитал ағынын қатынас.[10,61б]
Ақырғы объектілерді оптимизациялау үшін орталық банк валюталық қатынастың кезең аралық объектілерін - резиденттер мен резидент еместер жүргізетін валюталық операциялар деп бөледі.
Валюталық қатынастарды ұйымдастырудың негізгі қағидалары:
аймақтық;
экономикалық анықтылық;
валюталық операциялардың негізділігі;
валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі банктердің монополиялығы;
резиденттердің шет елде авуарды иемдену құқығын шектеу;
мерзімді операцияларды қатынас;
банктің валюталық позициясын қатынас;
валюталық операцияларды категорияларға бөлу;
алыпсатарлық операциялармен айналысуға тыйым салу.
Валюталық қатынастың тікелей және жанама әдістерін атап кетуге болады. Тікелей валюталық қатынас заң актілері және де атқарушы органдардың іс-әрекеттері арқылы жүзеге асырылса, ал жанама валюталық қатынас - нарықтың экономикалық агенттерінің іс-әрекеттеріне экономикалық әдістерді, оның ішінде валюталы-несиелік әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Сондай-ақ, топтастыруды тағы да былай толықтыруға болады: экономикалық және әкімшілдік әдістер.
Экономикалық әдістерге:
валюталық интервенция;
девальвацияревальвация;
Ал, әкімшілдік әдістерге:
валюталық шектеулер;
ұлттық валютаның айырбасталуын қатынас жатады.
Валюталық қатынастың негізгі органы болып орталық банк табылады. Валюталық қатынастың агенттері болып коммерциялық банктер және кеден органдары, ал субъектілері болып - орталық банк, агенттері, резидент және резидент еместер, сондай-ақ үй шаруашылығы табылады.
Валюталық қатынастың әкімшілік әдісі валюталық қатынасдың болуын қажет етеді. Валюталық қатынас органдары ретінде заңнамаға сәйкес валюталық қатынас функцияларын жүзеге асыруға құқы бар мемлекеттік органдар саналады.
Валюталық қатынас ақша-несие саясатының бөлігі болып табылады және ол валюталық операциялардың жүргізу ретін белгілеу арқылы елде экономикалық тұрақтылыққа жетіп және оны сақтап тұруға бағытталған.
Бірақ валюталық нарықтың қатысушылары нарықтағы валюталық операцияларға қатынас жасамаса, валюталық қатынастың эффектісі төмен болар еді. [14,45б]
2005 жылдың аяғындағы республиканың ресми халықаралық резервтері, оның ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорының қаражаттарын қосқанда 5 млрд. долларға бағаланды. Сауда балансының оң сальдосы 2420 млн. долларды құрады, ол 2004 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 1,8 есеге жоғары болды. Төртінші тоқсанның қорытындысы бойынша 1018 млн. долларға тіркелген таза тауар экспортының көрсеткіші 1996 жылдан бері Қазақстанның төлем балансында тіркелген тоқсандық көрсеткіштердің ішіндегілердің ең жоғарғысы болып табылды.[2,19б]
Экономикалық дамудың тұрақтылығы және валюта нарығының тепе-теңдігі Қазақстандағы валюта режимін либерализациялау бойынша қолданылатын шараларға алып келеді. Қорытындылай келе, валюталық қатынас экономикалық өсу тұрақтылығын қамтамасыз етуде қолданылатын маңызды құралдардың бірі болып табылады.
1.3 Валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеу
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында халықаралық валюталар қатынасынтарын реттеу екi түрде жүзеге асырылады:
* Мемлекет тарапынан реттеу;
* Нарықтық реттеу;
Валюталық қатынастарды мемлекет тарапынан реттеу негізінен Ұлттық Банк арқылы жүзеге асырылады.[4,62б]
Сонымен қатар валюталық саясатты іске асыруда ҚР-ның Ұлттық банкінің атқаратын шараларының орны ерекше болып табылады. Ұлттық банк валюта-қаржы қатынастарын реттеп отыратын бірден-бір мемлекеттік ұйым болып табылады.
Ұлттық банк бұл пайыз өсірулерді капитал келуіне мәселелер туғызбайды. Себебі, Қазақстанға капитал ағымы пайыз қойылымына байланыссыз болып отыр. Оның мөлшері жеткілікті деңгейде сақталуда. Яғни ол тікелей шетел инвестицияларына қатыссыз, ал спекулятивті капитал ағымдарына керісінше тосқауыл қояды. Сонымен қатар Қазақстандық банкаралық рынок әлемдік рыноктарға соншалықты интервенцияланбаған, бағалы қағаздар нарығында нақтылы қысқа мерзімді капиталдар кездеспейді, өйткені қазақстандық пайыздар оларды ынталандырмай отыр.
Ұлттық Банктiң негiзгi мiдеттерi - ұлттық валютаның iшкi және сыртқы тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Оларға:
* Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды ұйымдастырады;
* Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
* Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып алу - сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi.
