Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқтарын іске асыру әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің деңгейіне байланысты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы – Қазақстан үшін стратегиялық мін¬дет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы қатарлы экономикалық жетістіктер¬ге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Жеке адамның экономикалық тұрғыдан қажетті жағдайда өсіп-өнуі үшін мемлекет барлық жағдайды жасауға тиіс, бұл өз кезегінде қаржы ресурстарының үйлесімді, тиімді пайдалануын қамтамасыз ету тетіктерін жасауды қажет етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету үшін мемлекеттік бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың, корпорациялардың қаражаттары тартылады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету тиімділігі әлеуметтік саясаттың басым бағыттары шеңберінде ғылыми негізделген әдіснаманы және рыноктық экономикаға кіріктірілген қаржылық механизмдерді әзірлеуді қажет етеді.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізділігі мен біріздендірілуі ғылым мен практика тарапынан жеткіліксіз зерттелген.
Халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін тұрақты қаржы көздерімен қамтамасыз етудің әдіснамалары, зейнетақы қорлары мен міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларының қаржыларын тиімді қолдану проблемалары ғылыми ізденістердің шеңберінен тыс қалып отыр.
Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге пайдаланатын қаржы ресурстарының тиімділігін қамтамасыз ету арқылы және бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін нығайту арқылы әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайда қолданылып жүрген тетіктері тұрақты және тиімді пайдаланылмайды. Халықты әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттік және корпоративтік саясаттың жаңа тетіктерін жүйелі түрде әзірлеу қажет.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы – Қазақстан үшін стратегиялық мін¬дет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы қатарлы экономикалық жетістіктер¬ге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Жеке адамның экономикалық тұрғыдан қажетті жағдайда өсіп-өнуі үшін мемлекет барлық жағдайды жасауға тиіс, бұл өз кезегінде қаржы ресурстарының үйлесімді, тиімді пайдалануын қамтамасыз ету тетіктерін жасауды қажет етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету үшін мемлекеттік бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың, корпорациялардың қаражаттары тартылады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету тиімділігі әлеуметтік саясаттың басым бағыттары шеңберінде ғылыми негізделген әдіснаманы және рыноктық экономикаға кіріктірілген қаржылық механизмдерді әзірлеуді қажет етеді.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізділігі мен біріздендірілуі ғылым мен практика тарапынан жеткіліксіз зерттелген.
Халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін тұрақты қаржы көздерімен қамтамасыз етудің әдіснамалары, зейнетақы қорлары мен міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларының қаржыларын тиімді қолдану проблемалары ғылыми ізденістердің шеңберінен тыс қалып отыр.
Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге пайдаланатын қаржы ресурстарының тиімділігін қамтамасыз ету арқылы және бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін нығайту арқылы әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайда қолданылып жүрген тетіктері тұрақты және тиімді пайдаланылмайды. Халықты әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттік және корпоративтік саясаттың жаңа тетіктерін жүйелі түрде әзірлеу қажет.
1 Мемлекеттік бюджет: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 1998.-85 бет, 4,15 б.т.
2 Расходы государственного бюджета: учебное пособие.-Алматы: Экономика, 2003. - С.3-235, 14,5 п.л.(в соавторстве), 10 п.л.
3 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басымдықтары.- Алматы, 2007. - 216 бет., 13, 5 б.т.
а) ҚР білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған Қазақстан Республикасының арнаулы ғылыми журналдары мен мерзімдік баспалардағы жарияланымдар.
4 Мемлекетаралық және аймақаралық деңгейдегі кедейшілік проблемаларын шешудің қаржылық тұтқалары//ҚазҰУ хабаршысы.- 2005.-
№ 2.- (48), 41-45б., 0,5 б.т.
5 Орта және шағын кәсіпкерлікті дамытудағы салық салудың рөлі//Аль-Пари.- 2005. - № 3.- 144-151б., 0,75 б.т.
6 Әлеуметтік қорғау жүйесіндегі әлеуметтік тәуекелдікті басқару ерекшеліктері//Банки Казахстана.- 2005. - №3.- 32-35б., 0,4 б.т.
7 Әлеуметтік сақтандыру – халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындарды қаржыландырудың қосымша көзі//Қаз ЭУ хабаршысы.- 2005.-
№ 3.- 111-115б., 0,5 б.т.
8 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік-экономкалық тиімділігі және оны реформалау бағыттары//Аль-Пари.- 2006.- №1.- 179-183, 0,5 б.т.
9 Кедейшіліктің себептері мен оларды шешу мәселелерінің қаржылық аспектілері//Қаз ЭУ хабаршысы.- 2004.- №5.- 44-49б., 0,6 б.т.
10 Азаматтардың қалыпты тіршілік әрекетіне кепілдік беру-мемлекеттік негізгі басымдықтардың бірі//Банки Казахстана.- 2004.- №12.- 19-24., 0,6 б.т.
11 Шет елдердегі әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму тарихы//Қаржы-қаражат.- 2004, № 6.- 69-75б., 0,6 б.т.
12 Социальные трансферты в системе социальной защиты населения//Қаржы-қаражат 2005, № 6, С.41-50, 0,6 п.л.(в соавторстве)
13 К вопросу разграничения полномочий между уровнями государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений // Каржы-каражат.- 2003.- №1.- С.25-36, 0,7 п.л.
14 Бюджетирование ориентированное на результат – как способ повышения эффективности бюджетных расходов на социальную защиту населения//Транзитная экономика.- 2007.- № 4.- С. 37- 44, 0,4 п.л.
15 Күнкөріс минимумы- әлеуметтік индикатор ретінде// ҚазҰУ хабаршысы.- 2006.- №1 (53).- 72-76, 0,5 б.т.
б) басқа мерзімдік баспалар мен ғылыми еңбектер жинақтарындағы жарияланымдар
16 Социальная защита населения-как экономическая категория // Известия вузов Кыргызской Республики.- 2005.- №3.- С.206-209, 0,5 п.л.
17 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының алатын орны//Основы экономики.- 2005.- №4-5.- 22-24б., 0,25 б.т.
18 Состояние системы социальной защиты населения// Финансы и кредиты, 2005.- №2.- С. 35-36, 0,25 п.л.
19 Анализ результативности бюджетных программ здравоохранения// «Достижение прозрачности бюджета г.Алматы в области социальной сферы»-материалы проекта-Алматы: Общественное Объединение «Формирование налоговой культуры»// Фонд «Сорос-Казахстан».- 2004.- С.44-58, 1,9 п.л.
20 Аймақтық деңгейдегі халықты әлеуметтік қорғаудың хал-ахуалы /Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации: материалы Международной науч.прак.конференции.- Алматы: Экономика, 2005. С.47-52, 0,3 п.л.
21 Салықтық реттеу-халық табысын реттеудің маңызды тұтқасы// Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации: материалы Международной науч.-прак.конф.- Алматы: Экономика, 2005.- С. 48-58, 0,6 б.т
22 Региональное бюджетное выравнивание: проблемы и пути совершенствования//Финансы и кредиты.- 2005.- №1.- С. 14-17, 0,4 п.л. (в соавторстве)
23 Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі алатын орны//Ученые записки Академии экономики и права.- 2005.- № 2.- С.27-31, 0,3 б.т.
24 Распределение расходных обязательств как основа стабильности межбюджетных отношений//Ученые записки Академии экономики и права 2003.- № 4.- С.100-108, 0,5 п.л.
25 Методологии оценки финансовых рисков: современные тенденции //Ученые записки Академии экономики и права.- 2003.- №4.- С.126-130, 0,31 п.л.(в соавторстве)
26 Методические подходы к управлению бюджетом // В сб.научн.тр. «Экономические приоритеты Казахстана: пути стабилизации и развития» . Алматы: Экономика, 2000.- С.221-225,0,25 п.л.
27 Преобразование бюджетной системы в соответствии с новым бюджетным законодательством//Экономический рост Республики Казахстан: прогнозы и параметры//Сборник научных трудов.-Алматы:Экономика, 1999.-С.205- 209, 0, 25 п.л.
28 Реструктуризация бюджетных расходов и бюджетная процедура. - Материалы научно-практической конференции «Рыночные отношения и интеграция в мировое пространство. Проблемы и решения»/Алматинский филиал Московской Академии труда и социальных отношений.- Алматы, 2002. - С. 173-176, 0,25 п.л.
29 Межбюджетные отношения и трансферты / Реформирование казахстанской экономики, уроки, теория и практика//Сб.науч.трудов. -Алматы: Экономика, 2001.- С. 65-69, 0,25 п.л.
30 Реструктуризация расходов бюджета и совершенствование бюджетных процедур/Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста: материалы междунар.научно-практ. Конф// Сб.науч.трудов.-Алматы: Экономика 2001, С.23-27, 0,25 п.л.
31 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі әлеуметтік трансферттер / материалы международной научно-практической конференции // Конкурентоспособность экономики Республики Казахстан: состояние, проблемы и приоритеты развития.- Астана, 2005. - 0,5 б.т.
32 Совершенствование бюджетного механизма сглаживания пространственной дифференциации в социальном развитии регионов / материалы Международной научно-практической конференции «Бизнес и образование: вектор развития»/ 2005.- МАБ.- С. 65-70, 0,75 п.л.
33 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мазмұнын айқындау мәселелері//Основы экономики.- 2007.- № 2 (20).- 15-18б., 0,38 б.т.
34 Социальная ставка дисконтирования – как метод оценки эффективности реализации социальных программ в Казахстане//Экономика и право.- 2007.- № 8.- С. 36-40, 0,5 п.л.
35 Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасы/Екінші Рысқұлов оқулары: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. –Алматы, 2007.- 0,25 б.т.
36 Финансовые аспекты социального льготирования населения//Спектр. 2007.- №1-2 (23/24).- С.77-82, 0,63 п.л.
39 Экономикалық теңсіздік және кедейлік материалы междунар.научн. симпозиума «Национальная экономика в условиях глобализации»-Алматы:Экономика, 2005.- С.29-36, 0,44 п.л.
40 К вопросу о Национальном фонде //Спектр.- 2007.- № 3-4 (23/24).- С.77-82, 0,5 п.л.
2 Расходы государственного бюджета: учебное пособие.-Алматы: Экономика, 2003. - С.3-235, 14,5 п.л.(в соавторстве), 10 п.л.
3 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басымдықтары.- Алматы, 2007. - 216 бет., 13, 5 б.т.
а) ҚР білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған Қазақстан Республикасының арнаулы ғылыми журналдары мен мерзімдік баспалардағы жарияланымдар.
4 Мемлекетаралық және аймақаралық деңгейдегі кедейшілік проблемаларын шешудің қаржылық тұтқалары//ҚазҰУ хабаршысы.- 2005.-
№ 2.- (48), 41-45б., 0,5 б.т.
5 Орта және шағын кәсіпкерлікті дамытудағы салық салудың рөлі//Аль-Пари.- 2005. - № 3.- 144-151б., 0,75 б.т.
6 Әлеуметтік қорғау жүйесіндегі әлеуметтік тәуекелдікті басқару ерекшеліктері//Банки Казахстана.- 2005. - №3.- 32-35б., 0,4 б.т.
7 Әлеуметтік сақтандыру – халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындарды қаржыландырудың қосымша көзі//Қаз ЭУ хабаршысы.- 2005.-
№ 3.- 111-115б., 0,5 б.т.
8 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік-экономкалық тиімділігі және оны реформалау бағыттары//Аль-Пари.- 2006.- №1.- 179-183, 0,5 б.т.
9 Кедейшіліктің себептері мен оларды шешу мәселелерінің қаржылық аспектілері//Қаз ЭУ хабаршысы.- 2004.- №5.- 44-49б., 0,6 б.т.
10 Азаматтардың қалыпты тіршілік әрекетіне кепілдік беру-мемлекеттік негізгі басымдықтардың бірі//Банки Казахстана.- 2004.- №12.- 19-24., 0,6 б.т.
11 Шет елдердегі әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму тарихы//Қаржы-қаражат.- 2004, № 6.- 69-75б., 0,6 б.т.
12 Социальные трансферты в системе социальной защиты населения//Қаржы-қаражат 2005, № 6, С.41-50, 0,6 п.л.(в соавторстве)
13 К вопросу разграничения полномочий между уровнями государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений // Каржы-каражат.- 2003.- №1.- С.25-36, 0,7 п.л.
14 Бюджетирование ориентированное на результат – как способ повышения эффективности бюджетных расходов на социальную защиту населения//Транзитная экономика.- 2007.- № 4.- С. 37- 44, 0,4 п.л.
15 Күнкөріс минимумы- әлеуметтік индикатор ретінде// ҚазҰУ хабаршысы.- 2006.- №1 (53).- 72-76, 0,5 б.т.
б) басқа мерзімдік баспалар мен ғылыми еңбектер жинақтарындағы жарияланымдар
16 Социальная защита населения-как экономическая категория // Известия вузов Кыргызской Республики.- 2005.- №3.- С.206-209, 0,5 п.л.
17 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының алатын орны//Основы экономики.- 2005.- №4-5.- 22-24б., 0,25 б.т.
18 Состояние системы социальной защиты населения// Финансы и кредиты, 2005.- №2.- С. 35-36, 0,25 п.л.
19 Анализ результативности бюджетных программ здравоохранения// «Достижение прозрачности бюджета г.Алматы в области социальной сферы»-материалы проекта-Алматы: Общественное Объединение «Формирование налоговой культуры»// Фонд «Сорос-Казахстан».- 2004.- С.44-58, 1,9 п.л.
20 Аймақтық деңгейдегі халықты әлеуметтік қорғаудың хал-ахуалы /Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации: материалы Международной науч.прак.конференции.- Алматы: Экономика, 2005. С.47-52, 0,3 п.л.
21 Салықтық реттеу-халық табысын реттеудің маңызды тұтқасы// Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации: материалы Международной науч.-прак.конф.- Алматы: Экономика, 2005.- С. 48-58, 0,6 б.т
22 Региональное бюджетное выравнивание: проблемы и пути совершенствования//Финансы и кредиты.- 2005.- №1.- С. 14-17, 0,4 п.л. (в соавторстве)
23 Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі алатын орны//Ученые записки Академии экономики и права.- 2005.- № 2.- С.27-31, 0,3 б.т.
24 Распределение расходных обязательств как основа стабильности межбюджетных отношений//Ученые записки Академии экономики и права 2003.- № 4.- С.100-108, 0,5 п.л.
25 Методологии оценки финансовых рисков: современные тенденции //Ученые записки Академии экономики и права.- 2003.- №4.- С.126-130, 0,31 п.л.(в соавторстве)
26 Методические подходы к управлению бюджетом // В сб.научн.тр. «Экономические приоритеты Казахстана: пути стабилизации и развития» . Алматы: Экономика, 2000.- С.221-225,0,25 п.л.
27 Преобразование бюджетной системы в соответствии с новым бюджетным законодательством//Экономический рост Республики Казахстан: прогнозы и параметры//Сборник научных трудов.-Алматы:Экономика, 1999.-С.205- 209, 0, 25 п.л.
28 Реструктуризация бюджетных расходов и бюджетная процедура. - Материалы научно-практической конференции «Рыночные отношения и интеграция в мировое пространство. Проблемы и решения»/Алматинский филиал Московской Академии труда и социальных отношений.- Алматы, 2002. - С. 173-176, 0,25 п.л.
29 Межбюджетные отношения и трансферты / Реформирование казахстанской экономики, уроки, теория и практика//Сб.науч.трудов. -Алматы: Экономика, 2001.- С. 65-69, 0,25 п.л.
30 Реструктуризация расходов бюджета и совершенствование бюджетных процедур/Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста: материалы междунар.научно-практ. Конф// Сб.науч.трудов.-Алматы: Экономика 2001, С.23-27, 0,25 п.л.
31 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі әлеуметтік трансферттер / материалы международной научно-практической конференции // Конкурентоспособность экономики Республики Казахстан: состояние, проблемы и приоритеты развития.- Астана, 2005. - 0,5 б.т.
32 Совершенствование бюджетного механизма сглаживания пространственной дифференциации в социальном развитии регионов / материалы Международной научно-практической конференции «Бизнес и образование: вектор развития»/ 2005.- МАБ.- С. 65-70, 0,75 п.л.
33 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мазмұнын айқындау мәселелері//Основы экономики.- 2007.- № 2 (20).- 15-18б., 0,38 б.т.
34 Социальная ставка дисконтирования – как метод оценки эффективности реализации социальных программ в Казахстане//Экономика и право.- 2007.- № 8.- С. 36-40, 0,5 п.л.
35 Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасы/Екінші Рысқұлов оқулары: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. –Алматы, 2007.- 0,25 б.т.
36 Финансовые аспекты социального льготирования населения//Спектр. 2007.- №1-2 (23/24).- С.77-82, 0,63 п.л.
39 Экономикалық теңсіздік және кедейлік материалы междунар.научн. симпозиума «Национальная экономика в условиях глобализации»-Алматы:Экономика, 2005.- С.29-36, 0,44 п.л.
40 К вопросу о Национальном фонде //Спектр.- 2007.- № 3-4 (23/24).- С.77-82, 0,5 п.л.
ӘОЖ 336:316. 334. 22 (574) Қолжазба құқығында
ИСАХОВА ПАРИДА БАКИРОВНА
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету
08.00.10 - Қаржы, ақша айналысы және несие
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде орындалды
Ғылыми кеңесші: экономика ғылымдарының докторы Интыкбаева С.Ж
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы Искакова З.Д.
экономика ғылымдарының докторы Нурумов А.А.
экономика ғылымдарының докторы Ержанов М.С.
Жетекші ұйым: М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және
коммуникациялар академиясы
Қорғау 2008 жылдың 25 сәуірінде сағат 14.00-де Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін іздену үшін құрылған Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде өтеді, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат __ _________2008ж. таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э. ғ. д Темирбекова А.Б.
Жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде орындалды
Ғылыми кеңесші: экономика ғылымдарының докторы Интыкбаева С.Ж
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы Искакова З.Д.
экономика ғылымдарының докторы Нурумов А.А.
экономика ғылымдарының докторы Ержанов М.С.
Жетекші ұйым: М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және
коммуникациялар академиясы
Қорғау 2008 жылдың 25 сәуірінде сағат 14.00-де Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін іздену үшін құрылған Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде өтеді, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат __ _________2008ж. таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э.ғ.д Темирбекова А.Б.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқтарын іске асыру әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің деңгейіне байланысты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы - Қазақстан үшін стратегиялық мін - дет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы қатарлы экономикалық жетістіктер - ге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Жеке адамның экономикалық тұрғыдан қажетті жағдайда өсіп-өнуі үшін мемлекет барлық жағдайды жасауға тиіс, бұл өз кезегінде қаржы ресурстарының үйлесімді, тиімді пайдалануын қамтамасыз ету тетіктерін жасауды қажет етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету үшін мемлекеттік бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың, корпорациялардың қаражаттары тартылады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету тиімділігі әлеуметтік саясаттың басым бағыттары шеңберінде ғылыми негізделген әдіснаманы және рыноктық экономикаға кіріктірілген қаржылық механизмдерді әзірлеуді қажет етеді.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізділігі мен біріздендірілуі ғылым мен практика тарапынан жеткіліксіз зерттелген.
Халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін тұрақты қаржы көздерімен қамтамасыз етудің әдіснамалары, зейнетақы қорлары мен міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларының қаржыларын тиімді қолдану проблемалары ғылыми ізденістердің шеңберінен тыс қалып отыр.
Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге пайдаланатын қаржы ресурстарының тиімділігін қамтамасыз ету арқылы және бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін нығайту арқылы әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайда қолданылып жүрген тетіктері тұрақты және тиімді пайдаланылмайды. Халықты әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттік және корпоративтік саясаттың жаңа тетіктерін жүйелі түрде әзірлеу қажет.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің бюджеттен тыс көздерінің маңызы мен тиімділігін, әлеуметтік стандарттарға сай келетін табыстылығын қамтамасыз ету тетіктерін жетілдіру Қазақстан халқының өмір сүру деңгейін жоғарылатуға септігін тигізеді.
Жаңадан қалыптасқан үш сатылы әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы жеткілікті талданбаған, белсенді халықтың еңбекке ынталылығын арттыратын, экономиканың дамуына септігін тигізетін әлеуметтік сектордың нәтижелілігін бағалайтын арнаулы критерийлер жеткілікті зерттелінбеген.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ететін институттар қызметінің тиімділігін, осы салаға арналған шығындардың, әлеуметтік қызмет көрсетудің толықтылығын бағалау, ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтаудағы әдіснаманы жетілдіру халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржыларын тиімді пайдалануға жағдай жасайды.
Осы жағдайлар зерттеу тақырыбын таңдауға, диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін айқындауға жағдай жасады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді теориялық және әдіснамалық негізде талдау, қаржылық институттардың тиімділігін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің ұтымды бағытын теориялық және әдіснамалық тұрғыда зерттеу үшін оның негізін қалаушылар мен олардың ой-пікірлерін ары қарай жалғастырушы көптеген экономист ғалымдардың еңбектеріне сүйенуді және ондағы маңызды ұсыныстарды пайдалануды қажет етеді. Олардың қатарына батыстың С. Бриттан, Д. Норта, Л. Столерю, Ф. Хайек, И. Шумпетер Л. Эрхард сынды ғалымдарын жатқызуға болады.
ТМД елдерінде әлеуметтік қорғаудың қаржылық аспектілерін әр түрлі деңгейде талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар көптеп кездеседі. Әлеуметтік мемлекет құру, әлеуметтік саясаттың тиімділігін арттыру жөніндегі пікірлерді А. Бабич, Л. Дробозина, Е. Егоров, В. Жеребин, Е. Жильцов, С. Кадомцева, Г. Поляк, В. Роик, М. Седова, Е. Шутяк, И. Шейман, С. Шишкин, С. Янова, Ю. Якушев өз еңбектерінде жан-жақты қарастырған.
Әлеуметтік саясатты жүргізуде экономикалық тетіктерді қолдану тиімділігі жайында белгілі-экономист ғалымдар О.Баймұратов, А. Зейнельгабдин, Ө.Есқараев, Қ. Ильясов, Ж. Ихданов, С. Интыкбаева, Ұ. Искаков, В. Мельников., Н. Нурланова, Қ. Оқаев, Г. Осипова, Г. Сансызбаева, Н. Хамитов, Б. Чумаченко және тағы басқа ғалымдар өздерінің теориялық ізденістері мен зерттеулерінде, ғылыми еңбектерінде аталған проблеманың әр түрлі тұстарын қарастырып, олардың практикада қолданыс табуына өз үлестерін қосты. Соған қарамастан, рынок талаптарына сай келетін әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарын кемелдендіруді және әлеуметтік тәуекелдердің залалдарын жабудың жоғары деңгейін қамтамасыз ететін жаңа институттар мен құрылымдарды дамыту аясында әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің кейбір аспектілері одан әрі зерттеулерді талап етеді.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің тиімділігін ғылыми тұрғыдан, оны реформалауда жүргізілетін шараларды зерттеген ғылыми жұмыстар жеткіліксіз.
Сондықтан халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы қорларының қалыптасуы мен пайдаланылуын теориялық және әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттігі диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу және қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасын жасау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес зерттелімде мынандай міндеттерді шешу қарастырылған:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу;
- әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасын әзірлеу;
- халықты әлеуметтік қорғау шығындарын қаржыландыруға арналған бюджет қаражаттарының нәтижелілігін талдау;
- міндетті әлеуметтік сақтандыру институтының қалыптасуы мен дамуының ұтымды бағытын анықтау;
- мемлекеттік емес зейнетақы қорларының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудегі атқаратын рөлін талдау;
- әлеуметтік қорғау жүйесін салықтық реттеуді жетілдіру жолдарын қарастыру;
-микроқаржыландыру мен микронесиелеудің халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі алатын орнын анықтау;
-корпоративтік деңгейдегі халықты әлеуметтік қорғау жүйесіне талдау жасау, халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудегі бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің даму бағытын анықтау;
- әлеуметтік- кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге арналған қаржы ресурстарының қалыптасуы мен пайдалану бағыттарын зерттеу;
Зерттеу объектісі -Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету институттары мен қаржы ресурстары.
Зерттеу пәніне халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы мен оларды пайдалану үдерісіндегі экономикалық қатынастар жатады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді талдауға арналған отандық және шетелдік экономистердің іргелі және қолданбалы зерттеулері болып табылады. Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғауды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету және әлеуметтік шығындарды қаржыландыру мәселелерімен айналысатын мамандардың ғылыми еңбектері негізге алынды. Зерттеудің әдістемелік негізіне халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді зерттеу мәселелерін ашып көрсету мүмкіндігі, өзара байланыстары мен өзара шарттасу диалектикалық қағидаттары алынды.
Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің, Қаржы министрлігінің, интернеттің Web- сайтында орналасқан кәсіпорындардың, ірі ұлттық компаниялардың қаржы-шаруашылық көрсеткіштері мен іскерлік ақпараттары пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыста статистикалық топтау, салыстыру, сараптаушылық бағалау, талдау және синтез, экономикалық талдау, болжау сияқты экономикалық - статистикалық әдістер қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығына Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негізін зерттеу, қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасын әзірлеу жатады.
Диссертациялық зерттеуді жүргізу барысында ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуының теориялық негіздері зерделеніп, халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасы жөніндегі автордың жеке ұстанымы берілді;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған бюджет қаражаттарын пайдаланудың нәтижелілігін бағалайтын критерийлер ұсынылды;
- Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының қалыптасуы мен қаржыларын басқарудың әдістемелігі, сақтандыру жарналары тарифтерінің саясаты зерттелініп, міндетті сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалайтын интенсивтік және экстенсивтік көрсеткіштерді енгізу ұсынылды;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының өсу серпініне, әлеуметтік төлемақылардың көлеміне әсер ететін факторларды анықтайтын экономикалық-математикалық модель ұсынылды;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы қорларының рөлі талданып, олардың табыстылығын жоғарылататын әдістемеліктер ұсынылды, ерікті зейнетақыны сақтандыруды дамыту жөніндегі автордың жекеше ұстанымы берілді;
- әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ететін ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтаудың жаңа әдістемесін қолдану туралы автордың жеке ұсыныстары әзірленді;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудегі корпоративтік әлеуметтік жауапкершілікті нығайту жолдары қарастырылды;
- әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешудегі орны анықталып, өңірлік даму институттарының елімізде енгізілген моделіне талдау жасалынды, соның негізінде артықшылықтары мен осал тұстары сарапталып, баға берілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасы;
- мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың тиімділігін анықтайтын критерийлер;
- Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалау және тарифтік саясатын жетілдіру әдістемесі;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығын жоғарылату тетігі;
- бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің тиімділігін анықтайтын қаржылық-экономикалық индикаторлар;
- ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтаудың автор ұсынған жаңа әдістемесі;
- әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге арналған қаржылық ресурстарының тиімділігі.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңызы:
Жүргізілген зерттеу нәтижелері:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қосымша көздерін тартуға;
- интенсивтік және экстенсивтік көрсеткіштер арқылы Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалауға;
- әлеуметтік көмек, әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру институттарын дамытудың басым бағыттарын анықтауға;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығын арттыруға;
- азаматтарды әлеуметтік қорғаудың барлық әдістері мен түрлерін есепке алатын, ай сайынғы ақша төлемінің мөлшерін көрсететін әлеуметтік төлемдердің біртұтас реестрін енгізу туралы ұсыныс жасауға;
-корпорациялардың әлеуметтік жауапкершілігін нығайтуға;
әлеуметтік - кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге арналған қаржы ресурстарының тиімділігін арттыруға жағдай жасайды.
Осы нәтижелердің практикада жүзеге асырылуы елдің экономикалық қарқынының өсуі мен Қазақстанның әлеуметтік бағдарланған мемлекетке айналуына , әлеуметтік саланың дамуына, халықты әлеуметтік қорғау қаржы институттарының тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерін іске асыру. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда талқыланды және мерзімді басылымдарда жалпы көлемі 44,59б.т. 40 ғылыми мақала жарияланды. Автор Сорос-Қазақстан қорының Жергілікті өзін-өзі басқарубағдарламасының қаржылық қолдауымен Алматы қаласы бюджетінің әлеуметтік сферадағы мөлдірлігіне қол жеткізу деп аталатын жобасында сарапшы-кеңесші ретінде Алматы қаласы бюджетінің әлеуметтік сфераға арналған шығындарының нәтижелігіне талдау жасап, талдамалық құжаттар әзірледі.
Зерттеу жұмысының нәтижелері ғылыми- практикалық конференцияларда баяндалып, мақалалар жарияланды. Автордың жеке ұсыныстары мен маңызды пікірлері Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің зейнетақы және әлеуметтік департаментінде, Солтүстік Қазақстан облысының жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар департаментінде, Павлодар облысы бойынша салық комитетінің жұмыстарында, Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасының Қазақстандағы кедейлік деңгейін төмендету: нәтижелері мен келешектегі сабақтары жобасына енгізіліп, практикалық қолдау тапты.
Ізденушінің ғылыми ұсыныстарын халықты әлеуметтік қорғау бағдарламаларын дайындауда, оларды жүзеге асыруда назарға алынып, тәжірибелік сипатта қолданылуына негіз бар.
Жұмыстың негізгі ережелерін сынақтан өткізу. Зерттеу нәтижелері халықаралық, республикалық, аймақтық, жоғары оқу орындарында өткізілген ғылыми конференцияларда, соның ішінде Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации халықаралық ғылыми - практикалық конференцияда (Алматы, 2005), Рыночные отношения и интеграция в мировое пространство (Алматы, 2002), Екінші Рысқұлов оқулары халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (2007), Национальная экономика в условиях глобализации халықаралық ғылыми симпозиумда (Алматы, 2005) баяндалды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы.
Диссертацияның тақырыбы бойынша 1 жеке монография, 2 оқу құралы, 40 ғылыми мақала жарияланды, оның жалпы көлемі- 44,59 баспа табақты құрады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 5 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және 50 кесте, 26 суреттен тұрады
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету институттарының даму заңдылықтары мен үрдістері
"Әлеуметтік қорғау" ұғымы отандық әдебиетте 90 жылдардың басында пайда болды. Бастапқыда бұл түсініктің мағынасы халықтың кейбір санаттарына атаулы әлеуметтік көмек көрсету деп танылды. "Әлеуметтік қорғау" ұғымы көбінесе саясаттық мақсатта қолданылып, қоғамдағы мемлекеттің қабылдаған нақты әлеуметтік-экономикалық шешімдеріне сай келмеді. Шет ел сөзінің "social security" аударымы әлеуметтік қорғау емес, әлеуметтік қауіпсіздік деп анықталады.
1980-1990 жылдар аралығында "әлеуметтік қорғау" ұғымы "әлеуметтік сақтандыру" мен "әлеуметтік қамсыздандыру" ұғымы ретінде қарастырылып, әлеуметтік, экономикалық өзгерістердің зиянды зардабынан қорғау шаралары деп анықталған. Дегенмен, 90-жылдары бұл ұғымның мағынасы одан әрі қарай дамытылып, оның маңызы өмір деңгейі мен сапасын бір қалыпты ұстау саясатының әдістері мен түрлері деп танылды.
Ресейлік профессор М. Г. Назаров әлеуметтік қорғау әлеуметтік топтарға ең төменгі күнкөріс деңгейін қамтамасыз ететін экономикалық, құқықтық, әлеуметтік кепілдіктердің заң жүзінде бекітілген тәртібі, әдістері, нысандары деген анықтама берсе, В.Д. Роик Әлеуметтік қорғау жұмыскерлерді өмір сүру сапасын төмендететін жағымсыз жағдайлардан қорғауда қолданылатын экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, ұйымдастырушылық, медициналық және техникалық шаралар жиынтығы деп атап көрсетеді.
Әлеуметтік қорғау туралы экономист-ғалымдардың әр түрлі көзқарастарын талдай отырып, екі топты бөліп көрсетуге болады: бір жағынан, әлеуметтік қорғау мұқтаж азаматтарды мемлекет тарапынан қаржылық қолдауды қамтамасыз ететін мемлекеттің әлеуметтік саясаты деп қарастырылса, басқа жағынан әлеуметтік қорғау жеке адамның өзін -өзі әлеуметтік қорғауына, қалыпты өмір сүруіне, рухани дамуына жағдай жасайтын әлеуметтік қатынастар жиынтығы ретінде қарастырылады.
Автордың пайымдауынша, әлеуметтік қорғауға қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес азаматтардың қалыпты тіршілік әрекетінің кепілді деңгейін қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқадай институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесі жатады. Әлеуметтік қорғау қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, ішкі жалпы өнімнің көлеміне, қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық тұлғалануы арнаулы ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда көрінеді, бұл қорлардан халыққа әр түрлі әлеуметтік төлемақылар беріледі.
Халықтың әлеуметтік қауіпсіздігіне кепілдік беру мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын қолдануды, әлеуметтік сақтандыру жүйесін құруды және азаматтардың өзін - өзі қаржымен қамтамасыз ету жағдайын жақсартуды қажет етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі күрделі құрылымға ие және өзіне әлеуметтік төлемақылар және әлеуметтік жеңілдік беру сияқты қаржылық институтты кіріктіреді. Бұл қаржылық институттардың да өзіне тән құрылымдары бар. Халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз ету осы қаржылық институттардың қызмет етуі арқылы жүргізіледі.
Теориялық талдаулар негізінде диссертацияда халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің ғылыми негізделген анықтамасы берілді. Қаржылық институт ретінде халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету үрдісін ақшалай қатынастарға негізделген арнайы қаржылық тетіктерді қолдана отырып, халыққа әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржы ресурстарын басқару жүйесі деп қарастыруға болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді ақша ағындарының екі жақты қозғалысы ретінде қарастыруға болады.
Осы қаржы ресурстарының екі жақты қозғалысының арқасында халықтың кейбір әлжуаз топтары әр түрлі нысанда әлеуметтік көмек ала алады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігі бірінші кезекте қаржы ағындарының толықтылығына, үздіксіздігіне, атаулылығына және әлеуметтік қорғау нысандарының сапасына байланысты. Қаржылық механизм объективтік және субъективтік сипатқа ие.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық саясаты
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық саясаты
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық механизмі
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық механизмі
Қаржылық әдістер
Қаржылық әдістер
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржыларын басқару
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржыларын басқару
Ақпараттық қамтамасыз ету
Ақпараттық қамтамасыз ету
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы және пайдаланылуы
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы және пайдаланылуы
Әдістемелік
құқық-
тық қамтамасыз ету
Әдістемелік
құқық-
тық қамтамасыз ету
Қаржылық тұтқалар
Қаржылық тұтқалар
Мүгедектер мен табысы төмен азаматтардың саны;
Отбасы құрылымы;
Ең төменгі күнкөріс деңгейі;
Жан басына шаққандағы табыс;
Ең төменгі жалақы;
Әлеуметтік жеңілдіктер;
Зейнетақы мен жәрдемақылар;
АӘК;
Әлеуметтік қызметтердің құрылымы;
Әлеуметтік стандарттар
Инвестициялар;
Үлестік жарналар;
Мүгедектер мен табысы төмен азаматтардың саны;
Отбасы құрылымы;
Ең төменгі күнкөріс деңгейі;
Жан басына шаққандағы табыс;
Ең төменгі жалақы;
Әлеуметтік жеңілдіктер;
Зейнетақы мен жәрдемақылар;
АӘК;
Әлеуметтік қызметтердің құрылымы;
Әлеуметтік стандарттар
Инвестициялар;
Үлестік жарналар;
\ Әлеуметтік сақтандыру;
Зейнетақыны сақтандыру;
Әлеуметтік қамсыздандыру;
Бюджеттік жоспарлау;
Бюджеттік кредит беру;
Банктік кредиттеу;
Салық салу;
Материалдық ынталандыру;
Әлеуметтік сақтандыру;
Зейнетақыны сақтандыру;
Әлеуметтік қамсыздандыру;
Бюджеттік жоспарлау;
Бюджеттік кредит беру;
Банктік кредиттеу;
Салық салу;
Материалдық ынталандыру;
Атқару органдары;
Қаржы министрлігі;
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;
Бюджеттен тыс қорлардың әкімшілігі;
Атқару органдары;
Қаржы министрлігі;
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;
Бюджеттен тыс қорлардың әкімшілігі;
Банктер, сақтық компаниялары, ЖЗҚ және басқа қаржы рыногының субъектілері
Банктер, сақтық компаниялары, ЖЗҚ және басқа қаржы рыногының субъектілері
Әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы мен пайдаланылуы туралы ақпараттық база
Әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы мен пайдаланылуы туралы ақпараттық база
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін қаржымен қамтамасыз ететін қаржылық бөлімдер
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін қаржымен қамтамасыз ететін қаржылық бөлімдер
Азаматтардың әлеуметтік бірегей электрондық әлеуметтік картасы
Азаматтардың әлеуметтік бірегей электрондық әлеуметтік картасы
Сурет 1- Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық механизмі
Ескертпе-құрастырған автор
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық ресурстарын басқарудың қаржылық механизмін әр түрлі элементтердің блоктарына бөлуге болады: салық мөлшерлемесі, жан басына шаққандағы қаржылық нормативтер, жан басына шаққандағы табыс, ең төменгі күнкөріс деңгейі, ең төменгі жалақы, бюджеттік кредиттер және т.б.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарын басқарудың қаржы механизмін өмір сүру сапасын жоғарылату, кедейлікті төмендету, әлеуметтік тәуекелдердің алдын алу мақсатында пайда болатын қаржылық қатынастарды ұйымдастыру нысандарының, қаржы қорларының қалыптасу мен пайдалану әдістерінің жиынтығы ретінде қарастыруға болады.
Экономикалық заңдардың талаптарына сай қолданылатындықтан қаржылық механизм объективтік жағынан сипатталса, екінші жағынан мемлекет тарапынан бекітілуі және дамудың әр сатысына тиісті мақсаттарды шешуге арналғандықтан қаржылық механизм субъективтік сипатқа ие болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарын басқарудағы қаржылық механизмінің құрылымы бюджеттік, салықтық, кредиттік саясаттың бірлігі ретінде қарастырылады (1-сурет).
Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімді қаржылық саясаты қаржылық механизм арқылы жүзеге асырылады. Қаржылық механизм халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық саясатының даму серпінін, осы жүйедегі қаржылық қатынастарды ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсете алады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесінің негізгі сипаты қаржылық тұрақтылықты мемлекет, жұмыс берушi мен жұмыскер арасында жауапкершілікті бөлу арқылы қамтамасыз етуге болады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Халықаралық Еңбек Ұйымының құжаттарында бекітілген тұжырымдамаға сәйкес көптеген елдерде халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басым бағыты міндетті әлеуметтік сақтандыру болып табылады. Ал, әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек институттары жұмыссыздарды, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар мен шағын кәсіпорында жұмыс істейтіндерге әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз етеді. Әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің институционалдық нысанына қарай беверидждік немесе бисмарктік модельдерді қолданатын елдерді нақты бөліп алу оңай емес. Әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің беверидждік моделі мемлекет тарапынан барлығына бірдей әлеуметтік қамсыздандырудың ең төменгі әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етсе, бисмарктік модель жұмыскерлерге әлеуметтік кепілдікті міндетті әлеуметтік сақтандыру арқылы қамтамасыз етеді.
Зерттеулер нәтижесі халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуде мемлекеттің қатысу деңгейі әлеуметтік қорғауға арналған шығындарға тікелей әсер етпейтінін көрсетті.
Франция, Германия, Нидерланды елдерінде халықты әлеуметтік қорғау жүйесін мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландыру деңгейі Испания, Италия және Ұлыбритания елдеріне қарағанда анағұрлым төмен, бірақ олар әлеуметтік қорғаудың жоғары деңгейіне жеткен елдер қатарына жатады. Керісінше, Дания халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың 79 пайызын бюджет арқылы қаржыландырады және ол да әлеуметтік қорғаудың жоғары деңгейіне жеткен елдер қатарына жатады.
Демек, халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың көлемі экономикалық дамудың деңгейімен емес, үкіметтің саясатымен тығыз байланысты.
Қазақстандағы әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз ету тұжырымдамасын әзірлеудің негізіне мынандай қағидаттар жатқызылды: жалпылайлылық - Қазақстан рынокқа бағдарланған мемлекет ретінде қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік тәуекел пайда болған жағдайда ең төменгі әлеуметтік стандарттар шеңберінде залалдарды жабуға кепілдік береді. Ынтымақтастық - табыстың әркелкілігі орын алған қоғамда ынтымақтастық қағидаты кедейлерге берілетін атаулы әлеуметтік трансферттердің ІЖӨ-дегі үлесінің жоғарылауын, жалақының деңгейін көбейту арқылы ІЖӨ-нің құрылымының өзгеруін көрсетеді. Тиімділік қағидаты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық институттарының трансакциялық шығындарын төмендете отырып, жоғары деңгейде әлеуметтік төлем алуға жағдай жасауын айқындайды.
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық мақсатын жүзеге асыру қаржы қорларының қалыптасуы мен пайдалануындағы қаржылық қатынастар мен оларға тиесілі қаржылық тұтқаларсыз мүмкін емес.
Автор халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің қаржылық тетіктерін құруға жаңа көзқарастарды қалыптастырып, олар арқылы қаржымен қамтамасыз ету үдерісінде қаржы ресурстарының көлемін ұлғайту бағытында жүргізілген кейбір ұсыныстарды жасап шығару мүмкіндігін алға тартады.
Әлеуметтік сақтандыру келешекте әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің негізгі қаржыландыру көзі болады, сақтандыру сыйақыларының сақтық төлемдеріне сай болуы, резервтерді капиталдандыру осы қаржылық институттың дамуына септігін тигізеді.
Корпорацияларды әлеуметтік қызмет көрсетуге міндетті түрде тарту үрдісі дамып келді, бұл өз кезегінде халықты әлеуметтік қорғау жүйесіне қосымша қаражаттарды жұмылдыруға жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің эволюциясы.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басым көзі бюджет қаражаттары болып табылады.
Әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қамсыздандыру функциялық тобына арналған бюджеттік шығындардың нәтижелілігін анықтайтын критерийлер нәтижелікке бағдарланған бюджетті қалыптастыру шеңберінде айтарлықтай маңызды рөл атқарады.
Халықты әлеуметтік қорғауға арналған бюджет қаражаттарының тиімділігін анықтауда мынандай әдістемелер ұсынылды:
1) отбасыларының қаржылық автономия деңгейінің (ОҚАД) салыстырмалы көрсеткіші - үй шаруашылығына бөлінетін орташа әлеуметтік трансферттердің осы үй шаруашылығының тұтынуға арналған орташа шығындарына арақатынасы;
2) отбасының қаржылық жағдайының абсолюттік көрсеткіші - үй шаруашылықтарының қор жинау деңгейінің серпіні (ОҚЖАК).
Отбасыларының қаржылық автономия деңгейінің салыстырмалы көрсеткіші 0,4 - тен 1 деңгейінде үш жыл бойы қалып отырса , немесе 1 ден жоғары болса, онда үй шаруашылығы әлеуметтік көмектің арқасында өмір сүреді. Егер осы мерзімде отбасының қаржылық жағдайының абсолюттік көрсеткіші - үй шаруашылықтарының қор жинау деңгейі жылына жан басына шаққанда 300 мың теңге болса, онда үй шаруашылығы әлеуметтік көмекті алуға лайық емес, бюджеттің, қоғамның қаражаттары тиімді қолданылмайды. Отбасыларының қаржылық автономия деңгейінің салыстырмалы көрсеткіші 0,4 - тен 0-ге дейін төмендесе және бір мезгілде отбасының қаржылық жағдайының абсолюттік көрсеткіші - үй шаруашылықтарының қор жинау деңгейінің өсуі байқалса, онда халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін байқауға болады. Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін, нәтижелігін (ӘҚЖТ) былай өңдеуге болады:
0 ОҚАД 0,4 (1)
ӘҚЖТ=
300000 теңге ОҚЖАК
Әлеуметтік қорғауға арналған бюджет шығындары 1996 жылы- 9212 млн теңгені, 1997 жылы - 26566 млн теңгені, 1998 жылы - 53618 млн теңгені, 1999 жылы - 159064 млн теңгені, 2000 жылы - 171065 млн теңгені, 2001 жылы 186715 млн теңгені, 2002 жылы - 201415 млн теңгені, 2003 жылы - 239230 млн теңгені, 2004 жылы - 272333 млн теңгені, 2005 жылы - 345356 млн теңгені, 2006 жылы - 422423 млн теңгені құрады. 1999 жылдан бастап, осы функциялық топқа арналған бюджет шығындарының басым бөлігі республикалық бюджеттен қаржыландырылып отыр. 1999 жылы республикалық бюджеттен халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың 88,4%-ы , 2000 жылы 88,2%-ы, 2001 жылы 83,6%-ы, 2002 жылы 82,1%-ы, 2003 жылы 84,4%-ы, 2004 жылы 85,5%-ы, 2005 жылы 91%-ы, 2006 жылы 91%-ы қаржыландырылды. Жергілікті бюджеттерден атаулы әлеуметтік көмек, жұмыспен қамту бағдарламалары қаржыландырылса, республикалық бюджеттен республикалық мәртебесі бар әлеуметтік төлемақылар қаржыландырылады. Әлеуметтік жәрдемақылардың көлемін анықтауда айлық есептік көрсеткіш пен ең төменгі күнкөріс деңгейі негізге алып есептелінеді. Атаулы әлеуметтік көмек Қазақстанда 2002 жылы енгізілді, оның көлемі 2003-2006 жылдар аралығында небәрі 713 теңгеден 815 теңгеге өсті. Атаулы әлеуметтік көмек адамның өмірлік проблемаларын түбегейлі, яғни біржола шешуді көздемейді, ол кедейлікті төмендетудің қосымша шарасы болып та - бы - лады. Әлеуметтік қорғаудың негізгі саясаты адам - дардың лайықты еңбек ету - леріне жағдай туғызуға бағыт - талуы керек. Халықты әлеуметтік қорғау шараларын қаржыландыратын бюджеттік бағдарлама бойынша экономикалық тиімділікті егжей-тегжейлі анықтау үшін есепті кезеңде жұмсалған сомаларды халықты әлеуметтік қорғауға арналған əрбір іс-шара бойынша бөлек көрсеткен жөн.
Жоспардың көрсеткіштері бойынша мемлекеттік әлеуметтік қызметтер көрсету (орындалатын жұмыстар) бірлігінің құны мына формула бойынша есептелді :
EGYp = PОz Kp (2)
Мұндағы,
EGYp - көрсетілетін мемлекеттік әлеуметтік қызметтердің (орындалатын жұмыстардың) бірлігі;
PОz - бюджеттік бағдарлама (кіші бағдарлама) бойынша немесе нақты іс-шара бойынша жоспарланған шығындардың көлемі;
Кр - бюджеттік бағдарлама (кіші бағдарлама) бойынша немесе нақты іс-шара бойынша көрсетілетін мемлекеттік әлеуметтік қызметтердің (орындалатын жұмыстардың) жоспарланған саны.
Осы формула бойынша көрсетілетін мемлекеттік әлеуметтік қызметтердің (орындалатын жұмыстардың) бірлігіне шаққанда жоспарланған шығындардың көлемі өңірлер бойынша бөлек анықталды.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің экономикалық тиімділігін анықтау мақсатында жүргізілген зерттеулер әлеуметтік көмек алушылардың ішіндегі кедейлердің үлес салмағының және әлеуметтік трансферттердегі атаулы әлеуметтік көмектің үлес салмағының төмендігін көрсетті. Бұл өз кезегінде бюджет қаражаттарының тиімді пайдаланылмайтығын дәлелдейді.
Регрессиялық талдау атаулы әлеуметтік көмек пен тұтыну индексінің арасындағы байланыс төмендігін көрсетеді, сондықтан бюджеттен берілетін мұндай жәрдемақылар халықтың табысын жоғарылатуға, кедейлік шегінен шығуға, қоғамда қалыптасқан орташа өмір сүру деңгейіне жетуге септігін тигізбейді.
Бюджеттен қаржыландырылатын әлеуметтік жәрдемақылардың мөлшерін бекітуде арнаулы әдістеменің жоқтығынан бұл жәрдемақылардың кедейлікті қысқартудағы тиімділігі төмен.
Адами капиталдың өсуін қамтамасыз ететін бюджеттік шығындарға баса назар аудару қажет. Нәтижеге бағдарланған бюджетті қалыптастыру аясында осы функциялық топқа арналған шығындардың тиімділігін анықтайтын критерийлерді бөліп қарастыруға болады. Оларға жататындар: халықты әлеуметтік қорғауды жүзеге асыратын орталық және жергілікті органдардың трансакциялық шығындарының әлеуметтік жәрдемақыларға ара қатынасы, атаулы әлеуметтік көмектің өсу қарқыны мен кедейлердің үлес салмағының байланыстылығы, әлеуметтік жұмыс орындарының өсу қарқыны мен жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі.
Бюджеттен қаржыландырылатын зейнетақы бағдарламасы кедейлік деңгейін төмендетуге, зейнеткерлердің қалыпты өмір сүруіне жағдай жасай алмай отыр.
Халықаралық Еңбек Ұйымының талабына сәйкес орташа зейнетақы мен орташа жалақының ара қатынасы немесе табысты алмастыру көрсеткіші 40%-дан төмен болмауы керек.
1-ші кестеден көріп отырғанымыздай, бұл көрсеткіш Қазақстанда 1996 жылы 47,9 %-ды көрсетсе, 2006 жылы 24,3% болып отыр.
Қол жеткізілген қаржылық-экономикалық мүмкіндіктерді және табысты алмастыру пайызын кемінде 40% мөлшерінде белгілеуді көздейтін халықаралық зейнетақы жүйесі қағидаттарын пайдалану қажет.
Салық жеңілдіктерінің, атаулы әлеуметтік көмек көрсетудің экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі бюджет қаражаттарын тиімді қолдануға мүмкіндік береді.
Бюджет қаражаттарының игерілмегендігін төмендету үшін Бюджет қаражаттарының игерілмегендігі үшін әкімшілік жауапкершілік туралы заң қабылдау қажет.
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру функциялық тобына арналған бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін талдау барысында бұл шығындардың республикалық деңгейде шоғырланғандығын және бұл бюджетаралық қатынастардың Қазақстан өңірлерінің қаржылық дербестігін тежейтіні анықталды. 1999-2006 жылдар аралығында төменгі бюджеттерге бөлінетін субвенциялар көлемі 24,8 млрд. теңгеден 153,2 млрд. теңгеге ұлғайса, бюджеттік алынымдар осы жылдар аралығында 37,2 млрд. теңгеден 119,5 млрд.теңгеге жоғарылап отыр. Субвенциялар мен бюджеттік алынымдар әр деңгейдегі бюджеттер арасындағы қаржы ағынын жоғарылатады, өңірлердің орталыққа тәуелділігін күшейтеді.
Халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландырудың бюджеттен тыс көздері
Әлеуметтік сақтандырудың қаржылық механизмі мен ұйымдастыру нысандары халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі негізгі элемент болып табылады.
2005 жылдан бастап Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры жұмыс істеп келеді.
Әлеуметтік төлемнің мөлшері әлеуметтік аударымдар обьектісі ретінде есепке алынған міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының орташа айлық табысына және қатысу өтіліне байланысты болатындықтан әлеу - меттік аударымдарды тұ - рақты және уақтылы төлеу әлеуметтік төлемдердің мөлше - ріне айрықша әсер етеді. Яғни жұмыс беруші заңды қанша - лықты орындаса, нәтижесінде нақты адамның әлеуметтік тө - лемінің мөлшері соған байла - нысты болады.
2007 жылы 49 543 174,8 мың теңге әлеуметтік аударымдардың түсуі жоспарланды, бұл 2006 жылмен салыс - тырғанда 2 есе артық және 2005 жылға қарағанда 3,6 есе көп.
2 кесте - Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры АҚ активтерінің қозғалысы
Активтердің атауы
2005 ж
мың теңге
үлес салмағы, %
2006ж
мың теңге
үлес салмағы, %
Жиыны,
мың теңге
Активтердің түсуі, соның ішінде
13886289,3
100,0
26108696,1
100,0
39994985,4
Әлеуметтік аударымдар
13722456,1
98,8
25183275,2
96,4
38905731,3
Әлеуметтік аударымдарды төлеу мерзімін өткізіп алғаны үшін алынған өсімпұл
52300,5
0,4
151999,2
0,6
204299,7
Инвестициялық табыс
111532,7
0,8
773421,7
3,0
884954,4
Активтердің пайдалануы, барлығы соның ішінде
185211,8
100,0
431821,9
100,0
617033,7
Әлеуметтік төлемақылар:
10213,7
5,5
166651,8
38,6
176865,5
еңбек ету қабілетінен айырылуы бойынша
6380,6
3,4
110351,8
25,6
116732,4
асыраушысынан айырылуы бойынша
3775,8
2,0
54321,9
12,6
58097,7
жұмысынан айырылуы бойынша
57,3
0,1
1978,1
0,4
2035,4
Комиссиялық сыйақы
155919,9
84,2
245104,3
56,8
401024,2
Қате есептелген сомаларды қайтару
19078,2
10,3
20065,8
4,6
39144,0
Ескертпе- МӘСҚ-ның ресми сайты көрсеткіштері негізінде автор құрастырған
2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан жүктілігі, босануы және бір жасқа толғанға дейінгі бала күтіміне байланысты әлеу - меттік төлемдер беріледі.
Мемлекеттің ана мен баланы қорғауға бағытталған әлеуметтік саясаты қоғамның жай-күйі мен оның қарқынды дамуының болашағын айқындайды.
Әлеуметтік сақтандыру базалық өмір деңгейіне кепілдік беруді емес, еңбек табысының қол жеткен межесін қамтамасыз етуі қажет. Халықтың барлық топтарына біркелкі және толық әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету әлеуметтік сақтандырудың қызметіне жатпайды. Қоғам екі жолдың біреуін таңдауы қажет: сақтандыру қағидаттарын қолданбай әлеуметтік қамсыздандыру арқылы барлығына бірдей кепілдік беру немесе еңбек табыстарының көлеміне қарай саралау негізінде жұмыс істейтін халық топтарына әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету. Бұл екі қағидатты алмастыру әлеуметтік сақтандырудың экономикалық мазмұнын жоққа шығарады.
Әлеуметтік сақтандыру жұмыс істейтін азаматтардың өз болашағы мен отбасының берекесі үшін жеке жауапкершілігін нығайтуға жағдай жасайды. Әлеуметтік төлемақылардың дара дербестелінген салымдарға байланысты болуы бір мезгілде әлеуметтік қорғауда әділеттікті күшейтеді, өйткені әлеуметтік төлемақылар қатысушылардың қызмет түріне, еңбек жағдайына, аударымдардың көлемі мен мерзіміне байланысты болады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорына жіберілетін әлеуметтік аударымдардың көлемін анықтауда нақты критерийлер қолданылмай отыр, өйткені әлеуметтік тәуекелдердің түрлері мен көлемдері өзгеріп отырады және қоғамдағы еңбектің құнына сәйкес бағалау да өзгеріп отыр. Халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуде әлеуметтік сақтандыруды бағалау интегралдық көрсеткіштер арқылы жүргізілуі қажет.
Экономикалық қызметке байланысты әлеуметтік тәуекелдің көрсеткіші мына формула арқылы анықталады:
Әк= Әа Әо*100 % , (3)
мұндағы:
Әк - экономикалық қызметке байланысты әлеуметтік тәуекелдің көрсеткіші, пайызбен;
Әа - экономикалық қызметтің түрі бойынша міндетті әлеуметтік сақтандыруға арналған әлеуметтік аударымдар;
Әо - әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісі.
Автор экономикалық қызметтің түрі бойынша әлеуметтік жарналардың мөлшерін анықтауда жұмыс берушілердің жұмыс істеу жағдайын жақсартуға арналған шығындарын негізге алу қажеттігін дәлелдейді. Кәсіпорындардың міндетті сақтық жарналарының көлемі аурудың алдын алуға, жұмыс жағдайын жақсартуға арналған қаражаттар көлеміне қысқартылуы қажет. Бұл өз кезегінде жұмыс берушілердің өз жұмыскерлеріне әлеуметтік ыңғайлы жағдай жасауын ынталандырады.
Әк=Әа - Сш Әо*100% , (4)
мұндағы:
Сш - сақтық жағдайларының алдын алу шығындары .
Әлеуметтік аударымдарды төлеушіге әлеуметтік аударымдар бойынша үстемелер қарастыру қажет. Әлеуметтік аударымдар бойынша үстемелер әлеуметтік тәуекелдердің деңгейі саладағы орташа көрсеткіштен жоғары болған кезде қолданылады. Керісінше, әлеуметтік аударымдар бойынша шегерімдер әлеуметтік аударымдарды төлеушіге әлеуметтік тәуекелдердің деңгейі саладағы орташа көрсеткіштен төмен болған кезде қолданылады. Үстемелер мен шегерімдер сақтық тарифінің 40 пайызынан аспауы қажет.
Талдау көрсетіп отырғандай, қызмет түрлері бойынша ең жоғары әлеуметтік аударымдар қаржы қызметінен түссе, әлеуметтік тәуекелдердің жиі болғанына байланысты құрылыс, өндіріс салаларында әлеуметтік төлемдердің көлемі өте жоғары.
Әлеуметтік төлемдер мен әлеуметтік аударымдардың ара қатынасы бір біріне сай емес. Әлеуметтік төлемақылар мен әлеуметтік жарналардың арасында тығыз байланыс жоқ.
Кейбір жұмыс берушілер өз жұмыскерлеріне сапалы жұмыс істеу жағдайын жасамайды, сондықтан ауру деңгейі бұл кәсіпорындарда жоғары.
3 кесте - Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалайтын экстенсивтік және интенсивтік көрсеткіштер
Интенсивтік көрсеткіштер
Экстенсивтік көрсеткіштер
жан басына шаққандағы мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру көрсеткіштері, соның ішінде әлеуметтік тәуекелді жабуға кеткен таза шығыстар мен әлеуметтік тәуекелдің алдын алуға, халық құрамының әлеуметтік-демографиялық сапасын күшейтуге арналған шығындар
ІЖӨ-дегі әлеуметтік сақтандыру қаржыларының үлесі, %;
әлеуметтік төлемдердің ең төменгі күнкөріс деңгейіне, жалақының ең төмен мөлшеріне, орташа жалақыға сай келуі;
әлеуметтік сақтандырумен қамтылған халық саны, мың адам;
сақтық төлемдерінің ең жоғары, орташа, ең төменгі тұтыну қабілеттілігінің индексі;
халықтардың (үй шаруашылығының) табыстарындағы әлеуметтік трансферттердің үлес салмағы, %;
әлеуметтік сақтандыру нормаларының жұмыс істемейтіндерге таралу деңгейі (қажеттілігіне қарай табыстарды қайта бөлуді көрсететін міндетті сақтандырудың таза әлеуметтік ауыртпашылығы, %;
халыққа берілетін әлеуметтік төлемақылардың ішіндегі сақтық төлемдерінің деңгейі, %;
әлеуметтік қамсыздандыруға арналған мемлекеттік бюджеттің шығыстарының, жалақының, инфляцияның, ІЖӨ-нің орташа даму деңгейінің ара-қатынасы, %
жалпы салықтық түсімдермен салыстырғандағы әлеуметтік жарналардың үлес салмағы, %;
халықты әлеуметтік қорғауға арналған қаржылардың құрамындағы бюджеттік қаржылар мен әлеуметтік сақтандыру жарнасынан түскен қаржылардың үлес салмағы, %.
Ескертпе - құрастырған автор
Әлеуметтік тәуекелдің ықтималдылығы жоғары. Әлеуметтік аударымдардың қандай әлеуметтік тәуекелді жабатындығын талдау қазіргі жағдайда қиындап отыр. Біздің ұсынысымыз - әлеуметтік аударымдарды әркелкілендіру қажет.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорының трансакциялық шығындарына өз міндеттемелерін орындау, қымбат құрал-жабдықтар сатып алу, басқаруға арналған шығындар, салық, айыппұл, коммуналдық шығындар жатады. Бұл шығындар неғұрлым аз болса, соғұрлым қор қызметінің экономикалық тиімділігі жоғарылайды.
Әлеуметтік сақтандырудың интенсивтік көрсеткіштері ұлттық табысты қайта бөлудегі оның орнын, әлеуметтік сақтандырудың басым бағыттарын көрсетеді (3-кесте).
Әлеуметтік кепілдіктің орташа ара қатынасын әлеуметтік тәуекелді өтеудегі халықтың табысымен, әлеуметтік сақтандыру шығындарының даму деңгейін басқа да макроэкономикалық көрсеткіштермен салыстыруға және сақтық төлемдерін тек қана сақтандыруға ғана емес тәуекелдің алдын алуына жұмсалуын талдау арқылы анықтауға болады.
Міндетті сақтандыру жүйесінде міндетті әлеуметтік сақтандырумен қамту деңгейі Алматы облысында - 65%, Оңтүстік Қазақстан облысында - 70,1 %, Жамбыл облысында - 80,1 %, ал Қызылорда облысында - 84 % құрайды.
ҚР заңына сәйкес Еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы 2005 жылғы 7 ақпан ҚР Заңына сәйкес аннуитеттік сақтық рыногы құрылды.
Мемлекеттік аннуитеттік компанияның функциялары сақтық рыногында әр түрлі сақтық өнімдерінің пайда болуына жағдай жасау және зейнетақы келісімшарт негізінде аннуитетті қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекеттік аннуитеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ИСАХОВА ПАРИДА БАКИРОВНА
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету
08.00.10 - Қаржы, ақша айналысы және несие
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде орындалды
Ғылыми кеңесші: экономика ғылымдарының докторы Интыкбаева С.Ж
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы Искакова З.Д.
экономика ғылымдарының докторы Нурумов А.А.
экономика ғылымдарының докторы Ержанов М.С.
Жетекші ұйым: М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және
коммуникациялар академиясы
Қорғау 2008 жылдың 25 сәуірінде сағат 14.00-де Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін іздену үшін құрылған Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде өтеді, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат __ _________2008ж. таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э. ғ. д Темирбекова А.Б.
Жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде орындалды
Ғылыми кеңесші: экономика ғылымдарының докторы Интыкбаева С.Ж
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы Искакова З.Д.
экономика ғылымдарының докторы Нурумов А.А.
экономика ғылымдарының докторы Ержанов М.С.
Жетекші ұйым: М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және
коммуникациялар академиясы
Қорғау 2008 жылдың 25 сәуірінде сағат 14.00-де Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін іздену үшін құрылған Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде өтеді, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат __ _________2008ж. таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э.ғ.д Темирбекова А.Б.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқтарын іске асыру әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің деңгейіне байланысты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы - Қазақстан үшін стратегиялық мін - дет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы қатарлы экономикалық жетістіктер - ге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Жеке адамның экономикалық тұрғыдан қажетті жағдайда өсіп-өнуі үшін мемлекет барлық жағдайды жасауға тиіс, бұл өз кезегінде қаржы ресурстарының үйлесімді, тиімді пайдалануын қамтамасыз ету тетіктерін жасауды қажет етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету үшін мемлекеттік бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың, корпорациялардың қаражаттары тартылады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету тиімділігі әлеуметтік саясаттың басым бағыттары шеңберінде ғылыми негізделген әдіснаманы және рыноктық экономикаға кіріктірілген қаржылық механизмдерді әзірлеуді қажет етеді.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізділігі мен біріздендірілуі ғылым мен практика тарапынан жеткіліксіз зерттелген.
Халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін тұрақты қаржы көздерімен қамтамасыз етудің әдіснамалары, зейнетақы қорлары мен міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларының қаржыларын тиімді қолдану проблемалары ғылыми ізденістердің шеңберінен тыс қалып отыр.
Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге пайдаланатын қаржы ресурстарының тиімділігін қамтамасыз ету арқылы және бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін нығайту арқылы әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайда қолданылып жүрген тетіктері тұрақты және тиімді пайдаланылмайды. Халықты әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттік және корпоративтік саясаттың жаңа тетіктерін жүйелі түрде әзірлеу қажет.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің бюджеттен тыс көздерінің маңызы мен тиімділігін, әлеуметтік стандарттарға сай келетін табыстылығын қамтамасыз ету тетіктерін жетілдіру Қазақстан халқының өмір сүру деңгейін жоғарылатуға септігін тигізеді.
Жаңадан қалыптасқан үш сатылы әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы жеткілікті талданбаған, белсенді халықтың еңбекке ынталылығын арттыратын, экономиканың дамуына септігін тигізетін әлеуметтік сектордың нәтижелілігін бағалайтын арнаулы критерийлер жеткілікті зерттелінбеген.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ететін институттар қызметінің тиімділігін, осы салаға арналған шығындардың, әлеуметтік қызмет көрсетудің толықтылығын бағалау, ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтаудағы әдіснаманы жетілдіру халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржыларын тиімді пайдалануға жағдай жасайды.
Осы жағдайлар зерттеу тақырыбын таңдауға, диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін айқындауға жағдай жасады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді теориялық және әдіснамалық негізде талдау, қаржылық институттардың тиімділігін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің ұтымды бағытын теориялық және әдіснамалық тұрғыда зерттеу үшін оның негізін қалаушылар мен олардың ой-пікірлерін ары қарай жалғастырушы көптеген экономист ғалымдардың еңбектеріне сүйенуді және ондағы маңызды ұсыныстарды пайдалануды қажет етеді. Олардың қатарына батыстың С. Бриттан, Д. Норта, Л. Столерю, Ф. Хайек, И. Шумпетер Л. Эрхард сынды ғалымдарын жатқызуға болады.
ТМД елдерінде әлеуметтік қорғаудың қаржылық аспектілерін әр түрлі деңгейде талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар көптеп кездеседі. Әлеуметтік мемлекет құру, әлеуметтік саясаттың тиімділігін арттыру жөніндегі пікірлерді А. Бабич, Л. Дробозина, Е. Егоров, В. Жеребин, Е. Жильцов, С. Кадомцева, Г. Поляк, В. Роик, М. Седова, Е. Шутяк, И. Шейман, С. Шишкин, С. Янова, Ю. Якушев өз еңбектерінде жан-жақты қарастырған.
Әлеуметтік саясатты жүргізуде экономикалық тетіктерді қолдану тиімділігі жайында белгілі-экономист ғалымдар О.Баймұратов, А. Зейнельгабдин, Ө.Есқараев, Қ. Ильясов, Ж. Ихданов, С. Интыкбаева, Ұ. Искаков, В. Мельников., Н. Нурланова, Қ. Оқаев, Г. Осипова, Г. Сансызбаева, Н. Хамитов, Б. Чумаченко және тағы басқа ғалымдар өздерінің теориялық ізденістері мен зерттеулерінде, ғылыми еңбектерінде аталған проблеманың әр түрлі тұстарын қарастырып, олардың практикада қолданыс табуына өз үлестерін қосты. Соған қарамастан, рынок талаптарына сай келетін әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарын кемелдендіруді және әлеуметтік тәуекелдердің залалдарын жабудың жоғары деңгейін қамтамасыз ететін жаңа институттар мен құрылымдарды дамыту аясында әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің кейбір аспектілері одан әрі зерттеулерді талап етеді.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің тиімділігін ғылыми тұрғыдан, оны реформалауда жүргізілетін шараларды зерттеген ғылыми жұмыстар жеткіліксіз.
Сондықтан халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы қорларының қалыптасуы мен пайдаланылуын теориялық және әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттігі диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу және қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасын жасау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес зерттелімде мынандай міндеттерді шешу қарастырылған:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу;
- әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасын әзірлеу;
- халықты әлеуметтік қорғау шығындарын қаржыландыруға арналған бюджет қаражаттарының нәтижелілігін талдау;
- міндетті әлеуметтік сақтандыру институтының қалыптасуы мен дамуының ұтымды бағытын анықтау;
- мемлекеттік емес зейнетақы қорларының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудегі атқаратын рөлін талдау;
- әлеуметтік қорғау жүйесін салықтық реттеуді жетілдіру жолдарын қарастыру;
-микроқаржыландыру мен микронесиелеудің халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі алатын орнын анықтау;
-корпоративтік деңгейдегі халықты әлеуметтік қорғау жүйесіне талдау жасау, халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудегі бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің даму бағытын анықтау;
- әлеуметтік- кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге арналған қаржы ресурстарының қалыптасуы мен пайдалану бағыттарын зерттеу;
Зерттеу объектісі -Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету институттары мен қаржы ресурстары.
Зерттеу пәніне халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы мен оларды пайдалану үдерісіндегі экономикалық қатынастар жатады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді талдауға арналған отандық және шетелдік экономистердің іргелі және қолданбалы зерттеулері болып табылады. Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғауды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету және әлеуметтік шығындарды қаржыландыру мәселелерімен айналысатын мамандардың ғылыми еңбектері негізге алынды. Зерттеудің әдістемелік негізіне халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді зерттеу мәселелерін ашып көрсету мүмкіндігі, өзара байланыстары мен өзара шарттасу диалектикалық қағидаттары алынды.
Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің, Қаржы министрлігінің, интернеттің Web- сайтында орналасқан кәсіпорындардың, ірі ұлттық компаниялардың қаржы-шаруашылық көрсеткіштері мен іскерлік ақпараттары пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыста статистикалық топтау, салыстыру, сараптаушылық бағалау, талдау және синтез, экономикалық талдау, болжау сияқты экономикалық - статистикалық әдістер қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығына Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негізін зерттеу, қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасын әзірлеу жатады.
Диссертациялық зерттеуді жүргізу барысында ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуының теориялық негіздері зерделеніп, халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасы жөніндегі автордың жеке ұстанымы берілді;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған бюджет қаражаттарын пайдаланудың нәтижелілігін бағалайтын критерийлер ұсынылды;
- Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының қалыптасуы мен қаржыларын басқарудың әдістемелігі, сақтандыру жарналары тарифтерінің саясаты зерттелініп, міндетті сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалайтын интенсивтік және экстенсивтік көрсеткіштерді енгізу ұсынылды;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының өсу серпініне, әлеуметтік төлемақылардың көлеміне әсер ететін факторларды анықтайтын экономикалық-математикалық модель ұсынылды;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы қорларының рөлі талданып, олардың табыстылығын жоғарылататын әдістемеліктер ұсынылды, ерікті зейнетақыны сақтандыруды дамыту жөніндегі автордың жекеше ұстанымы берілді;
- әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ететін ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтаудың жаңа әдістемесін қолдану туралы автордың жеке ұсыныстары әзірленді;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудегі корпоративтік әлеуметтік жауапкершілікті нығайту жолдары қарастырылды;
- әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешудегі орны анықталып, өңірлік даму институттарының елімізде енгізілген моделіне талдау жасалынды, соның негізінде артықшылықтары мен осал тұстары сарапталып, баға берілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасы;
- мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың тиімділігін анықтайтын критерийлер;
- Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалау және тарифтік саясатын жетілдіру әдістемесі;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығын жоғарылату тетігі;
- бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің тиімділігін анықтайтын қаржылық-экономикалық индикаторлар;
- ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтаудың автор ұсынған жаңа әдістемесі;
- әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге арналған қаржылық ресурстарының тиімділігі.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңызы:
Жүргізілген зерттеу нәтижелері:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қосымша көздерін тартуға;
- интенсивтік және экстенсивтік көрсеткіштер арқылы Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалауға;
- әлеуметтік көмек, әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру институттарын дамытудың басым бағыттарын анықтауға;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығын арттыруға;
- азаматтарды әлеуметтік қорғаудың барлық әдістері мен түрлерін есепке алатын, ай сайынғы ақша төлемінің мөлшерін көрсететін әлеуметтік төлемдердің біртұтас реестрін енгізу туралы ұсыныс жасауға;
-корпорациялардың әлеуметтік жауапкершілігін нығайтуға;
әлеуметтік - кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге арналған қаржы ресурстарының тиімділігін арттыруға жағдай жасайды.
Осы нәтижелердің практикада жүзеге асырылуы елдің экономикалық қарқынының өсуі мен Қазақстанның әлеуметтік бағдарланған мемлекетке айналуына , әлеуметтік саланың дамуына, халықты әлеуметтік қорғау қаржы институттарының тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерін іске асыру. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда талқыланды және мерзімді басылымдарда жалпы көлемі 44,59б.т. 40 ғылыми мақала жарияланды. Автор Сорос-Қазақстан қорының Жергілікті өзін-өзі басқарубағдарламасының қаржылық қолдауымен Алматы қаласы бюджетінің әлеуметтік сферадағы мөлдірлігіне қол жеткізу деп аталатын жобасында сарапшы-кеңесші ретінде Алматы қаласы бюджетінің әлеуметтік сфераға арналған шығындарының нәтижелігіне талдау жасап, талдамалық құжаттар әзірледі.
Зерттеу жұмысының нәтижелері ғылыми- практикалық конференцияларда баяндалып, мақалалар жарияланды. Автордың жеке ұсыныстары мен маңызды пікірлері Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің зейнетақы және әлеуметтік департаментінде, Солтүстік Қазақстан облысының жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар департаментінде, Павлодар облысы бойынша салық комитетінің жұмыстарында, Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасының Қазақстандағы кедейлік деңгейін төмендету: нәтижелері мен келешектегі сабақтары жобасына енгізіліп, практикалық қолдау тапты.
Ізденушінің ғылыми ұсыныстарын халықты әлеуметтік қорғау бағдарламаларын дайындауда, оларды жүзеге асыруда назарға алынып, тәжірибелік сипатта қолданылуына негіз бар.
Жұмыстың негізгі ережелерін сынақтан өткізу. Зерттеу нәтижелері халықаралық, республикалық, аймақтық, жоғары оқу орындарында өткізілген ғылыми конференцияларда, соның ішінде Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации халықаралық ғылыми - практикалық конференцияда (Алматы, 2005), Рыночные отношения и интеграция в мировое пространство (Алматы, 2002), Екінші Рысқұлов оқулары халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (2007), Национальная экономика в условиях глобализации халықаралық ғылыми симпозиумда (Алматы, 2005) баяндалды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы.
Диссертацияның тақырыбы бойынша 1 жеке монография, 2 оқу құралы, 40 ғылыми мақала жарияланды, оның жалпы көлемі- 44,59 баспа табақты құрады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 5 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және 50 кесте, 26 суреттен тұрады
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету институттарының даму заңдылықтары мен үрдістері
"Әлеуметтік қорғау" ұғымы отандық әдебиетте 90 жылдардың басында пайда болды. Бастапқыда бұл түсініктің мағынасы халықтың кейбір санаттарына атаулы әлеуметтік көмек көрсету деп танылды. "Әлеуметтік қорғау" ұғымы көбінесе саясаттық мақсатта қолданылып, қоғамдағы мемлекеттің қабылдаған нақты әлеуметтік-экономикалық шешімдеріне сай келмеді. Шет ел сөзінің "social security" аударымы әлеуметтік қорғау емес, әлеуметтік қауіпсіздік деп анықталады.
1980-1990 жылдар аралығында "әлеуметтік қорғау" ұғымы "әлеуметтік сақтандыру" мен "әлеуметтік қамсыздандыру" ұғымы ретінде қарастырылып, әлеуметтік, экономикалық өзгерістердің зиянды зардабынан қорғау шаралары деп анықталған. Дегенмен, 90-жылдары бұл ұғымның мағынасы одан әрі қарай дамытылып, оның маңызы өмір деңгейі мен сапасын бір қалыпты ұстау саясатының әдістері мен түрлері деп танылды.
Ресейлік профессор М. Г. Назаров әлеуметтік қорғау әлеуметтік топтарға ең төменгі күнкөріс деңгейін қамтамасыз ететін экономикалық, құқықтық, әлеуметтік кепілдіктердің заң жүзінде бекітілген тәртібі, әдістері, нысандары деген анықтама берсе, В.Д. Роик Әлеуметтік қорғау жұмыскерлерді өмір сүру сапасын төмендететін жағымсыз жағдайлардан қорғауда қолданылатын экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, ұйымдастырушылық, медициналық және техникалық шаралар жиынтығы деп атап көрсетеді.
Әлеуметтік қорғау туралы экономист-ғалымдардың әр түрлі көзқарастарын талдай отырып, екі топты бөліп көрсетуге болады: бір жағынан, әлеуметтік қорғау мұқтаж азаматтарды мемлекет тарапынан қаржылық қолдауды қамтамасыз ететін мемлекеттің әлеуметтік саясаты деп қарастырылса, басқа жағынан әлеуметтік қорғау жеке адамның өзін -өзі әлеуметтік қорғауына, қалыпты өмір сүруіне, рухани дамуына жағдай жасайтын әлеуметтік қатынастар жиынтығы ретінде қарастырылады.
Автордың пайымдауынша, әлеуметтік қорғауға қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес азаматтардың қалыпты тіршілік әрекетінің кепілді деңгейін қамтамасыз етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқадай институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесі жатады. Әлеуметтік қорғау қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, ішкі жалпы өнімнің көлеміне, қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық тұлғалануы арнаулы ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда көрінеді, бұл қорлардан халыққа әр түрлі әлеуметтік төлемақылар беріледі.
Халықтың әлеуметтік қауіпсіздігіне кепілдік беру мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын қолдануды, әлеуметтік сақтандыру жүйесін құруды және азаматтардың өзін - өзі қаржымен қамтамасыз ету жағдайын жақсартуды қажет етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі күрделі құрылымға ие және өзіне әлеуметтік төлемақылар және әлеуметтік жеңілдік беру сияқты қаржылық институтты кіріктіреді. Бұл қаржылық институттардың да өзіне тән құрылымдары бар. Халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз ету осы қаржылық институттардың қызмет етуі арқылы жүргізіледі.
Теориялық талдаулар негізінде диссертацияда халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің ғылыми негізделген анықтамасы берілді. Қаржылық институт ретінде халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету үрдісін ақшалай қатынастарға негізделген арнайы қаржылық тетіктерді қолдана отырып, халыққа әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржы ресурстарын басқару жүйесі деп қарастыруға болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді ақша ағындарының екі жақты қозғалысы ретінде қарастыруға болады.
Осы қаржы ресурстарының екі жақты қозғалысының арқасында халықтың кейбір әлжуаз топтары әр түрлі нысанда әлеуметтік көмек ала алады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігі бірінші кезекте қаржы ағындарының толықтылығына, үздіксіздігіне, атаулылығына және әлеуметтік қорғау нысандарының сапасына байланысты. Қаржылық механизм объективтік және субъективтік сипатқа ие.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық саясаты
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық саясаты
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық механизмі
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық механизмі
Қаржылық әдістер
Қаржылық әдістер
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржыларын басқару
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржыларын басқару
Ақпараттық қамтамасыз ету
Ақпараттық қамтамасыз ету
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы және пайдаланылуы
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы және пайдаланылуы
Әдістемелік
құқық-
тық қамтамасыз ету
Әдістемелік
құқық-
тық қамтамасыз ету
Қаржылық тұтқалар
Қаржылық тұтқалар
Мүгедектер мен табысы төмен азаматтардың саны;
Отбасы құрылымы;
Ең төменгі күнкөріс деңгейі;
Жан басына шаққандағы табыс;
Ең төменгі жалақы;
Әлеуметтік жеңілдіктер;
Зейнетақы мен жәрдемақылар;
АӘК;
Әлеуметтік қызметтердің құрылымы;
Әлеуметтік стандарттар
Инвестициялар;
Үлестік жарналар;
Мүгедектер мен табысы төмен азаматтардың саны;
Отбасы құрылымы;
Ең төменгі күнкөріс деңгейі;
Жан басына шаққандағы табыс;
Ең төменгі жалақы;
Әлеуметтік жеңілдіктер;
Зейнетақы мен жәрдемақылар;
АӘК;
Әлеуметтік қызметтердің құрылымы;
Әлеуметтік стандарттар
Инвестициялар;
Үлестік жарналар;
\ Әлеуметтік сақтандыру;
Зейнетақыны сақтандыру;
Әлеуметтік қамсыздандыру;
Бюджеттік жоспарлау;
Бюджеттік кредит беру;
Банктік кредиттеу;
Салық салу;
Материалдық ынталандыру;
Әлеуметтік сақтандыру;
Зейнетақыны сақтандыру;
Әлеуметтік қамсыздандыру;
Бюджеттік жоспарлау;
Бюджеттік кредит беру;
Банктік кредиттеу;
Салық салу;
Материалдық ынталандыру;
Атқару органдары;
Қаржы министрлігі;
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;
Бюджеттен тыс қорлардың әкімшілігі;
Атқару органдары;
Қаржы министрлігі;
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;
Бюджеттен тыс қорлардың әкімшілігі;
Банктер, сақтық компаниялары, ЖЗҚ және басқа қаржы рыногының субъектілері
Банктер, сақтық компаниялары, ЖЗҚ және басқа қаржы рыногының субъектілері
Әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы мен пайдаланылуы туралы ақпараттық база
Әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуы мен пайдаланылуы туралы ақпараттық база
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін қаржымен қамтамасыз ететін қаржылық бөлімдер
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін қаржымен қамтамасыз ететін қаржылық бөлімдер
Азаматтардың әлеуметтік бірегей электрондық әлеуметтік картасы
Азаматтардың әлеуметтік бірегей электрондық әлеуметтік картасы
Сурет 1- Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық механизмі
Ескертпе-құрастырған автор
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық ресурстарын басқарудың қаржылық механизмін әр түрлі элементтердің блоктарына бөлуге болады: салық мөлшерлемесі, жан басына шаққандағы қаржылық нормативтер, жан басына шаққандағы табыс, ең төменгі күнкөріс деңгейі, ең төменгі жалақы, бюджеттік кредиттер және т.б.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарын басқарудың қаржы механизмін өмір сүру сапасын жоғарылату, кедейлікті төмендету, әлеуметтік тәуекелдердің алдын алу мақсатында пайда болатын қаржылық қатынастарды ұйымдастыру нысандарының, қаржы қорларының қалыптасу мен пайдалану әдістерінің жиынтығы ретінде қарастыруға болады.
Экономикалық заңдардың талаптарына сай қолданылатындықтан қаржылық механизм объективтік жағынан сипатталса, екінші жағынан мемлекет тарапынан бекітілуі және дамудың әр сатысына тиісті мақсаттарды шешуге арналғандықтан қаржылық механизм субъективтік сипатқа ие болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарын басқарудағы қаржылық механизмінің құрылымы бюджеттік, салықтық, кредиттік саясаттың бірлігі ретінде қарастырылады (1-сурет).
Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімді қаржылық саясаты қаржылық механизм арқылы жүзеге асырылады. Қаржылық механизм халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық саясатының даму серпінін, осы жүйедегі қаржылық қатынастарды ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсете алады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесінің негізгі сипаты қаржылық тұрақтылықты мемлекет, жұмыс берушi мен жұмыскер арасында жауапкершілікті бөлу арқылы қамтамасыз етуге болады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Халықаралық Еңбек Ұйымының құжаттарында бекітілген тұжырымдамаға сәйкес көптеген елдерде халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басым бағыты міндетті әлеуметтік сақтандыру болып табылады. Ал, әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек институттары жұмыссыздарды, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар мен шағын кәсіпорында жұмыс істейтіндерге әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз етеді. Әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің институционалдық нысанына қарай беверидждік немесе бисмарктік модельдерді қолданатын елдерді нақты бөліп алу оңай емес. Әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің беверидждік моделі мемлекет тарапынан барлығына бірдей әлеуметтік қамсыздандырудың ең төменгі әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етсе, бисмарктік модель жұмыскерлерге әлеуметтік кепілдікті міндетті әлеуметтік сақтандыру арқылы қамтамасыз етеді.
Зерттеулер нәтижесі халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуде мемлекеттің қатысу деңгейі әлеуметтік қорғауға арналған шығындарға тікелей әсер етпейтінін көрсетті.
Франция, Германия, Нидерланды елдерінде халықты әлеуметтік қорғау жүйесін мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландыру деңгейі Испания, Италия және Ұлыбритания елдеріне қарағанда анағұрлым төмен, бірақ олар әлеуметтік қорғаудың жоғары деңгейіне жеткен елдер қатарына жатады. Керісінше, Дания халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың 79 пайызын бюджет арқылы қаржыландырады және ол да әлеуметтік қорғаудың жоғары деңгейіне жеткен елдер қатарына жатады.
Демек, халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың көлемі экономикалық дамудың деңгейімен емес, үкіметтің саясатымен тығыз байланысты.
Қазақстандағы әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз ету тұжырымдамасын әзірлеудің негізіне мынандай қағидаттар жатқызылды: жалпылайлылық - Қазақстан рынокқа бағдарланған мемлекет ретінде қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік тәуекел пайда болған жағдайда ең төменгі әлеуметтік стандарттар шеңберінде залалдарды жабуға кепілдік береді. Ынтымақтастық - табыстың әркелкілігі орын алған қоғамда ынтымақтастық қағидаты кедейлерге берілетін атаулы әлеуметтік трансферттердің ІЖӨ-дегі үлесінің жоғарылауын, жалақының деңгейін көбейту арқылы ІЖӨ-нің құрылымының өзгеруін көрсетеді. Тиімділік қағидаты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық институттарының трансакциялық шығындарын төмендете отырып, жоғары деңгейде әлеуметтік төлем алуға жағдай жасауын айқындайды.
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық мақсатын жүзеге асыру қаржы қорларының қалыптасуы мен пайдалануындағы қаржылық қатынастар мен оларға тиесілі қаржылық тұтқаларсыз мүмкін емес.
Автор халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің қаржылық тетіктерін құруға жаңа көзқарастарды қалыптастырып, олар арқылы қаржымен қамтамасыз ету үдерісінде қаржы ресурстарының көлемін ұлғайту бағытында жүргізілген кейбір ұсыныстарды жасап шығару мүмкіндігін алға тартады.
Әлеуметтік сақтандыру келешекте әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің негізгі қаржыландыру көзі болады, сақтандыру сыйақыларының сақтық төлемдеріне сай болуы, резервтерді капиталдандыру осы қаржылық институттың дамуына септігін тигізеді.
Корпорацияларды әлеуметтік қызмет көрсетуге міндетті түрде тарту үрдісі дамып келді, бұл өз кезегінде халықты әлеуметтік қорғау жүйесіне қосымша қаражаттарды жұмылдыруға жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің эволюциясы.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басым көзі бюджет қаражаттары болып табылады.
Әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қамсыздандыру функциялық тобына арналған бюджеттік шығындардың нәтижелілігін анықтайтын критерийлер нәтижелікке бағдарланған бюджетті қалыптастыру шеңберінде айтарлықтай маңызды рөл атқарады.
Халықты әлеуметтік қорғауға арналған бюджет қаражаттарының тиімділігін анықтауда мынандай әдістемелер ұсынылды:
1) отбасыларының қаржылық автономия деңгейінің (ОҚАД) салыстырмалы көрсеткіші - үй шаруашылығына бөлінетін орташа әлеуметтік трансферттердің осы үй шаруашылығының тұтынуға арналған орташа шығындарына арақатынасы;
2) отбасының қаржылық жағдайының абсолюттік көрсеткіші - үй шаруашылықтарының қор жинау деңгейінің серпіні (ОҚЖАК).
Отбасыларының қаржылық автономия деңгейінің салыстырмалы көрсеткіші 0,4 - тен 1 деңгейінде үш жыл бойы қалып отырса , немесе 1 ден жоғары болса, онда үй шаруашылығы әлеуметтік көмектің арқасында өмір сүреді. Егер осы мерзімде отбасының қаржылық жағдайының абсолюттік көрсеткіші - үй шаруашылықтарының қор жинау деңгейі жылына жан басына шаққанда 300 мың теңге болса, онда үй шаруашылығы әлеуметтік көмекті алуға лайық емес, бюджеттің, қоғамның қаражаттары тиімді қолданылмайды. Отбасыларының қаржылық автономия деңгейінің салыстырмалы көрсеткіші 0,4 - тен 0-ге дейін төмендесе және бір мезгілде отбасының қаржылық жағдайының абсолюттік көрсеткіші - үй шаруашылықтарының қор жинау деңгейінің өсуі байқалса, онда халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін байқауға болады. Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін, нәтижелігін (ӘҚЖТ) былай өңдеуге болады:
0 ОҚАД 0,4 (1)
ӘҚЖТ=
300000 теңге ОҚЖАК
Әлеуметтік қорғауға арналған бюджет шығындары 1996 жылы- 9212 млн теңгені, 1997 жылы - 26566 млн теңгені, 1998 жылы - 53618 млн теңгені, 1999 жылы - 159064 млн теңгені, 2000 жылы - 171065 млн теңгені, 2001 жылы 186715 млн теңгені, 2002 жылы - 201415 млн теңгені, 2003 жылы - 239230 млн теңгені, 2004 жылы - 272333 млн теңгені, 2005 жылы - 345356 млн теңгені, 2006 жылы - 422423 млн теңгені құрады. 1999 жылдан бастап, осы функциялық топқа арналған бюджет шығындарының басым бөлігі республикалық бюджеттен қаржыландырылып отыр. 1999 жылы республикалық бюджеттен халықты әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың 88,4%-ы , 2000 жылы 88,2%-ы, 2001 жылы 83,6%-ы, 2002 жылы 82,1%-ы, 2003 жылы 84,4%-ы, 2004 жылы 85,5%-ы, 2005 жылы 91%-ы, 2006 жылы 91%-ы қаржыландырылды. Жергілікті бюджеттерден атаулы әлеуметтік көмек, жұмыспен қамту бағдарламалары қаржыландырылса, республикалық бюджеттен республикалық мәртебесі бар әлеуметтік төлемақылар қаржыландырылады. Әлеуметтік жәрдемақылардың көлемін анықтауда айлық есептік көрсеткіш пен ең төменгі күнкөріс деңгейі негізге алып есептелінеді. Атаулы әлеуметтік көмек Қазақстанда 2002 жылы енгізілді, оның көлемі 2003-2006 жылдар аралығында небәрі 713 теңгеден 815 теңгеге өсті. Атаулы әлеуметтік көмек адамның өмірлік проблемаларын түбегейлі, яғни біржола шешуді көздемейді, ол кедейлікті төмендетудің қосымша шарасы болып та - бы - лады. Әлеуметтік қорғаудың негізгі саясаты адам - дардың лайықты еңбек ету - леріне жағдай туғызуға бағыт - талуы керек. Халықты әлеуметтік қорғау шараларын қаржыландыратын бюджеттік бағдарлама бойынша экономикалық тиімділікті егжей-тегжейлі анықтау үшін есепті кезеңде жұмсалған сомаларды халықты әлеуметтік қорғауға арналған əрбір іс-шара бойынша бөлек көрсеткен жөн.
Жоспардың көрсеткіштері бойынша мемлекеттік әлеуметтік қызметтер көрсету (орындалатын жұмыстар) бірлігінің құны мына формула бойынша есептелді :
EGYp = PОz Kp (2)
Мұндағы,
EGYp - көрсетілетін мемлекеттік әлеуметтік қызметтердің (орындалатын жұмыстардың) бірлігі;
PОz - бюджеттік бағдарлама (кіші бағдарлама) бойынша немесе нақты іс-шара бойынша жоспарланған шығындардың көлемі;
Кр - бюджеттік бағдарлама (кіші бағдарлама) бойынша немесе нақты іс-шара бойынша көрсетілетін мемлекеттік әлеуметтік қызметтердің (орындалатын жұмыстардың) жоспарланған саны.
Осы формула бойынша көрсетілетін мемлекеттік әлеуметтік қызметтердің (орындалатын жұмыстардың) бірлігіне шаққанда жоспарланған шығындардың көлемі өңірлер бойынша бөлек анықталды.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің экономикалық тиімділігін анықтау мақсатында жүргізілген зерттеулер әлеуметтік көмек алушылардың ішіндегі кедейлердің үлес салмағының және әлеуметтік трансферттердегі атаулы әлеуметтік көмектің үлес салмағының төмендігін көрсетті. Бұл өз кезегінде бюджет қаражаттарының тиімді пайдаланылмайтығын дәлелдейді.
Регрессиялық талдау атаулы әлеуметтік көмек пен тұтыну индексінің арасындағы байланыс төмендігін көрсетеді, сондықтан бюджеттен берілетін мұндай жәрдемақылар халықтың табысын жоғарылатуға, кедейлік шегінен шығуға, қоғамда қалыптасқан орташа өмір сүру деңгейіне жетуге септігін тигізбейді.
Бюджеттен қаржыландырылатын әлеуметтік жәрдемақылардың мөлшерін бекітуде арнаулы әдістеменің жоқтығынан бұл жәрдемақылардың кедейлікті қысқартудағы тиімділігі төмен.
Адами капиталдың өсуін қамтамасыз ететін бюджеттік шығындарға баса назар аудару қажет. Нәтижеге бағдарланған бюджетті қалыптастыру аясында осы функциялық топқа арналған шығындардың тиімділігін анықтайтын критерийлерді бөліп қарастыруға болады. Оларға жататындар: халықты әлеуметтік қорғауды жүзеге асыратын орталық және жергілікті органдардың трансакциялық шығындарының әлеуметтік жәрдемақыларға ара қатынасы, атаулы әлеуметтік көмектің өсу қарқыны мен кедейлердің үлес салмағының байланыстылығы, әлеуметтік жұмыс орындарының өсу қарқыны мен жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі.
Бюджеттен қаржыландырылатын зейнетақы бағдарламасы кедейлік деңгейін төмендетуге, зейнеткерлердің қалыпты өмір сүруіне жағдай жасай алмай отыр.
Халықаралық Еңбек Ұйымының талабына сәйкес орташа зейнетақы мен орташа жалақының ара қатынасы немесе табысты алмастыру көрсеткіші 40%-дан төмен болмауы керек.
1-ші кестеден көріп отырғанымыздай, бұл көрсеткіш Қазақстанда 1996 жылы 47,9 %-ды көрсетсе, 2006 жылы 24,3% болып отыр.
Қол жеткізілген қаржылық-экономикалық мүмкіндіктерді және табысты алмастыру пайызын кемінде 40% мөлшерінде белгілеуді көздейтін халықаралық зейнетақы жүйесі қағидаттарын пайдалану қажет.
Салық жеңілдіктерінің, атаулы әлеуметтік көмек көрсетудің экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі бюджет қаражаттарын тиімді қолдануға мүмкіндік береді.
Бюджет қаражаттарының игерілмегендігін төмендету үшін Бюджет қаражаттарының игерілмегендігі үшін әкімшілік жауапкершілік туралы заң қабылдау қажет.
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру функциялық тобына арналған бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін талдау барысында бұл шығындардың республикалық деңгейде шоғырланғандығын және бұл бюджетаралық қатынастардың Қазақстан өңірлерінің қаржылық дербестігін тежейтіні анықталды. 1999-2006 жылдар аралығында төменгі бюджеттерге бөлінетін субвенциялар көлемі 24,8 млрд. теңгеден 153,2 млрд. теңгеге ұлғайса, бюджеттік алынымдар осы жылдар аралығында 37,2 млрд. теңгеден 119,5 млрд.теңгеге жоғарылап отыр. Субвенциялар мен бюджеттік алынымдар әр деңгейдегі бюджеттер арасындағы қаржы ағынын жоғарылатады, өңірлердің орталыққа тәуелділігін күшейтеді.
Халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландырудың бюджеттен тыс көздері
Әлеуметтік сақтандырудың қаржылық механизмі мен ұйымдастыру нысандары халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі негізгі элемент болып табылады.
2005 жылдан бастап Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры жұмыс істеп келеді.
Әлеуметтік төлемнің мөлшері әлеуметтік аударымдар обьектісі ретінде есепке алынған міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының орташа айлық табысына және қатысу өтіліне байланысты болатындықтан әлеу - меттік аударымдарды тұ - рақты және уақтылы төлеу әлеуметтік төлемдердің мөлше - ріне айрықша әсер етеді. Яғни жұмыс беруші заңды қанша - лықты орындаса, нәтижесінде нақты адамның әлеуметтік тө - лемінің мөлшері соған байла - нысты болады.
2007 жылы 49 543 174,8 мың теңге әлеуметтік аударымдардың түсуі жоспарланды, бұл 2006 жылмен салыс - тырғанда 2 есе артық және 2005 жылға қарағанда 3,6 есе көп.
2 кесте - Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры АҚ активтерінің қозғалысы
Активтердің атауы
2005 ж
мың теңге
үлес салмағы, %
2006ж
мың теңге
үлес салмағы, %
Жиыны,
мың теңге
Активтердің түсуі, соның ішінде
13886289,3
100,0
26108696,1
100,0
39994985,4
Әлеуметтік аударымдар
13722456,1
98,8
25183275,2
96,4
38905731,3
Әлеуметтік аударымдарды төлеу мерзімін өткізіп алғаны үшін алынған өсімпұл
52300,5
0,4
151999,2
0,6
204299,7
Инвестициялық табыс
111532,7
0,8
773421,7
3,0
884954,4
Активтердің пайдалануы, барлығы соның ішінде
185211,8
100,0
431821,9
100,0
617033,7
Әлеуметтік төлемақылар:
10213,7
5,5
166651,8
38,6
176865,5
еңбек ету қабілетінен айырылуы бойынша
6380,6
3,4
110351,8
25,6
116732,4
асыраушысынан айырылуы бойынша
3775,8
2,0
54321,9
12,6
58097,7
жұмысынан айырылуы бойынша
57,3
0,1
1978,1
0,4
2035,4
Комиссиялық сыйақы
155919,9
84,2
245104,3
56,8
401024,2
Қате есептелген сомаларды қайтару
19078,2
10,3
20065,8
4,6
39144,0
Ескертпе- МӘСҚ-ның ресми сайты көрсеткіштері негізінде автор құрастырған
2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан жүктілігі, босануы және бір жасқа толғанға дейінгі бала күтіміне байланысты әлеу - меттік төлемдер беріледі.
Мемлекеттің ана мен баланы қорғауға бағытталған әлеуметтік саясаты қоғамның жай-күйі мен оның қарқынды дамуының болашағын айқындайды.
Әлеуметтік сақтандыру базалық өмір деңгейіне кепілдік беруді емес, еңбек табысының қол жеткен межесін қамтамасыз етуі қажет. Халықтың барлық топтарына біркелкі және толық әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету әлеуметтік сақтандырудың қызметіне жатпайды. Қоғам екі жолдың біреуін таңдауы қажет: сақтандыру қағидаттарын қолданбай әлеуметтік қамсыздандыру арқылы барлығына бірдей кепілдік беру немесе еңбек табыстарының көлеміне қарай саралау негізінде жұмыс істейтін халық топтарына әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету. Бұл екі қағидатты алмастыру әлеуметтік сақтандырудың экономикалық мазмұнын жоққа шығарады.
Әлеуметтік сақтандыру жұмыс істейтін азаматтардың өз болашағы мен отбасының берекесі үшін жеке жауапкершілігін нығайтуға жағдай жасайды. Әлеуметтік төлемақылардың дара дербестелінген салымдарға байланысты болуы бір мезгілде әлеуметтік қорғауда әділеттікті күшейтеді, өйткені әлеуметтік төлемақылар қатысушылардың қызмет түріне, еңбек жағдайына, аударымдардың көлемі мен мерзіміне байланысты болады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорына жіберілетін әлеуметтік аударымдардың көлемін анықтауда нақты критерийлер қолданылмай отыр, өйткені әлеуметтік тәуекелдердің түрлері мен көлемдері өзгеріп отырады және қоғамдағы еңбектің құнына сәйкес бағалау да өзгеріп отыр. Халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуде әлеуметтік сақтандыруды бағалау интегралдық көрсеткіштер арқылы жүргізілуі қажет.
Экономикалық қызметке байланысты әлеуметтік тәуекелдің көрсеткіші мына формула арқылы анықталады:
Әк= Әа Әо*100 % , (3)
мұндағы:
Әк - экономикалық қызметке байланысты әлеуметтік тәуекелдің көрсеткіші, пайызбен;
Әа - экономикалық қызметтің түрі бойынша міндетті әлеуметтік сақтандыруға арналған әлеуметтік аударымдар;
Әо - әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісі.
Автор экономикалық қызметтің түрі бойынша әлеуметтік жарналардың мөлшерін анықтауда жұмыс берушілердің жұмыс істеу жағдайын жақсартуға арналған шығындарын негізге алу қажеттігін дәлелдейді. Кәсіпорындардың міндетті сақтық жарналарының көлемі аурудың алдын алуға, жұмыс жағдайын жақсартуға арналған қаражаттар көлеміне қысқартылуы қажет. Бұл өз кезегінде жұмыс берушілердің өз жұмыскерлеріне әлеуметтік ыңғайлы жағдай жасауын ынталандырады.
Әк=Әа - Сш Әо*100% , (4)
мұндағы:
Сш - сақтық жағдайларының алдын алу шығындары .
Әлеуметтік аударымдарды төлеушіге әлеуметтік аударымдар бойынша үстемелер қарастыру қажет. Әлеуметтік аударымдар бойынша үстемелер әлеуметтік тәуекелдердің деңгейі саладағы орташа көрсеткіштен жоғары болған кезде қолданылады. Керісінше, әлеуметтік аударымдар бойынша шегерімдер әлеуметтік аударымдарды төлеушіге әлеуметтік тәуекелдердің деңгейі саладағы орташа көрсеткіштен төмен болған кезде қолданылады. Үстемелер мен шегерімдер сақтық тарифінің 40 пайызынан аспауы қажет.
Талдау көрсетіп отырғандай, қызмет түрлері бойынша ең жоғары әлеуметтік аударымдар қаржы қызметінен түссе, әлеуметтік тәуекелдердің жиі болғанына байланысты құрылыс, өндіріс салаларында әлеуметтік төлемдердің көлемі өте жоғары.
Әлеуметтік төлемдер мен әлеуметтік аударымдардың ара қатынасы бір біріне сай емес. Әлеуметтік төлемақылар мен әлеуметтік жарналардың арасында тығыз байланыс жоқ.
Кейбір жұмыс берушілер өз жұмыскерлеріне сапалы жұмыс істеу жағдайын жасамайды, сондықтан ауру деңгейі бұл кәсіпорындарда жоғары.
3 кесте - Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалайтын экстенсивтік және интенсивтік көрсеткіштер
Интенсивтік көрсеткіштер
Экстенсивтік көрсеткіштер
жан басына шаққандағы мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру көрсеткіштері, соның ішінде әлеуметтік тәуекелді жабуға кеткен таза шығыстар мен әлеуметтік тәуекелдің алдын алуға, халық құрамының әлеуметтік-демографиялық сапасын күшейтуге арналған шығындар
ІЖӨ-дегі әлеуметтік сақтандыру қаржыларының үлесі, %;
әлеуметтік төлемдердің ең төменгі күнкөріс деңгейіне, жалақының ең төмен мөлшеріне, орташа жалақыға сай келуі;
әлеуметтік сақтандырумен қамтылған халық саны, мың адам;
сақтық төлемдерінің ең жоғары, орташа, ең төменгі тұтыну қабілеттілігінің индексі;
халықтардың (үй шаруашылығының) табыстарындағы әлеуметтік трансферттердің үлес салмағы, %;
әлеуметтік сақтандыру нормаларының жұмыс істемейтіндерге таралу деңгейі (қажеттілігіне қарай табыстарды қайта бөлуді көрсететін міндетті сақтандырудың таза әлеуметтік ауыртпашылығы, %;
халыққа берілетін әлеуметтік төлемақылардың ішіндегі сақтық төлемдерінің деңгейі, %;
әлеуметтік қамсыздандыруға арналған мемлекеттік бюджеттің шығыстарының, жалақының, инфляцияның, ІЖӨ-нің орташа даму деңгейінің ара-қатынасы, %
жалпы салықтық түсімдермен салыстырғандағы әлеуметтік жарналардың үлес салмағы, %;
халықты әлеуметтік қорғауға арналған қаржылардың құрамындағы бюджеттік қаржылар мен әлеуметтік сақтандыру жарнасынан түскен қаржылардың үлес салмағы, %.
Ескертпе - құрастырған автор
Әлеуметтік тәуекелдің ықтималдылығы жоғары. Әлеуметтік аударымдардың қандай әлеуметтік тәуекелді жабатындығын талдау қазіргі жағдайда қиындап отыр. Біздің ұсынысымыз - әлеуметтік аударымдарды әркелкілендіру қажет.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорының трансакциялық шығындарына өз міндеттемелерін орындау, қымбат құрал-жабдықтар сатып алу, басқаруға арналған шығындар, салық, айыппұл, коммуналдық шығындар жатады. Бұл шығындар неғұрлым аз болса, соғұрлым қор қызметінің экономикалық тиімділігі жоғарылайды.
Әлеуметтік сақтандырудың интенсивтік көрсеткіштері ұлттық табысты қайта бөлудегі оның орнын, әлеуметтік сақтандырудың басым бағыттарын көрсетеді (3-кесте).
Әлеуметтік кепілдіктің орташа ара қатынасын әлеуметтік тәуекелді өтеудегі халықтың табысымен, әлеуметтік сақтандыру шығындарының даму деңгейін басқа да макроэкономикалық көрсеткіштермен салыстыруға және сақтық төлемдерін тек қана сақтандыруға ғана емес тәуекелдің алдын алуына жұмсалуын талдау арқылы анықтауға болады.
Міндетті сақтандыру жүйесінде міндетті әлеуметтік сақтандырумен қамту деңгейі Алматы облысында - 65%, Оңтүстік Қазақстан облысында - 70,1 %, Жамбыл облысында - 80,1 %, ал Қызылорда облысында - 84 % құрайды.
ҚР заңына сәйкес Еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы 2005 жылғы 7 ақпан ҚР Заңына сәйкес аннуитеттік сақтық рыногы құрылды.
Мемлекеттік аннуитеттік компанияның функциялары сақтық рыногында әр түрлі сақтық өнімдерінің пайда болуына жағдай жасау және зейнетақы келісімшарт негізінде аннуитетті қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекеттік аннуитеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz