Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері (тарихи бағыт)
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып бүкіл әлем кеңістігіне әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағартушылық жағынан танымал бола бастаған жағдайында өткендегі тарихи тәжірибені, соның ішінде, мемлекет қайраткерлерінің, ағартушы-педагогтардың тәжірибесін зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Тарихи мұраларды зерттеп-зерделемей, білім мен мәдениет саласындағы маңызды мемлекеттік проблемаларды оңтайлы шешу мүмкін емес. Кейінгі жылдары Мемелекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының жаңа тұжырымдамалық бағытында ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы тарихи тұлғалардың ұлттық мәдени мұраның дамуына қосқан үлестерін қайта қарап, ой елегінен өткізу жүзеге асырылуда.
Осы тұрғыда, өзінің шығармашылық туындыларымен, қоғамдық-ағартушылық қызметімен, ұйымдастырушылық әрекетімен жас ұрпаққа адамгершіліктің жаршысы бола білген Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасын зерттеу аса маңызды. Өйткені, соның тікелей қатысуымен әдебиеттің бірқатар жанрлық бағыттары дамыды, журналистика «саясатының» күрделі де көрнекті жұмысының бірі – арнаулы бет ұйымдастыру жұмысы мазмұнды көрініс алды, Қазақстан ғылымы, қазақтың кәсіби әдебиеті мен өнері қалыптасып, жетістіктерге жетті, шығармашылық туындылары педагогтік қызметі арқылы жастардың адамгершілік көзқарасын жаңа өмірге бағыттады. Ол Қазақстан комсомол сыйлығының тұңғыш лауреаты атанды. Комсомолдың 50 жылдығында Николай Островский атындағы сыйлықтың иегері болды, есімі Бүкілодақтық мемориалдық тақтаға жазылды. «Жігерлі де сырлы поэзиясының қуатымен «қазақтың Есенині» атанды».
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын зерттеу жастардың санасын жаңа біліммен сапаландырады, бүгінгі рухани-адамгершілік, моральдық-этикалық проблема саласында шешімін іздестіруді қажет ететін мәселелерді танып- білуде көмектеседі.
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын бүгінгі таңда бірқатар авторлар филология, журналистика саласында зерттеп отыр. Мәселен, М.Алтынбекованың еңбегінде отызыншы жылдардағы қазақ совет әдебиетінің негізгі бағыттарына, оның белді өкілдерінің шығармашылық ерекшеліктері мен идеялық байланыстарына, сондай-ақ С.Ерубаев шығармаларының тақырыбы мен идеясына, жанрлық-көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми-теориялық тұрғыда талдау жасалып, зерттеу жұмысының басты объектісі ретінде оның «Менің құрдастарым» романының идеялық-көркемдік, тақырыптық, тілдік-стильдік шеберлігіне, халықтар достығы мәселесіне аса мән берілсе, Б.Қойшыбаев С.Ерубаевтың шығармашылығын, өмір жолын, сол кезеңдердегі қилы-қилы оқиғаларды психологиялық-философиялық тұрғыда мазмұндап, танымдық сырға толы деректемелер ұсынады. Ал, Г.С.Сұлтанбаева болса С.Ерубаевтың шығармашылығындағы тақырыптық, жанрлық, стильдік ерекшеліктерді, ондағы сын-сатиралық, аудармашылық сарындар мен публицистік пайымдаулардың поэзиясындағы түр мен дәстүр жаңашылдығын, философиялық, көркемдік-эстетикалық бастаулардың арнасын зерттейді. Жазушы өмірбаянындағы кейбір қарама-қайшы пікірлерді жаңа деректермен жүйеге келтіреді және бірнеше мақала-аудармаларын алғаш рет ғылыми айналымға ұсынады.
Осы тұрғыда, өзінің шығармашылық туындыларымен, қоғамдық-ағартушылық қызметімен, ұйымдастырушылық әрекетімен жас ұрпаққа адамгершіліктің жаршысы бола білген Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасын зерттеу аса маңызды. Өйткені, соның тікелей қатысуымен әдебиеттің бірқатар жанрлық бағыттары дамыды, журналистика «саясатының» күрделі де көрнекті жұмысының бірі – арнаулы бет ұйымдастыру жұмысы мазмұнды көрініс алды, Қазақстан ғылымы, қазақтың кәсіби әдебиеті мен өнері қалыптасып, жетістіктерге жетті, шығармашылық туындылары педагогтік қызметі арқылы жастардың адамгершілік көзқарасын жаңа өмірге бағыттады. Ол Қазақстан комсомол сыйлығының тұңғыш лауреаты атанды. Комсомолдың 50 жылдығында Николай Островский атындағы сыйлықтың иегері болды, есімі Бүкілодақтық мемориалдық тақтаға жазылды. «Жігерлі де сырлы поэзиясының қуатымен «қазақтың Есенині» атанды».
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын зерттеу жастардың санасын жаңа біліммен сапаландырады, бүгінгі рухани-адамгершілік, моральдық-этикалық проблема саласында шешімін іздестіруді қажет ететін мәселелерді танып- білуде көмектеседі.
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын бүгінгі таңда бірқатар авторлар филология, журналистика саласында зерттеп отыр. Мәселен, М.Алтынбекованың еңбегінде отызыншы жылдардағы қазақ совет әдебиетінің негізгі бағыттарына, оның белді өкілдерінің шығармашылық ерекшеліктері мен идеялық байланыстарына, сондай-ақ С.Ерубаев шығармаларының тақырыбы мен идеясына, жанрлық-көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми-теориялық тұрғыда талдау жасалып, зерттеу жұмысының басты объектісі ретінде оның «Менің құрдастарым» романының идеялық-көркемдік, тақырыптық, тілдік-стильдік шеберлігіне, халықтар достығы мәселесіне аса мән берілсе, Б.Қойшыбаев С.Ерубаевтың шығармашылығын, өмір жолын, сол кезеңдердегі қилы-қилы оқиғаларды психологиялық-философиялық тұрғыда мазмұндап, танымдық сырға толы деректемелер ұсынады. Ал, Г.С.Сұлтанбаева болса С.Ерубаевтың шығармашылығындағы тақырыптық, жанрлық, стильдік ерекшеліктерді, ондағы сын-сатиралық, аудармашылық сарындар мен публицистік пайымдаулардың поэзиясындағы түр мен дәстүр жаңашылдығын, философиялық, көркемдік-эстетикалық бастаулардың арнасын зерттейді. Жазушы өмірбаянындағы кейбір қарама-қайшы пікірлерді жаңа деректермен жүйеге келтіреді және бірнеше мақала-аудармаларын алғаш рет ғылыми айналымға ұсынады.
1. С.Ерубаевтың педагогикалық идеяларының қалыптасуына тарихи-мәдени жағдайлардың ықпалы. //Қ.А.Ясауи университетінің Хабаршысы. №1, Түркістан, 2009. - 259-263 б.
2. С.Ерубаевтың педагогикалық идеяларының қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың әсері. //ҚазҰУ Хабаршысы №1-2, Алматы, 2009. - 22-25 б. (К.М.Беркимбаевпен авторлық бірлестікте).
3. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы халық ағарту ісі. //Ұлт тағылымы. №3, Алматы, 2009. - 145-149 б.
4. Жеткіншек ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу С.Ерубаевтың педагогикалық идеяларының өзегі. //Ізденіс. Алматы, 2009. - 195-199 б.
5. С.Ерубаевтың «Менің құрдастарым» романының жастарды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеудегі орны мен маңызы. //«Дүниежүзілік философиялық ой дамуы контексіндегі қазақ философиясының теориясы және тарихы» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Абай ат. ҚазҰПУ, Алматы, 2010. - 420- 426 б.
6. С.Ерубаевтың «Менің құрдастарым» романының жастарды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеудегі рөлі. //Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4, Алматы, 2009. - 109-112 б.
7. Адамгершілік-моральдық тәрбие С.Ерубаевтың әдеби шығармашылығының жетекші өзегі. //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Академиялық Инновациялық университет, Шымкент, 2010. - 180-187 б.
8. С.Ерубаевтың педагогикалық мұраларының тәлім-тәрбиелік мәні. «Интеграция мен модернизация үдерісіндегі Орталық Азия мен Еуропа тарихының концептуалдық мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы, 2010. - 252-255 б.
9. С.Ерубаевтың өмір жолы және педагогикалық қызметі, әдеби- педагогикалық мұрасы. «Хан Кененің қасиетті мұраты» атты Ш.Уәлихановтың 175 жылдық мерейтойына орай ғылыми-теориялық конференция материалдары. Түркістан, 2010. - 387-394 б.
10. С.Ерубаевтың әдеби шығармашылық мұрасын білім беру жүйесіне ендіру қажеттілігі. Қ.А.Ясауи университетінің Хабаршысы. №2-3, Түркістан, 2010. - 330-333 б. (К.М.Беркимбаевпен авторлық бірлестікте).
11. С.Ерубаев әдеби-шығармаларының адамгершілік идеяларын болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау үдерісінде пайдаланудың әдіс-тәсілдері. Қ.А.Ясауи университетінің Хабаршысы. №2-3, Түркістан, 2010. - 372-376 б.
12. С.Ерубаевтың әдеби-педагогикалық мұрасының оқу-тәрбие үдерісіндегі орны мен маңызы. //Білім-Образование. №3, Алматы, 2010. -68-73 б. (Ж.Күнпейіспен авторлық бірлестікте).
2. С.Ерубаевтың педагогикалық идеяларының қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың әсері. //ҚазҰУ Хабаршысы №1-2, Алматы, 2009. - 22-25 б. (К.М.Беркимбаевпен авторлық бірлестікте).
3. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы халық ағарту ісі. //Ұлт тағылымы. №3, Алматы, 2009. - 145-149 б.
4. Жеткіншек ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу С.Ерубаевтың педагогикалық идеяларының өзегі. //Ізденіс. Алматы, 2009. - 195-199 б.
5. С.Ерубаевтың «Менің құрдастарым» романының жастарды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеудегі орны мен маңызы. //«Дүниежүзілік философиялық ой дамуы контексіндегі қазақ философиясының теориясы және тарихы» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Абай ат. ҚазҰПУ, Алматы, 2010. - 420- 426 б.
6. С.Ерубаевтың «Менің құрдастарым» романының жастарды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеудегі рөлі. //Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4, Алматы, 2009. - 109-112 б.
7. Адамгершілік-моральдық тәрбие С.Ерубаевтың әдеби шығармашылығының жетекші өзегі. //Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Академиялық Инновациялық университет, Шымкент, 2010. - 180-187 б.
8. С.Ерубаевтың педагогикалық мұраларының тәлім-тәрбиелік мәні. «Интеграция мен модернизация үдерісіндегі Орталық Азия мен Еуропа тарихының концептуалдық мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы, 2010. - 252-255 б.
9. С.Ерубаевтың өмір жолы және педагогикалық қызметі, әдеби- педагогикалық мұрасы. «Хан Кененің қасиетті мұраты» атты Ш.Уәлихановтың 175 жылдық мерейтойына орай ғылыми-теориялық конференция материалдары. Түркістан, 2010. - 387-394 б.
10. С.Ерубаевтың әдеби шығармашылық мұрасын білім беру жүйесіне ендіру қажеттілігі. Қ.А.Ясауи университетінің Хабаршысы. №2-3, Түркістан, 2010. - 330-333 б. (К.М.Беркимбаевпен авторлық бірлестікте).
11. С.Ерубаев әдеби-шығармаларының адамгершілік идеяларын болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау үдерісінде пайдаланудың әдіс-тәсілдері. Қ.А.Ясауи университетінің Хабаршысы. №2-3, Түркістан, 2010. - 372-376 б.
12. С.Ерубаевтың әдеби-педагогикалық мұрасының оқу-тәрбие үдерісіндегі орны мен маңызы. //Білім-Образование. №3, Алматы, 2010. -68-73 б. (Ж.Күнпейіспен авторлық бірлестікте).
ӘОЖ 37(092):37.035.2 Қолжазба құқығында
РУСТАМБЕКОВА МУХАББАТ ЕРУБАЕВНА
Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері
(тарихи бағыт)
13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалған
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Беркимбаев К.М.
Ресми оппоненттері:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Алсатов Т.
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Бахтиярова Г.Р.
Жетекші ұйым:
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғау 2010 жылы ____ _________ сағат _____де Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д. 14.61.35 диссертациялық кеңесінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, университет қалашығы, Мәдениет орталығының Кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады (161200, Түркістан қаласы, университет қалашығы, Мәдениет орталығы, кітапхана).
Автореферат 2010 жылы _______________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы Мухамеджанов Б.Қ.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып бүкіл әлем кеңістігіне әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағартушылық жағынан танымал бола бастаған жағдайында өткендегі тарихи тәжірибені, соның ішінде, мемлекет қайраткерлерінің, ағартушы-педагогтардың тәжірибесін зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Тарихи мұраларды зерттеп-зерделемей, білім мен мәдениет саласындағы маңызды мемлекеттік проблемаларды оңтайлы шешу мүмкін емес. Кейінгі жылдары Мемелекеттік Мәдени мұра бағдарламасының жаңа тұжырымдамалық бағытында ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы тарихи тұлғалардың ұлттық мәдени мұраның дамуына қосқан үлестерін қайта қарап, ой елегінен өткізу жүзеге асырылуда.
Осы тұрғыда, өзінің шығармашылық туындыларымен, қоғамдық-ағартушылық қызметімен, ұйымдастырушылық әрекетімен жас ұрпаққа адамгершіліктің жаршысы бола білген Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасын зерттеу аса маңызды. Өйткені, соның тікелей қатысуымен әдебиеттің бірқатар жанрлық бағыттары дамыды, журналистика саясатының күрделі де көрнекті жұмысының бірі – арнаулы бет ұйымдастыру жұмысы мазмұнды көрініс алды, Қазақстан ғылымы, қазақтың кәсіби әдебиеті мен өнері қалыптасып, жетістіктерге жетті, шығармашылық туындылары педагогтік қызметі арқылы жастардың адамгершілік көзқарасын жаңа өмірге бағыттады. Ол Қазақстан комсомол сыйлығының тұңғыш лауреаты атанды. Комсомолдың 50 жылдығында Николай Островский атындағы сыйлықтың иегері болды, есімі Бүкілодақтық мемориалдық тақтаға жазылды. Жігерлі де сырлы поэзиясының қуатымен қазақтың Есенині атанды.
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын зерттеу жастардың санасын жаңа біліммен сапаландырады, бүгінгі рухани-адамгершілік, моральдық-этикалық проблема саласында шешімін іздестіруді қажет ететін мәселелерді танып- білуде көмектеседі.
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын бүгінгі таңда бірқатар авторлар филология, журналистика саласында зерттеп отыр. Мәселен, М.Алтынбекованың еңбегінде отызыншы жылдардағы қазақ совет әдебиетінің негізгі бағыттарына, оның белді өкілдерінің шығармашылық ерекшеліктері мен идеялық байланыстарына, сондай-ақ С.Ерубаев шығармаларының тақырыбы мен идеясына, жанрлық-көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми-теориялық тұрғыда талдау жасалып, зерттеу жұмысының басты объектісі ретінде оның Менің құрдастарым романының идеялық-көркемдік, тақырыптық, тілдік-стильдік шеберлігіне, халықтар достығы мәселесіне аса мән берілсе, Б.Қойшыбаев С.Ерубаевтың шығармашылығын, өмір жолын, сол кезеңдердегі қилы-қилы оқиғаларды психологиялық-философиялық тұрғыда мазмұндап, танымдық сырға толы деректемелер ұсынады. Ал, Г.С.Сұлтанбаева болса С.Ерубаевтың шығармашылығындағы тақырыптық, жанрлық, стильдік ерекшеліктерді, ондағы сын-сатиралық, аудармашылық сарындар мен публицистік пайымдаулардың поэзиясындағы түр мен дәстүр жаңашылдығын, философиялық, көркемдік-эстетикалық бастаулардың арнасын зерттейді. Жазушы өмірбаянындағы кейбір қарама-қайшы пікірлерді жаңа деректермен жүйеге келтіреді және бірнеше мақала-аудармаларын алғаш рет ғылыми айналымға ұсынады.
1957 жылдан бері С.Ерубаевты бүкіл қазақ еліне танымал етіп келе жатқан Т.Кәкішевтың еңбектерінде С.Ерубаевтың новеллалары, романы, балладалары мен жырлары, сатиралық суреттемелері мен серкесөздері, сын мақалалары көрініс алып, жазушы туралы естелік-шежіресі баяндалады.
Бірқатар авторлардың мерзімді баспа беттерінде басылым көрген жинақ еңбектерінде, мақалалары мен естеліктерінде, эсселері мен арнау өлеңдерінде (Ә.Шілтерханов, Ә.Байтанаев, Д.Досжанов, М.Дүйсенбеков, Т.Ермекбаев, Қ.Ергөбек, С.Жарылқапов, Д.Исабеков, М.Қабанбаев, Ұ.Мұстафаева, Б.Тайкіманов, С.Шәкіров, З.Шашкин және т.б.) С.Ерубаевтың өмір жолы, кәсіби өсу жолы, рухани азаматтық, танымдық-адамгершілік, моральдық-этикалық, көркемдік-эстетикалық қасиеттері әр қырынан мазмұндалады.
Әлбетте, жоғарыда аталған еңбектер аса қызығушылық туындатады, өйткені оларда С.Ерубаевтың өмір жолы мен шығармашылық туындыларына сипаттама беріліп, өмірбаянының кейбір беттері, соның ішінде филолог, журналист ретінде кәсіби қалыптасуы, осы бағыттағы көзқарастары баяндалады.
Алайда осының бәріне қарамастан, тарихи-педагогикалық әдебиеттерге, мерзімді педагогикалық басылымдарға, диссертациялық зерттеулерге жасаған талдау С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері бойынша дербес орындалған зерттеу жұмысы болған емес деп, дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Ұсынылып отырған проблеманың бүгінгі педагогикалық теория мен практикасына қажеттілігі мен оның ғылыми тарихи-педагогикалық әдебиетте жеткіліксіз шешімін табуының арасында қарама-қайшылық анық байқалады. Осы қайшылықтардың тиімді шешімін іздестіру біздің зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері (тарихи бағыт) деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Саттар Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасының негізін құрайтын педагогикалық идеяларды айқындау және оларды жоғары оқу орындарында пайдалану жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасы.
Зерттеудің пәні: Саттар Ерубаевтың жеткіншек ұрпақтың адамгершілік тәрбиесі туралы педагогикалық идеялары.
Зерттеудің міндеттері:
1. Саттар Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-тарихи алғышарттар мен факторларды анықтау.
2. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің негізін құрайтын педагогикалық идеяларын айқындау.
3. Саттар Ерубаевтың қазақ драматургиясы саласында ұсынған адамгершілік идеяларын жүйеге келтіру және оның тұлғаны қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
4. Саттар Ерубаевтың Әдебиет хрестоматиясы оқулығының өзіндік ерекшеліктеріне сипаттама беру және адамгершілік тәрбиесіндегі әлеуетін негіздеу.
5. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік идеяларын жоғары оқу орындарында пайдалану бағыттарын анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып адамзат қоғамындағы рухани мәдениеттің тарихи, ғылыми, тұлғалық іс-әрекеттік ұстанымдары мен білім беруді дамытудағы саяси, әлеуметтік-экономикалық, педагогикалық, объективтік және субъективтік факторлардың өзара байланысындағы идеяларын тірек ететін философиялық тұжырымдама саналады.
Зерттеудің көздері: ҚР Үкіметінің деректі және нормативті құжаттары; Қазақстандағы мәдениет, мәдени құрылыс бойынша басылым көрген құжаттар жинағы; архив материалдары мен құжаттары (ҚР МОА, ҚР Білім және ғылым министрлігі, Абай атындағы Ұлттық педагогикалық университеті); мерзімді баспа материалдары; ҚР Білім және мәдениет министрлігінің әр жылдардағы есебі, Қазақстандағы педагогикалық ойлардың дамуына арналған білім беру жүйесінің дамуын сипаттайтын әдеби көздер, ғалымдардың еңбектері.
С.Ерубаевтың шығармашылық еңбектері және оның шығармашылық-педагогикалық қызметіне арналған ғалымдардың, жазушылардың еңбектері (монографиялары, кітаптары, диссертациялары, мақалалары және т.б.), сондай-ақ автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: тарихи-педагогикалық, жалпы педагогикалық әдебиеттерді, архив материалдарын теориялық талдау; тарихи деректемелерді, тұжырымдамалық идеяларды, көзқарастарды салыстырмалы түрде талдау; алынған нәтижелерді, тұжырымдарды жүйелеп, қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
1. Саттар Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-тарихи алғышарттар мен факторлар анықталды.
2. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің негізін құрайтын педагогикалық идеялары айқындалды.
3. Саттар Ерубаевтың қазақ драматургиясы саласында ұсынған идеялары жүйеге келтірілді және оның тұлғаны қалыптастырудағы мүмкіндіктері анықталды.
4. Саттар Ерубаевтың Әдебиет хрестоматиясы оқулығының өзіндік ерекшеліктеріне сипаттама берілді және адамгершілік тәрбиесіндегі әлеуеті негізделді.
5. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік идеяларын жоғары оқу орындарында пайдалану бағыттары анықталды.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезеңде (2006-2007 жж.) зерттеу проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық әдебиеттер зерделенді. Мұрағат материалдары жинақталып, талдау берілді. С.Ерубаевтың қоғамдық, шығармашылық, педагогикалық қызметі жүйеге келтіріліп, зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезеңде (2007-2008 жж.) С.Ерубаевтың қоғамдық, шығармашылық, педагогикалық қызметінің бағыттары айқындалып, шығармашылық мұрасындағы адамгершілік идеялары жүйеге келтіріліп, жан-жақты сипаттама берілді және оларды білім беру жүйесіне ендірудің мүмкіндіктері анықталды.
Үшінші кезеңде (2009-2010 жж.) зерттеу жұмысының нәтижелері қорытындыланып, элективті курс бағдарламасы, әдістемелік ұсыныстар даярланды, оларды оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдаланудың жолдары анықталды, диссертация талапқа сай рәсімделді.
Зерттеудің практикалық мәні: студенттерге арнап Саттар Ерубаевтың адамгершілік мұрасы атты элективті курс бағдарламасы және С.Ерубаевтың педагогикалық идеяларын пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар даярланды.
Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнайы орта педагогикалық оқу орындарында Педагогика тарихы, Этнопедагогика пәндерін оқыту барысында және бүгінгі заман талабына сай жаңа буын оқулықтарын даярлауда, педагогика тарихы пәні бойынша оқу құралдарын жасауда, педагог кадрлар біліктілігін жетілдіретін институттарда пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Саттар Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-тарихи алғы шарттар және факторлар.
2. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің негізін құрайтын педагогикалық идеялар.
3. Саттар Ерубаевтың қазақ драматургиясы саласында ұсынған адамгершілік жүйесі және оның тұлғаны қалыптастырудағы мүмкіндіктері.
4. Саттар Ерубаевтың Әдебиет хрестоматиясы оқулығының ерекшеліктері мен адамгершілік тәрбиесіндегі әлеуеті.
5. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік идеялары негізінде жасалған элективті курс пен әдістемелік нұсқаулардың мазмұны.
Зерттеудің дәлелділігі мен негізділігі алғашқы ұстанған көзқарастың әдіснамалық тұрғыда дәлелденуімен, қойылған міндеттерге қарай кешенді зерттеу әдістерін пайдаланумен, архив материалдарына, теориялық әдебиеттерге объективті талдау жасау және жоғары мектептің оқу-тәрбие үдерісіне тиімді ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру.
Диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары мен нәтижелері Халықаралық (Алматы 2009, 2010, Түркістан 2009, 2010, Шымкент 2010) ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің, Академиялық инновациялық университетінің ғылыми-әдістемелік семинарларында, сонымен қатар мерзімді ғылыми-педагогикалық басылымдарда, әдістемелік нұсқауларда көрініс тапты.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, негізгі кезеңдері, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар, ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық мәні, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі көрініс алады.
С.Ерубаевтың шығармашылық жүйесінің адамгершілік қайнары атты бірінші бөлімде С.Ерубаевтың адамгершілік көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен факторлар қарастырылады. С.Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасын қалыптастырудағы негізгі кезеңдер мазмұндалады. С.Ерубаевтың шығармашылық жүйесінің өзіндік ерекшеліктері және оның білім беру саласындағы көрінісі баяндалады.
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің мазмұны атты екінші бөлімде С.Ерубаев шығармашылығындағы адамгершіліктің жетекші идеялары көрініс алады. С.Ерубаевтың қазақ драматургиясы саласындағы идеялары және оның адамгершілікті қалыптастырудағы мүмкіндіктері қарастырылады және Әдебиет хрестоматиясы оқулығына мазмұндық сипат беріліп, тәрбиелік әлеуеті анықталады. С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын жоғары оқу орындарында пайдалану жолдары көрсетіледі.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері тұжырымдалады және оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі жаңа қоғам жағдайында оқушылар тұлғасын қалыптастыру жүйесінде адамгершілік тәрбиесінің маңыздылығы бұрынғысынан да артып отыр. Бұл бірқатар мәселелердің шешімімен байланысты: әрбір адамды әлеуметтік және моральдық тұрғыда қорғауға кепілдік беретіндей отбасында, мектепте, ұжымда таза моральдық жағдай жасаумен, адамның намысына тиіп, жазықсыз жәбірлеп-қорлағандарды, қоғамдық моральдың ережелеріне қайшы келгендерді табандылыққа, беріктілікке тәрбиелеумен, адамгершілік парыз сезімін меңгерген және өзінің тәртібі мен ұжымның басқа мүшелерінің тәртібіне жауапкершілігі бар адамды тәрбиелеумен және т.б..
Адамгершілік ұғымына адамзат мәдениеттілігінің әрбір даму кезеңдерінде әртүрлі түсініктемелер берілді, әйтсе де ол тұлға мен қоғамның рухани саулығына қызмет атқаратын руханилық, мораль ұғымдарымен, яғни адамдардың мінез-құлқымен, тәртіп-әдебімен, істеген әрекетімен, адамзаттың адамгершілікті-этикалық өлшемдерімен өзгеріссіз байланысты болды.
Адамның адамгершілігін қалыптастыру проблемасына кезінде көптеген ұлы ағартушылар мен педагогтар (Ж.Ж.Руссо, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский және т.б.) назар аударып, құнды идеялар ұсынған. Оларды практикалық тұрғыда ой елегінен өткізу, оқушылардың оқу-тәрбие процесінде бүгінгі қоғам талабынан шығатындай адамгершілігін қалыптастыру проблемасын жасауда, алғашқы әдіснамалық бағдарын анықтауда практикалық тұрғыда ой елегінен өткізу, оқу-тәрбие үдерісінде оқушының адамгершілігін қалыптастырудың бүгінгі проблемасын жасауда және алғашқы әдіснамалық бағдарды айқындауда ықпал етеді.
Адамгершілік тәрбиесінің теориясы бірқатар педагог ғалымдардың зерттеулерінде бірнеше бағытта көрініс алды: адамгершілік тәрбиесі – оқушылардың адамгершілік қатынасының педагогикалық басқару (О.С.Багданова, С.В.Черенкова және т.б.), оқушы тұлғасының моральдық танымы мен тәртібіндегі адамгершілік тәрбиесі (В.И.Петрова, В.Е.Гурин және т.б.), оқушы тұлғасында адамгершілік сенімді қалыптастыру (Е.В.Бондаревская және т.б.), оқушылардың тұлғалық қатынасы арқылы адамгершілік тәрбиесін жетілдіру (Н.И.Болдырев, Л.Ю.Гордин, И.С.Марьенко және т.б.), қоршаған ортаға эмоциональдық-рациональдық қатынасты дамыту арқылы адамгершілікті белсенді тұлғаны қалыптастыру (Л.И.Рувинский, М.Г.Тайчинов, А.В.Зосимовский және т.б.), адамгершілік тәрбиесінің мазмұны мен әдістерін жетілдіру арқылы қалыптастыру (В.М.Коротов, И.Ф.Харламов және т.б.).
Адамгершілік тәрбиесінің проблемасы психологтардың зертеулерінде де жан-жақты қарастырылады. Солардың ішінде, әсіресе, Н.К.Гончарова мен Б.Г.Ананьевтің еңбектері аса маңызды. Егер, Н.К.Гончарова тәрбие мақсаттары тұлғаның адамгершілікті бейнесінде сыртқы талаптардың жүйесі ретінде көрініс алуымен бірге, оның ішкі қажеттілігінде де бекуі керек десе, Б.Б.Ананьев тәрбие мақсаттары, тұлғаның адамгершілікті ерекшеліктерінде, тек қана адамның маңызды күшінің көпжақтылығына сәйкестендірілген тәрбие жүйесімен тиімді жүзеге аса алады деп ой тұжырымдайды.
Әлбетте, адамгершіліктің негізі – гумандық, гумандықтың негізі – адамгершілікті мораль болып саналады. Моральдық ережелер екі этикалық философиялық категорияға негізделеді: жақсылыққа және жамандыққа. Моральдық ережелер мен талаптардың, әрқилы тарихи ғасырларда өздеріне тән сипаты болды, олар сол заманның әдет-ғұрыптарынан, салт-дәстүрлерінен, мәдениетінен көрініс береді.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұны – адамның тұрмыс өлшемдерінің маңызды бейнесі, білім беру мазмұнында көрініс алған оның әлеуметтегі, рухани ортадағы, табиғаттағы көзқарасы мен іс-әрекеті. Білім мен іс-әрекет тәсілдерінен басқа ол шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі мен эмоциональдық- құндылық көзқарас тәжірибесін қарастырады.
Адамгершілік тәрбиесінің қоғамдық функциясы бүгінгі өмір талабы мен нақты іс-әрекетке сәйкес жеткіншек ұрпақтарда тұрақты адамгершілікті сезім мен моральдық мінез-құлықты қалыптастыру, дағды мен әдетке баулу болып табылады. Оқушылардың қоғамға, адамдарға, өзіне деген көзқарасын санамен түсінуі, осы көзқарасты моральдық өлшемдердің негізінде түзетуі оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің қажетті шарттары болып саналады.
Адамгершілік тәрбие процесі мынадай тұлғалық қасиеттер арқылы жүзеге асырылады: моральдық еріктік (адамгершілік тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудағы мақсаттылық; өзінің сеніміне деген беріктілік және оны қайсыбір жағдайда болмасын дәлелдей білу; талап қоюдағы табандылық пен бірізділік; барлық балаға бірегей әділетті көзқарас; ақылға сала білу; оқыс жағдайларда тұрақты адамгершілікті мінез-құлық, байсалдылық көрсете білу, өзін-өзі ұстай білу және т.б.); эмоциональдық-адамгершіліктік (нақтылық, ширақтық, эмоциональдық-қайырымдылық, педагогикалық такт, шыдамдылық, сыртқы адамгершілікті жағдайларды ішкі тұлғалық ұстамдылықпен қабылдау, белсенділік, шапшаңдық, мейірімділік, инабаттылық және т.б.); дүниетанымдық (гумандық, патриоттық, отансүйгіштік, елжандылық, анаға, әкеге, балаға махаббат және т.б.).
Адамгершілік тәрбиесі мәнінің маңызды ұғымдары жүйесінде тұтас жүйе ретінде адамда – адамгершілікті сананы, адамгершілікті сезімді, адамгершілікті сенім мен әдетті қалыптастыруды ерекше саралап көрсету керек.
Адамгершілікті сананы қалыптастыру үдерісі балалық шақтан отбасында, бала бақшада басталады, мектепте адамгершілікке қойылатын талаптар арта түседі. Оқушылар адамгершіліктің көптеген күнделікті әрекеттерінің ережелерін, өлшемдерін, талаптарын меңгереді, олардың мінез-құлқында адамгершіліктің жағымды қасиеттері (шыншылдық, әділдік, үлкенге сыйластық, көзқарас, инабаттылық, ибадаттылық және т.б.) қалыптасады.
Адамгершілікті сезім өзінің әлеуметтік мазмұны жағынан адамның қоғамдық болмыстың әр саласына – адамдарға, өз-өзіне, қоғамдық өмірдің кейбір құбылыстарына, қоғамға субъективті көзқарасын көрсетеді. Адамгершілікті сезімді басшылыққа ала отырып, адам болған жағдайларға еріксіз, тікелей назар аударады, өткендегі тәжірибесін қолма-қол эмоциональдық сезіммен есіне түсіреді.
Адамгершілікті санада сенім жетекші орын алады, оның негізі болып ұғымдық жүйе саналады. Ол тұлғаның тұрақты бағытын, қоғамдық ережелерді оның түсінуін, қабылдауын немесе қабылдамауын анықтайды. Тұлғаның адамгершілікті сенімі адамның мінез-құлқын және ұйымдасқан, белгілі бір мақсатты ұстанған адамгершілік тәрбиесін бағыттаушы жүйе ретінде моральдың ықпалымен қалыптасады. Адамгершілікті сенім жаттап немесе біреуден қарызға алынбайды, ол тұлғада оқу процесінде, тәрбиеде, өзін-өзі тәрбиелеуде қалыптасады.
Адамгершілікті қасиеттерді қалыптастыру жүйесінде әдет пен мінез-құлықтың маңызы ерекше. Әдет – бұл адамның қажеттілігіне айналатын және түрлі жағдайларда көрініс алатын мінез-құлықтың тұрақты формасы.
Адамгершілікті әдеттерді тәрбиелеу және оларды тұлғаның тұрақты қасиеттеріне баланың мінез-құлқында қажетті себеп-салдар (мотив) болғанда ғана айналдыруға болады. Осыдан барып тәрбие жұмысының маңызды міндеті – соңында әдет болатын және тұлғаның тұрақты қасиетіне айналатын мінез-құлықтың нақты формаларына баланың жағымды көзқарасын қалыптастыру туындайды.
Тұлғаның адамгершілігін қалыптастыру әртүрлі әдіс-тәсілдер, амал-жолдар, құралдар арқылы жүзеге асады. Олар қоғамда қабылданған ережелер мен талаптарға сәйкес (үйрету, адамгершілік әдет, сенім, күмандану, бетіне басу, үлгі ету, тыйым салу және т.б.) қоғамдық мінез-құлықтың практикалық тәжірибесін қалыптастырады, адамгершілікті көзқарасты шыңдайды, баға беріп, пікір айтуға дағдыландырады (моральдық-этикалық тақырыптарға әңгіме, диспут өткізу, көркем әдебиеттерді оқып талдау, телекөріністер, жағымды үлгі, қолдау, мақтау, мадақтау, жаттықтыру және т.б.).
Аталған жұмыс формалары мен әдіс-тәсілдерді пайдаланудың тиімділігі мынадай педагогикалық шарттардың орындалуына байланысты: оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін, тәжірибесін ескеру; тәрбие жұмысында кешенді әдеттерді пайдалану, мұғалімнің оқушы тұлғасының адамгершілігін қалыптастыруға қажетті әдістер мен амал-жолдарды, құралдарды жетік меңгеруі. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің жүйесін анықтау ғылыми-әдіснамалық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық, әдістемелік-ұйымдастырушылық сипаттағы қағидаларға негізделеді: адамның адамгершілікті тұрғыда қалыптасуы туғаннан басталады, бала-бақша жасына дейінгі балалар ұғымтал келеді; адамгершіліктің негізі отбасында қалыптасады, мектепте жалғасын табады; адамгершіліктің негізі оқу процесінде қалыптасады; адамгершілік қасиеттерінің дамуы баланың адамгершілікті танымындағы өзгерістермен (тұрақты адамгершілікті мінез-құлқы өзінің іс-қылықтарының моральдық жақтарын түсіну, ұят, ар түсінігінің шектеулеріне мән беруі, өз ісіне жауап бере білуі, ақыл-ой, сана-сезімінің дамуы, мәдени қарым-қатынас өлшемдерін меңгеруі және т.б.) айқындалады; адамгершілікті қарым-қатынастың (отбасында, мектепте) дамуы ата-ана мен мұғалімдерден ұдайы назар аударуды талап ететін күрделі де ұзақ процесс.
Адамгершілік тәрбиесі ұйымдастырылған педагогикалық үдеріс ретінде нақты заңдылықтарға тәуелді болады, тәрбиенің негізгі принциптерінде (мақсаттылық, тәрбиенің өмірмен байланыстылығы, еңбекте тәрбиелеу, ұжымда тәрбиелеу, жоғары талапты тәрбиеленушілердің тұлғасына сыйластықпен үйлестіру, сабақтастық, жүйелілік, бірізділік, жас және дара ерекшеліктерін ескеру, сөз бен істің бірлігі, тәрбиеленушілерге талап және сыйластық, сенім және т.б.) көрініс алады. Бұл принциптер адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына, оны ұйымдастыру формалары мен әдістеріне қойылатын негізгі талаптарды анықтайды.
Гуманитарлық пәндерді меңгеру адамның қоғамдағы орнынан, адамдар арасындағы қатынастардан түсінік береді. Оқушылар қоғамдық құбылыстардың мәнін түсінумен бірге олардың дамуына әсерленеді, олармен бірге қуанады, бірге қайғырады. Гуманитарлық пәндердің ішінде, әсіресе көркем әдебиеттің, соның ішінде 30-шы жылдардағы әдебиеттің тәрбиелік мәні зор, онда сол кезеңдегі адамдардың адамгершілікті сұлу келбеті, моральдық принциптерінің айбындылығы, ұлылығы, адамгершілік қасиеттерінің өзіндік ерекшеліктері, оған деген жастардың көзқарасы, адамгершілікті этикалық қарым-қатынас мәдениетіне деген көзқарас, шынайы адал, таза сезім, еңбек түрлеріне, еңбек адамдарына сыйластық қатынас, білімге, еңбекке деген құлшыныс, ұлтқа, елге, жерге деген сүйіспеншілік және т.б. қасиеттер, тіпті бүгінгі таңдағы өскелең ұрпақтың бойынан табыла бермейтіндей, ұмыт болып бара жатқан рухани- адамгершілік қасиеттерінің кейбір бағыттары көрініс алады.
Осы тұрғыдан алғанда және қоғамның қайта жаңарып, тарихтың қайта зерделеніп, Мәдени мұраның түгенделіп жатқанында бар-жоғы жиырма үш жыл ғана өмір сүріп, халқының мәдениетін еуропалық деңгейге көтеруге жанын салған, соңында өшпестей із қалдырған Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасының қызыл өзегі болып саналатын рухани- адамгершілік проблемалары ерекше көкейкестілікке ие болуда.
Дулат Исабековтың пікірінше, жиырма үш жас – адамның жазушы, ойшыл публицист, ақын ретінде ғана емес, жай адам ретінде де, енді оң мен солын танып, енді-енді қалыптаса бастайтын шағы. Бұл пікірмен толық келісуге болады. Әйтсе де мұндай жетістікке жету, соңында өшпестей із қалдыру С.Ерубаевтың жастығында емес, дарындылығында, өмірге, білімге, ғылымға деген құштарлығында болса керек. Отызда орда бұзбасаң, қырықта қамал алмайсың деп халық бекер айтпаған. Бұл дәлелдеуді керек етпейтін аксиома. С.Ерубаев та осыны жақсы түсінгендей өмірдің адамгершілікті мектебін игерді, ғылымға, білімге ұмтылды, қаламгерлік шеберліктің қыр-сырын меңгерді, қайнаған өмірге, жалындаған жастық күш-жігермен араласты, өзі білетін адамгершілік тұғырнамаларын болашақ ұстаздарға үйретті.
С.Ерубаевтың өмірбаяны оның адамгершілікті танымдық-педагогикалық көзқарасының даму жолдарынан үлгі боларлықтай тағылым береді. С.Ерубаевтың тұлғалық рухани-адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасуына өзі өмір сүрген кезеңдердегі әлеуметтік-тарихи алғышарттар мен бірқатар факторлар (өскен ортасы, білім жүйесі, қоғамдық-педагогтік, шығармашылық әрекеті, ақылдастары мен қызметтес достары, тәрбие, өзін-өзі тәрбиелеу және т.б.) әсер еткен.
Деректі материалдардың негізінде С.Ерубаевтың тұлғалық адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасу жолдарын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады (Сурет 1).
Бірінші кезең (1913-1922 жж.) – тарихи оқиғалардың (1914-1918 жж. бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс, қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, 1917 жылғы Ақпан, Қазан төңкерістері, 1918-1920 жж. Азамат соғысы) Қазақстанға, халықтың жалпы мәдени-әлеуметтік жағдайына ықпалымен; туған жер, өскен ортаның С.Ерубаев тұлғасының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы әсерімен айқындалады.
Екінші кезең (1922-1933 жж.) – мәдени құрылыстың жүзеге асырылуымен және оның С.Ерубаевтың рухани-адамгершілік, дүниетанымдық тұжырымдамалық көзқарасының қалыптасуына ықпалымен, оқу орындарында білім-білігін жетілдіруімен айқындалады.
Үшінші кезең (1934-1937 жж.) – мәдени құрылыстың жетістіктері мен С.Ерубаевтың мәдени-ағарту ісіне, білім жүйесіне қосқан үлесімен айқындалады.
Бірінші кезең Қазақстандағы ірі тарихи оқиғаларға байланысты болды. Мәселен, бірінші дүниежүзілік империалистік соғыстың Қазақстанға ықпалы зор болды. Соғыс ауылдағы таптық күштердің сараланып, жіктелуіне, қазақ жеріндегі патша чиновниктері мен байлардың өктемдігі мен зорлық-зомбылығының күшеюіне әкеліп соқты. Халықтың әлеуметтік жағдайы
нашарлады, империалистік соғысқа және патшаның жергілікті халықты орыстандыру саясатына наразылығы күшейді.
Демек, жұмысшылар мен шаруалардың, бұқара халықтың революциялық қозғалысы жаңа деңгейге көтерілді. Бұқара халықтың арасында большевиктік
партияның идеясы мен ілімі кең тарады, қоғамдық санада революциялық идеологияның негіздері көрініс алды. Ал бұл болса ұлт-азаттық қозғалысқа алып келді. Қозғалысты қазақ интеллигенциясының өкілдері басқарды. Көтерілістің Орта Азиядағы басқа халықтар көтерілісінен ерекшелігі – ол орыс халқына қарсы күрескен жоқ, керісінше, бостандық жолында патша үкіметіне, империалистік буржуазияға, тонаушылыққа қарсы, жер үшін Ресей халықтарымен бірдей тең құқықта болу үшін күресті. Бұл көтеріліс еңбекші қазақ халқының таптық сана-сезімін арттыруда зор рөл атқарды, тап күресін жаңа сатыға көтерді.
Осындай тарихи оқиғаларға толы кезеңде С.Ерубаев Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар ауданындағы Ұзынқұдық өңірінде 1913 жылдың 14 қазанында дүниеге келеді. Әйтсе де бұл оқиғалар Асқардың егде тартқан шағында сағына көрген баласы – Саттардың таршылық көрмей, еркін болып өсуіне кедергісін келтірген жоқ. Құнарлы топыраққа түспеген дән түйір бермейді дегендей, Саттардың дарынды, қабілетті болып өсуіне оның өскен ортасының, алған тәрбиесінің әсері мол болды. Ең алдымен, Саттардың танымдық көзқарасының дамуына заман әуеніне төңкеріліп, мансап иелерінің иініне құлай құбылып сөйлемейтін, өз бойында барымен жарқыраған, өз бойында жоқты істеп, жалған жалтырамаған, әділетті кие тұтқан..., аузынан әділ шешім айтып, алдынан дау тарқатқан шешен, шекпен іздеген сайланбалы би емес, ел сайлаған би, парасат иесі – атасы Ерубайдың ықпалы аз болмаған. Әкесінен естіп өскен халық тағдырына қатысты әңгімелері бала Саттарды халықтың жағдайын түсіне білуге, орынды баға бере білуге үйреткен.
Саттардың адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына, өнегелі, зерек болып жетілуіне үлкен шешесі Пәтек пен айтыскер ақын – анасы Бапаның да үлесі көп болды. Олардың айтқан аңыз-әңгімелері, таңғажайып ертегілері мен жыр-дастандары Саттардың қиялына қанат бітіріп, арман әлеміне жетеледі. Мақал-мәтелдері тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін дұрыс түсіне білуге бағдарлады.
Саттардың ой-өрісінің кеңейіп, көркемдік талғамының жетілуіне, танымдық қабілетінің дамуына Түркістан өңірінің әнші-күйшілері мен ақын-жыршыларының өнерінің әсері мол болды. Бала жастан олардан ғибрат алып өскен Саттардың ән мен күйге деген сүйіспеншілігі есейген шақта да ешбір толастаған емес.
Екінші кезеңнің ерекшелігі сол – бұл кезеңде әлеуметтік-тарихи алғышарттардың бірі – мәдени құрылыс жүзеге асты. Оның ілімі халықтардың достығы мен тең құқықтылығы идеяларына негізделген жаңа, социалистік мәдениетті дамытудың бірден-бір дұрыс жолын ашып берді. Қазан төңкерісінің басты мәселесі ұлттық мемлекеттік құрылыс болды. Кеңес үкіметінің ұлттық саясатының негізгі бағдарламалық қағидалары халықтың сана-сезіміне, өзіндік көзқарасына, Кеңес үкіметіне тез бейімделуіне ықпал етті. Партияның басшылығымен халыққа білім беруді, мәдениет пен ғылымды дамытудың басты бағыттары белгіленді. Мәдени құрылыс бағдарламасының маңызды міндеттерінің бірі – жаңа кеңес мектебі мен халық арасындағы ағарту жұмысының негізін ұйымдастыруға байланысты іс-шараларды қарастыру болды.
Мемлекеттік ұйымдардың жұмысы екі бағытта жүзеге асырылды: қысқартылған курстар арқылы сауатсыздықты жою және жалпы білім беру мектептерін дамыту. Мәдени-ағарту жұмысының негізгі ошақтары болып: кітапханалар, музейлер, театрлар, жұмысшы клубтары, оқу үйлері, шаруа мен малшы үйлері, халық университеттері, саяси сауат үйірмелері, бұқаралық көркемөнерпаздық қызыл отаулар, қызыл шайханалар, қызыл керуендер саналды. Бұл кезең Түркістан мен Қазақстан үшін өте ауыр кезең болды: көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты, халықтың ұлан-ғайыр территорияда сирек орналасуы, патриархаттық-феодалдық және клерикалдық институттардың ықпалы, өлкенің жалпы экономикалық артта қалуы, халықтың сауатсыздығы, дамыған қатынас жолдары мен байланыс құралдарының жеткіліксіздігі, материалдық базаның жеткіліксіздігі, кадрлардың тапшылығы – мәдени құрылыстың барысында кедергісін келтірді. Бұл қиыншылықтарға қарамастан, баласының азамат болып қалыптасуын армандаған әкесі Асқар оны 1922 жылы сегіз жасында ескі дін мектебіне берместен, бірден Түркістан қаласындағы Абай атындағы бастауыш қазақ мектебіне оқуға береді. Жасынан алғыр, талапты бала пән сабақтарына, соның ішінде әдебиетке аса қызығушылық танытады. Бұны байқаған мектеп оқытушылары: Ғани Қайыпов пен Исабай Жүзжанов С.Ерубаевтың рухани дүниетанымын дамытуда барлық мүмкіндіктерді пайдаланған. Мысалы, талантты да сүйкімді С.Ерубаевты Қайыпов Ғани үйіне апарып орыс және қазақ жазушыларының еңбектерімен (А.Пушкин, М.Лермонтов, Л.Толстой, М.Горький, Ы.Алтынсарин, С.Көбеев) және Абайдың шығармаларымен таныстырады. Осының нәтижесінде С.Ерубаев Абай, Пушкин өлеңдерін жатқа айтатын болған.
С.Ерубаев қазақ бастауыш мектебінен алған білімін (1925 ж.) сол Түркістан қаласындағы Ленин атындағы орыс орта мектебінің үшінші сыныбында үлкен ықыластылықпен жалғастырады. Өзінің талант-қабілетімен, көпшілдігімен оқытушылар мен жолдастарын сүйсіндіреді. Көп оқиды, көп ізденеді. Бұның бәрі бастауыш мектеп мұғалімдерінің С.Ерубаевтың мінез-құлқын, азаматтық көзқарасын, еңбексүйгіштігін, табандылығын, шығармашылық ізденімпаздығын қалыптастыруда аса маңызды рөл атқарғанын дәлелдейді.
С.Ерубаевтың рухани-танымдық көзқарасының дамуына туған жердің әсем де әсерлі көріністері, тау-тастары, өзен-көлдері, әсіресе, Қожа Ахмет Йасауи мавзолейі, оның салыну тарихы үлкен әсер қалдырды. Оны Құлбек Ергөбектің: Оған айрықша әсер еткен зәулім ескерткіш – Қожа Ахмет Йасауи мавзолейі. Мавзолей бауырында мәңгілік дамылдап жатқан хандар, бектер рухы. Бұлар С.Ерубаевқа тіршіліктің жалған екенін, сондықтан аз ғұмырды халық игілігіне беру керектігін сезіндірген шығар. Әйтеуір ол туған жері Ұзынқұдықты сағынса, осы Қожа Ахмет Йасауи мавзолейінің ұшар басына шығып, көзін талдырып, Шойтөбе жағына қарайды екен. Қарт Қаратаумен сырласқысы келсе осы Қожа Ахмет Йасауи мавзолейінің құзар басына шығып, қиялдап, ұзақ отырады екен. Қарт Қаратау, еңселі ескерткіш, мөлдіреп ағып жатқан сұлу Сыр – бәрі де С.Ерубаевтың бала қиялын тербеген, ақындыққа баураған, мәңгілік өмір жайында тербеткен – туған жер ғажайыптары,– деген сөзінен байқау қиын емес.
С.Ерубаевтың мектепті мерзімінен бұрын бітіріп, бірде (1928 ж.) Темір жол мектебіне (ФЗО) түсіп, оны аяқтамай, екінші – байланыс кәсібі (профсвязь школа) (1929 ж.) мектебіне түсіп, онда 1930 жылдың маусымына дейін оқып, 1931 жылы армандаған оқу орны – Ленинградтағы Мемлекеттік тарих, философия, әдебиет-лингвистика университетіне оқуға түсуі, бұл біріншіден, С.Ерубаевтың әдебиетке, білімге, ғылымға деген құштарлығының белгісі болса, екіншіден қайсарлығының, алға қойған мақсатқа жетудегі табандылығының көрсеткіші.
Университеттегі жылдар С.Ерубаев үшін қажырлы еңбек ету, нәтижелі білім алу, шығармашылықты-танымдық ізденіс жылдары болды. Оқу жылдары ол өздігімен дербес орыстың және батыстың классикалық ақын-жазушыларының, соның ішінде А.М.Горькийдің, Анри Барбюстің, Ромен Ролланның, Ж.Верннің, И.Эренбургтің, В.Маяковскийдің, С.Есениннің, Ф.Купердің шығармаларымен танысты, жазушылықтың, ақындықтың қыр-сырын, олардың жаңа тұрмыс жасау күресіндегі жаңа адамдардың жасампаздығын, өзгерімпаздығын терең сезіну және оны мақтан ету, Отанға, өз халқына шексіз беріле қызмет ету сияқты ізгі қасиеттерін көрсете білудегі өзіндік тәжірибесін меңгерді, өзінің шығармашылық ісіне қажетті тәжірибе жинады. Мысалы, Александр Прокофьев, Михаил Светлов өлеңдерін, М.Горькийдің Сұңқар жырын, Анри Барбюстің От романын жатқа айтып, Илья Эренбург шығармаларын сүйіп оқыды.
Бұл оның тұлғалық білім қорын молайтты, жазушылық талантының, сана-сезімінің, ақыл-ойының өсуіне септігін тигізді. Бұны С.Ерубаевтың өмірімнің бақытына жол сызып берген кезеңнің өзі сол жаңа сезімнің жасалуы мен сезімді оятатын кітаптар еді, мен өмірді де, оның бақытын да осыдан кейін таптым. Ыстықпен де, суықпен де содан кейін таныстым, мен жүрегімнің отын да, өмірімнің мазмұнын да содан кейін жасадым - деген сөзі растайды және профессор Медведьевтің жетекшілігінде Орыс неоромантизмі және қазақтың ұлттық әдебиеті тақырыбына жазған дипломдық жұмысының мазмұны, оған Мемлекеттік аттестация мүшелерінің берген жоғары бағасы және аспирантураға берген жолдамасы дәлел болады.
С.Ерубаев ғылыммен қатар өнерге де аса мән берді. Өнер де, ғылым да өмірді танып білуде септігін тигізетінін жақсы түсінді. Оқудан қолы босаған кезде Эрмитажға барып, әлемге аты әйгілі суретшілер мен мүсіншілердің (Леонардо да Винчи, Тициан Вечеллио, Рафаэль, Б.Микеланджело, И.Е.Репин, П.Пикассо, О.Роден және т.б.) туындыларын тамашалады. Леонардо да Винчидің сөзімен айтқанда кескіндемені – көруге болатын поэзия, поэзияны – естуге болатын кескіндеме деп қабылдады.
Орыс композиторларының классикалық туындыларын тыңдау арқылы өзінің идеялық көзқарасына рухани нәр берді, танымдық қабілетін дамытты, эстетикалық талғамын жетілдірді. Музыканы тыңдаудан жалықпады. Музыка менің жанымды тербетіп, көңілімді уатады деп, әсіресе, опералық шығармаларға аса қызығушылық танытты. Олардың бір-бірінен айырмашылығын, композиторларының өзіндік қолтаңбасын, тұлғалық ерекшелігін көре білді. Мұны С.Ерубаевтың романдағы басты кейіпкер Рахметтің атынан сөйлеген: орыс композиторларының ішінде Балакиров – ең қызуы, Глинка – ең әсемі, Римский-Корсаков – ең оқымыстысы, Бородин – ең тереңі, Мусоргский – ең таланттысы – деген сөзінен байқау қиын емес.
С.Ерубаевтың осы университет қабырғасында меңгерген кәсіби білігі оның өз еліндегі (үшінші кезең) мәдени-ағарту, білім беру жүйесіндегі мәселелерді шешуде септігін тигізді.
Бұл кезең С.Ерубаев үшін ерекше кезең болды. Өйткені осы жылдары (1933-1937 жж.) халық шаруашылығын социалистік жолмен қайта құру аяқталып, мәдени құрылыс айтарлықтай жетістіктерге жетті, нақтырақ айтқанда, халықтың мәдени дәрежесі өсті (мәдени-ағарту мекемелері ашылды; радио мен кино тәрбиенің және мәдени-ағарту ісінің құралына айналды; мерзімді баспасөз дамыды, полиграфиялық база нығайды), адамдардың санасында өмірге деген сенім орнады; сауатсыздықты жою аяқталды, жалпы білім беретін мектеп дамыды, жаппай білім алу қолға алынды; жоғары және арнайы орта білім беру ісі, ғылым мен ғылыми мекемелер дамыды; әдебиет пен өнер жетістіктерге жетті (Жазушылар Одағы құрылды, шығармашылық күштер топтасты, мәдени мұра ескерткіштері жиналып зерттелді, поэзия, проза мен драматургияға назар аударылды, қазақ тілінде көркем әдеби кітаптар, қазақ әдебиеті бойынша оқулықтар шығарылды; театр мен музыка өнері дамыды, музыкалық студиялар, мектептер, театрлар (қазақ, орыс, ұйғыр) ашылды, филармония құрылды, драма театрлары айтарлықтай жетістіктерге жетті; бейнелеу өнері дамыды және т.б.). Бұл жетістіктерде С.Ерубаевтың да қосқан үлесі аз болмады. Университетті бітірісімен Қазақстан өлкелік Жастар комитетінің ұйғаруы бойынша талантты жас алдымен Ленинская смена, кейіннен Лениншіл жас газеттерінде әдебиет бөлімінің меңгерушісі, жауапты редакторының орынбасары болып қызмет атқарады. Қызмет атқара жүріп қазақтың марксизм-ленинизм институтында (КНИКЛ) философиядан дәріс береді.
Шығармашылықты дарынды тұлға С.Ерубаев өзіне сенім артып тапсырылған жұмыстарға белсене араласады: күндіз ұйымдастырушылық жұмыспен айналысып, түнде лирикалық өлеңдер, әңгімелер мен әдеби-сын мақалалар, фельетон, пародиялар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РУСТАМБЕКОВА МУХАББАТ ЕРУБАЕВНА
Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері
(тарихи бағыт)
13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалған
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Беркимбаев К.М.
Ресми оппоненттері:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Алсатов Т.
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Бахтиярова Г.Р.
Жетекші ұйым:
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғау 2010 жылы ____ _________ сағат _____де Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д. 14.61.35 диссертациялық кеңесінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, университет қалашығы, Мәдениет орталығының Кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады (161200, Түркістан қаласы, университет қалашығы, Мәдениет орталығы, кітапхана).
Автореферат 2010 жылы _______________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы Мухамеджанов Б.Қ.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып бүкіл әлем кеңістігіне әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағартушылық жағынан танымал бола бастаған жағдайында өткендегі тарихи тәжірибені, соның ішінде, мемлекет қайраткерлерінің, ағартушы-педагогтардың тәжірибесін зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Тарихи мұраларды зерттеп-зерделемей, білім мен мәдениет саласындағы маңызды мемлекеттік проблемаларды оңтайлы шешу мүмкін емес. Кейінгі жылдары Мемелекеттік Мәдени мұра бағдарламасының жаңа тұжырымдамалық бағытында ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы тарихи тұлғалардың ұлттық мәдени мұраның дамуына қосқан үлестерін қайта қарап, ой елегінен өткізу жүзеге асырылуда.
Осы тұрғыда, өзінің шығармашылық туындыларымен, қоғамдық-ағартушылық қызметімен, ұйымдастырушылық әрекетімен жас ұрпаққа адамгершіліктің жаршысы бола білген Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасын зерттеу аса маңызды. Өйткені, соның тікелей қатысуымен әдебиеттің бірқатар жанрлық бағыттары дамыды, журналистика саясатының күрделі де көрнекті жұмысының бірі – арнаулы бет ұйымдастыру жұмысы мазмұнды көрініс алды, Қазақстан ғылымы, қазақтың кәсіби әдебиеті мен өнері қалыптасып, жетістіктерге жетті, шығармашылық туындылары педагогтік қызметі арқылы жастардың адамгершілік көзқарасын жаңа өмірге бағыттады. Ол Қазақстан комсомол сыйлығының тұңғыш лауреаты атанды. Комсомолдың 50 жылдығында Николай Островский атындағы сыйлықтың иегері болды, есімі Бүкілодақтық мемориалдық тақтаға жазылды. Жігерлі де сырлы поэзиясының қуатымен қазақтың Есенині атанды.
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын зерттеу жастардың санасын жаңа біліммен сапаландырады, бүгінгі рухани-адамгершілік, моральдық-этикалық проблема саласында шешімін іздестіруді қажет ететін мәселелерді танып- білуде көмектеседі.
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын бүгінгі таңда бірқатар авторлар филология, журналистика саласында зерттеп отыр. Мәселен, М.Алтынбекованың еңбегінде отызыншы жылдардағы қазақ совет әдебиетінің негізгі бағыттарына, оның белді өкілдерінің шығармашылық ерекшеліктері мен идеялық байланыстарына, сондай-ақ С.Ерубаев шығармаларының тақырыбы мен идеясына, жанрлық-көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми-теориялық тұрғыда талдау жасалып, зерттеу жұмысының басты объектісі ретінде оның Менің құрдастарым романының идеялық-көркемдік, тақырыптық, тілдік-стильдік шеберлігіне, халықтар достығы мәселесіне аса мән берілсе, Б.Қойшыбаев С.Ерубаевтың шығармашылығын, өмір жолын, сол кезеңдердегі қилы-қилы оқиғаларды психологиялық-философиялық тұрғыда мазмұндап, танымдық сырға толы деректемелер ұсынады. Ал, Г.С.Сұлтанбаева болса С.Ерубаевтың шығармашылығындағы тақырыптық, жанрлық, стильдік ерекшеліктерді, ондағы сын-сатиралық, аудармашылық сарындар мен публицистік пайымдаулардың поэзиясындағы түр мен дәстүр жаңашылдығын, философиялық, көркемдік-эстетикалық бастаулардың арнасын зерттейді. Жазушы өмірбаянындағы кейбір қарама-қайшы пікірлерді жаңа деректермен жүйеге келтіреді және бірнеше мақала-аудармаларын алғаш рет ғылыми айналымға ұсынады.
1957 жылдан бері С.Ерубаевты бүкіл қазақ еліне танымал етіп келе жатқан Т.Кәкішевтың еңбектерінде С.Ерубаевтың новеллалары, романы, балладалары мен жырлары, сатиралық суреттемелері мен серкесөздері, сын мақалалары көрініс алып, жазушы туралы естелік-шежіресі баяндалады.
Бірқатар авторлардың мерзімді баспа беттерінде басылым көрген жинақ еңбектерінде, мақалалары мен естеліктерінде, эсселері мен арнау өлеңдерінде (Ә.Шілтерханов, Ә.Байтанаев, Д.Досжанов, М.Дүйсенбеков, Т.Ермекбаев, Қ.Ергөбек, С.Жарылқапов, Д.Исабеков, М.Қабанбаев, Ұ.Мұстафаева, Б.Тайкіманов, С.Шәкіров, З.Шашкин және т.б.) С.Ерубаевтың өмір жолы, кәсіби өсу жолы, рухани азаматтық, танымдық-адамгершілік, моральдық-этикалық, көркемдік-эстетикалық қасиеттері әр қырынан мазмұндалады.
Әлбетте, жоғарыда аталған еңбектер аса қызығушылық туындатады, өйткені оларда С.Ерубаевтың өмір жолы мен шығармашылық туындыларына сипаттама беріліп, өмірбаянының кейбір беттері, соның ішінде филолог, журналист ретінде кәсіби қалыптасуы, осы бағыттағы көзқарастары баяндалады.
Алайда осының бәріне қарамастан, тарихи-педагогикалық әдебиеттерге, мерзімді педагогикалық басылымдарға, диссертациялық зерттеулерге жасаған талдау С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері бойынша дербес орындалған зерттеу жұмысы болған емес деп, дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Ұсынылып отырған проблеманың бүгінгі педагогикалық теория мен практикасына қажеттілігі мен оның ғылыми тарихи-педагогикалық әдебиетте жеткіліксіз шешімін табуының арасында қарама-қайшылық анық байқалады. Осы қайшылықтардың тиімді шешімін іздестіру біздің зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық негіздері (тарихи бағыт) деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Саттар Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасының негізін құрайтын педагогикалық идеяларды айқындау және оларды жоғары оқу орындарында пайдалану жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасы.
Зерттеудің пәні: Саттар Ерубаевтың жеткіншек ұрпақтың адамгершілік тәрбиесі туралы педагогикалық идеялары.
Зерттеудің міндеттері:
1. Саттар Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-тарихи алғышарттар мен факторларды анықтау.
2. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің негізін құрайтын педагогикалық идеяларын айқындау.
3. Саттар Ерубаевтың қазақ драматургиясы саласында ұсынған адамгершілік идеяларын жүйеге келтіру және оның тұлғаны қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
4. Саттар Ерубаевтың Әдебиет хрестоматиясы оқулығының өзіндік ерекшеліктеріне сипаттама беру және адамгершілік тәрбиесіндегі әлеуетін негіздеу.
5. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік идеяларын жоғары оқу орындарында пайдалану бағыттарын анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып адамзат қоғамындағы рухани мәдениеттің тарихи, ғылыми, тұлғалық іс-әрекеттік ұстанымдары мен білім беруді дамытудағы саяси, әлеуметтік-экономикалық, педагогикалық, объективтік және субъективтік факторлардың өзара байланысындағы идеяларын тірек ететін философиялық тұжырымдама саналады.
Зерттеудің көздері: ҚР Үкіметінің деректі және нормативті құжаттары; Қазақстандағы мәдениет, мәдени құрылыс бойынша басылым көрген құжаттар жинағы; архив материалдары мен құжаттары (ҚР МОА, ҚР Білім және ғылым министрлігі, Абай атындағы Ұлттық педагогикалық университеті); мерзімді баспа материалдары; ҚР Білім және мәдениет министрлігінің әр жылдардағы есебі, Қазақстандағы педагогикалық ойлардың дамуына арналған білім беру жүйесінің дамуын сипаттайтын әдеби көздер, ғалымдардың еңбектері.
С.Ерубаевтың шығармашылық еңбектері және оның шығармашылық-педагогикалық қызметіне арналған ғалымдардың, жазушылардың еңбектері (монографиялары, кітаптары, диссертациялары, мақалалары және т.б.), сондай-ақ автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: тарихи-педагогикалық, жалпы педагогикалық әдебиеттерді, архив материалдарын теориялық талдау; тарихи деректемелерді, тұжырымдамалық идеяларды, көзқарастарды салыстырмалы түрде талдау; алынған нәтижелерді, тұжырымдарды жүйелеп, қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
1. Саттар Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-тарихи алғышарттар мен факторлар анықталды.
2. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің негізін құрайтын педагогикалық идеялары айқындалды.
3. Саттар Ерубаевтың қазақ драматургиясы саласында ұсынған идеялары жүйеге келтірілді және оның тұлғаны қалыптастырудағы мүмкіндіктері анықталды.
4. Саттар Ерубаевтың Әдебиет хрестоматиясы оқулығының өзіндік ерекшеліктеріне сипаттама берілді және адамгершілік тәрбиесіндегі әлеуеті негізделді.
5. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік идеяларын жоғары оқу орындарында пайдалану бағыттары анықталды.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезеңде (2006-2007 жж.) зерттеу проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық әдебиеттер зерделенді. Мұрағат материалдары жинақталып, талдау берілді. С.Ерубаевтың қоғамдық, шығармашылық, педагогикалық қызметі жүйеге келтіріліп, зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезеңде (2007-2008 жж.) С.Ерубаевтың қоғамдық, шығармашылық, педагогикалық қызметінің бағыттары айқындалып, шығармашылық мұрасындағы адамгершілік идеялары жүйеге келтіріліп, жан-жақты сипаттама берілді және оларды білім беру жүйесіне ендірудің мүмкіндіктері анықталды.
Үшінші кезеңде (2009-2010 жж.) зерттеу жұмысының нәтижелері қорытындыланып, элективті курс бағдарламасы, әдістемелік ұсыныстар даярланды, оларды оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдаланудың жолдары анықталды, диссертация талапқа сай рәсімделді.
Зерттеудің практикалық мәні: студенттерге арнап Саттар Ерубаевтың адамгершілік мұрасы атты элективті курс бағдарламасы және С.Ерубаевтың педагогикалық идеяларын пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар даярланды.
Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнайы орта педагогикалық оқу орындарында Педагогика тарихы, Этнопедагогика пәндерін оқыту барысында және бүгінгі заман талабына сай жаңа буын оқулықтарын даярлауда, педагогика тарихы пәні бойынша оқу құралдарын жасауда, педагог кадрлар біліктілігін жетілдіретін институттарда пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Саттар Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-тарихи алғы шарттар және факторлар.
2. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің негізін құрайтын педагогикалық идеялар.
3. Саттар Ерубаевтың қазақ драматургиясы саласында ұсынған адамгершілік жүйесі және оның тұлғаны қалыптастырудағы мүмкіндіктері.
4. Саттар Ерубаевтың Әдебиет хрестоматиясы оқулығының ерекшеліктері мен адамгершілік тәрбиесіндегі әлеуеті.
5. Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік идеялары негізінде жасалған элективті курс пен әдістемелік нұсқаулардың мазмұны.
Зерттеудің дәлелділігі мен негізділігі алғашқы ұстанған көзқарастың әдіснамалық тұрғыда дәлелденуімен, қойылған міндеттерге қарай кешенді зерттеу әдістерін пайдаланумен, архив материалдарына, теориялық әдебиеттерге объективті талдау жасау және жоғары мектептің оқу-тәрбие үдерісіне тиімді ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру.
Диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары мен нәтижелері Халықаралық (Алматы 2009, 2010, Түркістан 2009, 2010, Шымкент 2010) ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің, Академиялық инновациялық университетінің ғылыми-әдістемелік семинарларында, сонымен қатар мерзімді ғылыми-педагогикалық басылымдарда, әдістемелік нұсқауларда көрініс тапты.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, негізгі кезеңдері, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар, ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық мәні, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі көрініс алады.
С.Ерубаевтың шығармашылық жүйесінің адамгершілік қайнары атты бірінші бөлімде С.Ерубаевтың адамгершілік көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен факторлар қарастырылады. С.Ерубаевтың адамгершілік тұжырымдамасын қалыптастырудағы негізгі кезеңдер мазмұндалады. С.Ерубаевтың шығармашылық жүйесінің өзіндік ерекшеліктері және оның білім беру саласындағы көрінісі баяндалады.
С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасындағы адамгершілік тәрбиесінің мазмұны атты екінші бөлімде С.Ерубаев шығармашылығындағы адамгершіліктің жетекші идеялары көрініс алады. С.Ерубаевтың қазақ драматургиясы саласындағы идеялары және оның адамгершілікті қалыптастырудағы мүмкіндіктері қарастырылады және Әдебиет хрестоматиясы оқулығына мазмұндық сипат беріліп, тәрбиелік әлеуеті анықталады. С.Ерубаевтың шығармашылық мұрасын жоғары оқу орындарында пайдалану жолдары көрсетіледі.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері тұжырымдалады және оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі жаңа қоғам жағдайында оқушылар тұлғасын қалыптастыру жүйесінде адамгершілік тәрбиесінің маңыздылығы бұрынғысынан да артып отыр. Бұл бірқатар мәселелердің шешімімен байланысты: әрбір адамды әлеуметтік және моральдық тұрғыда қорғауға кепілдік беретіндей отбасында, мектепте, ұжымда таза моральдық жағдай жасаумен, адамның намысына тиіп, жазықсыз жәбірлеп-қорлағандарды, қоғамдық моральдың ережелеріне қайшы келгендерді табандылыққа, беріктілікке тәрбиелеумен, адамгершілік парыз сезімін меңгерген және өзінің тәртібі мен ұжымның басқа мүшелерінің тәртібіне жауапкершілігі бар адамды тәрбиелеумен және т.б..
Адамгершілік ұғымына адамзат мәдениеттілігінің әрбір даму кезеңдерінде әртүрлі түсініктемелер берілді, әйтсе де ол тұлға мен қоғамның рухани саулығына қызмет атқаратын руханилық, мораль ұғымдарымен, яғни адамдардың мінез-құлқымен, тәртіп-әдебімен, істеген әрекетімен, адамзаттың адамгершілікті-этикалық өлшемдерімен өзгеріссіз байланысты болды.
Адамның адамгершілігін қалыптастыру проблемасына кезінде көптеген ұлы ағартушылар мен педагогтар (Ж.Ж.Руссо, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский және т.б.) назар аударып, құнды идеялар ұсынған. Оларды практикалық тұрғыда ой елегінен өткізу, оқушылардың оқу-тәрбие процесінде бүгінгі қоғам талабынан шығатындай адамгершілігін қалыптастыру проблемасын жасауда, алғашқы әдіснамалық бағдарын анықтауда практикалық тұрғыда ой елегінен өткізу, оқу-тәрбие үдерісінде оқушының адамгершілігін қалыптастырудың бүгінгі проблемасын жасауда және алғашқы әдіснамалық бағдарды айқындауда ықпал етеді.
Адамгершілік тәрбиесінің теориясы бірқатар педагог ғалымдардың зерттеулерінде бірнеше бағытта көрініс алды: адамгершілік тәрбиесі – оқушылардың адамгершілік қатынасының педагогикалық басқару (О.С.Багданова, С.В.Черенкова және т.б.), оқушы тұлғасының моральдық танымы мен тәртібіндегі адамгершілік тәрбиесі (В.И.Петрова, В.Е.Гурин және т.б.), оқушы тұлғасында адамгершілік сенімді қалыптастыру (Е.В.Бондаревская және т.б.), оқушылардың тұлғалық қатынасы арқылы адамгершілік тәрбиесін жетілдіру (Н.И.Болдырев, Л.Ю.Гордин, И.С.Марьенко және т.б.), қоршаған ортаға эмоциональдық-рациональдық қатынасты дамыту арқылы адамгершілікті белсенді тұлғаны қалыптастыру (Л.И.Рувинский, М.Г.Тайчинов, А.В.Зосимовский және т.б.), адамгершілік тәрбиесінің мазмұны мен әдістерін жетілдіру арқылы қалыптастыру (В.М.Коротов, И.Ф.Харламов және т.б.).
Адамгершілік тәрбиесінің проблемасы психологтардың зертеулерінде де жан-жақты қарастырылады. Солардың ішінде, әсіресе, Н.К.Гончарова мен Б.Г.Ананьевтің еңбектері аса маңызды. Егер, Н.К.Гончарова тәрбие мақсаттары тұлғаның адамгершілікті бейнесінде сыртқы талаптардың жүйесі ретінде көрініс алуымен бірге, оның ішкі қажеттілігінде де бекуі керек десе, Б.Б.Ананьев тәрбие мақсаттары, тұлғаның адамгершілікті ерекшеліктерінде, тек қана адамның маңызды күшінің көпжақтылығына сәйкестендірілген тәрбие жүйесімен тиімді жүзеге аса алады деп ой тұжырымдайды.
Әлбетте, адамгершіліктің негізі – гумандық, гумандықтың негізі – адамгершілікті мораль болып саналады. Моральдық ережелер екі этикалық философиялық категорияға негізделеді: жақсылыққа және жамандыққа. Моральдық ережелер мен талаптардың, әрқилы тарихи ғасырларда өздеріне тән сипаты болды, олар сол заманның әдет-ғұрыптарынан, салт-дәстүрлерінен, мәдениетінен көрініс береді.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұны – адамның тұрмыс өлшемдерінің маңызды бейнесі, білім беру мазмұнында көрініс алған оның әлеуметтегі, рухани ортадағы, табиғаттағы көзқарасы мен іс-әрекеті. Білім мен іс-әрекет тәсілдерінен басқа ол шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі мен эмоциональдық- құндылық көзқарас тәжірибесін қарастырады.
Адамгершілік тәрбиесінің қоғамдық функциясы бүгінгі өмір талабы мен нақты іс-әрекетке сәйкес жеткіншек ұрпақтарда тұрақты адамгершілікті сезім мен моральдық мінез-құлықты қалыптастыру, дағды мен әдетке баулу болып табылады. Оқушылардың қоғамға, адамдарға, өзіне деген көзқарасын санамен түсінуі, осы көзқарасты моральдық өлшемдердің негізінде түзетуі оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің қажетті шарттары болып саналады.
Адамгершілік тәрбие процесі мынадай тұлғалық қасиеттер арқылы жүзеге асырылады: моральдық еріктік (адамгершілік тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудағы мақсаттылық; өзінің сеніміне деген беріктілік және оны қайсыбір жағдайда болмасын дәлелдей білу; талап қоюдағы табандылық пен бірізділік; барлық балаға бірегей әділетті көзқарас; ақылға сала білу; оқыс жағдайларда тұрақты адамгершілікті мінез-құлық, байсалдылық көрсете білу, өзін-өзі ұстай білу және т.б.); эмоциональдық-адамгершіліктік (нақтылық, ширақтық, эмоциональдық-қайырымдылық, педагогикалық такт, шыдамдылық, сыртқы адамгершілікті жағдайларды ішкі тұлғалық ұстамдылықпен қабылдау, белсенділік, шапшаңдық, мейірімділік, инабаттылық және т.б.); дүниетанымдық (гумандық, патриоттық, отансүйгіштік, елжандылық, анаға, әкеге, балаға махаббат және т.б.).
Адамгершілік тәрбиесі мәнінің маңызды ұғымдары жүйесінде тұтас жүйе ретінде адамда – адамгершілікті сананы, адамгершілікті сезімді, адамгершілікті сенім мен әдетті қалыптастыруды ерекше саралап көрсету керек.
Адамгершілікті сананы қалыптастыру үдерісі балалық шақтан отбасында, бала бақшада басталады, мектепте адамгершілікке қойылатын талаптар арта түседі. Оқушылар адамгершіліктің көптеген күнделікті әрекеттерінің ережелерін, өлшемдерін, талаптарын меңгереді, олардың мінез-құлқында адамгершіліктің жағымды қасиеттері (шыншылдық, әділдік, үлкенге сыйластық, көзқарас, инабаттылық, ибадаттылық және т.б.) қалыптасады.
Адамгершілікті сезім өзінің әлеуметтік мазмұны жағынан адамның қоғамдық болмыстың әр саласына – адамдарға, өз-өзіне, қоғамдық өмірдің кейбір құбылыстарына, қоғамға субъективті көзқарасын көрсетеді. Адамгершілікті сезімді басшылыққа ала отырып, адам болған жағдайларға еріксіз, тікелей назар аударады, өткендегі тәжірибесін қолма-қол эмоциональдық сезіммен есіне түсіреді.
Адамгершілікті санада сенім жетекші орын алады, оның негізі болып ұғымдық жүйе саналады. Ол тұлғаның тұрақты бағытын, қоғамдық ережелерді оның түсінуін, қабылдауын немесе қабылдамауын анықтайды. Тұлғаның адамгершілікті сенімі адамның мінез-құлқын және ұйымдасқан, белгілі бір мақсатты ұстанған адамгершілік тәрбиесін бағыттаушы жүйе ретінде моральдың ықпалымен қалыптасады. Адамгершілікті сенім жаттап немесе біреуден қарызға алынбайды, ол тұлғада оқу процесінде, тәрбиеде, өзін-өзі тәрбиелеуде қалыптасады.
Адамгершілікті қасиеттерді қалыптастыру жүйесінде әдет пен мінез-құлықтың маңызы ерекше. Әдет – бұл адамның қажеттілігіне айналатын және түрлі жағдайларда көрініс алатын мінез-құлықтың тұрақты формасы.
Адамгершілікті әдеттерді тәрбиелеу және оларды тұлғаның тұрақты қасиеттеріне баланың мінез-құлқында қажетті себеп-салдар (мотив) болғанда ғана айналдыруға болады. Осыдан барып тәрбие жұмысының маңызды міндеті – соңында әдет болатын және тұлғаның тұрақты қасиетіне айналатын мінез-құлықтың нақты формаларына баланың жағымды көзқарасын қалыптастыру туындайды.
Тұлғаның адамгершілігін қалыптастыру әртүрлі әдіс-тәсілдер, амал-жолдар, құралдар арқылы жүзеге асады. Олар қоғамда қабылданған ережелер мен талаптарға сәйкес (үйрету, адамгершілік әдет, сенім, күмандану, бетіне басу, үлгі ету, тыйым салу және т.б.) қоғамдық мінез-құлықтың практикалық тәжірибесін қалыптастырады, адамгершілікті көзқарасты шыңдайды, баға беріп, пікір айтуға дағдыландырады (моральдық-этикалық тақырыптарға әңгіме, диспут өткізу, көркем әдебиеттерді оқып талдау, телекөріністер, жағымды үлгі, қолдау, мақтау, мадақтау, жаттықтыру және т.б.).
Аталған жұмыс формалары мен әдіс-тәсілдерді пайдаланудың тиімділігі мынадай педагогикалық шарттардың орындалуына байланысты: оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін, тәжірибесін ескеру; тәрбие жұмысында кешенді әдеттерді пайдалану, мұғалімнің оқушы тұлғасының адамгершілігін қалыптастыруға қажетті әдістер мен амал-жолдарды, құралдарды жетік меңгеруі. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің жүйесін анықтау ғылыми-әдіснамалық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық, әдістемелік-ұйымдастырушылық сипаттағы қағидаларға негізделеді: адамның адамгершілікті тұрғыда қалыптасуы туғаннан басталады, бала-бақша жасына дейінгі балалар ұғымтал келеді; адамгершіліктің негізі отбасында қалыптасады, мектепте жалғасын табады; адамгершіліктің негізі оқу процесінде қалыптасады; адамгершілік қасиеттерінің дамуы баланың адамгершілікті танымындағы өзгерістермен (тұрақты адамгершілікті мінез-құлқы өзінің іс-қылықтарының моральдық жақтарын түсіну, ұят, ар түсінігінің шектеулеріне мән беруі, өз ісіне жауап бере білуі, ақыл-ой, сана-сезімінің дамуы, мәдени қарым-қатынас өлшемдерін меңгеруі және т.б.) айқындалады; адамгершілікті қарым-қатынастың (отбасында, мектепте) дамуы ата-ана мен мұғалімдерден ұдайы назар аударуды талап ететін күрделі де ұзақ процесс.
Адамгершілік тәрбиесі ұйымдастырылған педагогикалық үдеріс ретінде нақты заңдылықтарға тәуелді болады, тәрбиенің негізгі принциптерінде (мақсаттылық, тәрбиенің өмірмен байланыстылығы, еңбекте тәрбиелеу, ұжымда тәрбиелеу, жоғары талапты тәрбиеленушілердің тұлғасына сыйластықпен үйлестіру, сабақтастық, жүйелілік, бірізділік, жас және дара ерекшеліктерін ескеру, сөз бен істің бірлігі, тәрбиеленушілерге талап және сыйластық, сенім және т.б.) көрініс алады. Бұл принциптер адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына, оны ұйымдастыру формалары мен әдістеріне қойылатын негізгі талаптарды анықтайды.
Гуманитарлық пәндерді меңгеру адамның қоғамдағы орнынан, адамдар арасындағы қатынастардан түсінік береді. Оқушылар қоғамдық құбылыстардың мәнін түсінумен бірге олардың дамуына әсерленеді, олармен бірге қуанады, бірге қайғырады. Гуманитарлық пәндердің ішінде, әсіресе көркем әдебиеттің, соның ішінде 30-шы жылдардағы әдебиеттің тәрбиелік мәні зор, онда сол кезеңдегі адамдардың адамгершілікті сұлу келбеті, моральдық принциптерінің айбындылығы, ұлылығы, адамгершілік қасиеттерінің өзіндік ерекшеліктері, оған деген жастардың көзқарасы, адамгершілікті этикалық қарым-қатынас мәдениетіне деген көзқарас, шынайы адал, таза сезім, еңбек түрлеріне, еңбек адамдарына сыйластық қатынас, білімге, еңбекке деген құлшыныс, ұлтқа, елге, жерге деген сүйіспеншілік және т.б. қасиеттер, тіпті бүгінгі таңдағы өскелең ұрпақтың бойынан табыла бермейтіндей, ұмыт болып бара жатқан рухани- адамгершілік қасиеттерінің кейбір бағыттары көрініс алады.
Осы тұрғыдан алғанда және қоғамның қайта жаңарып, тарихтың қайта зерделеніп, Мәдени мұраның түгенделіп жатқанында бар-жоғы жиырма үш жыл ғана өмір сүріп, халқының мәдениетін еуропалық деңгейге көтеруге жанын салған, соңында өшпестей із қалдырған Саттар Ерубаевтың шығармашылық мұрасының қызыл өзегі болып саналатын рухани- адамгершілік проблемалары ерекше көкейкестілікке ие болуда.
Дулат Исабековтың пікірінше, жиырма үш жас – адамның жазушы, ойшыл публицист, ақын ретінде ғана емес, жай адам ретінде де, енді оң мен солын танып, енді-енді қалыптаса бастайтын шағы. Бұл пікірмен толық келісуге болады. Әйтсе де мұндай жетістікке жету, соңында өшпестей із қалдыру С.Ерубаевтың жастығында емес, дарындылығында, өмірге, білімге, ғылымға деген құштарлығында болса керек. Отызда орда бұзбасаң, қырықта қамал алмайсың деп халық бекер айтпаған. Бұл дәлелдеуді керек етпейтін аксиома. С.Ерубаев та осыны жақсы түсінгендей өмірдің адамгершілікті мектебін игерді, ғылымға, білімге ұмтылды, қаламгерлік шеберліктің қыр-сырын меңгерді, қайнаған өмірге, жалындаған жастық күш-жігермен араласты, өзі білетін адамгершілік тұғырнамаларын болашақ ұстаздарға үйретті.
С.Ерубаевтың өмірбаяны оның адамгершілікті танымдық-педагогикалық көзқарасының даму жолдарынан үлгі боларлықтай тағылым береді. С.Ерубаевтың тұлғалық рухани-адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасуына өзі өмір сүрген кезеңдердегі әлеуметтік-тарихи алғышарттар мен бірқатар факторлар (өскен ортасы, білім жүйесі, қоғамдық-педагогтік, шығармашылық әрекеті, ақылдастары мен қызметтес достары, тәрбие, өзін-өзі тәрбиелеу және т.б.) әсер еткен.
Деректі материалдардың негізінде С.Ерубаевтың тұлғалық адамгершілік тұжырымдамасының қалыптасу жолдарын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады (Сурет 1).
Бірінші кезең (1913-1922 жж.) – тарихи оқиғалардың (1914-1918 жж. бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс, қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, 1917 жылғы Ақпан, Қазан төңкерістері, 1918-1920 жж. Азамат соғысы) Қазақстанға, халықтың жалпы мәдени-әлеуметтік жағдайына ықпалымен; туған жер, өскен ортаның С.Ерубаев тұлғасының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы әсерімен айқындалады.
Екінші кезең (1922-1933 жж.) – мәдени құрылыстың жүзеге асырылуымен және оның С.Ерубаевтың рухани-адамгершілік, дүниетанымдық тұжырымдамалық көзқарасының қалыптасуына ықпалымен, оқу орындарында білім-білігін жетілдіруімен айқындалады.
Үшінші кезең (1934-1937 жж.) – мәдени құрылыстың жетістіктері мен С.Ерубаевтың мәдени-ағарту ісіне, білім жүйесіне қосқан үлесімен айқындалады.
Бірінші кезең Қазақстандағы ірі тарихи оқиғаларға байланысты болды. Мәселен, бірінші дүниежүзілік империалистік соғыстың Қазақстанға ықпалы зор болды. Соғыс ауылдағы таптық күштердің сараланып, жіктелуіне, қазақ жеріндегі патша чиновниктері мен байлардың өктемдігі мен зорлық-зомбылығының күшеюіне әкеліп соқты. Халықтың әлеуметтік жағдайы
нашарлады, империалистік соғысқа және патшаның жергілікті халықты орыстандыру саясатына наразылығы күшейді.
Демек, жұмысшылар мен шаруалардың, бұқара халықтың революциялық қозғалысы жаңа деңгейге көтерілді. Бұқара халықтың арасында большевиктік
партияның идеясы мен ілімі кең тарады, қоғамдық санада революциялық идеологияның негіздері көрініс алды. Ал бұл болса ұлт-азаттық қозғалысқа алып келді. Қозғалысты қазақ интеллигенциясының өкілдері басқарды. Көтерілістің Орта Азиядағы басқа халықтар көтерілісінен ерекшелігі – ол орыс халқына қарсы күрескен жоқ, керісінше, бостандық жолында патша үкіметіне, империалистік буржуазияға, тонаушылыққа қарсы, жер үшін Ресей халықтарымен бірдей тең құқықта болу үшін күресті. Бұл көтеріліс еңбекші қазақ халқының таптық сана-сезімін арттыруда зор рөл атқарды, тап күресін жаңа сатыға көтерді.
Осындай тарихи оқиғаларға толы кезеңде С.Ерубаев Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар ауданындағы Ұзынқұдық өңірінде 1913 жылдың 14 қазанында дүниеге келеді. Әйтсе де бұл оқиғалар Асқардың егде тартқан шағында сағына көрген баласы – Саттардың таршылық көрмей, еркін болып өсуіне кедергісін келтірген жоқ. Құнарлы топыраққа түспеген дән түйір бермейді дегендей, Саттардың дарынды, қабілетті болып өсуіне оның өскен ортасының, алған тәрбиесінің әсері мол болды. Ең алдымен, Саттардың танымдық көзқарасының дамуына заман әуеніне төңкеріліп, мансап иелерінің иініне құлай құбылып сөйлемейтін, өз бойында барымен жарқыраған, өз бойында жоқты істеп, жалған жалтырамаған, әділетті кие тұтқан..., аузынан әділ шешім айтып, алдынан дау тарқатқан шешен, шекпен іздеген сайланбалы би емес, ел сайлаған би, парасат иесі – атасы Ерубайдың ықпалы аз болмаған. Әкесінен естіп өскен халық тағдырына қатысты әңгімелері бала Саттарды халықтың жағдайын түсіне білуге, орынды баға бере білуге үйреткен.
Саттардың адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына, өнегелі, зерек болып жетілуіне үлкен шешесі Пәтек пен айтыскер ақын – анасы Бапаның да үлесі көп болды. Олардың айтқан аңыз-әңгімелері, таңғажайып ертегілері мен жыр-дастандары Саттардың қиялына қанат бітіріп, арман әлеміне жетеледі. Мақал-мәтелдері тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін дұрыс түсіне білуге бағдарлады.
Саттардың ой-өрісінің кеңейіп, көркемдік талғамының жетілуіне, танымдық қабілетінің дамуына Түркістан өңірінің әнші-күйшілері мен ақын-жыршыларының өнерінің әсері мол болды. Бала жастан олардан ғибрат алып өскен Саттардың ән мен күйге деген сүйіспеншілігі есейген шақта да ешбір толастаған емес.
Екінші кезеңнің ерекшелігі сол – бұл кезеңде әлеуметтік-тарихи алғышарттардың бірі – мәдени құрылыс жүзеге асты. Оның ілімі халықтардың достығы мен тең құқықтылығы идеяларына негізделген жаңа, социалистік мәдениетті дамытудың бірден-бір дұрыс жолын ашып берді. Қазан төңкерісінің басты мәселесі ұлттық мемлекеттік құрылыс болды. Кеңес үкіметінің ұлттық саясатының негізгі бағдарламалық қағидалары халықтың сана-сезіміне, өзіндік көзқарасына, Кеңес үкіметіне тез бейімделуіне ықпал етті. Партияның басшылығымен халыққа білім беруді, мәдениет пен ғылымды дамытудың басты бағыттары белгіленді. Мәдени құрылыс бағдарламасының маңызды міндеттерінің бірі – жаңа кеңес мектебі мен халық арасындағы ағарту жұмысының негізін ұйымдастыруға байланысты іс-шараларды қарастыру болды.
Мемлекеттік ұйымдардың жұмысы екі бағытта жүзеге асырылды: қысқартылған курстар арқылы сауатсыздықты жою және жалпы білім беру мектептерін дамыту. Мәдени-ағарту жұмысының негізгі ошақтары болып: кітапханалар, музейлер, театрлар, жұмысшы клубтары, оқу үйлері, шаруа мен малшы үйлері, халық университеттері, саяси сауат үйірмелері, бұқаралық көркемөнерпаздық қызыл отаулар, қызыл шайханалар, қызыл керуендер саналды. Бұл кезең Түркістан мен Қазақстан үшін өте ауыр кезең болды: көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты, халықтың ұлан-ғайыр территорияда сирек орналасуы, патриархаттық-феодалдық және клерикалдық институттардың ықпалы, өлкенің жалпы экономикалық артта қалуы, халықтың сауатсыздығы, дамыған қатынас жолдары мен байланыс құралдарының жеткіліксіздігі, материалдық базаның жеткіліксіздігі, кадрлардың тапшылығы – мәдени құрылыстың барысында кедергісін келтірді. Бұл қиыншылықтарға қарамастан, баласының азамат болып қалыптасуын армандаған әкесі Асқар оны 1922 жылы сегіз жасында ескі дін мектебіне берместен, бірден Түркістан қаласындағы Абай атындағы бастауыш қазақ мектебіне оқуға береді. Жасынан алғыр, талапты бала пән сабақтарына, соның ішінде әдебиетке аса қызығушылық танытады. Бұны байқаған мектеп оқытушылары: Ғани Қайыпов пен Исабай Жүзжанов С.Ерубаевтың рухани дүниетанымын дамытуда барлық мүмкіндіктерді пайдаланған. Мысалы, талантты да сүйкімді С.Ерубаевты Қайыпов Ғани үйіне апарып орыс және қазақ жазушыларының еңбектерімен (А.Пушкин, М.Лермонтов, Л.Толстой, М.Горький, Ы.Алтынсарин, С.Көбеев) және Абайдың шығармаларымен таныстырады. Осының нәтижесінде С.Ерубаев Абай, Пушкин өлеңдерін жатқа айтатын болған.
С.Ерубаев қазақ бастауыш мектебінен алған білімін (1925 ж.) сол Түркістан қаласындағы Ленин атындағы орыс орта мектебінің үшінші сыныбында үлкен ықыластылықпен жалғастырады. Өзінің талант-қабілетімен, көпшілдігімен оқытушылар мен жолдастарын сүйсіндіреді. Көп оқиды, көп ізденеді. Бұның бәрі бастауыш мектеп мұғалімдерінің С.Ерубаевтың мінез-құлқын, азаматтық көзқарасын, еңбексүйгіштігін, табандылығын, шығармашылық ізденімпаздығын қалыптастыруда аса маңызды рөл атқарғанын дәлелдейді.
С.Ерубаевтың рухани-танымдық көзқарасының дамуына туған жердің әсем де әсерлі көріністері, тау-тастары, өзен-көлдері, әсіресе, Қожа Ахмет Йасауи мавзолейі, оның салыну тарихы үлкен әсер қалдырды. Оны Құлбек Ергөбектің: Оған айрықша әсер еткен зәулім ескерткіш – Қожа Ахмет Йасауи мавзолейі. Мавзолей бауырында мәңгілік дамылдап жатқан хандар, бектер рухы. Бұлар С.Ерубаевқа тіршіліктің жалған екенін, сондықтан аз ғұмырды халық игілігіне беру керектігін сезіндірген шығар. Әйтеуір ол туған жері Ұзынқұдықты сағынса, осы Қожа Ахмет Йасауи мавзолейінің ұшар басына шығып, көзін талдырып, Шойтөбе жағына қарайды екен. Қарт Қаратаумен сырласқысы келсе осы Қожа Ахмет Йасауи мавзолейінің құзар басына шығып, қиялдап, ұзақ отырады екен. Қарт Қаратау, еңселі ескерткіш, мөлдіреп ағып жатқан сұлу Сыр – бәрі де С.Ерубаевтың бала қиялын тербеген, ақындыққа баураған, мәңгілік өмір жайында тербеткен – туған жер ғажайыптары,– деген сөзінен байқау қиын емес.
С.Ерубаевтың мектепті мерзімінен бұрын бітіріп, бірде (1928 ж.) Темір жол мектебіне (ФЗО) түсіп, оны аяқтамай, екінші – байланыс кәсібі (профсвязь школа) (1929 ж.) мектебіне түсіп, онда 1930 жылдың маусымына дейін оқып, 1931 жылы армандаған оқу орны – Ленинградтағы Мемлекеттік тарих, философия, әдебиет-лингвистика университетіне оқуға түсуі, бұл біріншіден, С.Ерубаевтың әдебиетке, білімге, ғылымға деген құштарлығының белгісі болса, екіншіден қайсарлығының, алға қойған мақсатқа жетудегі табандылығының көрсеткіші.
Университеттегі жылдар С.Ерубаев үшін қажырлы еңбек ету, нәтижелі білім алу, шығармашылықты-танымдық ізденіс жылдары болды. Оқу жылдары ол өздігімен дербес орыстың және батыстың классикалық ақын-жазушыларының, соның ішінде А.М.Горькийдің, Анри Барбюстің, Ромен Ролланның, Ж.Верннің, И.Эренбургтің, В.Маяковскийдің, С.Есениннің, Ф.Купердің шығармаларымен танысты, жазушылықтың, ақындықтың қыр-сырын, олардың жаңа тұрмыс жасау күресіндегі жаңа адамдардың жасампаздығын, өзгерімпаздығын терең сезіну және оны мақтан ету, Отанға, өз халқына шексіз беріле қызмет ету сияқты ізгі қасиеттерін көрсете білудегі өзіндік тәжірибесін меңгерді, өзінің шығармашылық ісіне қажетті тәжірибе жинады. Мысалы, Александр Прокофьев, Михаил Светлов өлеңдерін, М.Горькийдің Сұңқар жырын, Анри Барбюстің От романын жатқа айтып, Илья Эренбург шығармаларын сүйіп оқыды.
Бұл оның тұлғалық білім қорын молайтты, жазушылық талантының, сана-сезімінің, ақыл-ойының өсуіне септігін тигізді. Бұны С.Ерубаевтың өмірімнің бақытына жол сызып берген кезеңнің өзі сол жаңа сезімнің жасалуы мен сезімді оятатын кітаптар еді, мен өмірді де, оның бақытын да осыдан кейін таптым. Ыстықпен де, суықпен де содан кейін таныстым, мен жүрегімнің отын да, өмірімнің мазмұнын да содан кейін жасадым - деген сөзі растайды және профессор Медведьевтің жетекшілігінде Орыс неоромантизмі және қазақтың ұлттық әдебиеті тақырыбына жазған дипломдық жұмысының мазмұны, оған Мемлекеттік аттестация мүшелерінің берген жоғары бағасы және аспирантураға берген жолдамасы дәлел болады.
С.Ерубаев ғылыммен қатар өнерге де аса мән берді. Өнер де, ғылым да өмірді танып білуде септігін тигізетінін жақсы түсінді. Оқудан қолы босаған кезде Эрмитажға барып, әлемге аты әйгілі суретшілер мен мүсіншілердің (Леонардо да Винчи, Тициан Вечеллио, Рафаэль, Б.Микеланджело, И.Е.Репин, П.Пикассо, О.Роден және т.б.) туындыларын тамашалады. Леонардо да Винчидің сөзімен айтқанда кескіндемені – көруге болатын поэзия, поэзияны – естуге болатын кескіндеме деп қабылдады.
Орыс композиторларының классикалық туындыларын тыңдау арқылы өзінің идеялық көзқарасына рухани нәр берді, танымдық қабілетін дамытты, эстетикалық талғамын жетілдірді. Музыканы тыңдаудан жалықпады. Музыка менің жанымды тербетіп, көңілімді уатады деп, әсіресе, опералық шығармаларға аса қызығушылық танытты. Олардың бір-бірінен айырмашылығын, композиторларының өзіндік қолтаңбасын, тұлғалық ерекшелігін көре білді. Мұны С.Ерубаевтың романдағы басты кейіпкер Рахметтің атынан сөйлеген: орыс композиторларының ішінде Балакиров – ең қызуы, Глинка – ең әсемі, Римский-Корсаков – ең оқымыстысы, Бородин – ең тереңі, Мусоргский – ең таланттысы – деген сөзінен байқау қиын емес.
С.Ерубаевтың осы университет қабырғасында меңгерген кәсіби білігі оның өз еліндегі (үшінші кезең) мәдени-ағарту, білім беру жүйесіндегі мәселелерді шешуде септігін тигізді.
Бұл кезең С.Ерубаев үшін ерекше кезең болды. Өйткені осы жылдары (1933-1937 жж.) халық шаруашылығын социалистік жолмен қайта құру аяқталып, мәдени құрылыс айтарлықтай жетістіктерге жетті, нақтырақ айтқанда, халықтың мәдени дәрежесі өсті (мәдени-ағарту мекемелері ашылды; радио мен кино тәрбиенің және мәдени-ағарту ісінің құралына айналды; мерзімді баспасөз дамыды, полиграфиялық база нығайды), адамдардың санасында өмірге деген сенім орнады; сауатсыздықты жою аяқталды, жалпы білім беретін мектеп дамыды, жаппай білім алу қолға алынды; жоғары және арнайы орта білім беру ісі, ғылым мен ғылыми мекемелер дамыды; әдебиет пен өнер жетістіктерге жетті (Жазушылар Одағы құрылды, шығармашылық күштер топтасты, мәдени мұра ескерткіштері жиналып зерттелді, поэзия, проза мен драматургияға назар аударылды, қазақ тілінде көркем әдеби кітаптар, қазақ әдебиеті бойынша оқулықтар шығарылды; театр мен музыка өнері дамыды, музыкалық студиялар, мектептер, театрлар (қазақ, орыс, ұйғыр) ашылды, филармония құрылды, драма театрлары айтарлықтай жетістіктерге жетті; бейнелеу өнері дамыды және т.б.). Бұл жетістіктерде С.Ерубаевтың да қосқан үлесі аз болмады. Университетті бітірісімен Қазақстан өлкелік Жастар комитетінің ұйғаруы бойынша талантты жас алдымен Ленинская смена, кейіннен Лениншіл жас газеттерінде әдебиет бөлімінің меңгерушісі, жауапты редакторының орынбасары болып қызмет атқарады. Қызмет атқара жүріп қазақтың марксизм-ленинизм институтында (КНИКЛ) философиядан дәріс береді.
Шығармашылықты дарынды тұлға С.Ерубаев өзіне сенім артып тапсырылған жұмыстарға белсене араласады: күндіз ұйымдастырушылық жұмыспен айналысып, түнде лирикалық өлеңдер, әңгімелер мен әдеби-сын мақалалар, фельетон, пародиялар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz