ШҚО Абай ауданы жағдайындағы сұлы өсімдігінің аурулары, зиянкестері, арамшөптері
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының географиялық жағдайы.
2. Сұлы дақылы, өсіру технологиясы, зиянкестері, аурулары арамшөптері және олармен күресу жолдары.
3. Өсімдік қорғау тәсілдері.Химиялық тәсілдің ерекшеліктері.
4. Ауыл шаруашылық дақылдарын интенсивті технология негізінде өндірудегі, зиянды организмдерден қорғау жүйесі.
5. Пестицидпен жұмыс істегенде жеке басты қорғау және еңбек қауіпсіздігін сақтау ережелері
6. Пестицидтерді қолданғанда табиғи ортаны қорғау талаптары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
1. Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының географиялық жағдайы.
2. Сұлы дақылы, өсіру технологиясы, зиянкестері, аурулары арамшөптері және олармен күресу жолдары.
3. Өсімдік қорғау тәсілдері.Химиялық тәсілдің ерекшеліктері.
4. Ауыл шаруашылық дақылдарын интенсивті технология негізінде өндірудегі, зиянды организмдерден қорғау жүйесі.
5. Пестицидпен жұмыс істегенде жеке басты қорғау және еңбек қауіпсіздігін сақтау ережелері
6. Пестицидтерді қолданғанда табиғи ортаны қорғау талаптары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазіргі таңда агроөндірістік кешеннің негізгі бағыттарының бірі - елімізді ауыл шаруашылық шикізаттары және өнімдері мен тұрақты қамтамасыз ету. БҰҰ тамақ және ауылшаруашылық ұйымының санағы бойынша жыл сайын зиянды ағзалар ауылшаруашылық өнімдерінің 30 пайызын төмендетеді. Оның ішінде топырақтағы ылғал мен қоректік заттарды сіңіретін, күн көзінен көлеңкелейтін, улы тұқымдарымен ластайтын арам шөптердің үлесі мол. Ауылшаруашылық өнімдерінде таралған ауру қоздырғыштары (қара күйе, тат, ақ ұнтақ, таз қотыр, жалған ақ ұнтақ, фитофтороз және т.б.) дәнді залалдап, микотоксиндер (афлатоксиндер, охратоксиндер) түзеді. Талдау бойынша микотоксиндер жоғары улы заттарға (ЛД50 1,6-30 мг/кг) жатады. Аурулардың эпифитотиялық таралу жағдайында ауылшаруашылық дақылдары өнімін түгелдей жояды. Жәндіктер, кенелер тез көбейіп, мысалы колорад қоңызы бір мезгілде 3 рет генерацияланып, 30 млн. дана, ал қандала одан да көп жұмыртқа салады. Қазақстанда 2000 жылы жәндіктердің ішінде шегірткенің кең көлемде таралып, егістіктер мен шабындықтарға орасан зиян келтіргені белгілі.
Адамзат өсімдік шаруашылығымен айналысқаннан бастап, өсімдік зиянкестерімен, ауруларымен, арамшөптермен әр түрлі жолдармен күресуде. Өсімдікті химиялық заттармен қорғау осыдан 2000 жыл бұрын басталған. Демокрит (б.э.б.460-380 ж.) өсімдікті аурулардан плинус (б.э.б. 79-23 ж) күл, ұсақталған кипарис жапырақтарын және сұйытылған зәр ерітіндісін өсімдікті қорғау үшін ұсынған. Қазіргі кезде жер шарында адамзат саны жылдан жылға өсуде. Болжам бойынша дүние жүзінде 2040 жылдары халық саны 8,5 млрд. құрауы мүмкін, ал адамзатқа жер өңдеу өнімдерінің мөлшері бірнеше есе артуы тиіс.
Ауылшаруашылық өнімдерін жоғарылату үшін - экстенсивті механикаландыру, топырақ қопсыту тәжірибесін жақсарту, жаңа сұрыптарды алу, т.б. шаралардың кешендері қолданылады. Өсімдікті химиялық әдіспен қорғау негізгісі болып саналады. Ол өзінің биологиялық және экономикалық тиімділігімен ерекшеленеді.Сондықтан өсімдікті қорғайтын химиялық заттардың өндірісі жылдан жылға артуда. Мысалы АҚШ-да 20 мың препарат тіркелген (675 әсер етуші заттар) оның ішінде 470-і ауылшаруашылықта қолданылады. Ресейде (194 әсер етуші заттар) 633 препарат тіркелген, ал Қазақстанда пестицидтер тізімін 249 дана құрайды.
Өсімдікті қорғайтын химиялық заттар ауылшарушылық дақылдары өнімін арттырады, механикалық және адам қолымен жасалатын жұмыстарды жеңілдетеді.
Пестицидтерді ауылшаруашылығында қолдану негізгі мәселелердің бірі болғанымен, олардың қоршаған ортаға, адамзатқа кері әсерінің бар екенін ескеру қажет. Пестицидтерді экология жағынан қауіпсіз қолдану өте маңызды. Қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін пестицидтердің көпшілігі табиғатта кездеспейтін синтетикалық улағыш заттар. Пайдаланылған пестицидтердің қалдық мөлшерлері қоршаған орта нысандарында жиналып, пайдалы флора мен фаунаға кері әсерін тигізуі мүмкін. Пестицидтер – химиялық улы заттар, оларды дұрыс қолданбау қоршаған ортаның биологиялық нысандарына, адам өмірі мен жануарлар әлеміне қауіпті. Химиялық заттар - өсімдіктерді қорғауда, олардың сыртқы пішінін, дәм сапасын және азық-түлік құнарлылығын өзгертіп, өсімдік бойындағы зат алмасу процестеріне әсерін тигізеді.
Адамзат өсімдік шаруашылығымен айналысқаннан бастап, өсімдік зиянкестерімен, ауруларымен, арамшөптермен әр түрлі жолдармен күресуде. Өсімдікті химиялық заттармен қорғау осыдан 2000 жыл бұрын басталған. Демокрит (б.э.б.460-380 ж.) өсімдікті аурулардан плинус (б.э.б. 79-23 ж) күл, ұсақталған кипарис жапырақтарын және сұйытылған зәр ерітіндісін өсімдікті қорғау үшін ұсынған. Қазіргі кезде жер шарында адамзат саны жылдан жылға өсуде. Болжам бойынша дүние жүзінде 2040 жылдары халық саны 8,5 млрд. құрауы мүмкін, ал адамзатқа жер өңдеу өнімдерінің мөлшері бірнеше есе артуы тиіс.
Ауылшаруашылық өнімдерін жоғарылату үшін - экстенсивті механикаландыру, топырақ қопсыту тәжірибесін жақсарту, жаңа сұрыптарды алу, т.б. шаралардың кешендері қолданылады. Өсімдікті химиялық әдіспен қорғау негізгісі болып саналады. Ол өзінің биологиялық және экономикалық тиімділігімен ерекшеленеді.Сондықтан өсімдікті қорғайтын химиялық заттардың өндірісі жылдан жылға артуда. Мысалы АҚШ-да 20 мың препарат тіркелген (675 әсер етуші заттар) оның ішінде 470-і ауылшаруашылықта қолданылады. Ресейде (194 әсер етуші заттар) 633 препарат тіркелген, ал Қазақстанда пестицидтер тізімін 249 дана құрайды.
Өсімдікті қорғайтын химиялық заттар ауылшарушылық дақылдары өнімін арттырады, механикалық және адам қолымен жасалатын жұмыстарды жеңілдетеді.
Пестицидтерді ауылшаруашылығында қолдану негізгі мәселелердің бірі болғанымен, олардың қоршаған ортаға, адамзатқа кері әсерінің бар екенін ескеру қажет. Пестицидтерді экология жағынан қауіпсіз қолдану өте маңызды. Қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін пестицидтердің көпшілігі табиғатта кездеспейтін синтетикалық улағыш заттар. Пайдаланылған пестицидтердің қалдық мөлшерлері қоршаған орта нысандарында жиналып, пайдалы флора мен фаунаға кері әсерін тигізуі мүмкін. Пестицидтер – химиялық улы заттар, оларды дұрыс қолданбау қоршаған ортаның биологиялық нысандарына, адам өмірі мен жануарлар әлеміне қауіпті. Химиялық заттар - өсімдіктерді қорғауда, олардың сыртқы пішінін, дәм сапасын және азық-түлік құнарлылығын өзгертіп, өсімдік бойындағы зат алмасу процестеріне әсерін тигізеді.
1. БЕРИМН. Г. Биологическиеосновыпримененияинсектецидов. Л., 1971г.
2. БЕЛЕЦКИЙ И. Н. Технология применения гербецидов. Л., 1989г.
3. БУРЧЕНКО П. Н. и др. Рекомендации по внедрению интенсивных технологий по возделванию с/х культур. М, 1982.
4. ГОЛЫШИН Н. М. Фунгициды в сельском хозяйстве. М, 1982.
5. ГОЛЫШИН Н. М. и др. Защита зерновых культур при интенсивных технологиях. М., 1986.
6. ГРУЗДЕВ и др. Химическая защита растений. М,. 1987.
7. Защита кормовых культур от вредителей и болезней в Казахстане / сб. трудов КазНИИЗР/. Алматы., 1979.
8. Инструкция по техники безопасности при хранений, транспортировке и применений пестицидов в сельском хозяйстве. М., 1985.
9. Инструкция по протравлению семян с/х культур пленкообразующим составами на основе водорастворимых полимеров NаКМЦ и
ПВС. М.,1986.
10. МЕЛЬНИКОВ Н.Н. И ДР. Пестициды окружающая среда М., 1977.
11. Меры борьбы с вредителями и болезнями зерновых и зернобобовых культур в Казахстане.+/Тем . сборник КазСХИ/. Алматы 1986.
12. 2013-2022 пестицидтер тізімі.
13. WWW.google.com
14. www.pesticidy.ru
15. Сағитов А.О., Исенова Г.Ж., Рвайдарова Г.О., Нұржанов Ө.С., Қалмақбаев Т.Ж. Өсімдіктіхимиялыққорғау.
2. БЕЛЕЦКИЙ И. Н. Технология применения гербецидов. Л., 1989г.
3. БУРЧЕНКО П. Н. и др. Рекомендации по внедрению интенсивных технологий по возделванию с/х культур. М, 1982.
4. ГОЛЫШИН Н. М. Фунгициды в сельском хозяйстве. М, 1982.
5. ГОЛЫШИН Н. М. и др. Защита зерновых культур при интенсивных технологиях. М., 1986.
6. ГРУЗДЕВ и др. Химическая защита растений. М,. 1987.
7. Защита кормовых культур от вредителей и болезней в Казахстане / сб. трудов КазНИИЗР/. Алматы., 1979.
8. Инструкция по техники безопасности при хранений, транспортировке и применений пестицидов в сельском хозяйстве. М., 1985.
9. Инструкция по протравлению семян с/х культур пленкообразующим составами на основе водорастворимых полимеров NаКМЦ и
ПВС. М.,1986.
10. МЕЛЬНИКОВ Н.Н. И ДР. Пестициды окружающая среда М., 1977.
11. Меры борьбы с вредителями и болезнями зерновых и зернобобовых культур в Казахстане.+/Тем . сборник КазСХИ/. Алматы 1986.
12. 2013-2022 пестицидтер тізімі.
13. WWW.google.com
14. www.pesticidy.ru
15. Сағитов А.О., Исенова Г.Ж., Рвайдарова Г.О., Нұржанов Ө.С., Қалмақбаев Т.Ж. Өсімдіктіхимиялыққорғау.
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының географиялық жағдайы.
Сұлы дақылы, өсіру технологиясы, зиянкестері, аурулары арамшөптері және олармен күресу жолдары.
Өсімдік қорғау тәсілдері.Химиялық тәсілдің ерекшеліктері.
Ауыл шаруашылық дақылдарын интенсивті технология негізінде өндірудегі, зиянды организмдерден қорғау жүйесі.
Пестицидпен жұмыс істегенде жеке басты қорғау және еңбек қауіпсіздігін сақтау ережелері
Пестицидтерді қолданғанда табиғи ортаны қорғау талаптары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі таңда агроөндірістік кешеннің негізгі бағыттарының бірі - елімізді ауыл шаруашылық шикізаттары және өнімдері мен тұрақты қамтамасыз ету. БҰҰ тамақ және ауылшаруашылық ұйымының санағы бойынша жыл сайын зиянды ағзалар ауылшаруашылық өнімдерінің 30 пайызын төмендетеді. Оның ішінде топырақтағы ылғал мен қоректік заттарды сіңіретін, күн көзінен көлеңкелейтін, улы тұқымдарымен ластайтын арам шөптердің үлесі мол. Ауылшаруашылық өнімдерінде таралған ауру қоздырғыштары (қара күйе, тат, ақ ұнтақ, таз қотыр, жалған ақ ұнтақ, фитофтороз және т.б.) дәнді залалдап, микотоксиндер (афлатоксиндер, охратоксиндер) түзеді. Талдау бойынша микотоксиндер жоғары улы заттарға (ЛД50 1,6-30 мгкг) жатады. Аурулардың эпифитотиялық таралу жағдайында ауылшаруашылық дақылдары өнімін түгелдей жояды. Жәндіктер, кенелер тез көбейіп, мысалы колорад қоңызы бір мезгілде 3 рет генерацияланып, 30 млн. дана, ал қандала одан да көп жұмыртқа салады. Қазақстанда 2000 жылы жәндіктердің ішінде шегірткенің кең көлемде таралып, егістіктер мен шабындықтарға орасан зиян келтіргені белгілі.
Адамзат өсімдік шаруашылығымен айналысқаннан бастап, өсімдік зиянкестерімен, ауруларымен, арамшөптермен әр түрлі жолдармен күресуде. Өсімдікті химиялық заттармен қорғау осыдан 2000 жыл бұрын басталған. Демокрит (б.э.б.460-380 ж.) өсімдікті аурулардан плинус (б.э.б. 79-23 ж) күл, ұсақталған кипарис жапырақтарын және сұйытылған зәр ерітіндісін өсімдікті қорғау үшін ұсынған. Қазіргі кезде жер шарында адамзат саны жылдан жылға өсуде. Болжам бойынша дүние жүзінде 2040 жылдары халық саны 8,5 млрд. құрауы мүмкін, ал адамзатқа жер өңдеу өнімдерінің мөлшері бірнеше есе артуы тиіс.
Ауылшаруашылық өнімдерін жоғарылату үшін - экстенсивті механикаландыру, топырақ қопсыту тәжірибесін жақсарту, жаңа сұрыптарды алу, т.б. шаралардың кешендері қолданылады. Өсімдікті химиялық әдіспен қорғау негізгісі болып саналады. Ол өзінің биологиялық және экономикалық тиімділігімен ерекшеленеді.Сондықтан өсімдікті қорғайтын химиялық заттардың өндірісі жылдан жылға артуда. Мысалы АҚШ-да 20 мың препарат тіркелген (675 әсер етуші заттар) оның ішінде 470-і ауылшаруашылықта қолданылады. Ресейде (194 әсер етуші заттар) 633 препарат тіркелген, ал Қазақстанда пестицидтер тізімін 249 дана құрайды.
Өсімдікті қорғайтын химиялық заттар ауылшарушылық дақылдары өнімін арттырады, механикалық және адам қолымен жасалатын жұмыстарды жеңілдетеді.
Пестицидтерді ауылшаруашылығында қолдану негізгі мәселелердің бірі болғанымен, олардың қоршаған ортаға, адамзатқа кері әсерінің бар екенін ескеру қажет. Пестицидтерді экология жағынан қауіпсіз қолдану өте маңызды. Қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін пестицидтердің көпшілігі табиғатта кездеспейтін синтетикалық улағыш заттар. Пайдаланылған пестицидтердің қалдық мөлшерлері қоршаған орта нысандарында жиналып, пайдалы флора мен фаунаға кері әсерін тигізуі мүмкін. Пестицидтер - химиялық улы заттар, оларды дұрыс қолданбау қоршаған ортаның биологиялық нысандарына, адам өмірі мен жануарлар әлеміне қауіпті. Химиялық заттар - өсімдіктерді қорғауда, олардың сыртқы пішінін, дәм сапасын және азық-түлік құнарлылығын өзгертіп, өсімдік бойындағы зат алмасу процестеріне әсерін тигізеді.
Сондықтан ауылшаруашылық дақылдарын, орман және жайылым алқаптарын зиянды ағзалардан қорғау үшін пайдаланылатын пестицидтердің қолдану регламентін (мерзімі, жұмсалу мөлшері, қайталау) қатаң түрде сақтау қажет. Сол сияқты ауылшаруашылық дақылдарынан алынатын тамақ өнімдерінде пестицидтер қалдығы гигиеналық норматив бойынша ең жоғарғы рұқсат етілген препараттар мөлшерінен аспауын қадағалау керек.
Өсімдікті химиялық қорғау пестицидтердің физикалық- химиялық, токсикологиялық қасиеттерін, зиянды ағзаларға, қоршаған ортаның элементтеріне әсерін, қарқынды технологияда интегралды қорғау шараларында қолданылуын зерттейтін ғылым.
Өсімдікті химиялық қорғау курсының негізгі мақсаты - заманауи пестицидтерді талапқа сай қолдануға, әсер ету механизмінің табиғатын зерттеуге, барынша тиімді және қауіпсіз қолдануға үйретеді.
Өсімдікті химиялық қорғау курсының талаптары - ауылшаруашылық дақылдарын қорғау әдістерін жақсарту үшін, әр түрлі химиялық қорғағыш заттардың зиянды ағзаларға және мәдени өсімдіктерге әсерін зерттеу.
Өсімдікті химиялық қорғағыш заттардың барлығы адам ағзасына және жан-жануарларға зиянды болғандықтан, пестицидтермен жұмыс жасау кезінде сақталатын жеке және қоғамдық қауіпсіздік шаралары қарастырылған.
1 бөлім Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының географиялық жағдайы.
Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы - Семей қаласынан оңтүстік батысқа қарай Шыңғыстаудың бөктерінде орналасқан.
Аудан 1928 жылы құрылған. Жер көлемі 20,9 мың км². Халық саны 16978 адам. Ауданның экономикасының негізгі бағыты - мал шаруашылығы.(1-сурет)
1-сурет. Абай ауданы эмблемасы.
Ауданның батысы мен солтүстігі ұсақ шоқылы жазық. Оңтүстігінде Шыңғыстау жоталары жатыр. Облыстың климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық, құрғақ. Қар қарашадан наурызға дейін жатады. Қаңтар айының орташа температурасы - 14,2 С; шілдеде - 20,7 С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 250-300 мм. Жауын-шашын:
солтүстік-шығысында 350 - 380 мм
оңтүстік-шығысында 250 - 300 мм
батысында 200 - 250 мм аралығында
КендіАлтайдыңбатысбөлігінде 1000 - 1500 мм
Облысбойыншавегетациялықкезең 175 - 200 тәуліктіқұрайды.
Облыстың, әсіресеКенді Алтай өңіріжербетісуларына бай. ОларЕртісөзені мен Балқаш - Алакөлалаптарынажатадыжәненегізінен өзендердентұрады. Шаған, Ащы су, Қарауыл, Құндызды, Шет, Мұқыр сияқты өзендер бар.
Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған. Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы оңтүстіктің қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады.
Ауданның жері қоңыр және сортаң топырақты келеді. Өсімдіктерден далалық өңірде селеу, бетеге, жусан, ши, таулы өңірлерде терек, қайың, өзен бойларында тал, қарақат, мойыл өседі. А. ш-на пайдаланатын Жер аумағы 3271,2 мың га (2006), оның ішінде егістік жері 66,6 мың га, шабындық 61,4 мың га, жайылым 3141,1 мың га (2001).
2 бөлім.
2.1. Сұлы дақылының өсіру технологиясы.
Сұлы- біржылдық азық-түліктік және малазықтық өсімдік, оның дәнінде 12-13% белок, 40-45% крахмал, 4-6% май болады. Оның белогының құрамында адамға және жануарларға қажетті айырбасқа жатпайтын барлық амин қышқылдары бар; құрамындағы май жоғары сіңімділігімен ерекшеленеді. В1 (тиамин) дәрумені сұлыда бидай мен арпаға қарағанда анағұрлым жоғары. Сондықтан сұлы және оның өңдеу өнімдері диэтикалық, балалардың қоректенуінде қолданылады. Сұлы астығынан әртүрлі жармалар (үлпектер, геркулес, кисель ұны) дайындалады.
2-сурет. Сұлы дақылы
Сұлының химиялық құрамында әртүрлі қоректік заттардың мол болуына байланысты оны көптеген жануарларға мал азығы ретінде өсіреді.
Сұлыны мал азығына басымырақ пайдаланады: оның бір кило астығы малазықтық құндылық эквиваленті және бір азықтық өлшем ретінде қабылданған. Бұл барлық жануарлар түрлеріне, оның ішінде жас төлдерге өте жақсы мал азығы болып табылады. Сұлыны сиыржоңышқа, егістік асбұршақпен араластырып өсіру кең тараған. Оны ноғатық, сиыржоңышқа және бұршақ тұқымдас дақылдар қоспасымен пішенге өсіреді. Сұлының таралу ауқымы бидай мен арпаға қарағанда шектеулі. Қазақстандағы егістік көлемі орта есеппен 5 жылда (2005-2009жж) небәрі 157,4 мың га шамасында болды.
Бұл дақылдың өнім потенциалы айтарлықтай жоғары: егіншілік мәдениеті жоғары болғанда 30-40 цга және орташа егіншілік жүйесінде 20-25 цга деңгейінде бола алады.
Сұлының Қазақстандағы астық өнімі орта есеппен 2005-2009 жылдары 12 цга құрады.
Ботаникалық сипаттамасы. Сұлы қоңырбастар тұқымдасына жатады. П. И. Жуковскийдің жүйелеуі бойынша ол екі секцияға бөлінеді:
AvenaGriseb- барлық түрлері біржылдық (нағыз) сұлылар; бұған 16 мәдени және жабайы түрлер біріктірілген.
AvenastrumKoch - түрлері көпжылдықтар, олар шалғындық астық тұқымдастар және малазықтық шөп ретінде пайдаланылады.
Avena туысының өсімдіктерінде гүл шоғыры, қомақты, қысылған немесе бірбүйірлі болып келетін сіпсебас (шашақ). Шашақ орталық біліктен тұрады және ол сабақтың жалғасы болып табылады, одан 2-3 дәрежелі бұтақтар тарайды, әрбір бұтақтың басында 2-3 гүлді немесе көпгүлді масақшалар орналасқан. Масақша қауыздары ірі, әрі жалпақ, жарғақты және көпжүйкелі. Гүл қауыздары дәнді тығыз қаптаған. Дәнннің бүкіл беті жұмсақ түктермен көмкерілген.
Жабайы сұлы түрлері астық дақылдары және басқа танаптық дақылдар егістіктерін ластайды.
Қоршаған ортаға қоятын талаптары. Температураға талаптары. Сұлы- қоңыржай климаттың өсімдігі. Тұқымдары 1-20 С өне бастайды. Көктеу мен түптену кезеңдерінде салқындау (15-180 С) ауа-райы дұрысырақ. Егін көгі қысқа мерзімді бозқырауды- 7-80 С жақсы көтереді. Өсімдіктерінің дамуына қарай оның төменгі температураға төзімділігі төмендей береді және гүлдену кезеңіндегі бозқырау ол үшін қауіпті. Толысу кезеңінде салқынға сезімталдығы шамалы, оның астығы (дәндері)- 4-50 С бозқырауды қалыпты көтереді.
Өсіп-жетілу (вегетация) кезеңінде сұлы үшін белсенді температура жиынтығы ерте пісетін сорттарында- 1000-15000С, орташа мерзімдегілерінде- 1350-16500С, ал кещ пісетін сорттарында- 1500-18000С.
Сұлы тез дамитын тамыр жүйесіне байланысты жаздық бадай мен арпаға қарағанда көктемгі құрғақшылықтан аз зардап шегеді.
Жоғары температура және жазғы ауа құрғақшылығын жаздық мен арпаға қарағанда сұлы нашар көтереді. 38-400С-да 4-5 сағаттан кейін сұлы өсімдігінің устице құрылымы сал ауруына шалдығады (ал жаздық бидайда ол 10-17 сағ., арпада- 25-30 сағ.соң басталады).
Дәннің толысуы сұлыда бидайға қарағанда төменірек температурада қалыпты жүреді. Сұлы жоғары температурадан осы кезеңінде ғана емес, сонымен қатар гүлдену және дәннің толысу кезеңдерінде де қиыншылық көреді. Ыстық ұруға сұлы өте бейім келеді. Оның үстіне жапырақтар жасыл күйінде қурап қалады, масақша қауыздары ағарып кетеді. Вегетативтік мүшелерінің қалыптасу кезеңдеріндегі оңтайлы температура 12-160С.
Ылғалға талаптары. Сұлы ылғал сүйгіш өсімдік. Қабықты дәндері жалаңаш дәнді дақылдарға қарағанда бөрту үшін көбірек ылғалды талап етеді.
Сұлының тұқымы өну кезеңінде өзінің массасының 65%-дай су сіңіреді. Сұлының транспирациялық коэффиценті 400-600 аралығында өзгереді. Оның ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау кезеңі өсімдіктердің түтікке шығуынан шашақтануға дейін, әәсіресе шашақтануға 10-15 тәулік қалған кездегі топырақтағы ылғал тапшылығы өте қауіпті.
Сұлы барынша жоғары астық өнімін ылғалды, жаздың бірінші жартысындағы жауын-шашынды жылдары береді. Солтүстік аудандарда жаздың екінші жартысындағы жауатын мол ылғалды сұлы нашар пайдаланады, өсімдіктерде сабан өркендер түзіледі де вегетация кезеңі созылып кетеді, нәтижесінде бозқырауға дейін сұлы пісіп үлгермейді.
Топыраққа талаптары. Сұлы салытырмалы түрде топырақ талғамайды, алайда құмдақ және сортаңдау топырақтарда нашар өседі де сазданған жерлерді көтере алады. Ол үшін барынша байланған, қиын еритін түрде болса да қоректік заттары көп топырақтар жарамды. Басқа астық дақылдарына қарағанда қышқыл мүкті алқаптарда жақсы өсе береді. Сортаңданған топырақтардың оған жарамдылығы шамалы.
Өсіп-жетілу (вегетация) кезеңі- 70-100 тәулік.
Өсіруге рұқсат еткен сорттары:
Синельниковский 14- Ақмола, СҚО, Қостанай облыстарында;
Мирный- Ақмола, СҚО, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында;
Скакун, Черниговский 28- Қарағанды обылысында;
Ертіс- Солтүстік Қазақстан облысында;
Бітік- Ақмола, Қызылорда, СҚО;
Льговский 82- Шығыс Қазақстан облысында;
Казахстанский 70- Алматы, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында.
Астыққа өсіру технологиясы. Ауыспалы егістегі орны.(алғы дақылдар). Тамыр жүйесінің дамуы және қоректік заттарды жақсы сіңіруіне байланысты сұлы бидай мен арпаға қарағанда топырақ құнарлығына аздау талап қоятын дақыл деп есептеледі. Алайда сұлының астық өнімі жақсы алғы дақылдардан кейін күрт артады, сондықтан оны отамалы және дәнді бұршақ дақылдарынан кейін орналастырған дұрыс. Ол көп мөлшерде азотты қажетсінеді, осыған байланысты оған дәнді бұршақ дақылдары, әсіресе асбұршақ жақсы алғы дақыл болып табылады. Фитосанитарлық жағдайға байланысты сұлыны өзінен және арпадан кейін орналастырмаған жөн.
Топыраққа аз талғамы, алғашқы кезеңдегі шапшаң өсуі және жоғары жапырақтылығы ауыспалы егісте сұлыны соңғы дақыл ретінде орналастыруға мүмкіндік береді. Ауыспалы егісте оны соңғы дақыл етіп орналастырғанда басқа дақылдармен салыстырғанда астық өнімін шамалы ғана төмендетеді. Сонымен қатар жақсартылған агротехника шараларына оның қайтарымы мол.
Сұлыға цикадамен жұқтырылатын вирустық ауру шашақтың шыратылу (закукливание)- қауіпті болып табылады. Бұл ауруға,ол көктеу және түптену кезеңдерінде барынша бейім және сұлыға көп зиян шектіреді.
Тыңайтқыштар. Сұлы органикалық және минералды, әсіресе азотты тыңайтқыштарды жақсы қажетсінеді, сонымен қатар ол органикалық және минералдық тыңайтқыштардың соңғы әсерін жақсы пайдаланады. Алайда олар алғы дақылдарда жетімсіз болса, онда себумен бірге Р2О5 берген жөн (15-20 кгга ә.е.з.мөлшерінде).
Тыңайтқыштардың жетімсіздігінен Солтүстік Қазақстан аймағында сұлы үшін тыңайтқыш енгізілмейді, ол әдетте сүрі танабына бидайға енгізілген тыңайтқыштардың соңғы әсерін пайдаланады.
Сұлы үшін топырақ өңдеудің негізгі мақсаты- оның өсуіне және дамуына қолайлы жағдайлар жасау, топырақта оңтайлы ауа- ылғал және қоректік заттар ережесін қамтамасыз ету, жалпы алғанда сұлыға топырақ өңдеу жүйесі арпаға ұқсас.
Экологиялық және экономикалық себептерге байланысты топырақ өңдеу мақсаттары мүмкіндігінше жұмыс операцияларының санын,өңдеу қарқындылығын азайтуды қарастырған дұрыс, басқаша айтқанда, минималды топырақ өңдеу жағдайына егістікті тікелей себу ойдағыдай жауап береді. Қыста қар тоқтату (СВУ-2,6, СВШ-7, СВШ-10) ылғал қорын молықтыруға көп септігін тигізеді. Көктемгі ылғал жабу (БИГ-3, жалпақ дискілі сыдыра жыртқыштар), себу алдыңдағы топырақ өңдеу (КПШ-5, КПШ-4, КТС-8, КТС-10-2 ж.б).
Тұқымды себуге дайындау. Тазалау, бірінші (негізгі) және екінші дәндерді бөлу, сұлы триерлерін пайдаланып ірі дәндерді сұрыптау, құрғақ ауада қыздыру және дәрілеу жұмыстарын қарастырады. Негізінен аталған агрошаралар бидайға ұқсас. Алайда тұқымды дәрілеуде кейбір ерекшеліктерді есте ұстаған жөн: қатты қаракүйеге қарсы Витавакс 200 ФФ, 34% (2,5-3 кгт), ал тозаңды қаракүйені 40% формалиннің судағы ерітіндісін (1:80 қатынасындай) пайдаланып (0,38 лт) тұншықтыру тәсілімен дәрілегенде өңделген тұқымды брезент жапқыштың астында 4 сағат ұстайды да, соңынан ауада кептіріледі,
Себу мерзімі - Қазақстанда сұлыны астыққа өсірудің маңызды агрошарасы. Биологиясына байланысты сұлы ерте мерзімде себілетін дақыл. Алайда Солтүстік Қазақстанда ерте себілген сұлы төмен астық өнімін береді, ең алдымен қыста болатын тоң қабатының баяу жібуінің әсерінен топырақтағы микробиологиялық үдерістің әлі әлсіз жүруінен сұлыға азот қоректік затының жетімсіздігімен түсіндіріледі. Аталған ерекшелік негізінен сұлы дақылына тән, өйткені ол өсіп - жетілуінің басында өте тез өседі, ал сұлыны әдетте азот қоректік затының қоры аз топырақтарға орналастырылады. Оның үстіне, ерте себілген егістіктер Қазақстанда әдетте байқалатын көктемгі және ерте жазғы құрғақшылыққа тап болады да сұлының ширатылу ауруына ұрынады, осының нәтижесінде өнім күрт төмендеп кетеді. Айтарлықтай ерте себілгенде сұлының толысу кезеңі де қолайсыз жағдайларда өтеді.
Жоғары температурада (кейде өте ыстықта) піскенде сұлы қабықтылығы жоғары және ұсақ дән қалыптастырады.
Солтүстік Қазақстанда сұлының оңтайлы себу мерзімі - 25 мамыр-5 маусым аралығы. Өйткені аталған аймақтың далалы және орманды - дала аудандарында өте ерте себілген сұлы егістігі ширатылудан көп зардап шегеді. Ауруға ұрынған сұлы молынан түптенеді және мүлде шашақ түзбейді, әсіресе бұл ауру ылғалды жазда күштірек байқалады.
30 мамыр - 5 маусымда себілгенде сұлының ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау мерзімі түтікке шығу - шашақтану - аймақта жиі болатын жаздың екінші жартысындағы мол жауын-шашынға сәйкес келеді. Орталық Қазақстанда сұлының жақсы себу мерзімі 28-30 мамыр. Батыс және Шығыс Қазақстан жағдайлары сұлының оңтайлы себу мерзімін мамырдың 15-нен 25-не дейін аралыққа жылжытады.
Себу мөлшері топырақ, климат жағдайларына қарай 2,5-4,5млнга өнгіш тұқым аралығында өзгереді: Қарағанды, Павлодар облыстарында 2,5-3,5; Ақмола, Қостанай -3,5-4; Солтүстік Қазақстан облысында - 4,0-4,5 млнга.
Солтүстік аудандардың ауыр топырақтарында тұқымның себу тереңдігі 4-5 см, механикалық құрамы жеңіл топырақтарды кеш себілгенде және ылғал жетімсіз болғанда-6-8 см.
Егістікті күтіп-баптау себуден кейінгі топырақты тығыздаудан басталады. Салқын және ылғалды көктемде арамшөптерге қарсы және топырақ қабыршығын құрту мақсатында тұқым өскіндері, дән ұзындығына тең кезеңде егістікке көлденең бағытта тісті тырмалармен тырмалау жүргізіледі.
Қос жапырақты арамшөптерді құрту үшін жазғы бидай егістігінде қолданылатын гербицидтердің бірімен сұлының түптену кезеңінде бүріккен дұрыс.
Егінді жинау. Сұлы біркелкі піспейді, әсіресе сабан өркен(подгон) көп болады. Пісу кезеңінде бір өсімдіктің әртүрлі шашақтарында, тіпті бір шашақтың өзінде дәндердің пісуінде алшақтық байқалады.
Сұлы дәніне пластикалық заттардың жинақталуы бидайға қарағанда ұзағырақ жүреді, сондықтан тым ерте жинағанда айтарлықтай бөлігі толысып үлгермейді.
Сұлы сабанының пісуі дәннің пісуінен өте кешігеді (дәннің жинау кезеңінде сабақтары әлі жасылдау және өте ылғалды күйде болады). Сондықтан сұлының ең оңтайлы жинау мерзімі - шашақтағы масақшалардың жоғарғы бөлігі толық пісіп, ал төменгі бөлігі балауызданып пісу кезеңіне жеткенде жинау барынша тиімді деп есептеледі.
Дестеде түсіргенде немесе бастырғаннан кейін дән толық пісіп-жетіледі де себу сапа көрсеткіштері қалыпты жағдайда болады. Мұндай жинау тәсілінде сабаны мал азықтық құндылығы да жоғары.
2.2 Сұлының зиянкестеріне сипаттама
Жолақ цикада- тең қанаттылар отрядының цикада тұқымдасына жатады. Ересек цикаданың ұзындығы 3,5-5 мм, күңгірт сары немесе қоңырқай түсті, алдыңғы қанаттарының ұшы доғаланып бітеді және қоңыр түсті жүйкелермен көмкерілген. Аяқтары ақшыл сары.(2-сурет)
Зиянкес күздік бидайдың немесе астық тұқымдас көпжылдық шөптердің сабағында немесе жапырағында тілікке салынған жұмыртқа күйінде қыстайды. Личинкалары оңтүстікте сәуір, солтүстікте мамыр, осыған орай ересек цикадалар оңтүстікте мамырдың басында, солтүстікте маусымның бас кезінде шығады. Олардың ең көп шығатын мерзімі жаздық егіннің түптену фазасында және сабақтану фазасының бас кезіне туракеледі.
2- сурет. Ересек цикада
Ересек цикада және олардың личинкалары өсімдіктің сабағы мен жапырағының шырынын сорып қоректенеді. Соның нәтижесінде зақымданған жапырақта ақшыл ұсақ дақтар пайда болады. Өсімдіктің өсуі тежеледі. Зиянкес дәнді дақылдардың барлығын, ал құрғақшылық жылдары әсіресе жаздық бидай мен арпаны қатты зақымдайды. Сонымен қатар цикадалар бидайдың, сұлының, күріштің және басқа астық тұқымдас дақылдардың мозайка, қортық, қуыршақтану сияқты аса қауіпті вирус ауруларын таратады.
Зиянды цикадалардың бұл түрінен басқа Қазақстанда қара цикада, алты нүктелі цикада деген түрлері де кездеседі. Олар көбінесе солтүстік далалық аудандарда едәуір зиян келтіреді.
Сұлы бітесі. Қанатсыз негіз салушы ұрғашы бітенің ұзындығы 2,7-3 мм, жасылдау немесе сарғыш-қоңыр, аяқтары, мұртшалары, шырын түтікшелері, құйрықшасы ұзын. Қанатты ұрғашы бітенің көкірек бөлімі қызғылт-қоңыр, құрсағы жасыл түсті.
Зиянды бақашық. Жартылай қатты қанаттылар немесе қандалалар отрядының қалқаншалы бақашықтар тұқымдасына жатадыы.
Ұзындығы 10-13 мм, көлденеңі 6-7 мм, қалқаншасы дөңестеу келген және қанаттары мен құрсағын түгелдей жауып жатады. Жалпы түсі ақшыл-сарыданқара-қоңырға дейін өзгереді. Бүйір жағынан қарағанда тасбақаға өте ұқсайды. Бақашық қандала деп атайтын себебі осыдан.(3-сурет)
3-сурет. Зиянды бақашық.
Зиянды бақашық қандала Ресей мен Украинаның оңтүстік аудандарында, Кавказда, Орта Азия республикаларында, ал Қазақстанда Орал, Ақтөбе, Шымкет, Жамбыл, Алматы, Талдықорған облыстарында таралған. Жылына бір генерация беріп көбейеді.
Көктемде орташа тәулік температурасы 14-16, ал күндізгі температура 200 С асқанда, яғни жазғы егіс көктеп шыққан кезде қандалалар егінге қарай ұша бастайды. Олардың жаппай ұшу мерзімі және оның ұзақтығы негізінен көктемгі ауа райының жағдайларына байланысты.
Зиянды бақашық қандала дәнді дақылдардың барлық түрлерін- жаздық бидайды, қара бидайды, арпаны, сұлыны, ал жемшөптік дақылдардан еркекшөпті, бидайықты т.б ерте көктемнен бастап өнімді жинап алуға дейін зақымдайды.
Бақашық қандала сорып зақымдаған астық дәнін басқа сау дәндерден ажыратып алуға болады. Дәннің қандала сорып жарақаттаған жерінде қара-қоңыр нүкте қалады.
Кресті қоңыз. Қоңыздың ұзындығы 11-13 мм, денесі мен аяқтары металдық жарқылы бар қара түсті. Үстіңгі қанаттары сарғылт-қоңыр, онда якорь тәрізді қара таңба болады, арқасының алдыңғы бөлігін түк басқан.
Қазақстанда Орал, Ақтөбе, Талдықорған, Семей, Шығыс Қазақстан облыстарында және Орталық Қазақстанның кейбір аудандарында таралған.
Генерациясы екі жылдық. Ересек қоңыздар бидайдың гүлдену фазасы аяқталған кезде шығады да бидайдың, арпа мен сұлының, бидайықтың және де басқа астық тұқымдас өсімдіктердің пісіп жетілмеген дәндерімен қоректенеді. Егінде олар астықтың қамырлану фазасына дейін қоректенеді. Күздік астықтың егісінде қоңыздар біркелкі таралады, ал жаздық егіннің тек көлденеңі 50 метрлік шеткі жағында ғана кездеседі. Жаппай өсіп-өнген жылдары егіннің 1 шаршы метріне 10-15 қоңыздан келеді. Ал 1 шаршы метрге бір қоңыздан келген жағдайда өнімнің шығыны гектарына 0,3-0,4 центнерге дейін жетеді.
Кәдімгі сүлікше қоңыз. Қатты қанаттылар отрядының жапырақ жемірлері тұқымдасына жатады. Ресейдің европалық бөлігінің далалық және орманды-далалық аймағында, Орта Азияда таралған. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік- шығысындағы тау етектеріне орналасқан аудандарда осы тұқымдастың қызыл кеуделі сүлікше деп аталатын түрі зиян келтіреді.
Қоңыздардың ұзындығы 4-6 мм. Жалпы түсі жасылдау көк. Жұмыртқасы сопақша, сары.(4-сурет)
4-сурет. Сүлікше қоңыз.
Осыған байланысты ол медицина сүлігіне өте ұқсас. Зиянкесті сүлікше деп аталу себебі осыдан.
Сүлікше қоңыздың генерациясы бір жылдық. Ересек қоңыз фазасында жер бетіне таяу топырақ арасында қыстап шығады. Қазақстанның оңтүстігіндегі тау етектеріне орналасқан аудандарда қоңыздар сәуір айының аяғы мен мамыр айының бас кезінде қысқы ұйқыдан оянып, дәнді дақылдардың көктерімен қоректене бастайды. Олар көбінесе жұмсақ жас жапырақтарды кеміріп жейді. Зақымданған жапырақтардың бетінде сопақша тесіктер пайда болады.
Сүлікше қоңыздың қуыршақ фазасы 14-25 күнге дейін созылады. Көктемде қоңыздардың саны онша көп болмайды. Личинкалар зақымданған жапырақтарда ұзынша келген ақ жолақтар мен саңылаулар пайда болады. Жапырақ беті 25-50 процентке дейін зақымдалса, бидайдың өнімі 30-38 процент кемиді. Бидайдан басқа арпа мен сұлыны, кейде жүгері мен тарыны да зақымдайды.
Астықтың барылдақ қоңызы. Қатты қанаттылар отрядының барылдақ қоңыздар тұқымдасына жатады. Ресейдің европалық бөлігінің оңтүстік дала зонасында, Кавказда және Орта Азияда таралған. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарының кейбір аудандарында (Жамбыл, Шымкент) оңтүстік астық барылдағы зиян келтіреді.
Астықтың барылдақ қоңызының ӀӀ және ӀӀӀ жастағы личинкалары топырақ арасында 20-30 см тереңдікте қыстайды. Зақымданған жапырақтар түте-түтесі шығып, бір- біріне жабысқан талшықтар шумағы түрінде көрінеді. Арпа, сұлы, қара бидай, жүгері және басқа дақылдарға қарағанда күздік бидайды көбірек зақымдайды.
Шведтік шыбындар. Екі түрі кездеседі, арпаның шведтік шыбыны және сұлының шведтік шыбыны. Олар қос қанаттылар отрядының астық шыбындары тұқымдасына жатады. Өте кең таралған және астық тұқымдас өсімдіктер өсетін жерлердің барлығында кездеседі. Қазақстанда көбінесе Солтүстік және Орталық Қазақстанның далалық және орманды- далалық аудандары мен оңтүстік - шығыс және шығыс облыстардың тау етектеріндегі аудандарында едәуір зиян келтіреді.
Дене құрылысы жағынан шведтік шыбындар бір-біріне өте ұқсас, сондықтан бұларды бір-бірінен тек тіршілік ету ерекшеліктері арқылы ғана ажыратады. Арпаның шведтік шыбыны көбінесе арпа, бидай және сұлы егістерінде кездеседі. Ал сұлының шведтік шыбыны- сұлыны көбірек ұнатады және ол өте ылғал сүйгіш болады.(5-сурет)
5-сурет. Барылдақ қоңыз
Шведтік шыбындар толық жетілген личинка фазасында күздік дақылдардың және көпжылдық астық тұқымдас өсімдіктердің сабақтарының ішінде қыстап шығады да, көктемде сол жерде қуыршаққа айналады. Шыбындардың ұшып шығуы оңтүстік облыстарда сәуір айының екінші жартысында, Орталық және Солтүстік облыстарда мамыр айының бірінші жартысында байқалады. Шыбындардың тіршілік әрекеттері үшін ең қолайлы температура 15-240С аралығы. Температура 80С-тан төмен болған кезде қимыл әрекетін тоқтатады.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында шыбындар жылына 4-5, ал солтүстік облыстарында 3-4 генерация беріп дамиды. Шведтік шыбындардың жаппай ұшу кезеңдері үшеу. Бірінші кезең жаздық егіннің көктеуі мен түптенуі. Бидай, арпа, сұлы және жүгері дақылдарының негізгі зақымдануы осы кезеңде байқалады. Екінші кезең - арпаның масақтану фазасы. Үшінші кезең тамыз және қыркүйек айларында Бидай, арпа, сұлы және жүгері дақылдарының негізгі зақымдануы осы кезеңде байқалады. Екінші кезең - арпаның масақтану фазасы. Үшінші кезең тамыз және қыркүйек айларында
Дакылдыңжәне зиянкестің аты
Қыстайтынстадиясықыстайтынжері
Зақым келтіретін стадиясы зақымның түрi
Жылына неше ұрпақ береді
Қай стадиясы жоюға ыңғайлы дәрілеу мерзімі
Сұлы, Жолақ цикада
Шөптердің сабағында немесе жапырағында тілікке салынған жұмыртқа күйінде қыстайды
Ересек цикада және олардың личинкалары өсімдіктің сабағы мен жапырағының шырынын сорып қоректенеді
Ересек цикада және личинкалыры кезінде, 2-3 ұрпақ береді.
дернәсілі
Сұлы, зиянды бақашық
Бақашық қандала
Жылына бір генерация беріп көбейеді
дернәсілі
Кәдімгі сүлікше қоңыз.
Ересек қоңыз фазасында жер бетіне таяу топырақ арасында қыстап шығады.
жұмсақ жас жапырақтарды кеміріп жейді. Зақымданған жапырақтардың бетінде сопақша тесіктер пайда болады.
Сүлікше қоңыздың генерациясы бір жылдық
дернәсілі
Астықтың барылдақ қоңызы
Астықтың барылдақ қоңызының ӀӀ және ӀӀӀ жастағы личинкалары топырақ арасында 20-30 см тереңдікте қыстайды.
. Зақымданған жапырақтар түте-түтесі шығып, бір-біріне жабысқан талшықтар шумағы түрінде көрінеді
2-3 рет
Дернәсілі
Шведтік шыбындар.
Шведтік шыбындар толық жетілген личинка фазасында күздік дақылдардың және көпжылдық астық тұқымдас өсімдіктердің сабақтарының ішінде қыстап шығады да, көктемде сол жерде қуыршаққа айналады
Бидай, арпа, сұлы және жүгері дақылдарының негізгі зақымдануы осы кезеңде байқалады. Екінші кезең - арпаның масақтану фазасы. Үшінші кезең тамыз және қыркүйек айларында Бидай, арпа, сұлы және жүгері дақылдарының негізгі зақымдануы осы кезеңде байқалады. Екінші кезең - арпаның масақтану фазасы. Үшінші кезең тамыз және қыркүйек айларында
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында шыбындар жылына 4-5, ал солтүстік облыстарында 3-4 генерация беріп дамиды
жұмырқұрттары
Астық тұқымдас дәнді дақылдар зиянкестерімен күрес шараларының жүйесі
1) Ауыспалы егісті енгізу және дақылдардың кезектілік тәртібін сақтау зиянкестердің таралуын тежейді, әсіресе барылдақ қоңыздың, гессен шыбыны мен жаға шыбындарының, сабақ егеушілердің көбеймеуіне әсер етеді.
2) Егістік жерлерді үйлесімді мерзімдерде сапалы етіп жыртып, топырақты баптау- бидай трипсінің, дәннің сұр көбелегінің, гессен шыбыны мен астық шыбындарының, сабақ егеушілердің және т.б қыстауға кететін және қыстап шыққан фазаларының сан мөлшерін едәуір азайтады.
3) Зиянкестердің даму ерекшеліктерін еске ала отырып, егінді дер кезінде және қысқа мерзім ішінде себу- өсімдіктердің даму фазасы мен зиянкестердің арасындағы синхрондықты бұзады. Солтүстік Қазақстанда үйлесімді мерзімнің соңғы кезінде себілген жаздық бидай егісіне астықтың жолақ бүргесі айтарлықтай зиян келтірмейді, ал дән көбелегінің жұлдызқұрттары және гессен шыбыны мен шведтік шыбындардың личинкалары оны аз зақымдайды.
4) Астық өнімін қысқа мерзім ішінде бөлшектеп жинап алу дән көбелегі, зиянды бақашық, астық қоңыздары, гессен шыбыны сияқты зиянкестердің зақымдауынан келетін шығынды азайтады.
Химиялық күрес тәсілі- зиянкестердің сан мөлшері зияндылық критериясынан, яғни экономикалық табалдырықтан асқан егіс далалырында ғана қолданылады. Егіннің көгін барылдақ қоңыздың личинкасынан қорғау үшін тұқыммен қосып базудиннің немесе волатонның 5%-тік түйірлі препараттарын топыраққа сіңіреді (50-75 кгга).
Астықтың жолақ бүргесі мен сабақ бүргелеріне қарсы күресті дәнді дақылдарды себуден бұрын бастайды. Егер көктемде қыстап шыққан қоңыздардың шоғырланған жерлеріне, сай мен жыраларға және басқа егістікке жақын учаскелерге 40% э.к.метафос (гектарына 0,5-1 л) бүркеді.
Дәнді дақылдар көктеп шыққаннан кейін зиянкестердің комплексіне қарсы күрес, егер егіннің 1 шаршы метріне келетін жолақ бүргелерінің саны 400-500, қандала, цикадалар, сабақ бүргелерінің жалпы саны 200 шамасынан, ал гессен шыбынының энтомологиялық сачокпен 100 рет қаққанда түсетін саны 10 артса ғана жүргізіледі. Бұл жағдайда егіске метафос 400 к.э.( 0,5-1 лга) бүркеді.
Көктемде зиянды бақашықтың қыстап шыққан қандалаларының 1 шаршы метр жерге келетін саны жаздық астық егісінде біреуден, күздікте екіден артса, егіске мына төменде көрсетілген препараттардың біреуін бүркеді: волатон 50% к.э.( 1,6 лга), метафос 40% к.э.(1лга), вофатокс 30% с.ұ(1,4 кгга). Өте аз көлемді бүрку үшін карбофос қолданылады. Бұл препараттың шығыны 1,5-3 кгга.
Жаздық астықтың түптенуінің аяқ кезі мен сабақтануының бас кезінде сүлікше қоңыз личинкаларының әр 10 өсімдікке келетін саны бестен артса, егістікке метатион 50% к.э.(0,6-1 лга) болмаса фазалон 35% к.э.(1,5-2 лга) бүркеді.
2.3. Сұлы дақылының аурулары
Дәнді дақылдардың сары таты - кесел республиканың көптеген аймақтарында кең таралған, әсіресе оңтүстік, оңтүстік-шығыс облыстардың тау және тау бөктері алқаптарында астықты қатты залалдайды.
Аурудың белгісі өсімдіктердің масақтану кезеңінде кейде ертерек білінеді. Өсімдік жапырағында майда қызыл-сары немесе ашық-сары ұнтақты бөртпелер қатарласып, ретпен, кейде тізбектелген сызықша тәрізді орналасады. Жапырақтан басқа өсімдіктің жапырақ қынабы, кейде сабағы, қылтанағы, масақ қабыршақтары және дәндері ауруға шалдығады. Залалданған ұлпалар түссізденіп, жапырақ қурап, кейін эпидермис астында қара бөртпелер (телий бөртпелер) пайда болады.(6-сурет)
Ауру қоздырғышы - PucciniastriiformisWest. саңырауқұлағы. Қоздырғыштың дамуы жартылай циклмен өтеді. Аралық иесі белгісіз. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ урединиоспораларының бірнеше ұрпағы түзіледі. Урединиоспоралары бір клеткалы, түсі қызыл-сары, шар тәрізді немесе сопақша, көлемі 18-32 х 14-25 мкм, қабығы түссіз, ұсақ тікенекті.(6-сурет)
6-сурет. Сары тат
Телий бөртпелер жапырақтың астыңғы бетінде және жапырақ қынабында майда, түсі қара-қоңыр, сызықша орналасқан эпидермиспен жабылған дақ түрінде пайда болдаы. Телиоспоралары екі клеткалы, ұзынша, шоқпар тәрізді, көлемі 26-56 х 13-24 мкм, төбесі тегіс, түсі қоңыр, сабағы қысқа, түссіз.
Күзде саңырауқұлақ жіпшесі күздік бидайды залалдап, оның жапырағында сақталады да, көктемде түзілген урединиоспоралар жаздыққа көшеді. Жаздық пен күздік аралығында саңырауқұлақ жерге түскен бидай тұқымынан өз бетінше өнген өскінде сақталады.
Тау және тау бөктеріндегі аймақтарда астық тұқымдас жабайы өсімдіктерде саңырауқұлақ жіпшумақ түрінде сақталады. Қоздырғыштың қолайлы даму температурасы 15-170С. Өсімдіктің залалдануы су тамшысы (ылғал) болған жағдайда өтеді.
Бидайдан басқа сары тат ауруымен сұлы, арпа, қара бидай және көп жылдық астық тұқымдас жабайы өсімдіктер залалданады.
Сары тат ауруының қоздырғышы физиологиялық расалар мен биотиптерге жіктеледі. Қырғыз және Өзбек республикаларының Қазақстанмен шектес аймақтарында сары таттың 30 физиологиялық расалары тіркелген.
Бұл кеселдің салдарынан өсімдіктің жапырағы қурап, дәндері семіп, залалданған тұқымның өнуі 20%, ал егін өнімі 18-30% кемиді.
Сұлының тәжді таты - бұл ауру сұлы егілетін барлық аудандарында кездесіп, республиканың солтүстігінде Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында жаппай дамиды.
Ауру белгісі сұлының шашақтану кезеңінде түсі қызыл-сары пішіні дөңгелек бөртпелер жапырақтың екі бетінде, кейде жапырақ қынабында және масақ қабықшаларында білінеді. Вегетацияның соңында урединийлердіңайналасын-да қара, жылтыр эпидермиспен жабылған телий бөртпелер түзіледі.(7-сурет)
7-cурет. Тәжді тат
Ауру қоздырғышы - PucciniacoroniferaKleb. саңырауқұлағы. Қоздырғыш толық циклды дамиды, аралық иесі итшомырт. Урединийоспоралары сопақтау, көлемі 28-37х15-28мкм, бір клеткалы, түсі сары, ұсақ тікенекті, қабығы қалың. Телиоспоралардың көлемі мен пішіні әр түрлі 34-56х13-20мкм, түсі қара-қоңыр, көбінесе олар шоқпар тәрізді, екі клеткалы, сабағы қысқалау, жоғарғы бөлігінде 1-8 тәжі тәрізді өскіндері бар, сондықтан да оны тәжді тат деп атайды.
Республиканың солтүстігінде саңырауқұлақ вегетациялық кезеңде 5-6 урединий ұрпағын береді. Бұл аурумен негізінен сұлы, сонымен қатар қара сұлы залалданады.
Соған байланысты қара сұлы да аурудың негізгі қоры болып табылады. Сұлының тәжді татының қолайлы даму температурасы 16-220С және ұзақ уақыт (4 сағат) сақталатын шық немесе майда ақ жаңбыр.
Залалданған өсімдіктің физиологиялық, биохимиялық процестері бұзылып, дәннің саны мен сапасы төмендейді.
Дәнді дақылдардың ақ ұнтағы - кесел Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында кең таралған.
Бұл ауруға өсімдіктің сабағы, жапырағы, жапырақ қынабы, кейде масағы шалдығады. Жас өсімдіктердің мүшелерінде ақ түсті өңез түзіледі.(8-сурет) Кесел жапырақтардан сабақты бойлап жоғарғы бөліктерге тарайды. Өңез үстінде саңырауқұлақтың конидия тасушысы мен конидиялары түзіледі. Конидиялары бірнеше ұрпақ беріп, ауруды таратады. Өңез бірте-бірте киіздей тығыздалып, бетінде жеміс дене-клейстотецийлер түзіледі. Ауру қарқынды дамығанда өңез масағына да тарайды.
8-сурет. Ақ ұнтақ ауруы.
Ауру қоздырғышы - Erysiphegraminis DC. саңырауқұлағы. Қоздырғыш күздік пен жаздық бидай, арпа, қара бидай, сұлы және т.б. көптеген дәнді-дақылдарды залалдайды. Оның жіпшумағы жақсы дамыған, көп клеткалы, субстрат үстіне орналасып, оған аппрессорийлар мен гаусторийлар арқылы тіркеледі. Гаусторийлар клетка (жасуша) ішіне еніп, саңырауқұлақ-ты қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ конидиялармен тарайды. Кони-диялары түссіз, бір клеткалы, цилиндр немесе бөшке тәрізді, көлемі 16-30 х 8-14мкм, тізбектеліп түзіледі.
Клейстотецийлер шар тәрізді, диаметрі 135-280мкм, топтасып жіпшумаққа батып орналасады. Қосымшалары көп, қысқа, ашық-қоңыр түсті, қарапайым, кейде сәл бұтақталған. Жеміс дене ішінде жұмыртқа немесе эллипс тәрізді 8-10, кейде 30 дейін қалталары болады, оның ішінде 4-8 қалтаспоралар орналасады. Аскоспоралары (қалтаспора) эллипс тәрізді, көлемі 20-23 х 10-13мкм.
