Қазақстанда шағын және орта бизнестің дамуындағы салық салу ерекшеліктері

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Әлихан Н

Т. Рысқұлов атындағы КазЭУ магистранты

Қазақстанда шағын және орта бизнестің дамуындағы салық салу ерекшеліктері.

Шағын және орта бизнес- мемлекеттің экономикалық жандануына және халықтың экономикалық белсенділігін жоғарлатуға, сондай-ақ оның дамуы бәсекелесті, динамикалық және диверсификацияланған экономиканың құрылуына жағдай жасайды.

Шағын және орта бизнес экономиканың ірге қалаушы буыны, оның даму жағдайы мен деңгейінен ел экономикасы дамуының тұрақтылығы қамтамасыз етіледі және жалпы ұлттық өнімнің сапасы мен құрылымы анықталады. Экономикасы дамыған мемлекеттерде Жапонияда, Германияда, Бельгия мен Италияда шағын және орта бизнес барлық кәсіпорындардың 90 пайызын құрап отыр. Көптеген дамыған елдердің жалпы ішкі өнімінің 50 пайызы шағын және орта бизнес үлесіне тиесілі [1] .

Рыноктық экономикада шағын және орта кәсіпкерлік екі түрлі негізгі қызмет атқарады: экономикалық және әлеуметтік. Экономикалық қызмет негізіне бәсекелестікті дамыту, материалдық және материалдық емес ресурстарды тиімді пайдалану, ішкі сұраныстың импортқа тәуелділігін жою және т. б. жатса, әлеуметтік қызметі жұмыссыздық проблеммасын шешу, кедейшілікті жою және мемлекеттің экономикалық дамуын тежейтін көптеген проблемаларды шешу жолдарын қамтамасыз етеді. Сондықтан бұл саланы дамыту еліміздің экономикасы үшін маңызды мәселе болып табылады.

Рыноктық экономикада шағын және орта бизнесті дамытудың негізгі жолдарының бірі- салықтық реттеу болып табылады.

Салық салуды дұрыс жолға қоюды қамтамасыз ету күрделі және қарама-қайшылыққа толы, өйткені мемлекет үшін негізгі мәселе болып салық салуды жоғарлату болатын болса, ал жеке тұлғалар мен шаруашылық субъектілер салық төлеуді азайтуға ұмтылады. Сондықтан да халықтың әлеуметтік жағдайы салық салу саясатында негізгі фактор ретінде қаралуы тиіс.

Шағын және орта бизнес- мемлекеттің тірегі, орта тапты өсіретін инкубатор болыр табылады. Сондықтан осы салаға қолданылатын салық саясатын жетілдіруде келесі мәселелерді ескеру қажет:

кәсіпкерлікке салық салғанда кәсіпкерлердің әл-ауқатымен санасу;
кәсіпкерлерге мемлекет тарапынан жан-жақты қолдау көрсету;
салық ауыртпалылығын мейлінше жеңілдету.

Салық салу мемлекеттің өз қызметін атқару мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Ал шағын және орта бизнеске қолданылатын тиімді салық салу жүйесі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өсуіне оң ықпалын тигізеді [2] .

Кесте 1-де Қазақстан Республикасының 2006-2008 жылдардағы мемлекеттік бюджетінің кірісіндегі салықтық түсімдердің құрамы мен үлес салмағы көрсетілген.

Кесте 1

Көрсеткіштер:

2006

2007

2008

Көрсеткіштер:: Барлық кірістер (млн теңге)

2006: 2 338 034

2007: 2 887 874

2008: 4 034 410

Көрсеткіштер:: Оның ішінде салықтық түсімдер (млн теңге) ;

2006: 2 209 102

2007: 2 356 040

2008: 2 819 510

Көрсеткіштер:: Бюджет кірісіндегі салықтық түсімдердің үлесі, %

2006: 94, 4%

2007: 81, 6%

2008: 69, 9%

Көрсеткіштер:: Ескерту: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені, 2009, №1.

1-кестеден көріп отырғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрап отыр.

Салық жүйесін жетілдіріп, қалыптастыру- күрделі процесс. Қазақстанда кәсіпкерлік қызметке кедергі келтірмейтін салық жүйесін қалыптастыру өзекті мәселелер қатарында болып отыр.

Дүниежүзілік дағдарыстың әсерінен, 2008 жылы шағын және орта бизнес субъектілерінің саны, осы секторда жұмыс істейтіндердің саны, шығаратын өнімнің көлемі азайды. Дүниежүзілік дағдарысқа байланысты Қазақстандағы шағын және орта бизнес секторын қаржыландыру көлемі де қысқарған болатын. Тек 2009 жылдың 1 тоқсанында шағын және орта бизнес сегментіндегі өндіріс көлемі 2008 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 1, 5 есе төмендеп кетті.

Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, экономикалық реформалар жасауда және дағдарыстан шығуда шағын және орта кәсіпкерлік үлкен рөл атқарады. Өйткені, шағын және орта кәсіпорындар икемді болып келеді, сұранысқа тез жауап беріп, рынок сұранысы мен қажеттілігін тез қанағаттандыра алады. Ірі кәсіпорындарға қарағанда, шағын және орта кәсіпорындар өзінің икемділігінің арқасында экономика мен қоғамның жаңа қажеттіліктеріне сай қызметін қайта құруға бейім болады.

Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін ынталандыруға немесе шектеуге болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым салық төлеушінің салық төлеу ынтасы мен мүмкіншілігі де кемиді. Сондықтан мемлекет салықтар, салық ставкалары мен жеңілдіктері арқылы реттеушілік қызметін жүзеге асыру барысында экономиканы, өндіріс пен инвестицияны, шағын және орта бизнесті ынталандыруға тигізетін әсерін де басты назарда ұстауы шарт.

Қазіргі кезде елімізде шағын және орта бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимдері қарастырылған. Арнаулы салық режимдерінің келесідей түрлері бар:

патент негізіндегі шағын бизнес субъектілеріне арналған арнаулы салық режимі.
оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі.
шаруа және фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимі.
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар мен селолық тұтыну кооперативтері үшін арнаулы салық режимдері [3] .

Экономиканың көлеңкелі секторын қысқарту қажеттілігі мен рыноктағы салық салу жүйесін ескере отырып, салық кодексінде біржолғы талон негізіндегі салық режимін жою ұсынылды. Бірақ, «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының кодексін қолданысқа енгізу туралы» ҚР Заңының 9 бабына сәйкес кәсіпкерлер біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимін 2011 жылдың 1 қаңтарына дейін қолдануға құқығы бар. Осы режимді алып тастау оны басынан бастап құрғандарға, яғни эпизодтық қызметті жүзеге асырушы тұлғаларға әсер етпейді. Олар салық салынбайтын минимумға 12 ең төменгі жалақы мөлшерінде тең келетін болады немесе кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы ретінде танылмайды.

Кәсіпкердің жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен салық төлеуіне мүмкүндігі бар. Салық төлеуші салықты есептеу мен төлеудің, сондай-ақ олар бойынша салық есептілігін табыс етудің жоғарыда көрсетілген тәртіптердің біреуін ғана дербес таңдауына құқылы. Арнаулы салық режимдерін ауыстыруға болады. Мысалы, патенттен жалпыға бірдей белгіленген тәртіпке немесе оңайлатылған декларация негізіне ауысуына болады. Алайда, жалпыға бірдей белгіленген тәртіпке ауысқан кезде жалпыға бірдей белгіленген тәртіп күнтізбелік екі жыл қолданылғаннан кейін ғана арнаулы салық режиміне қайта ауысуға болады.

Патент нысаны уәкілетті органдармен белгіленіп отырады. Патент бойынша қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын, жылына табысы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген ең төмеңгі жалақының 200 еселенген мөлшерінен аспайтын кәсіпкерлер жұмыс жасай алады. (2009 жылы бұл сома 2 694 000 (13 470 х 200) теңгені құрады) .

Патентпен кәсіпкер табысына салынатын жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық бойынша бюджетпен есеп айырысу фактісі расталады. Патент кәсіпкердің патентте көрсетілген мерзім ішінде салықты төлегендігін және кәсіпкерлік қызметпен айналысуына құқықты екендігін растайды. Патент кәсіпкердің табыс еткен салықтық өтініші мен патент құнын есептеу негізінде кемінде бір ай және он екі айдан аспайтын мерзімге беріледі. Бюджетке төленетін патент құнын, әлеуметтік аударымдарды төлеуді, міндетті зейнетақы жарналарын аударуды растайтын құжаттар есеп-қисапқа қоса берілуі тиіс.

Патент құнын есептеу салық салу объектісіне (алынған табысқа) 2% мөлшеріндегі ставканы қолдану жолымен жүргізіледі. Патент құны оның жарты бөлігі мөлшеріндегі жеке табыс салығы және «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» ҚР Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдарды алып тастағаннан кейінгі патент құнының жарты бөлігі мөлшеріндегі әлеуметтік салық түрінде бюджетке төленуге жатады.

Әлеуметтік аударымдар сомасы әлеуметтiк салық сомасынан асып түскен кезде, әлеуметтiк салық сомасы нөлге тең болады. Егер нақты табыс патенттің қолданылу мерзімінің ішінде есеп-қисапта көрсетілген табыс мөлшерінен асып түссе, жеке кәсіпкер бес жұмыс күні ішінде асып түскен сомаға қосымша есеп-қисапты табыс етуге және осы сомадан салықтар төлеуге міндетті.

Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі салықты есептеудің келесідей принципін қарастырады. Салық салу объектісі болып алынған табыс саналады және оған 3% мөлшеріндегі ставка қолданылады. Салық кодексінің 436 бабының 2 тармақшасына сәйкес кәсіпкер егер қызметкерлерінің орташа айлық жалақысы ең төмен жалақының 2 еселенген мөлшерінен аз болса, салық сомасын азайтуға құқығы бар. (2009 жылы бұл көрсеткіш 26 940 теңгені құрады) . Есептелген сома кәсіпкерлер табысына салынатын жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық бөліктерінен құралады.

2009 жылдан бастап оңайлатылған декларация салық органына есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 15-нен кешіктірілмей табыс етіледі. Салықтарды бюджетке төлеу есепті салық кезеңiнен кейiнгi екінші айдың 25-нен кешіктірілмей жүргiзiледi. Яғни, бірінші тоқсан бойынша декларация 15 мамырға дейін тапсырылуы және салық бюджетке 25 мамырға дейін төленуі қажет. Қызметкерлердің жалақысынан ұсталынатын жеке табыс салығы, әлеуметтік аударымдар сомаларын төлеу, міндетті зейнетақы жарналарын аудару 25 мамырдан кешiктiрiлмей жүргiзiлуі керек.

Шаруа немесе фермер қожалықтары арнаулы салық режимiн немесе жалпыға бiрдей белгiленген тәртiпті дербес таңдауға құқылы. Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимi бiрыңғай жер салығын төлеу негiзiнде бюджетпен есеп айырысудың ерекше тәртiбiн көздейдi және ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiру, өзi өндiрген ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу және оны өткiзу жөнiндегi шаруа немесе фермер қожалықтарының қызметiне қолданылады. Жеке меншiк құқығындағы және (немесе) жер пайдалану құқығындағы жер учаскелерi болған кезде, шаруа немесе фермер қожалықтарына арнаулы салық режимiн қолдану құқығы беріледі. Салықтық кезең болып күнтізбелік жыл саналады. Егістік бойынша бірыңғай жер салығын есептеу жер учаскелерінің жиынтық бағалау құнына жер учаскелерінің жиынтық ауданын негізге ала отырып, салық кодексінің 444 бабында бекітілген ставкаларды қолдану жолымен жүргізіледі. Жер учаскесiн пайдаланудың нақты кезеңi үшiн жер учаскесін бағалаудың құны жер учаскесін бағалаудың құнын он екіге бөлу және жер учаскесін пайдаланудың нақты кезеңi айларының санына көбейту арқылы айқындалады.

Жаңа Салық кодексінің енуіне байланысты шағын және орта бизнес субъектілері үшін корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді есептеу және төлеудегі өзгерістер жағымды болды. Алдыңғы салық кезеңінің алдындағы салық кезеңіндегі жылдық жиынтық табысы айлық есептік көрсеткіштің 325000 еселенген мөлшеріне тең сомадан аспайтын салық төлеушілер аванстық төлемдерді есептемеуге және төлемеуге құқылы. Көптеген кәсіпкерлер үшін мүлік салығын есептеу бойынша тәртіптің өзгеруі де жақсы хабар болды. Енді кәсіпкер тек жермен берік байланыстағы ғимараттары мен құрылыстары үшін салық төлейді. Ал машиналар, есептеу техникасы, кассалық аппараттар, жиһаз және басқа да құралдар мүлік салығы бойынша салық салу объектілері болып табылмайды. Сонымен қатар, қазір салықтық есептілік формаларының саны азайтылып, оңайлатылуда және негізінен есептілікті тапсыру мен салықты төлеу мерзімдері ұзартылғанын айта кеткен жөн [4] .

2009 жылы Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің мәліметтері бойынша, Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін 743 473 бірлік шағын және орта бизнес субъектілері тіркелген. Оның ішінде орта бизнес субъектілері 2385 кәсіпорын, яғни шағын және орта бизнес субъектілерінің жалпы санының небары 0, 3% құрайды. Шағын бизнес субъектілерінің 68, 9% (510861 бірілік) қызметін жеке кәсіпкер түрінде, 22, 9% (169626 бірілік) шаруа қожалықтары түрінде және 8, 2% (60601 бірлік) заңды тұлға ретінде жүзеге асырады.

Шағын және орта бизнесте белсенді жұмыс жасайтын азаматтардың саны 2009 жылы 2088 мың адамды құрады. Былтырғы жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда шағын және орта бизнесте белсенді жұмыс жасайтындардың саны Оңтүстік Қазақстан облысында 1, 9% азайып отыр.

Белсенді шағын және орта бизнес субъектілерінің 2009 жылы өнім шығару (тауар және қызмет көрсету) көлемі 2682, 7 млрд. теңгені құрады [5] .

Шағын және орта бизнестің салалық құрылымын қарасақ, мұнда шағын және орта бизнестің жартысы сауда саласында шұғылдануда, 4%- құрылыс саласында, тек 3% ғана өнеркәсіп саласында шоғырланған. Бұл рыноктық экономикалы дамыған елдердің сәйкес көрсеткішінен төрт есе аз болып көрінеді.

Мұндай деректер арқылы шағын және орта бизнестің бұлайша дамуы экономиканы диверсификациялауға мүмкіндік туғызбайтынын көре аламыз. Өйткені диверсификациялауды қамтамасыз ететін шағын және орта бизнес кәсіпорындарының, әсіресе өнеркәсіп секторында, нақтырақ болсақ, өңдеп шығаратын өнеркәсіп секторында қызмет ететін заңды тұлғалардың маңызы өте зор.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.