Саз әлемінің сардары

Кіріспе

А.Жұбановтың қазақ мәдениетіне қосқан үлесі ұшан-теңіз. 1933 жылдың ақпанынан басталған еңбек жолы қазақ өнері мен мәдениетінің қалыптасуы, дамуы және өркендеуі жолында алтын әріптермен жазылған жемісті беттеріне айналды. Бұл кезең жаңадан қаулап пайда бола бастаған оқу, мәдени-өнер ордаларының құрылуы мен кәсіби ұжымдардың қалыптасу кезеңі болатын. Бүгінгі таңда құрылғанына 70, 60 жыл толған республикалық деңгейдегі: Құрманғазы атындағы мемлекеттік академиялық ұлт-аспаптар оркестрі, Жамбыл атындағы филармония, Құрманғазы атындағы мемлекеттік консерватория және сол оқу орнындағы қазақтың халық аспаптар кафедрасы, Ұлттық ғылым академиясы, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты құрамындағы Өнертану секторы қазақ мәдениетінің ірі қайраткері Ахмет Қуанұлы Жұбановтың тікелей араласуымен және жетекшілік етуімен өмірге жолдама алған ұжымдар.

А.Жұбановтың жетекшілігімен музыкалы-драмалық техникум жанынан ашылған қазақ фолклорын ғылыми тұрғыдан зерттеу кабинеті алғаш құрылған күнінен бастап, Алматыға кең-байтақ республиканың түкпір-түкпірінен жиналған өнерпаздардың орындауындағы ән-күйлерді нотаға түсіріп қор жинай бастады. Жазылып, жиналған бұл халықтың баға жетпес музыкалық байлығы халықтың өлмес мұрасы болып келер ұрпаққа қалды. Ұлттық музыка аспаптарын жетілдіру шеберханасы ұлт аспаптар оркестріне қажетті музыкалық аспаптар, домбыра мен қобыз, өзге де халық аспаптарының үлгілерін жинап, сол үлгіде жасау және олардың сапасын жетілдіру жұмыстарын жолға қойды. Кәсіби оркестрге сапасы жоғары музыкалық аспаптар қажеттігін уақтылы түсінген А.Жұбанов бұл мәселеге де ерекше мән береді. Осы саланың жауапкершілігін өз мойнына алған ол шеберханаға композитор Е.Брусиловскийді және ұлт аспаптарын жасаушы шеберлерді жұмысқа шақырды. Олардың қазақ музыка өнерін дамытуға, “қара домбыраның” үні жетіліп, әуезінің, дыбыс бояуының, диапозонының өсіп, бүгінгі таңдағы орындау мүмкіндігі мол аспапқа айналуына сіңірген еңбектері өзінше бір тақырып.

Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінің негізін қалап, көркемдік жетекшісі және бас дирижері болған А.Жұбанов дала салтында бұрын болмаған ұжымдық орындаушылық дәстүрінің негізін қалады. Алғашында саусақпен санарлық қана өзіндік орындаушылық мәнерлері бар жеке домбырашылардан жиналған ансамбль аз уақыт аралығында халық ілтипатына бөленді. Бұл еңбекке орынды баға берген Ғ.Мүсірепов: “Зерттеу жұмысымен айналысуға мүмкіндік берерліктей болмашы ғана жағдайлар жасалғаннан кейін бірер жыл өтпей-ақ, күлден көтерілген Феникс сияқтанып қазақтың ұлт аспаптар оркестрі пайда болды. Мен Ахмет Қуанұлының көп дауысты ұлттық оркестрді құруы – аса елеулі, сонымен қатар тарихи еңбек деп санаймын. ...Ұлт оркестрінің кіндік атасы – Ақаң.”-дейді [А.Жұбанов “ Ғасырлар пернесі” 6 б.] Қазақ өнері мен мәдениетінің зор жетістігі болған Құрманғазы оркестрі 1936 жылғы алғашқы декададан бастап ұлттық мақтанышымызға айналды. Қазақ өнерінің қай саласына болмасын тән құбылыс болған қалыптасу кезеңі музыкалық ұжым құруда да айқын байқалады. Халық арасынан іріктеліп шыққан тума таланттардың алғашқы шоғыры: Махамбет пен Науша Бөкейхановтар, Дина Нұрпейісова, Лұқпан Мұхитов, Оқап Қабиғожин, Қали Жантілеуов, Қамбар Медетов т.б. сынды тамаша домбырашы-күйшілер халық музыка мәдениетінің таусылмас кені болатын. Олардың әрқайсысының шебер орындаған күйлері, оны шығарушы композитор және күйдің шығу тарихы жайлы айтқан әңгімелері Ахмет Қуанұлының болашақ ғылыми-зерттеу жұмыстарының да таусылмас тақырыбына айналған секілді.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Саз әлемінің сардары

А.Жұбановтың қазақ мәдениетіне қосқан үлесі ұшан-теңіз. 1933 жылдың
ақпанынан басталған еңбек жолы қазақ өнері мен мәдениетінің қалыптасуы,
дамуы және өркендеуі жолында алтын әріптермен жазылған жемісті беттеріне
айналды. Бұл кезең жаңадан қаулап пайда бола бастаған оқу, мәдени-өнер
ордаларының құрылуы мен кәсіби ұжымдардың қалыптасу кезеңі болатын. Бүгінгі
таңда құрылғанына 70, 60 жыл толған республикалық деңгейдегі: Құрманғазы
атындағы мемлекеттік академиялық ұлт-аспаптар оркестрі, Жамбыл атындағы
филармония, Құрманғазы атындағы мемлекеттік консерватория және сол оқу
орнындағы қазақтың халық аспаптар кафедрасы, Ұлттық ғылым академиясы,
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты құрамындағы Өнертану секторы
қазақ мәдениетінің ірі қайраткері Ахмет Қуанұлы Жұбановтың тікелей
араласуымен және жетекшілік етуімен өмірге жолдама алған ұжымдар.

А.Жұбановтың жетекшілігімен музыкалы-драмалық техникум жанынан ашылған
қазақ фолклорын ғылыми тұрғыдан зерттеу кабинеті алғаш құрылған күнінен
бастап, Алматыға кең-байтақ республиканың түкпір-түкпірінен жиналған
өнерпаздардың орындауындағы ән-күйлерді нотаға түсіріп қор жинай бастады.
Жазылып, жиналған бұл халықтың баға жетпес музыкалық байлығы халықтың өлмес
мұрасы болып келер ұрпаққа қалды. Ұлттық музыка аспаптарын жетілдіру
шеберханасы ұлт аспаптар оркестріне қажетті музыкалық аспаптар, домбыра мен
қобыз, өзге де халық аспаптарының үлгілерін жинап, сол үлгіде жасау және
олардың сапасын жетілдіру жұмыстарын жолға қойды. Кәсіби оркестрге сапасы
жоғары музыкалық аспаптар қажеттігін уақтылы түсінген А.Жұбанов бұл
мәселеге де ерекше мән береді. Осы саланың жауапкершілігін өз мойнына алған
ол шеберханаға композитор Е.Брусиловскийді және ұлт аспаптарын жасаушы
шеберлерді жұмысқа шақырды. Олардың қазақ музыка өнерін дамытуға, “қара
домбыраның” үні жетіліп, әуезінің, дыбыс бояуының, диапозонының өсіп,
бүгінгі таңдағы орындау мүмкіндігі мол аспапқа айналуына сіңірген еңбектері
өзінше бір тақырып.

Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінің негізін қалап, көркемдік
жетекшісі және бас дирижері болған А.Жұбанов дала салтында бұрын болмаған
ұжымдық орындаушылық дәстүрінің негізін қалады. Алғашында саусақпен
санарлық қана өзіндік орындаушылық мәнерлері бар жеке домбырашылардан
жиналған ансамбль аз уақыт аралығында халық ілтипатына бөленді. Бұл еңбекке
орынды баға берген Ғ.Мүсірепов: “Зерттеу жұмысымен айналысуға мүмкіндік
берерліктей болмашы ғана жағдайлар жасалғаннан кейін бірер жыл өтпей-ақ,
күлден көтерілген Феникс сияқтанып қазақтың ұлт аспаптар оркестрі пайда
болды. Мен Ахмет Қуанұлының көп дауысты ұлттық оркестрді құруы – аса
елеулі, сонымен қатар тарихи еңбек деп санаймын. ...Ұлт оркестрінің кіндік
атасы – Ақаң.”-дейді [А.Жұбанов “ Ғасырлар пернесі” 6 б.] Қазақ өнері мен
мәдениетінің зор жетістігі болған Құрманғазы оркестрі 1936 жылғы алғашқы
декададан бастап ұлттық мақтанышымызға айналды. Қазақ өнерінің қай саласына
болмасын тән құбылыс болған қалыптасу кезеңі музыкалық ұжым құруда да айқын
байқалады. Халық арасынан іріктеліп шыққан тума таланттардың алғашқы
шоғыры: Махамбет пен Науша Бөкейхановтар, Дина Нұрпейісова, Лұқпан Мұхитов,
Оқап Қабиғожин, Қали Жантілеуов, Қамбар Медетов т.б. сынды тамаша
домбырашы-күйшілер халық музыка мәдениетінің таусылмас кені болатын.
Олардың әрқайсысының шебер орындаған күйлері, оны шығарушы композитор және
күйдің шығу тарихы жайлы айтқан әңгімелері Ахмет Қуанұлының болашақ ғылыми-
зерттеу жұмыстарының да таусылмас тақырыбына айналған секілді.

Өзі қабырғасын қалаған және он жылдан аса көркемдік жетекшісі және бас
дирижері болған ұлт аспаптар оркестріне лайықты мұрагер табуда Ахаң
көрегендік танытқан. Орындаушылық шеберлігі өсіп, өнерімен елге танылған
оркестрді жас та болса бойында ұжымға жетекшілік етуге қабілеті бар,
талантты да жігерлі музыкантты таба білді. Ахмет Қуанұлының берген ақ
батасымен оркестрдің дирижерлік таяқшасын Шамғон Қажығалиев өз қолына
алып, үзіліссіз 40 жылға жуық көркемдік жетекшісі және бас дирижері болды.
Өткен ғасырдың екінші жартысындағы оркестрдің көтерілген көркемдік биігі,
халық композиторлары мен классикалық, бүгінгі композиторлардың шығармаларын
орындаудағы жетістіктері қазақ мәдениетінің тарихына алтын әріптермен
жазылған кез.

Ел арасында өнерпаз әнші-күйшілердің орындауында кең тараған халық
композиторларының ән-күйлерін жинап, жүйелеу ісі жиырмасыншы ғасырдың
алғашқы жартысында кең қанат жайды. Осы жерде халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа
ауызша таралып келген мәдени мұраларын өзге халық өкілдерінен шыққан
зерттеушілердің сұрыптап, жинаған қажырлы еңбегін ерекше атап өткен орынды.
Қазақ музыкасының үлгілерін жинап, жазып, баспаға дайындауда А.Затаевичтің
сіңірген еңбегі, қосқан үлесі ұшан-теңіз. Өз өмірінің 16 жылын қазақ
музыкасына арнаған композитордың салып кеткен жинаушылық және өңдеушілік
дәстүр қазақтың ауыздан-ауызға беріліп келе жатқан ән-күйлерін жүйелі түрде
зерттеп-жазуға жол ашты. Композитордың нотаға түсіріп, жеке кітап етіп
баспадан шығарған “Қазақ халқының 1000 әні” және “Қазақтың 500 әні мен
күйі” атты еңбектері кейінгі қалыптаса бастаған, қазақтың кәсіби музыка
мәдениетінен сусындауға бой ұрған композиторлар мен музыка зерттеушілерін
қанаттандыра түсті десек, А.Затаевичтің қазақ музыкасына арналған көлемді
жұмысы Ахмет Қуанұлының ғылыми-зерттеу еңбектерінде жүйелі жалғасын тауып,
толыққанды аяқталған формаға ие болады.

Республикадағы музыкатану ілімінің негізін қалаған А.Жұбанов өзінің
ғылыми-зерттеу жұмыстарында қазақ халық композиторлық-орындаушылық
мектебінің үздік өкілдерінің өмірі мен шығармашылығын жан-жақты зерттеді.
Қазақ халқының кең тараған аспаптық және ән орындаушылық дәстүрлерінің
халық жадында қалған танымал тұлғаларының шығармашылық жолына арналған
“Ғасырлар пернесі” және “Замана бұлбұлдары” атты монографиялық туындылары
жеке кітап болып басылып шықты. Өмірлік тақырыбына айналған “Құрманғазы”
монографиясы кезінде алғашқы буын зерттеушілерден кеткен олқылықтарды жан-
жақты толықтырып, ұлы күйшінің есімін биікке асқақтата көтерді. Қазақ
музыкатану тарихына, қазақ даласында қалыптасқан композиторлық,
орындаушылық дәстүрлер жайлы мол мағлұматтар беретін А.Жұбанов қалдырған
ғылыми, публицистикалық еңбектер біздің қымбат қазыналарымыз. Белгілі
өнертанушы Б.Ғизатовтың “Ғасырлар пернесі” мен “Замана бұлбұлдары” қазақ
музыкасына қойылған үлкен ескерткіш іспеттес” деп айтқан пікіріне алып
қосарымыз жоқ.

Құдіретті күй өнері дегенде, бұл жанрда қайталанбас өзіндік із
қалдырған Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Махамбет, Сейтек, Абыл,
Дайрабай, Байсерке, Мәмен, Қазанғап, Түркеш, Тоқа, Сүгір, Дина сынды
дүлдүлдер есімдері тілге алдымен оралады. Cолардың ішінен күй атасы
Құрманғазы есімі ерекше. Десек те, Құрманғазының ұлан-ғайыр күйлерін
жинақтап, оларды ғылыми тұрғыдан зерттеп, саралап, күйшінің шығармашылық
жолы жайлы салихалы пікір айтқан академик Ахмет Жұбанов болатын.
“Құрманғазы және оның өмірін зерттеудегі А.Жұбановтың қызметі” атты
мақаласында өнер зерттеушісі З.Қоспақов “Көркем әдебиетте Абай бейнесін
сомдаған М.О.Әуезов болса, ұлы домбырашы, күйші Құрманғазының музыкалық
тұлғасын жасаған қазақ өнерінің көшбастаушысы, академик Ахмет Қуанұлы
Жұбанов болды. ...Құрманғазыны айтқанда аузымызға Ахмет Жұбанов есімі қатар
оралатындығы да сондықтан” дейді. [“Қазақтың әншілік өнері.” А. “Өнер” 1999
ж. 170 б.]

1933 жылы Ленинградтан Алматыға келіп, музыкалық техникумда оқу
процесіне жетекшілік жасай жүріп бастаған зерттеу-жинаушылық жұмысы
Құрманғазы шығармашылығымен домбыраның қос ішегіндей қабаттаса өріліп
А.Жұбановтың өмірлік тақырыбына айналды. Қазақтың көрнекті қаламгері Ғабит
Мүсірепов замандасы Ахмет Жұбановтың Құрманғазы жайлы зерттеулерін тілге
тиек ете отырып: “Ұлы күйшінің сүйікті бейнесін жасау үшін ол өмір бойы
жұмыс істеді десе болады. 1936 жылы шыққан кішкентай кітапшадан осы операға
дейінгі аралықта Ақаң Құрманғазыны бір күн де жадынан шығарған емес”
[А.Жұбанов “ Ғасырлар пернесі” 8 б.] дейді. Шынында да, әр жылдары жарық
көрген көлемді мақалалар мен кітапшалар: “Қазақтың халық композиторы -
Құрманғазы” 1936 ж., “Құрманғазы туралы жаңа мәліметтер” 1942 ж.,
“Құрманғазы жаңа зерттеу тұрғысында” 1952 ж. атты еңбектері, сондай-ақ,
жаңадан табылған тың деректер мен нотаға түсіріліп, сұрыпталған күйлер
жинақтала келіп, ұлы күйші шығармашылығына арналған “Құрманғазы күйлері”
(1960 ж.) атты жинағына арқау болып, баспадан шықты.

Ахмет Жұбановтың суреткерлік арманы – қуғын-сүргінді көп көріп, бас
бостандығы үшін күрескен, зор қажыр-қайрат иесі, сахараның “ең үлкен
жұлдызы Құрманғазы бейнесін музыкалық театр сахнасына шығару болатын” дейді
қызы Ғ.Жұбанова (Мир мой — Музыка, 34 б.) Бұған дейін 1944 жылы
Л.Хамидимен бірге ұлы “Абайды” опера сахнасынан сәтті сөйлеткен
А.Жұбановтың келесі жолы “Құрманғазыға” ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.