Ұлттық Банк Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге құқылы;
1) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар жүргiзуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыруға лицензиялар бередi;
2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға: банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық клирингке; сейф операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар бередi;
3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың, сондай-ақ қызметiнің бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiн және қалыптастыру тәртiбiн белгiлейдi;
4) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .4
0.1 Халықаралық валюталық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері, мақсаты мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Валюталық қатынастың маңызы, қажеттігі және әдістері ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеу ... ... ... ... 17
ІІ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ӘЛЕМДІК НАРЫҚТА ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1 Валюталық қатынастың даму жолдарының әлемдік тәжірибесі ... ... ... ..22
2.2 ҚР-дағы валюталық қатынастың даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 34
КIРIСПЕ
Қазақстанның әлемдік экономикалық және валюталық қатынастарда басқа елдермен сауда, экономикалық қарым-қатынасқа түсуі үшін, шетелдермен экспорт пен импорта, әлемдік капитал ағымдарының іске асуына және шетел валюталырының еркін айналымын ұйымдастыруда, сонымен қатар халықаралық әр түрлі қарым-қатынасты іске асыру валюталық жүйе негізінде жолға қойылады.
Валюталық жүйелер дүниежүзiлiк шарушылықта құрал жабдықтар, сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде валюталық бағам, әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтар немесе халықаралық келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы негізінде көрініс табады.
Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Курстық жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк рынокта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi бiздiң экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын бүгiндегi өзектi мәселелердiң бiрi "Валюталық қатынастар және валюта жүйесінің қалыптасып дамуы" деп алдым.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым бiрiншiден, валюталық қатынастардың мәнін аша отыра, оны реттеудің нарықтық және мемлекеттік түрін талдау және екіншіден ҚР-ның валюталық қатынастарының даму барысына тоқталу болып табылады.
І ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Халықаралық валюталық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері
Валюталық жүйелердiң даму заңдылықтары ұдайы өндiрiс белгiлерiне байланысты анықталып отырып, ұлттық және әлемдiк шаруашылықтың негiзгi даму кезеңдерiн көрсетедi.
Дүниежүзлiк валюталық жүйелердiң арсындағы дағдарыс тұсында оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алды. Дүниежүзлiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Жаңа дүниежүзлiк валюталық жүйенi құру үш басты кезеңнен жүргiзiледi:
1-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының қалыптасуы, алғы шарттардың түзiлуiн, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланыс сақталады.
2-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының құрылымдары толығымен аяқталып, бiртiндеп iске қосылады.
3-шi кезең, толық қызмет ететiн жаңа дүниежүзлiк жүйе құрылады.
Дүниежүзлiк ваюталардың жүйенiң мынандай эваолюциялары белгiлi:
1. Жаңа валюталық жүйенiң құрылуының алғы шарттары.
2. Париждiң валюталық жүйесi.
3. Генуэз валюталық жүйесi.
4. Бреттон - Вудс валюталық жүйесi.
5. Ямайск валюталық жүйесi.
6. Европалық валюталық жүйесi.
1929-1936 жылдарда дүниежүзлiк валюталық дағдарыстың басты ерекшелiктерi келесiдей:
- циклдiк сипат: валюталық дағдарыс дүние жүзлiк экономикалық және ақша несиесiмен байланысты болды;
- құрылымдық сипат: дүниежүзлiк валюталық жүйенiң алтын девиздiк стандарт қағидасы құлдырауға ұшырады;
- ұзаққа созылуы: 1929 жылдан 1936 жылдың күзiне дейiн болуы.
БҰҰ - ның Британ - Вудстағы 1944 жылы болған валюталық қаржылық конференциясында дүниежүзлiк сауданың ұйымдастырудың, валюталық, несиелiк және қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың ережелерi бекiтiлiп үшiншi валюталық жұйе дүниеге келдi.
60 жылдардың аяғынан бастап, Бриттан - Вудс валюталық жүйенiң дағдарысқа ұшырауы. 1976 жылғы қаңтардағы ХВК - ға мүше елдердiң Кинготондағы келiсiмi ХВК - дың жарғысына өзгерiстер енгiзе отырып, төртiншi валюталық жүйенiң келесiдей бағыттарын бекiттi:
* Алтын - девиз стандартты орнына СДР стандарты енгiзiлдi;
* Елдерге кез-келген валюталық бағам режимiнiң таңдауға құқық берiлдi.
СДР-дiң қызметт етуiнiң мынандай басты мәселесi болды:
1. эмиссиялау және басу;
2. қамтамасыз ету;
3. бағамды анықтау әдiсi;
4. СДР-дiң пайдалану ауқымы;[11,27б]
Европалық валюталық жүйе, экономикалық интеграциялану процесiн ынталандыру мақсатында құрылды. Интеграцияналдану процесiнiң даму себептерiне: шаруашылықтың интеграциялануы, өндiрiстiң қарсылас орталықтардың дүниежүзлiк нарықтағы өзара қарсы күресi және валюталық тұрақсыздағы жатады . Европалық экономикалық қоғамдастық - бұл батыс европа елдерiнiң бiршама дамыған аумақты интеграцияналдыру тобын бiлдiредi, ол 1957 жылы наурызда алты елдiң: ФРГ, Франция, Италия, Бельгия, Нидерландия, Люксембург, Рим елдерiнiң арасыында жасалған келiсiм шартында қабылданып, 1958 жылдың 1 каңтарында басты қызмет етедi.