Клейстотецийлер өсімдік қалдықтарында қыстап, көктемде аскоспоралар жетіліп, өсімдікті алғаш залалдайды да жаңа жіпшумақ түзіліп, бетінде конидиялар мен конидия тасушылар пайда болады. Кейбір аудандарда аскоспоралар күзде жетіліп, күздік бидайды залалдап, көктемде жаздық бидайға көшеді. Залалдану 3-300С температура аралығында, 50-100% ылғалдылықта жүреді. Инкубациялық кезең 3-11 күн.
Қоздырғыштың 30-дан астам биологиялық формалары жеке дақылдарға (бидай, қара бидай, арпа, сұлы) арнайы бейімделген. Әрбір форманың бірнеше физиологиялық расалары бар.
Залалданған жапырақтар мерзімінен бұрын қурап, өсімдік кеш масақтанып, мезгілсіз пісіп, масақта дән түзілмейді, ал түзілсе, ол семіп, сапасы төменденіп, өнім шығымы 10-35% кемиді.
Сұлыны аурулардан қорғау шараларының жүйесі
Ауруға төзімді сорттарды енгізу.
Астық егістігіне жақын орналасқан (500м қашықтыққа дейін) аралық ие-өсімдіктерін жою.
Ауру қорын жоюға бағытталған шаралар: ауыспалы егістікті сақтау; ауыспалы егістік құрамындағы астық дақылдарын бір-бірінен алшақтату; күздік пен жаздықтарды қатар екпеу; аңызды сыдыра жырту; өсімдік қалдығын қысқа мерзімде ыдыратып, ондағы ауру қорын жою үшін терең сүдігер жырту.
Астық тұқымдас жабайы өсімдіктерді жою.
Ерте егілген күздік бидай қоңыр және сары тат ауруларымен қатты залалданады, сондықтан егінді қолайлы мерзімде себу.
Минералды тыңайтқыштарды толық енгізу, өсімдік төзімділігін арттыру үшін фосфор, калий тыңайтқыштарының жоғары мөлшерін беру.
Тұқымды себер алдында микроэлементтермен (Mo, Mn, Zn, Cu, Co) өңдеу.
Егінді қысқа мерзімде, шығынсыз жинау.
Аурудың дамуына ауа-райы қолайлы жылдары, яғни эпифитотияның алдын алу үшін егістіктерді, әсіресе тұқымдықтарды 25% байлетон, с.ұ. - 0,5-1 кгга; 25% импакт, с.к.-0,5 лга; 25% тилт, к.э. -0,5 лга фунгицидтерімен мерзімінде бүрку қажет.
Аурулар туралы негізгі деректер № 2 кесте
Дақылдың аурудың және ауру қоздырғыштың аттары
Қыстайтынстадиясықыстайтынжері
Инфекцияның
көзі
жиналатынжері
Зақымдалатын бөліктері аурудың белгілері
Дәнді дақылдардың сары таты
Инфекцияның негізгі қоры - ауру түйнектер және оның қалдықтары
урединиоспора
Аурудың белгісі өсімдіктердің масақтану кезеңінде кейде ертерек білінеді. Өсімдік жапырағында майда қызыл-сары немесе ашық-сары ұнтақты бөртпелер қатарласып, ретпен, кейде тізбектелген сызықша тәрізді орналасады. Жапырақтан басқа өсімдіктің жапырақ қынабы, кейде сабағы, қылтанағы, масақ қабыршақтары және дәндері ауруға шалдығады. Залалданған ұлпалар түссізденіп, жапырақ қурап, кейін эпидермис астында қара бөртпелер (телий бөртпелер) пайда болады
Сұлының тәжді таты
Қара сұлы аурудың негізгі қоры болып табылады
Телиоспора
Ауру белгісі сұлының шашақтану кезеңінде түсі қызыл-сары пішіні дөңгелек бөртпелер жапырақтың екі бетінде, кейде жапырақ қынабында және масақ қабықшаларында білінеді. Вегетацияның соңында урединийлердіңайналасын-да қара, жылтыр эпидермиспен жабылған телий бөртпелер түзіледі.
Дәнді дақылдардың ақ ұнтағы
Клейстотецийлер өсімдік қалдықтарында қыстап, көктемде аскоспоралар жетіліп, өсімдікті алғаш залалдайды да жаңа жіпшумақ түзіліп, бетінде конидиялар мен конидия тасушылар пайда болады
Клейстотеций
Бұл ауруға өсімдіктің сабағы, жапырағы, жапырақ қынабы, кейде масағы шалдығады. Жас өсімдіктердің мүшелерінде ақ түсті өңез түзіледі
2.4. Сұлы арамшөптері:
Алабота (Марьбелая, Chenopodіumalbum). Ол өзі аттас тұқымдастарына жататын ерте пісетін жаздық арамшөп. Алаботаның жапырақтары мен сабағы ұн тəріздес жұқа ақ қабатпен жабылған. Гүлдері өңсіз. Алаботаның тұқымының сыртында қатты қауашығы бар, сондықтан оларды алдын ала буландырмаса малдардың асқазанында қортылмай, қиымен бірге түседі (9-сурет). Көңді органикалық тыңайтқыш ретінде қолданғанда танаптарды ластайды. Топырақта алаботаның тұқымы өзінің өнгіштік қабілетін 10 жəне одан да көп жыл бойы сақталады. Алабота негізінен дəнді дақылдар (күріштен басқа), бұршақ тұқымдастар, жүгері, мақта, зығыр, қант, қызылшасы, картоп егістерін латайды.
9 - сурет. Алабота
Қызылқұйрық гүлтəжі (Amaranthusretreflexus) қызылқұйрықтар тұқымдасына жататын, кеш пісетін арамшөп. Сабағы тік бойлап өсіп, биіктігі 15-120см-ге дейін жетеді. Бұл өте өсімтал арамшөп. Негізінен тұқыммен көбейеді. Бір түп өсімдік жарты миллионға дейін тұқым береді. Тұқымы өте ұсақ, диаметрі 0,9-1,5 мм шамасында, түсі қара, сырты жылтыр(10-сурет). Өте ұсақ болғандықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының географиялық жағдайы.
Сұлы дақылы, өсіру технологиясы, зиянкестері, аурулары арамшөптері және олармен күресу жолдары.
Өсімдік қорғау тәсілдері.Химиялық тәсілдің ерекшеліктері.
Ауыл шаруашылық дақылдарын интенсивті технология негізінде өндірудегі, зиянды организмдерден қорғау жүйесі.
Пестицидпен жұмыс істегенде жеке басты қорғау және еңбек қауіпсіздігін сақтау ережелері
Пестицидтерді қолданғанда табиғи ортаны қорғау талаптары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі таңда агроөндірістік кешеннің негізгі бағыттарының бірі - елімізді ауыл шаруашылық шикізаттары және өнімдері мен тұрақты қамтамасыз ету. БҰҰ тамақ және ауылшаруашылық ұйымының санағы бойынша жыл сайын зиянды ағзалар ауылшаруашылық өнімдерінің 30 пайызын төмендетеді. Оның ішінде топырақтағы ылғал мен қоректік заттарды сіңіретін, күн көзінен көлеңкелейтін, улы тұқымдарымен ластайтын арам шөптердің үлесі мол. Ауылшаруашылық өнімдерінде таралған ауру қоздырғыштары (қара күйе, тат, ақ ұнтақ, таз қотыр, жалған ақ ұнтақ, фитофтороз және т.б.) дәнді залалдап, микотоксиндер (афлатоксиндер, охратоксиндер) түзеді. Талдау бойынша микотоксиндер жоғары улы заттарға (ЛД50 1,6-30 мгкг) жатады. Аурулардың эпифитотиялық таралу жағдайында ауылшаруашылық дақылдары өнімін түгелдей жояды. Жәндіктер, кенелер тез көбейіп, мысалы колорад қоңызы бір мезгілде 3 рет генерацияланып, 30 млн. дана, ал қандала одан да көп жұмыртқа салады. Қазақстанда 2000 жылы жәндіктердің ішінде шегірткенің кең көлемде таралып, егістіктер мен шабындықтарға орасан зиян келтіргені белгілі.
Адамзат өсімдік шаруашылығымен айналысқаннан бастап, өсімдік зиянкестерімен, ауруларымен, арамшөптермен әр түрлі жолдармен күресуде. Өсімдікті химиялық заттармен қорғау осыдан 2000 жыл бұрын басталған. Демокрит (б.э.б.460-380 ж.) өсімдікті аурулардан плинус (б.э.б. 79-23 ж) күл, ұсақталған кипарис жапырақтарын және сұйытылған зәр ерітіндісін өсімдікті қорғау үшін ұсынған. Қазіргі кезде жер шарында адамзат саны жылдан жылға өсуде. Болжам бойынша дүние жүзінде 2040 жылдары халық саны 8,5 млрд. құрауы мүмкін, ал адамзатқа жер өңдеу өнімдерінің мөлшері бірнеше есе артуы тиіс.
Ауылшаруашылық өнімдерін жоғарылату үшін - экстенсивті механикаландыру, топырақ қопсыту тәжірибесін жақсарту, жаңа сұрыптарды алу, т.б. шаралардың кешендері қолданылады. Өсімдікті химиялық әдіспен қорғау негізгісі болып саналады. Ол өзінің биологиялық және экономикалық тиімділігімен ерекшеленеді.Сондықтан өсімдікті қорғайтын химиялық заттардың өндірісі жылдан жылға артуда. Мысалы АҚШ-да 20 мың препарат тіркелген (675 әсер етуші заттар) оның ішінде 470-і ауылшаруашылықта қолданылады. Ресейде (194 әсер етуші заттар) 633 препарат тіркелген, ал Қазақстанда пестицидтер тізімін 249 дана құрайды.
Өсімдікті қорғайтын химиялық заттар ауылшарушылық дақылдары өнімін арттырады, механикалық және адам қолымен жасалатын жұмыстарды жеңілдетеді.
Пестицидтерді ауылшаруашылығында қолдану негізгі мәселелердің бірі болғанымен, олардың қоршаған ортаға, адамзатқа кері әсерінің бар екенін ескеру қажет. Пестицидтерді экология жағынан қауіпсіз қолдану өте маңызды. Қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін пестицидтердің көпшілігі табиғатта кездеспейтін синтетикалық улағыш заттар. Пайдаланылған пестицидтердің қалдық мөлшерлері қоршаған орта нысандарында жиналып, пайдалы флора мен фаунаға кері әсерін тигізуі мүмкін. Пестицидтер - химиялық улы заттар, оларды дұрыс қолданбау қоршаған ортаның биологиялық нысандарына, адам өмірі мен жануарлар әлеміне қауіпті. Химиялық заттар - өсімдіктерді қорғауда, олардың сыртқы пішінін, дәм сапасын және азық-түлік құнарлылығын өзгертіп, өсімдік бойындағы зат алмасу процестеріне әсерін тигізеді.
Сондықтан ауылшаруашылық дақылдарын, орман және жайылым алқаптарын зиянды ағзалардан қорғау үшін пайдаланылатын пестицидтердің қолдану регламентін (мерзімі, жұмсалу мөлшері, қайталау) қатаң түрде сақтау қажет. Сол сияқты ауылшаруашылық дақылдарынан алынатын тамақ өнімдерінде пестицидтер қалдығы гигиеналық норматив бойынша ең жоғарғы рұқсат етілген препараттар мөлшерінен аспауын қадағалау керек.
Өсімдікті химиялық қорғау пестицидтердің физикалық- химиялық, токсикологиялық қасиеттерін, зиянды ағзаларға, қоршаған ортаның элементтеріне әсерін, қарқынды технологияда интегралды қорғау шараларында қолданылуын зерттейтін ғылым.
Өсімдікті химиялық қорғау курсының негізгі мақсаты - заманауи пестицидтерді талапқа сай қолдануға, әсер ету механизмінің табиғатын зерттеуге, барынша тиімді және қауіпсіз қолдануға үйретеді.
Өсімдікті химиялық қорғау курсының талаптары - ауылшаруашылық дақылдарын қорғау әдістерін жақсарту үшін, әр түрлі химиялық қорғағыш заттардың зиянды ағзаларға және мәдени өсімдіктерге әсерін зерттеу.
Өсімдікті химиялық қорғағыш заттардың барлығы адам ағзасына және жан-жануарларға зиянды болғандықтан, пестицидтермен жұмыс жасау кезінде сақталатын жеке және қоғамдық қауіпсіздік шаралары қарастырылған.
1 бөлім Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының географиялық жағдайы.
Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы - Семей қаласынан оңтүстік батысқа қарай Шыңғыстаудың бөктерінде орналасқан.
Аудан 1928 жылы құрылған. Жер көлемі 20,9 мың км². Халық саны 16978 адам. Ауданның экономикасының негізгі бағыты - мал шаруашылығы.(1-сурет)
1-сурет. Абай ауданы эмблемасы.
Ауданның батысы мен солтүстігі ұсақ шоқылы жазық. Оңтүстігінде Шыңғыстау жоталары жатыр. Облыстың климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық, құрғақ. Қар қарашадан наурызға дейін жатады. Қаңтар айының орташа температурасы - 14,2 С; шілдеде - 20,7 С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 250-300 мм. Жауын-шашын:
солтүстік-шығысында 350 - 380 мм
оңтүстік-шығысында 250 - 300 мм
батысында 200 - 250 мм аралығында
КендіАлтайдыңбатысбөлігінде 1000 - 1500 мм
Облысбойыншавегетациялықкезең 175 - 200 тәуліктіқұрайды.
Облыстың, әсіресеКенді Алтай өңіріжербетісуларына бай. ОларЕртісөзені мен Балқаш - Алакөлалаптарынажатадыжәненегізінен өзендердентұрады. Шаған, Ащы су, Қарауыл, Құндызды, Шет, Мұқыр сияқты өзендер бар.
Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған. Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы оңтүстіктің қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады.
Ауданның жері қоңыр және сортаң топырақты келеді. Өсімдіктерден далалық өңірде селеу, бетеге, жусан, ши, таулы өңірлерде терек, қайың, өзен бойларында тал, қарақат, мойыл өседі. А. ш-на пайдаланатын Жер аумағы 3271,2 мың га (2006), оның ішінде егістік жері 66,6 мың га, шабындық 61,4 мың га, жайылым 3141,1 мың га (2001).
2 бөлім.
2.1. Сұлы дақылының өсіру технологиясы.
Сұлы- біржылдық азық-түліктік және малазықтық өсімдік, оның дәнінде 12-13% белок, 40-45% крахмал, 4-6% май болады. Оның белогының құрамында адамға және жануарларға қажетті айырбасқа жатпайтын барлық амин қышқылдары бар; құрамындағы май жоғары сіңімділігімен ерекшеленеді. В1 (тиамин) дәрумені сұлыда бидай мен арпаға қарағанда анағұрлым жоғары. Сондықтан сұлы және оның өңдеу өнімдері диэтикалық, балалардың қоректенуінде қолданылады. Сұлы астығынан әртүрлі жармалар (үлпектер, геркулес, кисель ұны) дайындалады.
2-сурет. Сұлы дақылы
Сұлының химиялық құрамында әртүрлі қоректік заттардың мол болуына байланысты оны көптеген жануарларға мал азығы ретінде өсіреді.
Сұлыны мал азығына басымырақ пайдаланады: оның бір кило астығы малазықтық құндылық эквиваленті және бір азықтық өлшем ретінде қабылданған. Бұл барлық жануарлар түрлеріне, оның ішінде жас төлдерге өте жақсы мал азығы болып табылады. Сұлыны сиыржоңышқа, егістік асбұршақпен араластырып өсіру кең тараған. Оны ноғатық, сиыржоңышқа және бұршақ тұқымдас дақылдар қоспасымен пішенге өсіреді. Сұлының таралу ауқымы бидай мен арпаға қарағанда шектеулі. Қазақстандағы егістік көлемі орта есеппен 5 жылда (2005-2009жж) небәрі 157,4 мың га шамасында болды.
Бұл дақылдың өнім потенциалы айтарлықтай жоғары: егіншілік мәдениеті жоғары болғанда 30-40 цга және орташа егіншілік жүйесінде 20-25 цга деңгейінде бола алады.
Сұлының Қазақстандағы астық өнімі орта есеппен 2005-2009 жылдары 12 цга құрады.
Ботаникалық сипаттамасы. Сұлы қоңырбастар тұқымдасына жатады. П. И. Жуковскийдің жүйелеуі бойынша ол екі секцияға бөлінеді:
AvenaGriseb- барлық түрлері біржылдық (нағыз) сұлылар; бұған 16 мәдени және жабайы түрлер біріктірілген.
AvenastrumKoch - түрлері көпжылдықтар, олар шалғындық астық тұқымдастар және малазықтық шөп ретінде пайдаланылады.
Avena туысының өсімдіктерінде гүл шоғыры, қомақты, қысылған немесе бірбүйірлі болып келетін сіпсебас (шашақ). Шашақ орталық біліктен тұрады және ол сабақтың жалғасы болып табылады, одан 2-3 дәрежелі бұтақтар тарайды, әрбір бұтақтың басында 2-3 гүлді немесе көпгүлді масақшалар орналасқан. Масақша қауыздары ірі, әрі жалпақ, жарғақты және көпжүйкелі. Гүл қауыздары дәнді тығыз қаптаған. Дәнннің бүкіл беті жұмсақ түктермен көмкерілген.
Жабайы сұлы түрлері астық дақылдары және басқа танаптық дақылдар егістіктерін ластайды.
Қоршаған ортаға қоятын талаптары. Температураға талаптары. Сұлы- қоңыржай климаттың өсімдігі. Тұқымдары 1-20 С өне бастайды. Көктеу мен түптену кезеңдерінде салқындау (15-180 С) ауа-райы дұрысырақ. Егін көгі қысқа мерзімді бозқырауды- 7-80 С жақсы көтереді. Өсімдіктерінің дамуына қарай оның төменгі температураға төзімділігі төмендей береді және гүлдену кезеңіндегі бозқырау ол үшін қауіпті. Толысу кезеңінде салқынға сезімталдығы шамалы, оның астығы (дәндері)- 4-50 С бозқырауды қалыпты көтереді.
Өсіп-жетілу (вегетация) кезеңінде сұлы үшін белсенді температура жиынтығы ерте пісетін сорттарында- 1000-15000С, орташа мерзімдегілерінде- 1350-16500С, ал кещ пісетін сорттарында- 1500-18000С.
Сұлы тез дамитын тамыр жүйесіне байланысты жаздық бадай мен арпаға қарағанда көктемгі құрғақшылықтан аз зардап шегеді.
Жоғары температура және жазғы ауа құрғақшылығын жаздық мен арпаға қарағанда сұлы нашар көтереді. 38-400С-да 4-5 сағаттан кейін сұлы өсімдігінің устице құрылымы сал ауруына шалдығады (ал жаздық бидайда ол 10-17 сағ., арпада- 25-30 сағ.соң басталады).
Дәннің толысуы сұлыда бидайға қарағанда төменірек температурада қалыпты жүреді. Сұлы жоғары температурадан осы кезеңінде ғана емес, сонымен қатар гүлдену және дәннің толысу кезеңдерінде де қиыншылық көреді. Ыстық ұруға сұлы өте бейім келеді. Оның үстіне жапырақтар жасыл күйінде қурап қалады, масақша қауыздары ағарып кетеді. Вегетативтік мүшелерінің қалыптасу кезеңдеріндегі оңтайлы температура 12-160С.
Ылғалға талаптары. Сұлы ылғал сүйгіш өсімдік. Қабықты дәндері жалаңаш дәнді дақылдарға қарағанда бөрту үшін көбірек ылғалды талап етеді.
Сұлының тұқымы өну кезеңінде өзінің массасының 65%-дай су сіңіреді. Сұлының транспирациялық коэффиценті 400-600 аралығында өзгереді. Оның ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау кезеңі өсімдіктердің түтікке шығуынан шашақтануға дейін, әәсіресе шашақтануға 10-15 тәулік қалған кездегі топырақтағы ылғал тапшылығы өте қауіпті.
Сұлы барынша жоғары астық өнімін ылғалды, жаздың бірінші жартысындағы жауын-шашынды жылдары береді. Солтүстік аудандарда жаздың екінші жартысындағы жауатын мол ылғалды сұлы нашар пайдаланады, өсімдіктерде сабан өркендер түзіледі де вегетация кезеңі созылып кетеді, нәтижесінде бозқырауға дейін сұлы пісіп үлгермейді.
Топыраққа талаптары. Сұлы салытырмалы түрде топырақ талғамайды, алайда құмдақ және сортаңдау топырақтарда нашар өседі де сазданған жерлерді көтере алады. Ол үшін барынша байланған, қиын еритін түрде болса да қоректік заттары көп топырақтар жарамды. Басқа астық дақылдарына қарағанда қышқыл мүкті алқаптарда жақсы өсе береді. Сортаңданған топырақтардың оған жарамдылығы шамалы.
Өсіп-жетілу (вегетация) кезеңі- 70-100 тәулік.
Өсіруге рұқсат еткен сорттары:
Синельниковский 14- Ақмола, СҚО, Қостанай облыстарында;
Мирный- Ақмола, СҚО, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында;
Скакун, Черниговский 28- Қарағанды обылысында;
Ертіс- Солтүстік Қазақстан облысында;
Бітік- Ақмола, Қызылорда, СҚО;
Льговский 82- Шығыс Қазақстан облысында;
Казахстанский 70- Алматы, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында.
Астыққа өсіру технологиясы. Ауыспалы егістегі орны.(алғы дақылдар). Тамыр жүйесінің дамуы және қоректік заттарды жақсы сіңіруіне байланысты сұлы бидай мен арпаға қарағанда топырақ құнарлығына аздау талап қоятын дақыл деп есептеледі. Алайда сұлының астық өнімі жақсы алғы дақылдардан кейін күрт артады, сондықтан оны отамалы және дәнді бұршақ дақылдарынан кейін орналастырған дұрыс. Ол көп мөлшерде азотты қажетсінеді, осыған байланысты оған дәнді бұршақ дақылдары, әсіресе асбұршақ жақсы алғы дақыл болып табылады. Фитосанитарлық жағдайға байланысты сұлыны өзінен және арпадан кейін орналастырмаған жөн.
Топыраққа аз талғамы, алғашқы кезеңдегі шапшаң өсуі және жоғары жапырақтылығы ауыспалы егісте сұлыны соңғы дақыл ретінде орналастыруға мүмкіндік береді. Ауыспалы егісте оны соңғы дақыл етіп орналастырғанда басқа дақылдармен салыстырғанда астық өнімін шамалы ғана төмендетеді. Сонымен қатар жақсартылған агротехника шараларына оның қайтарымы мол.
Сұлыға цикадамен жұқтырылатын вирустық ауру шашақтың шыратылу (закукливание)- қауіпті болып табылады. Бұл ауруға,ол көктеу және түптену кезеңдерінде барынша бейім және сұлыға көп зиян шектіреді.
Тыңайтқыштар. Сұлы органикалық және минералды, әсіресе азотты тыңайтқыштарды жақсы қажетсінеді, сонымен қатар ол органикалық және минералдық тыңайтқыштардың соңғы әсерін жақсы пайдаланады. Алайда олар алғы дақылдарда жетімсіз болса, онда себумен бірге Р2О5 берген жөн (15-20 кгга ә.е.з.мөлшерінде).
Тыңайтқыштардың жетімсіздігінен Солтүстік Қазақстан аймағында сұлы үшін тыңайтқыш енгізілмейді, ол әдетте сүрі танабына бидайға енгізілген тыңайтқыштардың соңғы әсерін пайдаланады.
Сұлы үшін топырақ өңдеудің негізгі мақсаты- оның өсуіне және дамуына қолайлы жағдайлар жасау, топырақта оңтайлы ауа- ылғал және қоректік заттар ережесін қамтамасыз ету, жалпы алғанда сұлыға топырақ өңдеу жүйесі арпаға ұқсас.
Экологиялық және экономикалық себептерге байланысты топырақ өңдеу мақсаттары мүмкіндігінше жұмыс операцияларының санын,өңдеу қарқындылығын азайтуды қарастырған дұрыс, басқаша айтқанда, минималды топырақ өңдеу жағдайына егістікті тікелей себу ойдағыдай жауап береді. Қыста қар тоқтату (СВУ-2,6, СВШ-7, СВШ-10) ылғал қорын молықтыруға көп септігін тигізеді. Көктемгі ылғал жабу (БИГ-3, жалпақ дискілі сыдыра жыртқыштар), себу алдыңдағы топырақ өңдеу (КПШ-5, КПШ-4, КТС-8, КТС-10-2 ж.б).
Тұқымды себуге дайындау. Тазалау, бірінші (негізгі) және екінші дәндерді бөлу, сұлы триерлерін пайдаланып ірі дәндерді сұрыптау, құрғақ ауада қыздыру және дәрілеу жұмыстарын қарастырады. Негізінен аталған агрошаралар бидайға ұқсас. Алайда тұқымды дәрілеуде кейбір ерекшеліктерді есте ұстаған жөн: қатты қаракүйеге қарсы Витавакс 200 ФФ, 34% (2,5-3 кгт), ал тозаңды қаракүйені 40% формалиннің судағы ерітіндісін (1:80 қатынасындай) пайдаланып (0,38 лт) тұншықтыру тәсілімен дәрілегенде өңделген тұқымды брезент жапқыштың астында 4 сағат ұстайды да, соңынан ауада кептіріледі,
Себу мерзімі - Қазақстанда сұлыны астыққа өсірудің маңызды агрошарасы. Биологиясына байланысты сұлы ерте мерзімде себілетін дақыл. Алайда Солтүстік Қазақстанда ерте себілген сұлы төмен астық өнімін береді, ең алдымен қыста болатын тоң қабатының баяу жібуінің әсерінен топырақтағы микробиологиялық үдерістің әлі әлсіз жүруінен сұлыға азот қоректік затының жетімсіздігімен түсіндіріледі. Аталған ерекшелік негізінен сұлы дақылына тән, өйткені ол өсіп - жетілуінің басында өте тез өседі, ал сұлыны әдетте азот қоректік затының қоры аз топырақтарға орналастырылады. Оның үстіне, ерте себілген егістіктер Қазақстанда әдетте байқалатын көктемгі және ерте жазғы құрғақшылыққа тап болады да сұлының ширатылу ауруына ұрынады, осының нәтижесінде өнім күрт төмендеп кетеді. Айтарлықтай ерте себілгенде сұлының толысу кезеңі де қолайсыз жағдайларда өтеді.
Жоғары температурада (кейде өте ыстықта) піскенде сұлы қабықтылығы жоғары және ұсақ дән қалыптастырады.
Солтүстік Қазақстанда сұлының оңтайлы себу мерзімі - 25 мамыр-5 маусым аралығы. Өйткені аталған аймақтың далалы және орманды - дала аудандарында өте ерте себілген сұлы егістігі ширатылудан көп зардап шегеді. Ауруға ұрынған сұлы молынан түптенеді және мүлде шашақ түзбейді, әсіресе бұл ауру ылғалды жазда күштірек байқалады.
30 мамыр - 5 маусымда себілгенде сұлының ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау мерзімі түтікке шығу - шашақтану - аймақта жиі болатын жаздың екінші жартысындағы мол жауын-шашынға сәйкес келеді. Орталық Қазақстанда сұлының жақсы себу мерзімі 28-30 мамыр. Батыс және Шығыс Қазақстан жағдайлары сұлының оңтайлы себу мерзімін мамырдың 15-нен 25-не дейін аралыққа жылжытады.
Себу мөлшері топырақ, климат жағдайларына қарай 2,5-4,5млнга өнгіш тұқым аралығында өзгереді: Қарағанды, Павлодар облыстарында 2,5-3,5; Ақмола, Қостанай -3,5-4; Солтүстік Қазақстан облысында - 4,0-4,5 млнга.
Солтүстік аудандардың ауыр топырақтарында тұқымның себу тереңдігі 4-5 см, механикалық құрамы жеңіл топырақтарды кеш себілгенде және ылғал жетімсіз болғанда-6-8 см.
Егістікті күтіп-баптау себуден кейінгі топырақты тығыздаудан басталады. Салқын және ылғалды көктемде арамшөптерге қарсы және топырақ қабыршығын құрту мақсатында тұқым өскіндері, дән ұзындығына тең кезеңде егістікке көлденең бағытта тісті тырмалармен тырмалау жүргізіледі.
Қос жапырақты арамшөптерді құрту үшін жазғы бидай егістігінде қолданылатын гербицидтердің бірімен сұлының түптену кезеңінде бүріккен дұрыс.
Егінді жинау. Сұлы біркелкі піспейді, әсіресе сабан өркен(подгон) көп болады. Пісу кезеңінде бір өсімдіктің әртүрлі шашақтарында, тіпті бір шашақтың өзінде дәндердің пісуінде алшақтық байқалады.
Сұлы дәніне пластикалық заттардың жинақталуы бидайға қарағанда ұзағырақ жүреді, сондықтан тым ерте жинағанда айтарлықтай бөлігі толысып үлгермейді.
Сұлы сабанының пісуі дәннің пісуінен өте кешігеді (дәннің жинау кезеңінде сабақтары әлі жасылдау және өте ылғалды күйде болады). Сондықтан сұлының ең оңтайлы жинау мерзімі - шашақтағы масақшалардың жоғарғы бөлігі толық пісіп, ал төменгі бөлігі балауызданып пісу кезеңіне жеткенде жинау барынша тиімді деп есептеледі.
Дестеде түсіргенде немесе бастырғаннан кейін дән толық пісіп-жетіледі де себу сапа көрсеткіштері қалыпты жағдайда болады. Мұндай жинау тәсілінде сабаны мал азықтық құндылығы да жоғары.
2.2 Сұлының зиянкестеріне сипаттама
Жолақ цикада- тең қанаттылар отрядының цикада тұқымдасына жатады. Ересек цикаданың ұзындығы 3,5-5 мм, күңгірт сары немесе қоңырқай түсті, алдыңғы қанаттарының ұшы доғаланып бітеді және қоңыр түсті жүйкелермен көмкерілген. Аяқтары ақшыл сары.(2-сурет)
Зиянкес күздік бидайдың немесе астық тұқымдас көпжылдық шөптердің сабағында немесе жапырағында тілікке салынған жұмыртқа күйінде қыстайды. Личинкалары оңтүстікте сәуір, солтүстікте мамыр, осыған орай ересек цикадалар оңтүстікте мамырдың басында, солтүстікте маусымның бас кезінде шығады. Олардың ең көп шығатын мерзімі жаздық егіннің түптену фазасында және сабақтану фазасының бас кезіне туракеледі.
2- сурет. Ересек цикада
Ересек цикада және олардың личинкалары өсімдіктің сабағы мен жапырағының шырынын сорып қоректенеді. Соның нәтижесінде зақымданған жапырақта ақшыл ұсақ дақтар пайда болады. Өсімдіктің өсуі тежеледі. Зиянкес дәнді дақылдардың барлығын, ал құрғақшылық жылдары әсіресе жаздық бидай мен арпаны қатты зақымдайды. Сонымен қатар цикадалар бидайдың, сұлының, күріштің және басқа астық тұқымдас дақылдардың мозайка, қортық, қуыршақтану сияқты аса қауіпті вирус ауруларын таратады.
Зиянды цикадалардың бұл түрінен басқа Қазақстанда қара цикада, алты нүктелі цикада деген түрлері де кездеседі. Олар көбінесе солтүстік далалық аудандарда едәуір зиян келтіреді.
Сұлы бітесі. Қанатсыз негіз салушы ұрғашы бітенің ұзындығы 2,7-3 мм, жасылдау немесе сарғыш-қоңыр, аяқтары, мұртшалары, шырын түтікшелері, құйрықшасы ұзын. Қанатты ұрғашы бітенің көкірек бөлімі қызғылт-қоңыр, құрсағы жасыл түсті.
Зиянды бақашық. Жартылай қатты қанаттылар немесе қандалалар отрядының қалқаншалы бақашықтар тұқымдасына жатадыы.
Ұзындығы 10-13 мм, көлденеңі 6-7 мм, қалқаншасы дөңестеу келген және қанаттары мен құрсағын түгелдей жауып жатады. Жалпы түсі ақшыл-сарыданқара-қоңырға дейін өзгереді. Бүйір жағынан қарағанда тасбақаға өте ұқсайды. Бақашық қандала деп атайтын себебі осыдан.(3-сурет)
3-сурет. Зиянды бақашық.
Зиянды бақашық қандала Ресей мен Украинаның оңтүстік аудандарында, Кавказда, Орта Азия республикаларында, ал Қазақстанда Орал, Ақтөбе, Шымкет, Жамбыл, Алматы, Талдықорған облыстарында таралған. Жылына бір генерация беріп көбейеді.
Көктемде орташа тәулік температурасы 14-16, ал күндізгі температура 200 С асқанда, яғни жазғы егіс көктеп шыққан кезде қандалалар егінге қарай ұша бастайды. Олардың жаппай ұшу мерзімі және оның ұзақтығы негізінен көктемгі ауа райының жағдайларына байланысты.
Зиянды бақашық қандала дәнді дақылдардың барлық түрлерін- жаздық бидайды, қара бидайды, арпаны, сұлыны, ал жемшөптік дақылдардан еркекшөпті, бидайықты т.б ерте көктемнен бастап өнімді жинап алуға дейін зақымдайды.
Бақашық қандала сорып зақымдаған астық дәнін басқа сау дәндерден ажыратып алуға болады. Дәннің қандала сорып жарақаттаған жерінде қара-қоңыр нүкте қалады.
Кресті қоңыз. Қоңыздың ұзындығы 11-13 мм, денесі мен аяқтары металдық жарқылы бар қара түсті. Үстіңгі қанаттары сарғылт-қоңыр, онда якорь тәрізді қара таңба болады, арқасының алдыңғы бөлігін түк басқан.
Қазақстанда Орал, Ақтөбе, Талдықорған, Семей, Шығыс Қазақстан облыстарында және Орталық Қазақстанның кейбір аудандарында таралған.
Генерациясы екі жылдық. Ересек қоңыздар бидайдың гүлдену фазасы аяқталған кезде шығады да бидайдың, арпа мен сұлының, бидайықтың және де басқа астық тұқымдас өсімдіктердің пісіп жетілмеген дәндерімен қоректенеді. Егінде олар астықтың қамырлану фазасына дейін қоректенеді. Күздік астықтың егісінде қоңыздар біркелкі таралады, ал жаздық егіннің тек көлденеңі 50 метрлік шеткі жағында ғана кездеседі. Жаппай өсіп-өнген жылдары егіннің 1 шаршы метріне 10-15 қоңыздан келеді. Ал 1 шаршы метрге бір қоңыздан келген жағдайда өнімнің шығыны гектарына 0,3-0,4 центнерге дейін жетеді.
Кәдімгі сүлікше қоңыз. Қатты қанаттылар отрядының жапырақ жемірлері тұқымдасына жатады. Ресейдің европалық бөлігінің далалық және орманды-далалық аймағында, Орта Азияда таралған. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік- шығысындағы тау етектеріне орналасқан аудандарда осы тұқымдастың қызыл кеуделі сүлікше деп аталатын түрі зиян келтіреді.
Қоңыздардың ұзындығы 4-6 мм. Жалпы түсі жасылдау көк. Жұмыртқасы сопақша, сары.(4-сурет)
4-сурет. Сүлікше қоңыз.
Осыған байланысты ол медицина сүлігіне өте ұқсас. Зиянкесті сүлікше деп аталу себебі осыдан.
Сүлікше қоңыздың генерациясы бір жылдық. Ересек қоңыз фазасында жер бетіне таяу топырақ арасында қыстап шығады. Қазақстанның оңтүстігіндегі тау етектеріне орналасқан аудандарда қоңыздар сәуір айының аяғы мен мамыр айының бас кезінде қысқы ұйқыдан оянып, дәнді дақылдардың көктерімен қоректене бастайды. Олар көбінесе жұмсақ жас жапырақтарды кеміріп жейді. Зақымданған жапырақтардың бетінде сопақша тесіктер пайда болады.
Сүлікше қоңыздың қуыршақ фазасы 14-25 күнге дейін созылады. Көктемде қоңыздардың саны онша көп болмайды. Личинкалар зақымданған жапырақтарда ұзынша келген ақ жолақтар мен саңылаулар пайда болады. Жапырақ беті 25-50 процентке дейін зақымдалса, бидайдың өнімі 30-38 процент кемиді. Бидайдан басқа арпа мен сұлыны, кейде жүгері мен тарыны да зақымдайды.
Астықтың барылдақ қоңызы. Қатты қанаттылар отрядының барылдақ қоңыздар тұқымдасына жатады. Ресейдің европалық бөлігінің оңтүстік дала зонасында, Кавказда және Орта Азияда таралған. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарының кейбір аудандарында (Жамбыл, Шымкент) оңтүстік астық барылдағы зиян келтіреді.
Астықтың барылдақ қоңызының ӀӀ және ӀӀӀ жастағы личинкалары топырақ арасында 20-30 см тереңдікте қыстайды. Зақымданған жапырақтар түте-түтесі шығып, бір- біріне жабысқан талшықтар шумағы түрінде көрінеді. Арпа, сұлы, қара бидай, жүгері және басқа дақылдарға қарағанда күздік бидайды көбірек зақымдайды.
Шведтік шыбындар. Екі түрі кездеседі, арпаның шведтік шыбыны және сұлының шведтік шыбыны. Олар қос қанаттылар отрядының астық шыбындары тұқымдасына жатады. Өте кең таралған және астық тұқымдас өсімдіктер өсетін жерлердің барлығында кездеседі. Қазақстанда көбінесе Солтүстік және Орталық Қазақстанның далалық және орманды- далалық аудандары мен оңтүстік - шығыс және шығыс облыстардың тау етектеріндегі аудандарында едәуір зиян келтіреді.
Дене құрылысы жағынан шведтік шыбындар бір-біріне өте ұқсас, сондықтан бұларды бір-бірінен тек тіршілік ету ерекшеліктері арқылы ғана ажыратады. Арпаның шведтік шыбыны көбінесе арпа, бидай және сұлы егістерінде кездеседі. Ал сұлының шведтік шыбыны- сұлыны көбірек ұнатады және ол өте ылғал сүйгіш болады.(5-сурет)
5-сурет. Барылдақ қоңыз
Шведтік шыбындар толық жетілген личинка фазасында күздік дақылдардың және көпжылдық астық тұқымдас өсімдіктердің сабақтарының ішінде қыстап шығады да, көктемде сол жерде қуыршаққа айналады. Шыбындардың ұшып шығуы оңтүстік облыстарда сәуір айының екінші жартысында, Орталық және Солтүстік облыстарда мамыр айының бірінші жартысында байқалады. Шыбындардың тіршілік әрекеттері үшін ең қолайлы температура 15-240С аралығы. Температура 80С-тан төмен болған кезде қимыл әрекетін тоқтатады.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында шыбындар жылына 4-5, ал солтүстік облыстарында 3-4 генерация беріп дамиды. Шведтік шыбындардың жаппай ұшу кезеңдері үшеу. Бірінші кезең жаздық егіннің көктеуі мен түптенуі. Бидай, арпа, сұлы және жүгері дақылдарының негізгі зақымдануы осы кезеңде байқалады. Екінші кезең - арпаның масақтану фазасы. Үшінші кезең тамыз және қыркүйек айларында Бидай, арпа, сұлы және жүгері дақылдарының негізгі зақымдануы осы кезеңде байқалады. Екінші кезең - арпаның масақтану фазасы. Үшінші кезең тамыз және қыркүйек айларында
Дакылдыңжәне зиянкестің аты
Қыстайтынстадиясықыстайтынжері
Зақым келтіретін стадиясы зақымның түрi
Жылына неше ұрпақ береді
Қай стадиясы жоюға ыңғайлы дәрілеу мерзімі
Сұлы, Жолақ цикада
Шөптердің сабағында немесе жапырағында тілікке салынған жұмыртқа күйінде қыстайды
Ересек цикада және олардың личинкалары өсімдіктің сабағы мен жапырағының шырынын сорып қоректенеді
Ересек цикада және личинкалыры кезінде, 2-3 ұрпақ береді.
дернәсілі
Сұлы, зиянды бақашық
Бақашық қандала
Жылына бір генерация беріп көбейеді
дернәсілі
Кәдімгі сүлікше қоңыз.
Ересек қоңыз фазасында жер бетіне таяу топырақ арасында қыстап шығады.
жұмсақ жас жапырақтарды кеміріп жейді. Зақымданған жапырақтардың бетінде сопақша тесіктер пайда болады.
Сүлікше қоңыздың генерациясы бір жылдық
дернәсілі
Астықтың барылдақ қоңызы
Астықтың барылдақ қоңызының ӀӀ және ӀӀӀ жастағы личинкалары топырақ арасында 20-30 см тереңдікте қыстайды.
. Зақымданған жапырақтар түте-түтесі шығып, бір-біріне жабысқан талшықтар шумағы түрінде көрінеді
2-3 рет
Дернәсілі
Шведтік шыбындар.
Шведтік шыбындар толық жетілген личинка фазасында күздік дақылдардың және көпжылдық астық тұқымдас өсімдіктердің сабақтарының ішінде қыстап шығады да, көктемде сол жерде қуыршаққа айналады
Бидай, арпа, сұлы және жүгері дақылдарының негізгі зақымдануы осы кезеңде байқалады. Екінші кезең - арпаның масақтану фазасы. Үшінші кезең тамыз және қыркүйек айларында Бидай, арпа, сұлы және жүгері дақылдарының негізгі зақымдануы осы кезеңде байқалады. Екінші кезең - арпаның масақтану фазасы. Үшінші кезең тамыз және қыркүйек айларында
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында шыбындар жылына 4-5, ал солтүстік облыстарында 3-4 генерация беріп дамиды
жұмырқұрттары
Астық тұқымдас дәнді дақылдар зиянкестерімен күрес шараларының жүйесі
1) Ауыспалы егісті енгізу және дақылдардың кезектілік тәртібін сақтау зиянкестердің таралуын тежейді, әсіресе барылдақ қоңыздың, гессен шыбыны мен жаға шыбындарының, сабақ егеушілердің көбеймеуіне әсер етеді.
2) Егістік жерлерді үйлесімді мерзімдерде сапалы етіп жыртып, топырақты баптау- бидай трипсінің, дәннің сұр көбелегінің, гессен шыбыны мен астық шыбындарының, сабақ егеушілердің және т.б қыстауға кететін және қыстап шыққан фазаларының сан мөлшерін едәуір азайтады.
3) Зиянкестердің даму ерекшеліктерін еске ала отырып, егінді дер кезінде және қысқа мерзім ішінде себу- өсімдіктердің даму фазасы мен зиянкестердің арасындағы синхрондықты бұзады. Солтүстік Қазақстанда үйлесімді мерзімнің соңғы кезінде себілген жаздық бидай егісіне астықтың жолақ бүргесі айтарлықтай зиян келтірмейді, ал дән көбелегінің жұлдызқұрттары және гессен шыбыны мен шведтік шыбындардың личинкалары оны аз зақымдайды.
4) Астық өнімін қысқа мерзім ішінде бөлшектеп жинап алу дән көбелегі, зиянды бақашық, астық қоңыздары, гессен шыбыны сияқты зиянкестердің зақымдауынан келетін шығынды азайтады.
Химиялық күрес тәсілі- зиянкестердің сан мөлшері зияндылық критериясынан, яғни экономикалық табалдырықтан асқан егіс далалырында ғана қолданылады. Егіннің көгін барылдақ қоңыздың личинкасынан қорғау үшін тұқыммен қосып базудиннің немесе волатонның 5%-тік түйірлі препараттарын топыраққа сіңіреді (50-75 кгга).
Астықтың жолақ бүргесі мен сабақ бүргелеріне қарсы күресті дәнді дақылдарды себуден бұрын бастайды. Егер көктемде қыстап шыққан қоңыздардың шоғырланған жерлеріне, сай мен жыраларға және басқа егістікке жақын учаскелерге 40% э.к.метафос (гектарына 0,5-1 л) бүркеді.
Дәнді дақылдар көктеп шыққаннан кейін зиянкестердің комплексіне қарсы күрес, егер егіннің 1 шаршы метріне келетін жолақ бүргелерінің саны 400-500, қандала, цикадалар, сабақ бүргелерінің жалпы саны 200 шамасынан, ал гессен шыбынының энтомологиялық сачокпен 100 рет қаққанда түсетін саны 10 артса ғана жүргізіледі. Бұл жағдайда егіске метафос 400 к.э.( 0,5-1 лга) бүркеді.
Көктемде зиянды бақашықтың қыстап шыққан қандалаларының 1 шаршы метр жерге келетін саны жаздық астық егісінде біреуден, күздікте екіден артса, егіске мына төменде көрсетілген препараттардың біреуін бүркеді: волатон 50% к.э.( 1,6 лга), метафос 40% к.э.(1лга), вофатокс 30% с.ұ(1,4 кгга). Өте аз көлемді бүрку үшін карбофос қолданылады. Бұл препараттың шығыны 1,5-3 кгга.
Жаздық астықтың түптенуінің аяқ кезі мен сабақтануының бас кезінде сүлікше қоңыз личинкаларының әр 10 өсімдікке келетін саны бестен артса, егістікке метатион 50% к.э.(0,6-1 лга) болмаса фазалон 35% к.э.(1,5-2 лга) бүркеді.
2.3. Сұлы дақылының аурулары
Дәнді дақылдардың сары таты - кесел республиканың көптеген аймақтарында кең таралған, әсіресе оңтүстік, оңтүстік-шығыс облыстардың тау және тау бөктері алқаптарында астықты қатты залалдайды.
Аурудың белгісі өсімдіктердің масақтану кезеңінде кейде ертерек білінеді. Өсімдік жапырағында майда қызыл-сары немесе ашық-сары ұнтақты бөртпелер қатарласып, ретпен, кейде тізбектелген сызықша тәрізді орналасады. Жапырақтан басқа өсімдіктің жапырақ қынабы, кейде сабағы, қылтанағы, масақ қабыршақтары және дәндері ауруға шалдығады. Залалданған ұлпалар түссізденіп, жапырақ қурап, кейін эпидермис астында қара бөртпелер (телий бөртпелер) пайда болады.(6-сурет)
Ауру қоздырғышы - PucciniastriiformisWest. саңырауқұлағы. Қоздырғыштың дамуы жартылай циклмен өтеді. Аралық иесі белгісіз. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ урединиоспораларының бірнеше ұрпағы түзіледі. Урединиоспоралары бір клеткалы, түсі қызыл-сары, шар тәрізді немесе сопақша, көлемі 18-32 х 14-25 мкм, қабығы түссіз, ұсақ тікенекті.(6-сурет)
6-сурет. Сары тат
Телий бөртпелер жапырақтың астыңғы бетінде және жапырақ қынабында майда, түсі қара-қоңыр, сызықша орналасқан эпидермиспен жабылған дақ түрінде пайда болдаы. Телиоспоралары екі клеткалы, ұзынша, шоқпар тәрізді, көлемі 26-56 х 13-24 мкм, төбесі тегіс, түсі қоңыр, сабағы қысқа, түссіз.
Күзде саңырауқұлақ жіпшесі күздік бидайды залалдап, оның жапырағында сақталады да, көктемде түзілген урединиоспоралар жаздыққа көшеді. Жаздық пен күздік аралығында саңырауқұлақ жерге түскен бидай тұқымынан өз бетінше өнген өскінде сақталады.
Тау және тау бөктеріндегі аймақтарда астық тұқымдас жабайы өсімдіктерде саңырауқұлақ жіпшумақ түрінде сақталады. Қоздырғыштың қолайлы даму температурасы 15-170С. Өсімдіктің залалдануы су тамшысы (ылғал) болған жағдайда өтеді.
Бидайдан басқа сары тат ауруымен сұлы, арпа, қара бидай және көп жылдық астық тұқымдас жабайы өсімдіктер залалданады.
Сары тат ауруының қоздырғышы физиологиялық расалар мен биотиптерге жіктеледі. Қырғыз және Өзбек республикаларының Қазақстанмен шектес аймақтарында сары таттың 30 физиологиялық расалары тіркелген.
Бұл кеселдің салдарынан өсімдіктің жапырағы қурап, дәндері семіп, залалданған тұқымның өнуі 20%, ал егін өнімі 18-30% кемиді.
Сұлының тәжді таты - бұл ауру сұлы егілетін барлық аудандарында кездесіп, республиканың солтүстігінде Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында жаппай дамиды.
Ауру белгісі сұлының шашақтану кезеңінде түсі қызыл-сары пішіні дөңгелек бөртпелер жапырақтың екі бетінде, кейде жапырақ қынабында және масақ қабықшаларында білінеді. Вегетацияның соңында урединийлердіңайналасын-да қара, жылтыр эпидермиспен жабылған телий бөртпелер түзіледі.(7-сурет)
7-cурет. Тәжді тат
Ауру қоздырғышы - PucciniacoroniferaKleb. саңырауқұлағы. Қоздырғыш толық циклды дамиды, аралық иесі итшомырт. Урединийоспоралары сопақтау, көлемі 28-37х15-28мкм, бір клеткалы, түсі сары, ұсақ тікенекті, қабығы қалың. Телиоспоралардың көлемі мен пішіні әр түрлі 34-56х13-20мкм, түсі қара-қоңыр, көбінесе олар шоқпар тәрізді, екі клеткалы, сабағы қысқалау, жоғарғы бөлігінде 1-8 тәжі тәрізді өскіндері бар, сондықтан да оны тәжді тат деп атайды.
Республиканың солтүстігінде саңырауқұлақ вегетациялық кезеңде 5-6 урединий ұрпағын береді. Бұл аурумен негізінен сұлы, сонымен қатар қара сұлы залалданады.
Соған байланысты қара сұлы да аурудың негізгі қоры болып табылады. Сұлының тәжді татының қолайлы даму температурасы 16-220С және ұзақ уақыт (4 сағат) сақталатын шық немесе майда ақ жаңбыр.
Залалданған өсімдіктің физиологиялық, биохимиялық процестері бұзылып, дәннің саны мен сапасы төмендейді.
Дәнді дақылдардың ақ ұнтағы - кесел Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында кең таралған.
Бұл ауруға өсімдіктің сабағы, жапырағы, жапырақ қынабы, кейде масағы шалдығады. Жас өсімдіктердің мүшелерінде ақ түсті өңез түзіледі.(8-сурет) Кесел жапырақтардан сабақты бойлап жоғарғы бөліктерге тарайды. Өңез үстінде саңырауқұлақтың конидия тасушысы мен конидиялары түзіледі. Конидиялары бірнеше ұрпақ беріп, ауруды таратады. Өңез бірте-бірте киіздей тығыздалып, бетінде жеміс дене-клейстотецийлер түзіледі. Ауру қарқынды дамығанда өңез масағына да тарайды.
8-сурет. Ақ ұнтақ ауруы.
Ауру қоздырғышы - Erysiphegraminis DC. саңырауқұлағы. Қоздырғыш күздік пен жаздық бидай, арпа, қара бидай, сұлы және т.б. көптеген дәнді-дақылдарды залалдайды. Оның жіпшумағы жақсы дамыған, көп клеткалы, субстрат үстіне орналасып, оған аппрессорийлар мен гаусторийлар арқылы тіркеледі. Гаусторийлар клетка (жасуша) ішіне еніп, саңырауқұлақ-ты қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ конидиялармен тарайды. Кони-диялары түссіз, бір клеткалы, цилиндр немесе бөшке тәрізді, көлемі 16-30 х 8-14мкм, тізбектеліп түзіледі.
Клейстотецийлер шар тәрізді, диаметрі 135-280мкм, топтасып жіпшумаққа батып орналасады. Қосымшалары көп, қысқа, ашық-қоңыр түсті, қарапайым, кейде сәл бұтақталған. Жеміс дене ішінде жұмыртқа немесе эллипс тәрізді 8-10, кейде 30 дейін қалталары болады, оның ішінде 4-8 қалтаспоралар орналасады. Аскоспоралары (қалтаспора) эллипс тәрізді, көлемі 20-23 х 10-13мкм.
Клейстотецийлер өсімдік қалдықтарында қыстап, көктемде аскоспоралар жетіліп, өсімдікті алғаш залалдайды да жаңа жіпшумақ түзіліп, бетінде конидиялар мен конидия тасушылар пайда болады. Кейбір аудандарда аскоспоралар күзде жетіліп, күздік бидайды залалдап, көктемде жаздық бидайға көшеді. Залалдану 3-300С температура аралығында, 50-100% ылғалдылықта жүреді. Инкубациялық кезең 3-11 күн.
Қоздырғыштың 30-дан астам биологиялық формалары жеке дақылдарға (бидай, қара бидай, арпа, сұлы) арнайы бейімделген. Әрбір форманың бірнеше физиологиялық расалары бар.
Залалданған жапырақтар мерзімінен бұрын қурап, өсімдік кеш масақтанып, мезгілсіз пісіп, масақта дән түзілмейді, ал түзілсе, ол семіп, сапасы төменденіп, өнім шығымы 10-35% кемиді.
Сұлыны аурулардан қорғау шараларының жүйесі
Ауруға төзімді сорттарды енгізу.
Астық егістігіне жақын орналасқан (500м қашықтыққа дейін) аралық ие-өсімдіктерін жою.
Ауру қорын жоюға бағытталған шаралар: ауыспалы егістікті сақтау; ауыспалы егістік құрамындағы астық дақылдарын бір-бірінен алшақтату; күздік пен жаздықтарды қатар екпеу; аңызды сыдыра жырту; өсімдік қалдығын қысқа мерзімде ыдыратып, ондағы ауру қорын жою үшін терең сүдігер жырту.
Астық тұқымдас жабайы өсімдіктерді жою.
Ерте егілген күздік бидай қоңыр және сары тат ауруларымен қатты залалданады, сондықтан егінді қолайлы мерзімде себу.
Минералды тыңайтқыштарды толық енгізу, өсімдік төзімділігін арттыру үшін фосфор, калий тыңайтқыштарының жоғары мөлшерін беру.
Тұқымды себер алдында микроэлементтермен (Mo, Mn, Zn, Cu, Co) өңдеу.
Егінді қысқа мерзімде, шығынсыз жинау.
Аурудың дамуына ауа-райы қолайлы жылдары, яғни эпифитотияның алдын алу үшін егістіктерді, әсіресе тұқымдықтарды 25% байлетон, с.ұ. - 0,5-1 кгга; 25% импакт, с.к.-0,5 лга; 25% тилт, к.э. -0,5 лга фунгицидтерімен мерзімінде бүрку қажет.
Аурулар туралы негізгі деректер № 2 кесте
Дақылдың аурудың және ауру қоздырғыштың аттары
Қыстайтынстадиясықыстайтынжері
Инфекцияның
көзі
жиналатынжері
Зақымдалатын бөліктері аурудың белгілері
Дәнді дақылдардың сары таты
Инфекцияның негізгі қоры - ауру түйнектер және оның қалдықтары
урединиоспора
Аурудың белгісі өсімдіктердің масақтану кезеңінде кейде ертерек білінеді. Өсімдік жапырағында майда қызыл-сары немесе ашық-сары ұнтақты бөртпелер қатарласып, ретпен, кейде тізбектелген сызықша тәрізді орналасады. Жапырақтан басқа өсімдіктің жапырақ қынабы, кейде сабағы, қылтанағы, масақ қабыршақтары және дәндері ауруға шалдығады. Залалданған ұлпалар түссізденіп, жапырақ қурап, кейін эпидермис астында қара бөртпелер (телий бөртпелер) пайда болады
Сұлының тәжді таты
Қара сұлы аурудың негізгі қоры болып табылады
Телиоспора
Ауру белгісі сұлының шашақтану кезеңінде түсі қызыл-сары пішіні дөңгелек бөртпелер жапырақтың екі бетінде, кейде жапырақ қынабында және масақ қабықшаларында білінеді. Вегетацияның соңында урединийлердіңайналасын-да қара, жылтыр эпидермиспен жабылған телий бөртпелер түзіледі.
Дәнді дақылдардың ақ ұнтағы
Клейстотецийлер өсімдік қалдықтарында қыстап, көктемде аскоспоралар жетіліп, өсімдікті алғаш залалдайды да жаңа жіпшумақ түзіліп, бетінде конидиялар мен конидия тасушылар пайда болады
Клейстотеций
Бұл ауруға өсімдіктің сабағы, жапырағы, жапырақ қынабы, кейде масағы шалдығады. Жас өсімдіктердің мүшелерінде ақ түсті өңез түзіледі
2.4. Сұлы арамшөптері:
Алабота (Марьбелая, Chenopodіumalbum). Ол өзі аттас тұқымдастарына жататын ерте пісетін жаздық арамшөп. Алаботаның жапырақтары мен сабағы ұн тəріздес жұқа ақ қабатпен жабылған. Гүлдері өңсіз. Алаботаның тұқымының сыртында қатты қауашығы бар, сондықтан оларды алдын ала буландырмаса малдардың асқазанында қортылмай, қиымен бірге түседі (9-сурет). Көңді органикалық тыңайтқыш ретінде қолданғанда танаптарды ластайды. Топырақта алаботаның тұқымы өзінің өнгіштік қабілетін 10 жəне одан да көп жыл бойы сақталады. Алабота негізінен дəнді дақылдар (күріштен басқа), бұршақ тұқымдастар, жүгері, мақта, зығыр, қант, қызылшасы, картоп егістерін латайды.
9 - сурет. Алабота
Қызылқұйрық гүлтəжі (Amaranthusretreflexus) қызылқұйрықтар тұқымдасына жататын, кеш пісетін арамшөп. Сабағы тік бойлап өсіп, биіктігі 15-120см-ге дейін жетеді. Бұл өте өсімтал арамшөп. Негізінен тұқыммен көбейеді. Бір түп өсімдік жарты миллионға дейін тұқым береді. Тұқымы өте ұсақ, диаметрі 0,9-1,5 мм шамасында, түсі қара, сырты жылтыр(10-сурет). Өте ұсақ болғандықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz