Бұқар жырау

Кіріспе

Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырларда тіршілік еткен Бұқар сияқты көп ақындарының өмірбаяны бізге толық мәлім емес. Ол кездерден қалған жазба белгі жоқ. Ауызша айтылған там-тұм сөздер болса, оның кейбір қатары бұл күндерге жетпей жоғалып, өшіп қалған. Және ауыздағы шала-шарпы әңгімеге карап өмірбаянын тізу тегі мүмкін емес. Онда, адам жайында желілі тұтас сөз болмайды. Ел ішінде қалған, аңыз болған көп аузына ілінген бірен-саран сөз, мінез, істер ғана айтылатын болады. Қазақта жазба белгі сақталудан бұрын шыққан тарихи адамдардың бәрінің жайындағы сөздер осы күйде ғана қалады. Пәлен хан, пәлен би, пәлен ділмәр - пәлендейлік ортаның, заманының тұрғысы болды деп кейінгіге үлгіғып көрсететін сол адамдарды шығарған үстем тап болады. Соның кейінгі орынбасары болған таптар, қоғамдар сол сөздерді ескінің мұра, жарасы қып сақтап, сөз кезегіне құрал етеді. Хан мен биін көпшілікке жарықтық дегізіп қойып, сол бұрынғыларынан қалған пікір және артқылы-кейінгі қаналушы қауымның ой-сезімін тұсап отырады.
Сондай өз дәуіріндегі біртұтас салт-сананың жыршысы болған адамның бірі – Бүқар жырау. Бірақ оның өмірі туралы тұтасқан мағлұмат жоқ дедік. Сол себепті, оның, кім болғаны туралы берілетін мағлұматта жамау-жасқау, үзінді-кесінді, шала-шарпы мағлұмат болады. Осындай хал Абайға шейін болған, бірқатар ақын Абай артынан шыққан, тағы бірнеше ақын туралы да еріксіз болады. Түк айтпай кетудің орнына, кейінгі уақытта толықталар деген үмітпен бір сөзге бір сөз жамау-демеу болар деген

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

БҰҚАР ЖЫРАУ
Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырларда тіршілік еткен Бұқар сияқты көп
ақындарының өмірбаяны бізге толық мәлім емес. Ол кездерден қалған жазба
белгі жоқ. Ауызша айтылған там-тұм сөздер болса, оның кейбір қатары бұл
күндерге жетпей жоғалып, өшіп қалған. Және ауыздағы шала-шарпы әңгімеге
карап өмірбаянын тізу тегі мүмкін емес. Онда, адам жайында желілі тұтас сөз
болмайды. Ел ішінде қалған, аңыз болған көп аузына ілінген бірен-саран сөз,
мінез, істер ғана айтылатын болады. Қазақта жазба белгі сақталудан бұрын
шыққан тарихи адамдардың бәрінің жайындағы сөздер осы күйде ғана қалады.
Пәлен хан, пәлен би, пәлен ділмәр - пәлендейлік ортаның, заманының тұрғысы
болды деп кейінгіге үлгіғып көрсететін сол адамдарды шығарған үстем тап
болады. Соның кейінгі орынбасары болған таптар, қоғамдар сол сөздерді
ескінің мұра, жарасы қып сақтап, сөз кезегіне құрал етеді. Хан мен биін
көпшілікке жарықтық дегізіп қойып, сол бұрынғыларынан қалған пікір және
артқылы-кейінгі қаналушы қауымның ой-сезімін тұсап отырады.
Сондай өз дәуіріндегі біртұтас салт-сананың жыршысы болған адамның
бірі – Бүқар жырау. Бірақ оның өмірі туралы тұтасқан мағлұмат жоқ дедік.
Сол себепті, оның, кім болғаны туралы берілетін мағлұматта жамау-жасқау,
үзінді-кесінді, шала-шарпы мағлұмат болады. Осындай хал Абайға шейін
болған, бірқатар ақын Абай артынан шыққан, тағы бірнеше ақын туралы да
еріксіз болады. Түк айтпай кетудің орнына, кейінгі уақытта толықталар деген
үмітпен бір сөзге бір сөз жамау-демеу болар деген сеніммен, осы адамдар
туралы өзіміз естіген азын-аулақ мағлұматтарды олардан қалған әдебиет
үлгілерін тексеруден бұрын, қысқаша күйде айта отырамыз.
Осымен Бұқарға көшсек, бұл: XVIII ғасырда тіршілік еткен ақын
болады. Сол ғасырдын соңғы жарымында, Орта жүзге хан болған Абылайдың
жырауы деп аталады. Абылай 1772 жылы өлген. Бұқардың бұл ханнан кейін қанша
жыл өмір сүргені мәлім емес. Бірақ Абылай ауырып, өлім үстінде жатқанда
Бұқардың:
Қайырусыз жылкы бактырған ханым-ай,
Қалыңсыз қатын құштырған ханым-ай,
Үш жүздін, баласынан үш кісі айтсам
Қалар да ма екен жаның-ай,—
деген сөзі бұнын Абылайдан бертін кеп өлгендігін көрсетеді. Бірақ Абылайдан
жасы үлкен болу керек, онысы:
Абылай, сені мен көргенде,
Тұрымтайдай ұл едің,
Түркістанда жүр едің
Үйсін Төле бидің
Түйесін жайған қүл едің.
деген сияқты сөзінен байқалады. Және бұдан басқа бірен-саран жерде де,
омырау қыла сөйлегенде жасы үлкендігін сүйеу қылатын сияқты. Ал, Абылай 71
жасында өлген деседі. Одан үлкенірек болса, Бүқар XVII ғасырдың аяқ кезінде
туған болу керек.
Сол жоғарғы, билеуші таптың тілегін-талабын бүктемей көрсетіп ұстаған
ақын екенін Бұқардың жалғыз тақырыбы мен сөз мазмұны емес, толгауларының
түрі, теңеулері, сырт қалыптары да байқатады.
Бұқар Асанқайғы сөзін шешкен толғауда:
Ханға жауап бермесең,
Ханның көңлі қайтады:
Қайтара жауап сөйлесем,
Халқым не деп айтады?—
деп, хан мен халықтың арасындары дәнекер сияқты боп, кішірейе сөйлейді.
Көптеп өзінің әмірші тобын жырып алып сыбаға, жүлдені соныкі ғана қып
қоймақ. Сондықтан билік, өсиет сөздерді айтқанда тұтас көптің бәріне арнап
айтпайды. Қайта көптің басынан асып, әмірші басшыға ұрарлық ділмар күйге,
сыр мінез арнап айтады. Мысалы Керейге айтқан дауы: Арғын атынан айтқан
омырау жуандық бола тұрса да, сол сөздің ішінде көпшілікке жұмбақ қып,
билерге тұспал билік айтып, бітімін де ұсынып кетеді.
Абылай алдында сен бітсең,
Құдандалы таныспын.
Абылай алдында бітпесен,
Атасын білмес алыспын,—
дегені, қыз беріп құда болып бітім тап дегені боп шығады. Неше түрлі құба
жондатқан, бір-бірімен байланысы жоқ аламыш суреттерді термелеп, қат-
қаттап:

Бұл жырау деп аталады. Жырау демек, ақын деу емес. Жыраудың ақын
атаулыдан, жыршыдан бөлек, өз жанры бар. Бұның сөз үлгісі, шығармасы
—толғау. Жыраудың мақсаты, міндеті—не болса сол көңіл ашар, әлдене
дерлік сөзді айту емес. Ол заман сыны, мезгіл, дәуір болжалын, тарихи
уақиғаның мазмұн бағасын сөз қылады. Қөбінесе әрі жырау, әрі би болады.
Олжа, табыс, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.