Батыс еуропалық интеграция өзiнiң iрi ерекшелiктерiмен ажыратылады:
Бiрiншiден, ЕҚ құрылуы көмiрдiң ортақ нарығынан басталады және шаруашылық кешен интегралданғанға дейiн 6 ел және 12 саяси одақ болса, бiрiншi уақытта 15-16 мемлекетке жеттi.
Екiншiден, ЕҚ - ның институционалдық құрылымы мемлекеттiң құрылымына жақын және мынадай ұйымдардан тұрады:
* Еуропалық кеңес;
* Министiрлер кеңесi - заң шығарушы орган;
* ЕҚ комисиясы - атқарушы орган
* Еуропалық парламент - кеңес берушi орган. Бұл орган ЕҚ және министiрлер кеңесiнiң қызметiн бақылайды, ЕҚ бюджетiн бекiтедi.
ЕҚ соты - құқықтық нормаларын сақтамаудың қадағалау ұйымы.
Үшiншiден, интеграцйиялық процестiң материялдық негiзi болып, ЕҚ - тың бюджетiнiң бiр бөлiгiнен құралған көп бiрлескен қорлар қызмет етедi.
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Еуро қолма - қолсыз төлемдер үшiн мемлекеттердiң жаңа қағаздарын орналастыру енгiзiлiп, эволюциялық одаққа мүше елдердiң ұмтық ақша бiрлiктерi 2002 жылы 1 шiлдесiнен бастап өз қызметтерiн жойды делiнген.
ЕВЖ, алтындынақты резервтiк активтер пайдаланды:
Бiрiншiден, Еуро - алтынмен жартылай қамтамасыз етiлген;
Екiншiден, ЕҚ - қа бiрлестiгi үшiн 207 кг мөлшерiнде бiрлескен алтын қоры құралған.
ЕВЖ-дегi мемлекет аралық аймақтықты реттеу орталықты банктерге уақытша төлем балансындағы тапшылықты жабуға және валюталық интеграцияға байланысты есеп айырысулар үшiн несие беру жолымен жүзеге асырылады.
Екiншi дүниежүзлiк соғыста Еуропа мемлекеттерiнiң қираған экономикасын қалпына келтiру және тұрақтандыру мәселелерiн шешу мақстында Бреттон-Вудстағы өткен халықаралық валюта қаржылық конференциясында 2 ұйым: Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) және халықаралық қайта құру және даму банкi ( ХҚҚДБ) құру туралы қаулы қабылданды. Қор әлемдiк валюта жүйесiнiң тұрақтылығын қолдау үшiн, ал банк оған қатысушы елдердiң ұзақ мерзiмдi экономикалық дамуын ынталандыру үшiн құрылған .
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. Оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте орналасқан, басқарушы органы барқрмалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы директат. алғашқы кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады. Қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы шамамен 18 есе өстi.
ХВҚ-ның негiзгi қызметтерi төмендегiлер:
Халықаралық сауданың немесе валюталық ынтымақтастықтың дамуына көмек көрсету.
* Валюталық паритеттiң тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеудi жою;
* Төлем балансының теңелуi үшiн кез-келген қатысушы елге несие ресурстарын беру;
Қорға мүше болып кiру - мемлекеттiң ХҚҚДБ-ге және оған туыстас басқада валюта несие ұйымдарына кiруiнiң мiндеттi жағдайы.
Халықаралық қайта құру және даму банкi БҰҰ-ның маманданған және оның шешiмдерiне тәуелсiз орган ретiнде өз жұмысын 1946 жылы маусымда бастады . Банктiң өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт бөлiмшелер ұйымдастырылады: халықаралық салық корпарациясы , халықаралық даму акциясы, халықаралық инвестицияладрды, таластарды реттеу орталығы және инвестициялықты қорғау жөнiндегi көп жақты агенттiк. Қазiргi кезде осы ұйымдар бiрiгiп әлемдiк банк (ӘБ) тобын құрайды, оның штаб пәтерi Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ - осы топтың орталық буыны - оны әлемдiк банк деп атайды.
Әлемдiк банк топтың ең қуатты бөлiмшесi, ол 240 млд доллардан акциялық капиталды иемденедi, қазiргi кезде оның құрылтайшылар саны 180 мемлекетке жеттi. Банк басқару органы - басқармалар кеңесi - қатысушы - елдердiң қаржы министiрлiгiнен немесе орталық банктерден басқармаларынан тұрады. Оны президент басқарады. Банктiң күнделiктi атқарушы директорлар кеңесi басқарады, кеңес штап пәтрiнде орналасқан ол жетңi саиын кеңес отырысын өткiзедi. Кеңес 24 адамнан тұрады, олар-iрi акциянерлердiң бiр-бiр өкiлi және 19 аймақтың өкiлдерi.
Халықаралық қаржы коорпарациясы 1956 жылы мемлекеттiк кепiлдiк алмай-ақ дамушы елдердiң экономикасындағы жеке сектордың жұмысын анықтау үшiн құрылған.
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте орналасқан, басқарушы органы басқармалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы алғашқы кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады. қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы шамамен 18 есе өстi.
Инвистициялардың кепiлдiгi жөнiндегi көп жақтық агеттiк 1988 жылы дамушы елдердiң шетел жеке инвистициторларына инвестициясынан саяси қауыптен қорғану үшiн құрылған. Атап айтқанда: экспропорция, яғни жеке меншiктi айыру қаупi , келiсiм жағдайларды бұзу қауiптiлiгi т.б. 15-20 жыл бойы сақтауға кепiлдiк бередi. Агентiк мүшелерi болып тек ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем қабылеттiлiгiне сүйенедi.[10,61б]
Валюта ( италиян сөзi , сөзбе - сөз - құн ) - елдiң ақша бiрлiгi , оның шартты түрi, халықаралық төлем есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекше формасы. Осы халықаралық немесе ұлттық валюта қатынастарының негізінде валюталық жүйе ұғымы пайда болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтарымен немесе мемлекет аралық келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасын бiлдiредi .
Халықаралық валюталар қатынастар - ұлттық шаруашылықтарының қызметкерлерiнiң нәтижесiнен өзара қызмет ететiн және әлемдiк шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуi барысында қалыптасқан қоғамдық қатынастар жиынтығы бiлдiреді. Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және Римде вексель түрінде пайда болды. Яғни, оларда алғаш рет вексель жәрменкелері пайда болып, аудармалы вексель бойынша есеп айырысулар жүргізілді.
Шаруашылықтың интернационалдануы және әлемдiк еңбек бөлiнiсiн интенсивтендiрілуі халықаралық нарықтың құрылуына себепшi болды. Өндiрiс күштерiнiң дамуымен iшкi рыноктағы өркендеген салалардың өнiмiн сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын жетiлдiру - мiне осылардың бәрi әлемдiк сауда саттық байланыстардың кеңесiне әсер еттi. Яғни, сыртқы сауда жағдайларын, әр елдің валютасының құнын анықтау қажеттігі туындады. Алғашында мұндай айналыстарға елдер немесе аумақтар бойынша алтын қолданылса, ал осы заманғы күрделенген төлем жүйелерінің және төлем тәртіптерінің пайда болуына байланысты бұл валюталық қатынастар одан сайын күрделене түсті.
Әлемдегi елдердiң қарым - қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие жылдан - жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдағы ұдайы өндiрiс процесiнде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдiк нарыққа ұласады және де әрбiр егемен мемлекеттiң заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы қолданылады. Елдердiң әлемдiк шаруашылыққа интеграциялауына ақша капиталының бiр бөлiгiнiң ұлттық ақшадан шетел валютасына және керiсiнше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта есеп айырылысу және несие - қаржы қатынастарында жүзеге асады.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың ұлттық және әсемдiк экономиксының дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арсындағы күштердiң шектi қатынастарына тәуелдi болып келедi. Сыртқы экономикалық байланыстарда, оның iшiнде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломация мен комерция, өнер кәсiптiк сауда мен өндiрiс бiр - бiрiмен өзара бетеме байланысуы валюталық қарыс - қатынастардың ұлттық және әлемдiк шаруашылықтағы орны ерекшелiгiн көрсетедi.
Капиталдың шеңбер айналысы процесiнде ұлттық нарықтан әсемдiк нарыққа қосылуы нәтижесiнде ұлттық ақшалардың iшiндегi ақшалай капиталының бiр бөлiгi шетел валютасына айналады немесе керiсiнше. Ол көрiнiстi халықаралық есеп айырысуларда, валюталық, несиелiк және қаржылық операциялардың барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндiрiстiң сыртқы факторларға: әлемдiк өндiрiс динамикасы; шетелдiк ғылым деңгейiне, халық аралық сауданың дамуына, шетел капиталы ағымына арта түседi. Сондықтан да бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндiрiстiң арасында тiкелей және керi байланыстың болатынын көрсетедi. Халықаралық сауданың дамуына, валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық дағдарыс ұдайы өндiрiс процентiне керi әсерiн тигiзедi.
Дүниежүзлiк валюталық жүйелердiң арсындағы дағдарыс тұсында оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алды. Дүниежүзлiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Валюталық жүйелер 3 түрге бөлiнедi:
1. Ұлттық валюталық жүйе;
2. Дүниежүзлiк валюталық жүйе;
3. Аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бiрiншi қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе - халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын , ұдайы өндiрiс процесiне қажеттi валюталық ресурсты сұрайтын және оны пайдалануға қөмектесетiн экономикалық қатынастар жиынтық бiлдiредi . Ұлттық валюта елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қолсыз формада (банктік шоттағы ақша қалдығы) бола алады. Оның эмитенттері Орталық және коммерциялық банктер. Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады. Ұлттық валюта дүниежүзлiк валюталық жүйемен тығыз байланысты. Дүниежүзлiк валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына қарай құрылған .
Дүниежүзілік валюталық жүйенің мақсаты бұл халықаралық несие қаржы институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуiн қамтамасыз ететiн халықаралық келiсiм шарттары мен мемлекет аралық құқұқтардың нормалар кешенiн құрайды. Бұл ереже шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекетінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес рөл атқарады. Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-есептеу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша айналымын қамтиды. Дүниежүзілік валюталық жүйе мен ұлттық валюталық жүйе арасындағы тығыз байланыс, сыртқы экономикалық қызмет көрсететін Орталық банктер арқылы жүзеге асырылады.
Дүниежүзiлiк валюта жүйесiнiң негiзгi элементтерi болып төменде көрсетiлгендер саналады:
* Резервтiк валюталар, халықаралық есептесулерге арналған валюталық бiрлiктер;
* Валюталардың өзара айырбасталу шарттары;
* Валюталық паритеттердiң үйлестiрiлген тәртiбi;
* Валюталық бағамдау тәртiбiнiң ережесi;
* Валюталық шектеулердi мемлекет аралық реттеу;
* Халықаралық валюта өтiмдiлiгiн мемлекет аралық реттеу;
* Халықаралық есептесулердiң негiзгi факторларын үйлестiру;
* Дүниежүзiлiк валюта рыноктары мен алтын рыноктарының режимi;
* Мемлекетаралық валюталық реттеудi жүзеге асырушы халықаралық ұйымдар.
Аймақтық валюталық жүйе өнеркәсiбi дамыған елдердiң әлемдiк валюталық жүйе тереңдiгiне құрылады. [5,54б]
1.2 Валюталық қатынастың маңызы, қажеттігі және әдістері
Нарықтық экономика жағдайында валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік қатынас жүзеге асырылады. Валюталық нарықта валютаға деген сұраныс пен ұсыныс және оның бағамдық қатынасы қалыптасады. Ол өз кезегінде, мемлекеттік және нарықтық қатынас белгілі деңгейде жүзеге асырылмаған жағдайда теріс нәтижеге алып келеді. Нарықтық қатынас сұраныс пен ұсыныс, баға заңына тәуелді болып келеді. Валюталық нарықтағы бәсекелестік жағдайында осы заңдардың іс-әрекеті валюта айырбасының қатысты эквиваленттігін, тауар, көрсетілетін қызмет, капитал қозғалысымен байланысты халықаралық қаржы ағынының әлемдік шаруашылыққа деген қажеттілігінің сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Осы арқылы нарық валюталық операциялар жағдайының ақпарат көзі ретінде қызмет атқарады.
Бірақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келеді - алдымен жанама түрде, кейіннен оның әлемдік шаруашылықта алатын орнының маңызды екенін ескере отырып тікелей араласатын болды. Бағамдық айырма мен валютаның күйзеліске ұшырауы ұлттық және әлемдік экономикаға теріс әсерін тигізеді.
Нарықтық және мемлекеттік қатынас бір-бірін толықтырып отырады. Біріншісі, бәсекеге негізделе отырып, даму ынтасын туғызса, ал екіншісі валюталық қатынастарды нарықтық қатынастың нәтижесінде болатын жағымсыз нәтижелерді түзетуге бағытталған. Осы екі қатынасіш арасындағы шекара нақты бір жағдайдағы пайда мен шығын арқылы анықталады.
Валюталық қатынас - валюталық саясатты іске асыратын құрал болып табылады. Валюталық саясаттың бағыттары мен формалары елдің валюталық-экономикалық жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен анықталады. Бірінші кезекке валюталық саясаттың нақты мәселелері қойылады:
* валюталық жүйе мен валюталық нарықтың тұрақты қызметін қамтамасыз ету;
* валюталық күйзелісті жеңіп шығу және валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
* ұлттық валютаның валюталық бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету ;
* валютаның конвертациялануына өту;
* валюталық операцияларды либерализациялау.[10,44б]
Төлем балансы өз кезегінде халықаралық операциялардың баланстық шотын білдіреді - белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің шет елге төлеген валюталық сомасымен оған шет елден түскен соманың арақатынасы. Ол келесідей бөлімдерден тұрады: ағымдағы операциялар шоты, капитал және қаржы қозғалысымен байланысты шот.
Төлем балансы мемлекеттік қатынастың бұрыннан келе жатқан объектілерінің бірі болып табылады. Бұл келесідей себептермен негізделеді:
* төлем балансына, бір елдегі ұзақ және ірі тапшылықтың және басқа елдегі активті сальдоның артық болуы кезіндегі тепе-теңсіздік тән. Халықаралық есеп айырысу балансының тұрақсыз болуы валюта бағамының динамикасына, капитал миграциясына, экономика жағдайына әсерін тигізеді;
* төлем балансын бағалық қатынас арқылы түзетудің стихиялы механизмі өте әлсіз және төлем балансын қатынас мемлекеттің өте кешенді араласуын қажет етеді;
* шаруашылық байланыстың глобализация жағдайындағы төлем балансы экономиканы мемлекеттік қатынас жүйесінде маңызды орын алады.
Төлем балансын қатынастың материалдық негізі болып келесілер табылады:
1. ресми алтын-валюталы резерв;
2. мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс;
3. мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға капитал, несие, кепіл болушы, қарыз алушы ретінде қатысуы;
4. нормативті актілер және валюталық қатынас органдарының көмегі арқылы сыртқы экономикалық операцияларды регламентациялау.
Төлем балансын қатынас кезінде мынадай сұрақ туындайды: қандай елдер оны түзету шараларын қолдануы қажет? Бюджет тапшылығына ұшыраған елдер үшін төлем балансын түзету өте қомақты мәселе болып табылады.
Төлем балансын мемлекеттік қатынас - бұл, төлем балансының негізгі баптарын құруға, сондай-ақ қалыптасқан сальдоны жабуға бағытталған мемлекеттің экономикалық, оның ішінде валюталық, ақша-несие және қаржылық іс-шараларының жиынтығы. Төлем балансын қатынастың түрлі әдістері қолданылады.
Төлем балансы тапшылыққа ұшыраған елдерде экспортты ынталандыру, тауар импортын ұстап тұру, шет ел капиталын тарту, капиталды сыртқа шығаруды шектеу мақсатында келесідей іс-шаралар қолданылады:
Девальвация бұл - ұлттық валюта бағамын төмендету экспортты ынталандыруға және тауар импортын ұстап тұруға бағытталған. Төлем балансын қатынасдегі девальвацияның алатын рөлі оны жүргізу кезіндегі нақты шарттарға және қаржы саясатына байланысты болады. Ол тауар экспортын тек, бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтердің экспорттық потенциалы болған кезде және де әлемдік нарықта қолайлы жағдай болған уақытта ғана ынталандырады. Импортты қымбаттата отырып, девальвация отандық тауарлар өндірісі шығындарының өсуіне, елдегі бағаның өсуіне алып келуі мүмкін. Ойлаған мақсатқа жету үшін девальвация мөлшері жағынан жеткілікті болуы қажет. Себебі, ол валюталық нарықтағы спекуляцияның көбеюіне жол береді, өйткені валюталық бағамды қайталап қарастыру мүмкіндігі сақталынады. Сонымен бірге, девальвация мөлшерінің шектен тым асып кетуі басқа валюта бағамының төмендеуіне алып келеді, ал бұл кезде өз валютасын девальвациялаған ел есептеген бәсекелестік артықшылықтан айырылады. Кейбір елдер, жасырын девальвация ретінде, екі жақты валюта нарығы формасындағы көпжақты валюталық бағамды тәжірбиеде қолдануда. Қалқымалы бағам режимін енгізу төлем балансын түзетуге көмектеспеді. Девальвацияның тиімділігін қамтамасыз ету үшін көптеген елдер, әсіресе дамушы елдер, дифференциалдаған баж және экспорт пен импортқа субсидиялар белгіледі.
Дефляциялық саясат, ішкі сұранысты, бюджет шығындарын шектеуге бағытталған. Оның негізгі құралдарының бірі болып қаржылық және ақша-несие шаралары табылады (бюджет тапшылығының төмендеуі, орталық банктің есеп мөлшерлемесінің өзгеруі (дисконттық саясат), несиелік шектеулер).
Валюталық шектеулер - резидент және резидент еместердің валютамен операцияларын лимиттеу мен регламентациялауға байланысты әкімшілік және құқықтық тыйым салу.
Валюталық шектеу валюталық саясаттың бір формасы. Олар мемлекеттің заңы мен бекітіліп, ХВҚ арқылы жүргізілетін мемлекет аралық қатынастың обьектісі болып табылады. Валюталық шектеулер келесі мақсаттарды көздейді:
* төлем балансын теңестіру;
* валюталық бағамды ұстау;
* мемлекеттің алтын-валюта резервін жинақтау.
Жалпы айтқанда, валюталық шектеу экспортерлердің шет ел валюталық түсімдерін жабу, импортерлерге шет ел валютасын сатуды лицензиялау, капитал экспортын шектей отырып және оның ағынын ынталандыру арқылы төлем балансының тапшылығын жоюға бағытталған. [5,36б]
Валюталық қатынастарды зерттеу процессінде төлем балансы негізгі орынды алады. Төлем балансының тапшылығын төмендету үшін экспортерлерге арналған бюджеттік субсидиялар, импорттық баждарды протекционды жоғарлату, елге капиталдың ағуын көбейту мақсатында, бағалы қағаздардың шет ел иемденушілері төлейтін пайыздарға салық салуды алып тастау үшін ақша-несие саясаты қолданылады.
Төлем балансына мемлекеттің әсер етуінің арнайы шаралары оның негізгі баптарын құру - сауда балансы, көрінбейтін операциялар, капитал қозғалысы.
Экспортты ынталандыру әдісі кешенді түрде қолданыс табуда. Ол өзіне экспортерлерді қолдаудың валюталық, несиелік, қаржылық, ұйымдық формаларын кіргізеді.
Әдетте, екі қарама-қарсы кешенді іс-шараларға негізделген төлем балансын өтемдік қатынас қолданылады: рестрикционды және экспансионды. Мемлекет қатынасді тек қана жеке баптарда ғана жүргізбейді, сондай-ақ төлем балансының сальдосында реттейді.
Төлем балансының тапшылығын жоюдың ақырғы құралы болып субсидия және көмек формасындағы шет елдік көмек табылады.
Төлем балансының активті сальдосын мемлекет өзінің сыртқы қарыздарын жабу үшін, шет ел мемлекеттеріне несие ұсыну үшін, алтын-валюта резервін көбейту үшін қолданады.[11,58б]
Валюталық қатынас маңызды элементтерінің бірі болып валюта бағамы табылады, себебі, халықаралық экономикалық қатынастың дамуы әртүрлі елдің валютасының құндық арақатынасын өлшеуді талап етеді. Валюта бағамы мыналар үшін қажет:
тауарды, көрсетілетін қызметті сату кезінде, капитал және ақша айналысы кезінде валютаны өзара келісе отырып айырбастау үшін;
әлемдік және ұлттық нарық бағаларын, сонымен бірге ұлттық және шет ел валютасында берілген әр елдің құндық көрсеткіштерін салыстыру үшін;
фирмалар мен банктердің шет ел валютасындағы шоттарын кезең аралық бағалау үшін.[9,54б]
Валюта бағамы - бұл, әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы, яғни басқа елдің ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы.
Валюта бағамына әсер ететін факторларды атап кетуге болады:
тұтынушылар талғамының өзгеруі;
инфляция қарқыны;
төлем балансының жағдайы;
пайыз мөлшерінің деңгейі;
валюта нарығының қызметі және алып-сатарлық валюталық операциялар;
еуронарықта және халықаралық есеп айырысуларда белгілі бір валютаны пайдалану деңгейі;
ұлттық және әлемдік нарықта валютаға деген сенім деңгейі.
Осыған байланысты, валюта бағамының қалыптасуы - көп факторлы процесс.
Валюта бағамының қажетті бағыты болып тиімді нақты айырбас бағамы табылады. Бұл жерде макроэкономикалық тепе-теңдікке сәйкес келетін айырбас бағамы туралы айтылады, яғни сыртқы және ішкі баланс арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ететін бағам туралы. Тіркелген бағам кезінде төлем балансының тепе-тең болуы мүмкін емес. Реттелетін қалқымалы бағамды сыртқы тепе-теңдікке жету үшін қолданады. Ал, ішкі жағдайға бюджеттік-салықтық шаралар қолданылады.
Тиімді валюта бағамы өз кезегінде, белгілі бір кезең аралығындағы бірнеше валютаға қатысты бір валюта бағамының орташа салмағының өзгеруін анықтайтын индексті білдіреді. Ең алғаш рет тиімді валюта бағамы деген түсінік қалқымалы валюта бағамы түсінігі арқылы пайда болды.[4,29б]
Орталық банк үш жылғы кезең аралығындағы ұлттық валютаның нақты тиімді айырбас бағамын - Real effective exchange rate (REER) есептеуді қажет деп санайды. Айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу әдістемесі кезең бойынша жүргізілінеді:
1. базалық кезеңмен салыстырғандағы есептік кезеңдегі ұлттық валютаның айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу:
∆ Si = Sit Sio мұндағы:
∆Si - шет ел валютасы бірлігінде берілген есептік кезеңдегі ұлттық валютаның айырбас бағамының өзгеруі;
Sit - есептік кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
Sio -базалық кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
2. Номиналды тиімді айырбас бағамының индексін - NEER есептеу(Қосымша):
NEER = 100*Пi (∆ Si)W
мұндағы: Пi - туынды, W - республика тауар айналымындағы елдің үлес салмағы.
3. Нақты тиімді айырбас бағамының индексін - REER есептеу:
REER= Пi [NEER* (РdРif)], мұндағы:
Рif - i-еліндегі баға деңгейі;
Рd - қарастырып отырған елдің ИПЦ.
Индекстің өсуі ұлттық валютаның басқа да саудаласатын елдердің валютасымен салыстырғанда қымбаттауын көрсетеді. Индекстің өсуі немесе төмендеуі басқа ел валютасына қатысты ұлттық валютаның қымбаттауын немесе арзандауын көрсетеді.[12,65б]
Валюта бағамын қатынасші әдістің бір түрі болып валюталық интервенция табылады.
Халықаралық валюта қорының валюта бағамын қатынасге қатысты қоятын талаптары келесідей:
1) Валюта бағамын төлем балансын қатынас кезінде туындайтын қиыншылықтарға қарсы немесе белігілі бір артықшылықтар алу мақсатында қолданбау қажет;
2) Халықаралық валюта қорына мүше басқа да елдермен қатар ұлттық валюта бағамының алып-сатарлық құбылуына қарсы тұру үшін валюталық нарықта интервенцияны жүзеге асыру.
Валюталық интервенция мынадай үш нәтижеге алып келуі мүмкін:
1. валюта бағамының өзгеруіне;
2. валюта резервінің диверсификациясына;
3. ақша массасының өзгеруіне.
Валюталық интервенция тиімділігінің критерийлері:
бағыт критерийінің мәні мынада, егер валюта бағамының қозғалысы интервенция бағытымен сәйкес келсе, онда интервенция тиімді деп саналады;
түзету критерийі валюта бағамының құбылуын түзетумен байланысты. Бұл интервенция орталық банктен көрсетілетін күш трендтің өсуін баяулатқан кезде тиімді болады;
айналым критерийі, бұл кезде тек 1-ші критерий орындалған кезде ғана емес, сондай-ақ алдыңғы кезеңдегі валюта бағамының болуы толығымен жойылған кезде тиімді деп саналады.
Интервенцияны жанама және тікелей деп екі түрге бөлуге болады. Жанама интервенция - қаржы құралдарының мерзімін, көлемін, табыстылығын пайдалану. Тікелей интервенция - орталық банктің ресми бағамын, капитал ағынын қатынас.[10,61б]
Ақырғы объектілерді оптимизациялау үшін орталық банк валюталық қатынастың кезең аралық объектілерін - резиденттер мен резидент еместер жүргізетін валюталық операциялар деп бөледі.
Валюталық қатынастарды ұйымдастырудың негізгі қағидалары:
аймақтық;
экономикалық анықтылық;
валюталық операциялардың негізділігі;
валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі банктердің монополиялығы;
резиденттердің шет елде авуарды иемдену құқығын шектеу;
мерзімді операцияларды қатынас;
банктің валюталық позициясын қатынас;
валюталық операцияларды категорияларға бөлу;
алыпсатарлық операциялармен айналысуға тыйым салу.
Валюталық қатынастың тікелей және жанама әдістерін атап кетуге болады. Тікелей валюталық қатынас заң актілері және де атқарушы органдардың іс-әрекеттері арқылы жүзеге асырылса, ал жанама валюталық қатынас - нарықтың экономикалық агенттерінің іс-әрекеттеріне экономикалық әдістерді, оның ішінде валюталы-несиелік әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Сондай-ақ, топтастыруды тағы да былай толықтыруға болады: экономикалық және әкімшілдік әдістер.
Экономикалық әдістерге:
валюталық интервенция;
девальвацияревальвация;
Ал, әкімшілдік әдістерге:
валюталық шектеулер;
ұлттық валютаның айырбасталуын қатынас жатады.
Валюталық қатынастың негізгі органы болып орталық банк табылады. Валюталық қатынастың агенттері болып коммерциялық банктер және кеден органдары, ал субъектілері болып - орталық банк, агенттері, резидент және резидент еместер, сондай-ақ үй шаруашылығы табылады.
Валюталық қатынастың әкімшілік әдісі валюталық қатынасдың болуын қажет етеді. Валюталық қатынас органдары ретінде заңнамаға сәйкес валюталық қатынас функцияларын жүзеге асыруға құқы бар мемлекеттік органдар саналады.
Валюталық қатынас ақша-несие саясатының бөлігі болып табылады және ол валюталық операциялардың жүргізу ретін белгілеу арқылы елде экономикалық тұрақтылыққа жетіп және оны сақтап тұруға бағытталған.
Бірақ валюталық нарықтың қатысушылары нарықтағы валюталық операцияларға қатынас жасамаса, валюталық қатынастың эффектісі төмен болар еді. [14,45б]
2005 жылдың аяғындағы республиканың ресми халықаралық резервтері, оның ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорының қаражаттарын қосқанда 5 млрд. долларға бағаланды. Сауда балансының оң сальдосы 2420 млн. долларды құрады, ол 2004 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 1,8 есеге жоғары болды. Төртінші тоқсанның қорытындысы бойынша 1018 млн. долларға тіркелген таза тауар экспортының көрсеткіші 1996 жылдан бері Қазақстанның төлем балансында тіркелген тоқсандық көрсеткіштердің ішіндегілердің ең жоғарғысы болып табылды.[2,19б]
Экономикалық дамудың тұрақтылығы және валюта нарығының тепе-теңдігі Қазақстандағы валюта режимін либерализациялау бойынша қолданылатын шараларға алып келеді. Қорытындылай келе, валюталық қатынас экономикалық өсу тұрақтылығын қамтамасыз етуде қолданылатын маңызды құралдардың бірі болып табылады.
1.3 Валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеу
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында халықаралық валюталар қатынасынтарын реттеу екi түрде жүзеге асырылады:
* Мемлекет тарапынан реттеу;
* Нарықтық реттеу;
Валюталық қатынастарды мемлекет тарапынан реттеу негізінен Ұлттық Банк арқылы жүзеге асырылады.[4,62б]
Сонымен қатар валюталық саясатты іске асыруда ҚР-ның Ұлттық банкінің атқаратын шараларының орны ерекше болып табылады. Ұлттық банк валюта-қаржы қатынастарын реттеп отыратын бірден-бір мемлекеттік ұйым болып табылады.
Ұлттық банк бұл пайыз өсірулерді капитал келуіне мәселелер туғызбайды. Себебі, Қазақстанға капитал ағымы пайыз қойылымына байланыссыз болып отыр. Оның мөлшері жеткілікті деңгейде сақталуда. Яғни ол тікелей шетел инвестицияларына қатыссыз, ал спекулятивті капитал ағымдарына керісінше тосқауыл қояды. Сонымен қатар Қазақстандық банкаралық рынок әлемдік рыноктарға соншалықты интервенцияланбаған, бағалы қағаздар нарығында нақтылы қысқа мерзімді капиталдар кездеспейді, өйткені қазақстандық пайыздар оларды ынталандырмай отыр.
Ұлттық Банктiң негiзгi мiдеттерi - ұлттық валютаның iшкi және сыртқы тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Оларға:
* Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды ұйымдастырады;
* Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
* Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып алу - сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi.
Ұлттық Банк Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге құқылы;
1) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар жүргiзуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыруға лицензиялар бередi;
2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға: банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық клирингке; сейф операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар бередi;
3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың, сондай-ақ қызметiнің бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiн және қалыптастыру тәртiбiн белгiлейдi;
4) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz