Халықтың өмір сүру деңгейін көтерудің әлеуметтік-экономикалық аспектілері
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсартуға арналған "Қазақстан–2030" Стратегиясында Елбасы Н.Назарбаев атап өткенiндей, республика дамуының басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады.
Осы Стратегияда айқындалғандай, біздің елімізде қалыптасқан нарықтық экономиканың әлеуметтік бетбұрыс алуы, оны Елбасы Стратегиялық басым бағыттардың бірі деп белгілеуі, аталмыш саланың әлі бірнеше онжылдықтар бойы өзектілігін жоймайтын ғылыми-зерттеу объектісі болатындығының айқын көрсеткіші. Ал, оның жүзеге асу барысы мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізі болып қалануынан көрінеді де, басты мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, экономикалық жетістіктерге жетуде, ғылым мен инновацияның дамуында жетекші рөл атқаратын адам факторы – әлем қауымдастығының инвестициялық тартымды ресурс көзі ретінде қалыптасып келе жатқандығы, аталмыш объектінің XXI ғасырдың өзекті зерттеу мәселесі екендігі сөзсіз деп ой-тұжырым жасауға болады.
Сол себепті қоғамның барлық мүшелері мен оның әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсуде, жоғарыда айтылғандай, аталған бағыттағы мемлекет саясатын жетілдіру жолдарын анықтау мен оларды жүзеге асыру ғылыми тұрғыдан дәлелдеулерге зәру екендігі айқын. Осы орайда мемлекет әлеуметтік саясатын тұтастай әрі тиімді дамытуға қол жеткізуі үшін оның негізгі буыны – халықтың өмір сүру деңгейін көтерудің қажеттілігі күмән туғызбайды. Сондықтан, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуда оның әлеуметтік және экономикалық астарларын қарастыруға да ғылыми тұжырымдама қажет-ақ.
Осы бағыттағы жұмыстарды жүйелі түрде іске асыру мен одан туындайтын мәселелермен пәрменді күрес жүргізу үшін ғылыми дәлелгенден концептуалды негіздің қажеттілігі орынды заңдылық. Сондықтан да осы заңдылықтардың астарын, ғылыми негізделген шешімдерін қабылдау жолдарын айқындай түсу оның өзекті проблема екендігіне айғақтай түседі.
Демократиялық қоғамның құқықтық негіздерінің етене ене бастауы мен қолданыс табуы тиісті институттардың құрылып, олардың біртіндеп өмір сүрудің сапасы мен қазіргі заман сұраныстары мен ұстанымдарын өзгеріске ұшыратып келеді. Ол экономикалық маңызы зор мынадай әлеуметтік нормативтерді жақсарту қажеттілігін білдіреді:
- күнкөріс деңгейін көтеру (еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы төлемдерінің төменгі мөлшерін өсіру, олардың нақты жолдары мен тәсілдерін анық көрсету);
- халықтың өмір сүру деңгейінің жоғары стандарттарына қол жеткізуі;
- әлеуметтік қорғауды тиімді қамтамасыз ету.
Аталған нормативтер әлеуметтік саясатты лайықты жүзеге асырудың мақсаты және оның тиімділігін арттыруда қолданылатын шаралар болып табылады. Себебі,«өмір сүру деңгейі» түсінігі азықтанудың тиімділігі, айналадағы ортаның жағдайы, денсаулық, білім мен мәдениет – тұтас алғанда, адам қарекетінің күллі мәнін айқындайтын экономикалық компоненттер жиынтығын білдіреді.
Біздің елімізде әлеуметтік мәселелерге қатысты мұндай негіздемелер мемлекеттік деңгейде бірден қалыптаспағандығы белгілі. Оның уақыт елегінен, нарықтық қатынастардың «қыспағынан» өтіп, елдің экономикалық, геосаяси, сыртқыэкономикалық, инвестициялық, құрылымдық кешенді жүргізілген саясаттан кейін ғана қолданыс табуы Елбасының о баста Стратегиялық басым бағыт ретінде анықтауының дұрыстығында. Осы саланы қаржыландыру көздерін анықтау, саралау, топтастыру, инвестиция тарту жолдарын белгілеу тұрғысындағы мәселелер диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі талдау бөлімінде өрбиді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Халықтың өмір сүру деңгейі мен әл-аухатын арттыру жолдарын зерттеу экономика және әлеуметтану ғылымдарының маңызды міндеті екендігі мәлім. Экономикалық әдебиеттерде аталған мәселенің жекелеген аспектілері бойынша теориялық, әдістемелік және қолданбалы ұсыныстар ғана бар. Жоспарлы экономика тұсында халықтың өмір сүру деңгейіне қатысты мәселелерді Кеңес үкіметінің белгілі В.Ф. Майер, Б.В. Ракитский, А.Н. Шохин, В.М. Рутгайзер, Н.М. Римашевская, Т.И. Заславская сияқты экономистері мен әлеуметтанушы ғалымдары зерттеген. Одан кейін осы сала нарықтық экономикаға өту кезеңінде В.В. Адамчук, Ю.П. Кокин, Р.А. Яковлев, В. Костаков, А. Силин, Б. Ракитский, И. Бестужев-Лада, А. Илларионов, Р.П. Колосова секілді ресей экономистерімен халықтың өмір сүру деңгейінің экономикалық өсім және даму келешегі контексінде қарастырылған.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік және экономикалық жағдайдың қалыптасу барысының, халықтың өмір сүру деңгейін зерттеудің өзінше даму тарихы бар. Елімізде алғаш болып әлеуметтік сала проблемаларын зерттеп, ғылыми еңбектер жазған экономист-ғалым, профессорлар Т.А. Абдразакова, С.Б. Баишев, Я.А. Аубакиров, А.К. Закумбаевалар болса, ал өмір сүру деңгейі мен адам факторының дамуын мемлекеттік деңгейде жетілдіруге өз зерттеулерін арнаған ғалымдар қатарына А.Қ. Қошанов, О.Б.Баймұратов, Ж.О.Ихданов,М.Б. Кенжегузин, С.Х. Берешев, М.К. Мельдеханова, Х.Н.Сансызбаева, Р.З. Жалелова, Ю.К. Шокаманов С.Н. Гайсин, Б.Л. Татибеков, К.С. Мухтарова, Т.М. Рогачева, П.Б.Исахова және тағы басқаларды атауға болады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсартуға арналған "Қазақстан–2030" Стратегиясында Елбасы Н.Назарбаев атап өткенiндей, республика дамуының басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады.
Осы Стратегияда айқындалғандай, біздің елімізде қалыптасқан нарықтық экономиканың әлеуметтік бетбұрыс алуы, оны Елбасы Стратегиялық басым бағыттардың бірі деп белгілеуі, аталмыш саланың әлі бірнеше онжылдықтар бойы өзектілігін жоймайтын ғылыми-зерттеу объектісі болатындығының айқын көрсеткіші. Ал, оның жүзеге асу барысы мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізі болып қалануынан көрінеді де, басты мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, экономикалық жетістіктерге жетуде, ғылым мен инновацияның дамуында жетекші рөл атқаратын адам факторы – әлем қауымдастығының инвестициялық тартымды ресурс көзі ретінде қалыптасып келе жатқандығы, аталмыш объектінің XXI ғасырдың өзекті зерттеу мәселесі екендігі сөзсіз деп ой-тұжырым жасауға болады.
Сол себепті қоғамның барлық мүшелері мен оның әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсуде, жоғарыда айтылғандай, аталған бағыттағы мемлекет саясатын жетілдіру жолдарын анықтау мен оларды жүзеге асыру ғылыми тұрғыдан дәлелдеулерге зәру екендігі айқын. Осы орайда мемлекет әлеуметтік саясатын тұтастай әрі тиімді дамытуға қол жеткізуі үшін оның негізгі буыны – халықтың өмір сүру деңгейін көтерудің қажеттілігі күмән туғызбайды. Сондықтан, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуда оның әлеуметтік және экономикалық астарларын қарастыруға да ғылыми тұжырымдама қажет-ақ.
Осы бағыттағы жұмыстарды жүйелі түрде іске асыру мен одан туындайтын мәселелермен пәрменді күрес жүргізу үшін ғылыми дәлелгенден концептуалды негіздің қажеттілігі орынды заңдылық. Сондықтан да осы заңдылықтардың астарын, ғылыми негізделген шешімдерін қабылдау жолдарын айқындай түсу оның өзекті проблема екендігіне айғақтай түседі.
Демократиялық қоғамның құқықтық негіздерінің етене ене бастауы мен қолданыс табуы тиісті институттардың құрылып, олардың біртіндеп өмір сүрудің сапасы мен қазіргі заман сұраныстары мен ұстанымдарын өзгеріске ұшыратып келеді. Ол экономикалық маңызы зор мынадай әлеуметтік нормативтерді жақсарту қажеттілігін білдіреді:
- күнкөріс деңгейін көтеру (еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы төлемдерінің төменгі мөлшерін өсіру, олардың нақты жолдары мен тәсілдерін анық көрсету);
- халықтың өмір сүру деңгейінің жоғары стандарттарына қол жеткізуі;
- әлеуметтік қорғауды тиімді қамтамасыз ету.
Аталған нормативтер әлеуметтік саясатты лайықты жүзеге асырудың мақсаты және оның тиімділігін арттыруда қолданылатын шаралар болып табылады. Себебі,«өмір сүру деңгейі» түсінігі азықтанудың тиімділігі, айналадағы ортаның жағдайы, денсаулық, білім мен мәдениет – тұтас алғанда, адам қарекетінің күллі мәнін айқындайтын экономикалық компоненттер жиынтығын білдіреді.
Біздің елімізде әлеуметтік мәселелерге қатысты мұндай негіздемелер мемлекеттік деңгейде бірден қалыптаспағандығы белгілі. Оның уақыт елегінен, нарықтық қатынастардың «қыспағынан» өтіп, елдің экономикалық, геосаяси, сыртқыэкономикалық, инвестициялық, құрылымдық кешенді жүргізілген саясаттан кейін ғана қолданыс табуы Елбасының о баста Стратегиялық басым бағыт ретінде анықтауының дұрыстығында. Осы саланы қаржыландыру көздерін анықтау, саралау, топтастыру, инвестиция тарту жолдарын белгілеу тұрғысындағы мәселелер диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі талдау бөлімінде өрбиді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Халықтың өмір сүру деңгейі мен әл-аухатын арттыру жолдарын зерттеу экономика және әлеуметтану ғылымдарының маңызды міндеті екендігі мәлім. Экономикалық әдебиеттерде аталған мәселенің жекелеген аспектілері бойынша теориялық, әдістемелік және қолданбалы ұсыныстар ғана бар. Жоспарлы экономика тұсында халықтың өмір сүру деңгейіне қатысты мәселелерді Кеңес үкіметінің белгілі В.Ф. Майер, Б.В. Ракитский, А.Н. Шохин, В.М. Рутгайзер, Н.М. Римашевская, Т.И. Заславская сияқты экономистері мен әлеуметтанушы ғалымдары зерттеген. Одан кейін осы сала нарықтық экономикаға өту кезеңінде В.В. Адамчук, Ю.П. Кокин, Р.А. Яковлев, В. Костаков, А. Силин, Б. Ракитский, И. Бестужев-Лада, А. Илларионов, Р.П. Колосова секілді ресей экономистерімен халықтың өмір сүру деңгейінің экономикалық өсім және даму келешегі контексінде қарастырылған.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік және экономикалық жағдайдың қалыптасу барысының, халықтың өмір сүру деңгейін зерттеудің өзінше даму тарихы бар. Елімізде алғаш болып әлеуметтік сала проблемаларын зерттеп, ғылыми еңбектер жазған экономист-ғалым, профессорлар Т.А. Абдразакова, С.Б. Баишев, Я.А. Аубакиров, А.К. Закумбаевалар болса, ал өмір сүру деңгейі мен адам факторының дамуын мемлекеттік деңгейде жетілдіруге өз зерттеулерін арнаған ғалымдар қатарына А.Қ. Қошанов, О.Б.Баймұратов, Ж.О.Ихданов,М.Б. Кенжегузин, С.Х. Берешев, М.К. Мельдеханова, Х.Н.Сансызбаева, Р.З. Жалелова, Ю.К. Шокаманов С.Н. Гайсин, Б.Л. Татибеков, К.С. Мухтарова, Т.М. Рогачева, П.Б.Исахова және тағы басқаларды атауға болады.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған жұмыстар тізімі
1. Халықтың өмір сүру деңгейі, мәні және құрылымы // «Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары жинағы. Алматы: ҚазҰТУ, 2007.- 154-157 б.- 0,18 б.б.
2. Халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері // «Экономика, бизнес және білім беру саласындағы жаңа үрдістер» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары жинағы. Алматы: Халықаралық бизнес Университеті. 2007.- 76-78 б.- 0,37 б.б.
3. Қазақстан Республикасындағы халықтың табысының қалыптасуы және оның экономикалық мәні // Үшінші Рысқұлов оқулықтары «Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары жинағы.4 бөлім. Алматы: Экономика, 2008. 28-34 б.- 0,40 б.б.
4. Халықтың өмір сүру деңгейі мен әлеуметтік саралануын талдау // ҚазЭУ хабаршысы. 2008. № 6- 335-340 б.- 0,75 б.б.
5. Өмір сүру деңгейін көтеру және халықтың ортатабысты тобының қалыптасуы // «Известия вузов» международный ежеквартальный научный экономический журнал. Бишкек қ. 2009. № 5- 150-153 б.- 0,37 б.б.
6. Халықтың өмір сүру сапасының стандарттары // ҚазЭУ хабаршысы. 2009. № 5- 73-79 б.- 0,44 б.б.
7. Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік-экономикалық сипаттамасы // АльПари. 2009. № 4- 153-155 б.- 0,37 б.б.
8. Әлеуметтік саясатты іске асыру механизмдерін реттеу жолдары // ҚазЭУ хабаршысы. 2009.№ 6- 43-49б.- 0,43 б.б.
1. Халықтың өмір сүру деңгейі, мәні және құрылымы // «Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары жинағы. Алматы: ҚазҰТУ, 2007.- 154-157 б.- 0,18 б.б.
2. Халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері // «Экономика, бизнес және білім беру саласындағы жаңа үрдістер» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары жинағы. Алматы: Халықаралық бизнес Университеті. 2007.- 76-78 б.- 0,37 б.б.
3. Қазақстан Республикасындағы халықтың табысының қалыптасуы және оның экономикалық мәні // Үшінші Рысқұлов оқулықтары «Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары жинағы.4 бөлім. Алматы: Экономика, 2008. 28-34 б.- 0,40 б.б.
4. Халықтың өмір сүру деңгейі мен әлеуметтік саралануын талдау // ҚазЭУ хабаршысы. 2008. № 6- 335-340 б.- 0,75 б.б.
5. Өмір сүру деңгейін көтеру және халықтың ортатабысты тобының қалыптасуы // «Известия вузов» международный ежеквартальный научный экономический журнал. Бишкек қ. 2009. № 5- 150-153 б.- 0,37 б.б.
6. Халықтың өмір сүру сапасының стандарттары // ҚазЭУ хабаршысы. 2009. № 5- 73-79 б.- 0,44 б.б.
7. Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік-экономикалық сипаттамасы // АльПари. 2009. № 4- 153-155 б.- 0,37 б.б.
8. Әлеуметтік саясатты іске асыру механизмдерін реттеу жолдары // ҚазЭУ хабаршысы. 2009.№ 6- 43-49б.- 0,43 б.б.
ӘОЖ 331.34:316.334:2 Қолжазба құқығында
РЫСҚҰЛОВА МАЙРА МАРАТҚЫЗЫ
Халықтың өмір сүру деңгейін көтерудің
әлеуметтік-экономикалық аспектілері
08.00.05 - Экономика және халық шарушылығын басқару
(қызмет салалары және сфералары бойынша) мамандығы
Экономика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінде орындалған
Ғылыми жетекшісі:
экономика ғылымдарының докторы,
профессорЖ.О. Ихданов
экономика ғылымдарының докторы,
профессор Х.Н. Сансызбаева
Ресми оппоненттер:
экономика ғылымдарының докторы,
С.Ж. Ташенова
экономика ғылымдарының кандидаты,
М.С.Салықова
Жетекші ұйым:
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғау 2010 жылдың 4-ші маусым күні сағат 16:00-де Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетіндегі экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін іздену жөніндегі Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде өткізіледі, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ___ ________ 2010 жылы таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
экономика ғылымдарының докторы А.Б. Темірбекова
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсартуға арналған "Қазақстан - 2030" Стратегиясында Елбасы Н.Назарбаев атап өткенiндей, республика дамуының басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады.
Осы Стратегияда айқындалғандай, біздің елімізде қалыптасқан нарықтық экономиканың әлеуметтік бетбұрыс алуы, оны Елбасы Стратегиялық басым бағыттардың бірі деп белгілеуі, аталмыш саланың әлі бірнеше онжылдықтар бойы өзектілігін жоймайтын ғылыми-зерттеу объектісі болатындығының айқын көрсеткіші. Ал, оның жүзеге асу барысы мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізі болып қалануынан көрінеді де, басты мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, экономикалық жетістіктерге жетуде, ғылым мен инновацияның дамуында жетекші рөл атқаратын адам факторы - әлем қауымдастығының инвестициялық тартымды ресурс көзі ретінде қалыптасып келе жатқандығы, аталмыш объектінің XXI ғасырдың өзекті зерттеу мәселесі екендігі сөзсіз деп ой-тұжырым жасауға болады.
Сол себепті қоғамның барлық мүшелері мен оның әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсуде, жоғарыда айтылғандай, аталған бағыттағы мемлекет саясатын жетілдіру жолдарын анықтау мен оларды жүзеге асыру ғылыми тұрғыдан дәлелдеулерге зәру екендігі айқын. Осы орайда мемлекет әлеуметтік саясатын тұтастай әрі тиімді дамытуға қол жеткізуі үшін оның негізгі буыны - халықтың өмір сүру деңгейін көтерудің қажеттілігі күмән туғызбайды. Сондықтан, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуда оның әлеуметтік және экономикалық астарларын қарастыруға да ғылыми тұжырымдама қажет-ақ.
Осы бағыттағы жұмыстарды жүйелі түрде іске асыру мен одан туындайтын мәселелермен пәрменді күрес жүргізу үшін ғылыми дәлелгенден концептуалды негіздің қажеттілігі орынды заңдылық. Сондықтан да осы заңдылықтардың астарын, ғылыми негізделген шешімдерін қабылдау жолдарын айқындай түсу оның өзекті проблема екендігіне айғақтай түседі.
Демократиялық қоғамның құқықтық негіздерінің етене ене бастауы мен қолданыс табуы тиісті институттардың құрылып, олардың біртіндеп өмір сүрудің сапасы мен қазіргі заман сұраныстары мен ұстанымдарын өзгеріске ұшыратып келеді. Ол экономикалық маңызы зор мынадай әлеуметтік нормативтерді жақсарту қажеттілігін білдіреді:
oo күнкөріс деңгейін көтеру (еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы төлемдерінің төменгі мөлшерін өсіру, олардың нақты жолдары мен тәсілдерін анық көрсету);
oo халықтың өмір сүру деңгейінің жоғары стандарттарына қол жеткізуі;
oo әлеуметтік қорғауды тиімді қамтамасыз ету.
Аталған нормативтер әлеуметтік саясатты лайықты жүзеге асырудың мақсаты және оның тиімділігін арттыруда қолданылатын шаралар болып табылады. Себебі,өмір сүру деңгейі түсінігі азықтанудың тиімділігі, айналадағы ортаның жағдайы, денсаулық, білім мен мәдениет - тұтас алғанда, адам қарекетінің күллі мәнін айқындайтын экономикалық компоненттер жиынтығын білдіреді.
Біздің елімізде әлеуметтік мәселелерге қатысты мұндай негіздемелер мемлекеттік деңгейде бірден қалыптаспағандығы белгілі. Оның уақыт елегінен, нарықтық қатынастардың қыспағынан өтіп, елдің экономикалық, геосаяси, сыртқыэкономикалық, инвестициялық, құрылымдық кешенді жүргізілген саясаттан кейін ғана қолданыс табуы Елбасының о баста Стратегиялық басым бағыт ретінде анықтауының дұрыстығында. Осы саланы қаржыландыру көздерін анықтау, саралау, топтастыру, инвестиция тарту жолдарын белгілеу тұрғысындағы мәселелер диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі талдау бөлімінде өрбиді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Халықтың өмір сүру деңгейі мен әл-аухатын арттыру жолдарын зерттеу экономика және әлеуметтану ғылымдарының маңызды міндеті екендігі мәлім. Экономикалық әдебиеттерде аталған мәселенің жекелеген аспектілері бойынша теориялық, әдістемелік және қолданбалы ұсыныстар ғана бар. Жоспарлы экономика тұсында халықтың өмір сүру деңгейіне қатысты мәселелерді Кеңес үкіметінің белгілі В.Ф. Майер, Б.В. Ракитский, А.Н. Шохин, В.М. Рутгайзер, Н.М. Римашевская, Т.И. Заславская сияқты экономистері мен әлеуметтанушы ғалымдары зерттеген. Одан кейін осы сала нарықтық экономикаға өту кезеңінде В.В. Адамчук, Ю.П. Кокин, Р.А. Яковлев, В. Костаков, А. Силин, Б. Ракитский, И. Бестужев-Лада, А. Илларионов, Р.П. Колосова секілді ресей экономистерімен халықтың өмір сүру деңгейінің экономикалық өсім және даму келешегі контексінде қарастырылған.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік және экономикалық жағдайдың қалыптасу барысының, халықтың өмір сүру деңгейін зерттеудің өзінше даму тарихы бар. Елімізде алғаш болып әлеуметтік сала проблемаларын зерттеп, ғылыми еңбектер жазған экономист-ғалым, профессорлар Т.А. Абдразакова, С.Б. Баишев, Я.А. Аубакиров, А.К. Закумбаевалар болса, ал өмір сүру деңгейі мен адам факторының дамуын мемлекеттік деңгейде жетілдіруге өз зерттеулерін арнаған ғалымдар қатарына А.Қ. Қошанов, О.Б.Баймұратов, Ж.О.Ихданов,М.Б. Кенжегузин, С.Х. Берешев, М.К. Мельдеханова, Х.Н.Сансызбаева, Р.З. Жалелова, Ю.К. Шокаманов С.Н. Гайсин, Б.Л. Татибеков, К.С. Мухтарова, Т.М. Рогачева, П.Б.Исахова және тағы басқаларды атауға болады.
Алайда бұл еңбектерде жалпы әлеуметтік сала проблемалары зерттелінеді де, халықтың өмір сүру деңгейін көтерудің әлеуметтік-экономикалық астарлары, заңдылықтары, жүйелі даму бағыттарына қатысты мәселелер көбіне көп ғылыми көзқарастан тыс қалып келеді. Ал, халықтың өмір сүру деңгейінің көп қырлығы мен оның аталған позициялар бойынша маңыздылығын ескерсек, онда оны жетілдіру бағыттары мен тәжірибелік қолданыс табатын негіздерін күшейту қажеттілігі сөзсіз.
Сондықтан да осы заңдылықтардың астарына үңіліп, әлгіндей мәселелердің ғылыми негізделген шешімдерін қабылдау жолдарын айқындай түсу, оның оңтайлы тетіктерін ұсыну бүгінгі күні өте өзекті проблема екендігін дәл көрсетіп отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты халықтың өмір сүру деңгейінің теориялық және тәжірибелік аспектілерін кешенді талдау арқылы оны көтеру бойынша ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету жолында зерттеудің логикалық тұтастығын қамтамасыз ететін міндеттерді орындау алға қойылды:
oo халықтың өмір сүру деңгейінің анықтауда бұрыннан қалыптасқан теориялық - әдістемелік зерттеулердегі әл-аухат, өмір сапасы мен оның қалпы түсініктерінің өзара байланысын ғылыми негіздеу;
oo халықтың өмір сүру деңгейінің құрылымының жіктемелік белгілерін ұсыну;
oo тақырыптың жан-жақты зерттелуін тәжірибелік жағынан қамтамасыз ететін фактологиялық және статистикалық материалдарды жинақтап, жүйелік сараптама жүргізу арқылы, келелі түйіндер жасау;
oo Қазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейінің негізгі бағыттарын кешенді айқындап және оларды көтерудің жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні - халықтың өмір сүрудеңгейін айқындайтын әлеуметтік-экономикалық қатынастар.
Зерттеу объектісі ретіндеҚазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейі және оны анықтайтын әлеуметтік-экономикалық процесстер алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі танымал экономист ғалымдардың еңбектерінде баяндалған халықтыңөмір сүру деңгейінің теориялық және тәжірибелік аспектілері жөніндегі зерттеулерге және монографиялық жұмыстарға сүйенеді. Зерттеу жұмысына сонымен қатар, тақырыпқа қатысты Қазақтан Республикасының нормативтік және заң актілері, Президент Жарлықтары, Үкіметтің әлеуметтік мәселелер жөніндегі Қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық құжаттар, отандық және шетелдік әдістемелік - анықтамалық мәліметтер тартылды.
Зерттеу жұмысына Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің, Еңбек және әлеуметтік қорғау Министрлігінің, Алматы қалалық еңбек және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының ресми материалдары ақпараттық база болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Диссертациялық зерттеу жүргізу барысында ғылыми жаналық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
oo халықтың өмір сүру деңгейінің мәнін теориялық тұрғыдан анықтау және жан-жақты қарастыру барысында халықтың өмір сүру деңгейі ұғымы ғылыми негізде тереңдетілді;
oo халықтың өмір сүру деңгейін анықтайтын көрсеткіштер жүйесі нақтыланып ұсынылды;
oo Қазақстан халқы тұтынуларын қанағаттандыру дәрежесі мен өмір сүру деңгейінің сапасын (табыс, оның саралануы, тамақтану, баспана, денсаулық сақтау және білім алу) арттыру жолдары анықталды;
oo әлеуметтік саясатты жетілдіру мен халықтың өмір сүру деңгейін көтеруде экономикалық тетіктерді қолдану жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар тұжырымдалды.
Зерттеу жұмысында халықтың өмiр сапасының әртүрлі болуына себепші қала мен ауыл орналасу ерекшеліктеріне байланысты, фактологиялық деректерге сүйене отырып, объективті талдау жұмыстары жүргізілді.
Сонымен қатар, статистикалық мәліметтерді талдау негізінде кедейшілік деңгейіне ықпал ететін факторлар сипатталып, оның жекелеген құраушылары (өмір сүру ұзақтығы, сауаттылық деңгейі, табыс мөлшері) және аспектілері (кірістің теңсіздігі, әлеуметтік қорғау тетіктері) қарастырылды.
Диссертациялық зерттеу жұмысы арналған тақырыпты кешенді ашу мақсатымен:
oo өмір сүру деңгейінің мазмұнын зерттеу мен оның көрсеткіштерін анықтау әдістемесін талдауға;
oo халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуға қажет әлеуметтік - экономикалық жағдайларды анықтау мен оған сәйкес ұсыныстар әзірлеуге;
oo адам дамуының концепциясы мен оны бағалаудың статистикалық құралдарын жүйелі түрде сипаттауға;
oo халықтың кедейшілік деңгейін есептеу әдістемелерін, атаулы әлеуметтік көмек тағайындау ережелерін қарастыруға;
oo өмір сапасы көрсеткіштерін облыстық және аудандық деңгейлерде талдау мен ауыл халқының үй шаруашылықтарын іріктемелі зерттеу нәтижесінде нақты өмір сүру деңгейін бағалауға;
oo әлеуметтік қорғау жүйесінің кемшіліктерін анықтауға;
oo атаулы әлеуметтік көмекті тағайындау әдістемесін жетілдіру мүмкіндіктерін қарастыруға ерекше көніл бөлінді.
Сонымен бірге төмендегідей ғылыми жаңалығы бар нәтижелер мен тұжырымдар қорғауға ұсынылып отыр:
oo адам қажеттіліктерініңжиынтығын, даму деңгейі мен қанағаттандыру дәрежесін есепке ала отырып, халықтың өмір сүру деңгейі түсінігін анықтауға ықпал ететін ерекшеліктер;
oo өмір сүру деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі;
oo Қазақстан Республикасында халықтың өмір сүру деңгейінің қалыптасқан жағдайын бағалау жолдары;
oo халықтың өмір сүру деңгейін көтеруде экономикалық тетіктерді қолдану маңыздылығы.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы елімізде әлеуметтік бағыттағы нарықтыққатынастардың одан әрі даму жағдайларында халықтың өмір сүру деңгейін көтеру жөніндегі мәселелер аясын кеңейте беру және республиканың әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламаларын жүзеге асыру барысында проблемаларды уақтылы шешіп отыру үшін біз жүргізген осы зерттеу нәтижелері едәуір пайда келтіретіндігімен түсіндіріледі.
Теориялық және әдістемелік материалдарды жоғары оқу орындарында Әлеуметтік жұмыс, Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандықтары пәндерінен дәріс оқу және тәжірибелік сабақтар жүргізу барысында қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыналуы. Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі теориялық қағидалары, қорытындылары, ұсыныстары, тұжырымдары мен нәтижелері Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті (Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі, қазан 2007ж.), Халықаралық бизнес университеті (Экономика, бизнес және білім беру саласындағы жаңа үрдістер, қараша 2007ж), Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті (III Рысқұлов оқулары Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары, 19-23 мамыр 2008 ж.) өткізген халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 3,31 баспа беттен тұратын 8 ғылыми мақала жарық көрді. Оның ішінде үш мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің нұсқауындағы экономикалық басылымдарда жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы зерттеудің мақсатымен, міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізіміненжәне қосымшалардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмір сүру деңгейі күрделі және көп қырлы категория екендігін адамның өмірдегі нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларының жиынтығы сипаттайды.
Халықтың өмір сүру барысында туындайтын проблемалар және оларды ғылыми тұрғыдан зерттеу қай елдің болмасын әлеуметтік-экономикалық дамуынатәуелсіз, қашанда өзекті болып саналады.
Өмір сүру деңгейі экономикалық зерттеу объектісіретінде оның басты міндеттері деп келесілерді атауға болады:
oo адамның өмір сүру сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді бағалау (салауатты өмір салтын жүргізу қабілеті, білім алу мүмкіншілігі, лайықты өмірге жеткілікті табыс көзі және жоғары кәсіби білімі);
oo атаулы және нақты табыстарды зерттеу;
oo халықтың баспанамен, ұзақ қолданылатын тұтыну игіліктерімен қамтамасыз етілуі;
oo әлемнің әр түрлі елдеріндегі өмір сапасы мен оның деңгейін бағалау арқылы ел аралық салыстыру жүргізу;
oo аталмыш сала саясатын қалыптастыру үшін өмір сүру деңгейін зерттеу.
Өмір сүру деңгейі категориясын алғаш рет К.Маркс Жалақы, баға және пайда атты еңбегінде енгізілген.Ол осы категорияны халықтың, әлеуметтік топтардың материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі мен деңгейінің әлеуметтік-экономикалық сипаты ретінде қарастырған.
Халықтың өмір сүру деңгейін зерттеуге бетбұрыс XX ғасырдың алғашқы онжылдығында басталған еді. Кеңес одағының экономикасында халықтың өмір сүру деңгейін объективті бағалау идеологиялық себептер бойынша мүмкін болмады да, жабық экономиканың қағидаларына сәйкес өнімдерді тарату және жеке тұтыну, халықтың өмір сүру деңгейі мен әл-аухаты жөнінде көрсеткіштерге көңіл аударылмады.
Әйтседе,өткен ғасырдың соңғы он жылдығында аталмыш бағытта бірнеше ғылыми зерттеу жұмыстарыжарық көріп, ондаөмір сүру деңгейі категориясының әлеуметтік және экономикалық түсініктемесі теориялық жете зерделеніп, жеткілікті дәлелдемелер келтіріліп, мәні мен маңызы жүйелі түрде анықталған. Осы алғашқы ізденуші-ғалымдар қатарына Н.М. Римашевская, В.М. Рутгайзер, И.Я. Матюха, В.Ф. Майер, Н.П. Кузнецова, Г.С. Саркисян, Л.Г. Зубова, В.И. Гурьев, В.Я. Райцин, Н.И. Бузлякова, М.А. Можина және т.б. жатады.
Зерттеу объектісі жөнінде мәліметтерді әрі қарай өрбіту үшін төменде келтірілген сызбаларға негіз болған статистикалық әдістемелік мәліметтерді айта кету маңызды. Аталмыш мәлімет көзіне сәйкес халықтың өмір сүру деңгейін бағалау үшін бастапқы көрсеткіштер мен әлеуметтік-экономикалық индикаторлар жиынтығы бар. Бастапқы көрсеткіштер келесілер:
oo үй шаруашылығының табыстары;
oo олардың нақты түпкілікті тұтынылуы;
oo үй шаруашылығының түпкілікті тұтынуға кеткен шығыстары;
oo халықтың ақшалай табыстары;
oo халықтың ақшалай шығыстары мен жинақ ақшалары;
oo жан басына шаққандағы ақшалай табыстар;
oo қолда бар нақты ақшалай табыстар;
oo орташа айлық есептелген жалақы;
oo тағайындалған айлық зейнетақының орташа мөлшері;
oo халықтың ақшалай табысының сатып алу қабілеттілігі;
oo жан басына шаққандағы ақшалай табыс деңгейі бойынша халықты бөлу;
oo халықтың әр түрлі топтары бойынша ақшалай табыстың жалпы көлемін
oo бөлу;
oo халық табысының саралану коэффициенттері, табыстарды шоғырландыру
oo коэффициенті (Джини индексі), күнкөрістің ең төменгі деңгейі;
oo табысы күнкөрістің ең төменгі деңгейінен төмен халықтың саны, табыс
тапшылығы.
Өмір сүру деңгейі түсінігінің өте күрделілігі мен көп қырлылығыоның әлеуметтік тұрғыдан маңыздылығында болып табылады. Олай болса, зерттеліп отырған экономикалық категорияның әлеуметтік астары халықтың аз қамтылған (тұрмысы нашарлар), ең аухатты, жұмыс беруші мен жұмысшылардың, зейнеткерлердің, жанұяның және нақты адамның өмір сүру деңгейлерін қарастырады. Аталғандарға көрнекілік беру үшін оларды топтастырып, сызба ретінде келтірдік. Ол төмендегі сызбада.
Қоғам деңгейлері
Табыс мөлшерлері бойынша халықтың әлеуметтік топтары:
(тым кедейлер, кедейлер, орташа қамтылғандар, аухаттылар,
аса аухаттылар)
Қызмет түрі мен әлеуметтік жағдайы бойынша халықтың әлеуметтік топтары: жұмыс берушілер, жұмысшылар, әскерилер, зейнеткерлер, студенттер және т.б.
Әкімшілік-территориялық деңгей
Жалпы қоғам деңгейінде (мемлекет)
Республикалық деңгейде (аймақтар, облыстар)
Жергілікті деңгейде (қалалар, аудандар)
Сурет 1 - Әлеуметтік топтарды саралау сызбасы
Ескерту - сызбаны құрастырған автор
Осылайша, біздің ойымызша, өмір сүру деңгейі - адамның тұтынуға байланысты игіліктерін қанағаттандыру мақсатында біріңғай негізге сүйене отырып, өмір сапасын арттыру болып табылады. Осы пікіріміз дәлелді болу үшін келесі сызбаны келтіруді жөн көрдік.
Әл-аухат
Тұрмыс қалпы:
адам тұтынуын қанағаттандыру қажеттілігін анықтайтын қоғамдағы орны (достар, қоғамның түрлі әлеуметтік топтарымен қатынасы және т.б. )
Өмір сапасы:
адам өмірінеыңғайлылық беретін тұтыну жиынтықтарының дәрежесі мен даму деңгейі: еңбек және демалыс сапасы, жеке және мүліктік қауіпсіздік, қоршаған орта жағдайлары, діни-рухани қажеттіліктер және т.б.
Өмір сүру деңгейі:
тұтынулар жиынтығы мен оның даму деңгейі (табыстар, баспана, азық-түлік, ең қажетті бұйымдар, білім, денсаулық, қажетті қызметтер)
Сурет 2 - Өмір сүруде адамның әл-аухат құрылымы
Ескерту - сызбаны құрастырылған автор
Сонымен бірге, республикамызда өмір сүру деңгейін бағалау үшін 11 негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторлар негізге алынады, олар
1) үй шаруашылықтарың жалпы түзетілген табысы: халықтың жан басына шаққандағы жалпы түзетілген табысы және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім;
2) үй шаруашылықтарының нақты түпкілікті тұтынуы: жан басына шаққанда және өткен жылға пайызбен;
3) жан басына шаққандағы айлық ақшалай табыс;
4) жан басына шаққандағы халықтың нақты қолда бар ақшалай табыстары, өткен жылға пайызбен;
5) айына 1 жұмысшының атаулы жалақысы;
6) өткен жылға пайызбен 1 жұмысшының нақты жалақысы;
7) есептелген айлық зейнетақының орташа мөлшері;
8) өткен жылға пайызбен зейнетақының нақты мөлшері;
9) айына жан басына шаққандағы күнкөріс шегі;
10) айына еңбек ақының ең төменгі мөлшері;
11) айына зейнетақының ең төменгі мөлшері.
Халықтың өмір сүру деңгейін анықтау күрделі процесс, әйтседе, әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер жүйесінде халықтың табыстары мен шығыстарының құрылымын, табыс бойынша саралануын, әр түрлі әлеуметтік топтар табысының сатып алу қабілеттілігін, материалдық игіліктер мен қызметтерді тұтынуды қанағаттандыру деңгейін есепке алу маңызды. Аталған көрсеткіштерді талдау негізінде өмір сапасы мен оның деңгейін толық және кешенді қамтитын, мәнін түсіндіретін, өмір сүруді бағалайтын нақты көрсеткіштер жүйесі қалыптасады.Логикалық бірізділікпен қалыптасқан осы жүйе төмендегідей көрсеткіштер топтамасынанқұралады:
oo жалпыланған көрсеткіштер;
oo халықтың табыстары;
oo халықтың шығыстары мен тұтынуы;
oo жинақталған мүлік пен тұрғын-үй;
oo әлеуметтік қорғау жүйесі;
oo әлеуметтік сала;
oo қоршаған орта;
oo халықтың әлеуметтік саралануы.
Осыдан келіп, бастапқыда айтып өткеніміздей, өмір сүру деңгейінің құраушы бөлігі әлеуметтік тұрғыдағы мәселелер туындайды. Дәлірек айтқанда,жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді талдау арқылы халықтың өмір сүру деңгейі түсінігі анықталып, топтастырылады және мемлекет тарапынан қолдауға ие болады. Кеңірек аша айтатын болсақ, осыдан келіп, әлеуметтік қорғау жүйесі қалыптасады. Ол:
oo әлеуметтік қамсыздандыру;
oo зейнетақыны, жәрдемақыны, қарттарға, балаларға, ауруларға материалдық көмек беру жүйесін сипаттайтын көрсеткіштер кешенін қамту;
oo ең төменгі: күнкөріс деңгейі (кедейшілік шегі), тұтыну бюджеті, жалақы, зейнетақы мөлшері, жалақының сатып алу қабілеттілігі, зейнетақының сатып алу қабілеттілігі, кедейшілік коэффициенті мен деңгейі, табыс тапшылығы, кедейшіліктің әлеуметтік портреті сияқты индикаторлардан тұрады. Мақсат: мемлекеттің әлеуметтік саясатын жетілдіру, халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, өмір сапасын көтеру.
Әлеуметтік сала көрсеткіштері адамның өмір сүру деңгейін ғана емес, сонымен бірге өмір қалпын да анықтайды. Олар келесілер:
oo білім беру (мектепке дейінгі, жалпы білім беру мекемелерінің, бастауыш, орта және жоғары кәсіби білім беру, қосымша білім беру мекемелерінің қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo мәдениет пен өнер (мәдениет пен өнер мекемелерінің жұмысын сипаттайтын, сонымен бірге кітап, журнал, газет өнімдері басылуын көрсететін көрсеткіштер жүйесі);
oo денсаулық сақтау (денсаулық сақтау статистикасының, халықтың ауыруының, мүгедектіктің, өндірістік жарақат алудың көрсеткіштер жүйесі);
oo туризм, демалу, дене шынықтыру және спорт (санаториялық-курорттық мекемелердің, демалыс және туризм мекемелерінің, спорттық мекемелер желісінің жағдайын, дамуын және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo коммуналдық шараушылық (халықты сумен, жылумен, газбен, қонақ үй және басқа да жабдықталуымен қамтамасыз ететін кәсіпорындар мен мекемелердің өндірістік қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo ақылы қызметтер (халыққа әр түрлі қызметтерді ұсынуды сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі: тұрмыстық қызметтер, жолаушылық көліктер, байланыс, құқықтық қызметтер, банк қызметтері және т.б.)
Көрсеткіштердің логикалық тізбектігі, мағыздылығы туралы талдауды қорыта келе, өмір сүру деңгейін жақсартудың түпкілікті мақсаты өмiр сапасын көтеру екендігі негізделгендігіне көз жеткіздік. Өмір сапасының интегралды индикаторларымакроэкономикалық көрсеткіштерден тұрады.
Табыстар барлық халықтың материалдық жақсы өмір сүру халінің негізін құрайды. Халықтың ақшалай табысы, олардың деңгейі, құрылымы, алу көздері және саралану дәрежесі қоғамның экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды көрсеткіші.
Cоңғы жылдары қазақстандықтардың ақшалай табысының нақты және атаулы динамикасы тұрақты өсіп келеді. Дәлірек айтсақ, 2004-2008 жылдар аралығында халықтың атаулы ақшалай табысы жыл сайын 21,7% -22,3%-ға, ал осы мерзімдегі нақты ақшалай табысы 47,2%-ға өсті. 2008 жылы халықтың адам басына шаққандағы орташа номиналдық ақшалай табысы 30842 теңгені құрап,өткен жылмен салыстырғанда 22,0%-ға жоғары екендігін көрсетеді. Халықтың табыс құрылымын осы жылдар аралығында былайша келтіруге болады.
Сурет 3 - Халықтың табыс құрылымы, %
Суреттен көріп отырғанымыздай, еңбекпен табылған табыстың үлес салмағы артып келеді, дәлірек 2004 жылы ол барлық табыстардың ішінде 76% болса, 2008 жылы 82% (ақшалай динамикасы осы жылдарда 28329 және 60805 тенге). Ақшалай көрінісінде үлкен алшақтық айқын көрінеді. Еңбек ресурстарының ішінде жұмыспен қамтылған халықтың жалдамалы бөлігі 66%-ды құрайды (5 199 400 адам). Осы категория зерттелініп отырған өмір сүру деңгейі мен сапасын анықтау және орташа көрсеткіштерді табуда негіз болатындығын ескерсек, онда келесідей мәліметтерді келтіру жөн.
Кесте 1 - Экономикалық қызмет түрлері бойынша Қазақстандағы жалдамалы жұмысшылардың табыс серпіні
жылдар:
2004
2005
2006
2007
2008
Есептелген орташа айлық жалақы (республика бойынша), теңге
28329
34060
40790
52429
60805
Өткен жылмен салыстырғандағы пайыздық индексі
атаулы жалақы
122,5
120,2
119,8
128,7
115,9
нақты жалақы
114,6
111,7
110,3
116,1
99,0
Жалақының орта жылдық ең төменгі мөлшері, теңге
6600
8100
9200
9752
11270
Жалақының күнкөріс шамасына қатынасы - есе, оның ішінде:
5,2
5,6
4,8
5,4
4,9
- өнеркәсіпте
6,3
6,9
5,9
6,3
6
- ауыл шаруашылығында
2,2
2,5
2,2
2,5
2,5
Ескерту: кесте ҚР Сатистика агенттігі мәліметтері негізінде дайындалды
Кестеден көріп отырғанымыздай, есептелген орташа айлық жалақы, жалақының орта жылдық ең төменгі мөлшері көрсетілген 5 жыл ішінде 2 есеге өскен. Жалақының күнкөріс шамасына қатынасы 2004 жылы - 5,2, 2006 жылы - 5,4 және 2008 жылы 4,9 есе болды. Оның ішінде өнеркәсіпте аталмыш жылдарда, тұтастай алғанда 6 есе, ауыл шаруашылығы бойынша 2,5 есе айырмашылықты көрсетеді. Бұл жалпы алғанда бірқалыптылықты сипаттайды және осы жерде біздің талдау жұмыстарымыз мемлекеттік реттеу объектісі болып табылатын ресми мәліметтерге сүйене отырып, дайындалды. Мемлекеттік реттеуге тек бюджет саласы жұмысшыларының жалақысы жатады, оның орташа көлемі 2008 жылы республика бойынша орташа жалақыдан 37%-ға артта қалғандығын көруге болады.Еңбек ақы төлеуде кепілденген ставкалар мен окладтар нарықтық экономика принциптерінесәйкес келмейді әрі жұмысшыларды жоғары өнімді және тиімді еңбекке ынталандырмайды да.
Елбасының 2008 жылғы 6 ақпанындағы Қазақстан халқына арналған Жолдауында айтылғандай, орта мерзімді кезеңде бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысы 2012 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 2 есе жоғарлайтын болады. Оның алғашқы нәтижесі 2009 жылдан бастап бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын 25%-ға өскендігінен көрінді. Дегенмен, бюджет саласы жұмысшыларының жалақысы өмір сүру үшін жеткіліксіз. Сондықтан осы салаеңбеккерлері негізгі жұмысынан басқа қосымша табыс көздерін іздеуге мәжбүр.
Жалдамалы жұмысшылармен бірге еңбекпен қамтылғандардың екінші бөлігі - өзін-өзі жұмыспен қамтығандар. Олар көбінесе сауда, қызмет көрсету және шағын кәсіпорындарында еңбек етеді, 2003 жылы осы бөлікте 2 755 600 адам еңбек етсе, 2008 жылы 2 657 800 адам (97800 адамға кеміген).
Сурет 4 - Ең төменгі жалақы, зейнетақы,
күнкөріс минимумының динамикасы
Диаграммадан көріп отырғанымыздай, 1999 жылы ең төменгі жалақы - 2605 теңге, ең төменгі зейнетақы - 3000 теңге,күнкөріс минимумы 3394 теңге болса, 2004 жылы - сәйкесінше, 6600 теңге, 2800 теңге, 5394 теңге, ал 2010 жылға үкімет аталған көрсеткіштердің ішінде ең төменгі жалақы мен күнкөріс минимумы мөлшерлерін бірдей етіп бекітті, ол 14 952 теңге.
Орташа жалақыға келетін болсақ, ол 1999 - 2009 жылдар аралығында 11 864 теңгеден, 60805 теңгеге дейін өскен (өсу қарқыны 5,1 есе). Бұл 10 жыл ішіндегі көрсеткіш үшін аздық етеді. Себебі, 10 жыл ішіндегі ақшалай айырмашылықтың 48941 теңге болатынын ескерсек, ол әр жылға 4894 теңгені құрайды, ал экономикалық өсу көрсеткіші жалпы ішкі өнімді алатын болсақ, ол 1999 жылы 2 016 456,3 млн. теңгеден, 2008 жылы 16 052 919,2 млн.теңгеге дейін өскен, айырмашылығы 14 036 462,9 млн. теңге. Халық санында осы жылдарда небары 874 900 адамға артқан. Немесе жан басынан шаққандағы ЖІӨ-ді алатын болсақ, ол 1999 жылы 135 075 теңге, ал 2008 жылы 1 024 175,1 теңге. Осындай алшақтықтар халықтың өмір сүруі деңгейі жөнінде нақты көрініс бермейтінін байқаймыз.
Дегенмен, жалақының салалық және аймақтық құрылымын қарастырсақ, өзгерістің нақтырақ сипатын көруге болады.
Бүгінде Қазақстандағы атаулы жалақының салалық және аймақтық тұрғыдан елеулі айырмашылығы бар. Оның ең жоғары деңгейі қаржы саласында қалыптасқан (138544тг. - 2008ж.), ең төменгі мөлшері - ауыл шаруашылығында (28894 тг.) және олардың ара қатынастығы 5 есені құрайды. Ал, аймақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЫСҚҰЛОВА МАЙРА МАРАТҚЫЗЫ
Халықтың өмір сүру деңгейін көтерудің
әлеуметтік-экономикалық аспектілері
08.00.05 - Экономика және халық шарушылығын басқару
(қызмет салалары және сфералары бойынша) мамандығы
Экономика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінде орындалған
Ғылыми жетекшісі:
экономика ғылымдарының докторы,
профессорЖ.О. Ихданов
экономика ғылымдарының докторы,
профессор Х.Н. Сансызбаева
Ресми оппоненттер:
экономика ғылымдарының докторы,
С.Ж. Ташенова
экономика ғылымдарының кандидаты,
М.С.Салықова
Жетекші ұйым:
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғау 2010 жылдың 4-ші маусым күні сағат 16:00-де Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетіндегі экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін іздену жөніндегі Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде өткізіледі, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ___ ________ 2010 жылы таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
экономика ғылымдарының докторы А.Б. Темірбекова
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсартуға арналған "Қазақстан - 2030" Стратегиясында Елбасы Н.Назарбаев атап өткенiндей, республика дамуының басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады.
Осы Стратегияда айқындалғандай, біздің елімізде қалыптасқан нарықтық экономиканың әлеуметтік бетбұрыс алуы, оны Елбасы Стратегиялық басым бағыттардың бірі деп белгілеуі, аталмыш саланың әлі бірнеше онжылдықтар бойы өзектілігін жоймайтын ғылыми-зерттеу объектісі болатындығының айқын көрсеткіші. Ал, оның жүзеге асу барысы мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізі болып қалануынан көрінеді де, басты мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, экономикалық жетістіктерге жетуде, ғылым мен инновацияның дамуында жетекші рөл атқаратын адам факторы - әлем қауымдастығының инвестициялық тартымды ресурс көзі ретінде қалыптасып келе жатқандығы, аталмыш объектінің XXI ғасырдың өзекті зерттеу мәселесі екендігі сөзсіз деп ой-тұжырым жасауға болады.
Сол себепті қоғамның барлық мүшелері мен оның әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсуде, жоғарыда айтылғандай, аталған бағыттағы мемлекет саясатын жетілдіру жолдарын анықтау мен оларды жүзеге асыру ғылыми тұрғыдан дәлелдеулерге зәру екендігі айқын. Осы орайда мемлекет әлеуметтік саясатын тұтастай әрі тиімді дамытуға қол жеткізуі үшін оның негізгі буыны - халықтың өмір сүру деңгейін көтерудің қажеттілігі күмән туғызбайды. Сондықтан, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуда оның әлеуметтік және экономикалық астарларын қарастыруға да ғылыми тұжырымдама қажет-ақ.
Осы бағыттағы жұмыстарды жүйелі түрде іске асыру мен одан туындайтын мәселелермен пәрменді күрес жүргізу үшін ғылыми дәлелгенден концептуалды негіздің қажеттілігі орынды заңдылық. Сондықтан да осы заңдылықтардың астарын, ғылыми негізделген шешімдерін қабылдау жолдарын айқындай түсу оның өзекті проблема екендігіне айғақтай түседі.
Демократиялық қоғамның құқықтық негіздерінің етене ене бастауы мен қолданыс табуы тиісті институттардың құрылып, олардың біртіндеп өмір сүрудің сапасы мен қазіргі заман сұраныстары мен ұстанымдарын өзгеріске ұшыратып келеді. Ол экономикалық маңызы зор мынадай әлеуметтік нормативтерді жақсарту қажеттілігін білдіреді:
oo күнкөріс деңгейін көтеру (еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы төлемдерінің төменгі мөлшерін өсіру, олардың нақты жолдары мен тәсілдерін анық көрсету);
oo халықтың өмір сүру деңгейінің жоғары стандарттарына қол жеткізуі;
oo әлеуметтік қорғауды тиімді қамтамасыз ету.
Аталған нормативтер әлеуметтік саясатты лайықты жүзеге асырудың мақсаты және оның тиімділігін арттыруда қолданылатын шаралар болып табылады. Себебі,өмір сүру деңгейі түсінігі азықтанудың тиімділігі, айналадағы ортаның жағдайы, денсаулық, білім мен мәдениет - тұтас алғанда, адам қарекетінің күллі мәнін айқындайтын экономикалық компоненттер жиынтығын білдіреді.
Біздің елімізде әлеуметтік мәселелерге қатысты мұндай негіздемелер мемлекеттік деңгейде бірден қалыптаспағандығы белгілі. Оның уақыт елегінен, нарықтық қатынастардың қыспағынан өтіп, елдің экономикалық, геосаяси, сыртқыэкономикалық, инвестициялық, құрылымдық кешенді жүргізілген саясаттан кейін ғана қолданыс табуы Елбасының о баста Стратегиялық басым бағыт ретінде анықтауының дұрыстығында. Осы саланы қаржыландыру көздерін анықтау, саралау, топтастыру, инвестиция тарту жолдарын белгілеу тұрғысындағы мәселелер диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі талдау бөлімінде өрбиді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Халықтың өмір сүру деңгейі мен әл-аухатын арттыру жолдарын зерттеу экономика және әлеуметтану ғылымдарының маңызды міндеті екендігі мәлім. Экономикалық әдебиеттерде аталған мәселенің жекелеген аспектілері бойынша теориялық, әдістемелік және қолданбалы ұсыныстар ғана бар. Жоспарлы экономика тұсында халықтың өмір сүру деңгейіне қатысты мәселелерді Кеңес үкіметінің белгілі В.Ф. Майер, Б.В. Ракитский, А.Н. Шохин, В.М. Рутгайзер, Н.М. Римашевская, Т.И. Заславская сияқты экономистері мен әлеуметтанушы ғалымдары зерттеген. Одан кейін осы сала нарықтық экономикаға өту кезеңінде В.В. Адамчук, Ю.П. Кокин, Р.А. Яковлев, В. Костаков, А. Силин, Б. Ракитский, И. Бестужев-Лада, А. Илларионов, Р.П. Колосова секілді ресей экономистерімен халықтың өмір сүру деңгейінің экономикалық өсім және даму келешегі контексінде қарастырылған.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік және экономикалық жағдайдың қалыптасу барысының, халықтың өмір сүру деңгейін зерттеудің өзінше даму тарихы бар. Елімізде алғаш болып әлеуметтік сала проблемаларын зерттеп, ғылыми еңбектер жазған экономист-ғалым, профессорлар Т.А. Абдразакова, С.Б. Баишев, Я.А. Аубакиров, А.К. Закумбаевалар болса, ал өмір сүру деңгейі мен адам факторының дамуын мемлекеттік деңгейде жетілдіруге өз зерттеулерін арнаған ғалымдар қатарына А.Қ. Қошанов, О.Б.Баймұратов, Ж.О.Ихданов,М.Б. Кенжегузин, С.Х. Берешев, М.К. Мельдеханова, Х.Н.Сансызбаева, Р.З. Жалелова, Ю.К. Шокаманов С.Н. Гайсин, Б.Л. Татибеков, К.С. Мухтарова, Т.М. Рогачева, П.Б.Исахова және тағы басқаларды атауға болады.
Алайда бұл еңбектерде жалпы әлеуметтік сала проблемалары зерттелінеді де, халықтың өмір сүру деңгейін көтерудің әлеуметтік-экономикалық астарлары, заңдылықтары, жүйелі даму бағыттарына қатысты мәселелер көбіне көп ғылыми көзқарастан тыс қалып келеді. Ал, халықтың өмір сүру деңгейінің көп қырлығы мен оның аталған позициялар бойынша маңыздылығын ескерсек, онда оны жетілдіру бағыттары мен тәжірибелік қолданыс табатын негіздерін күшейту қажеттілігі сөзсіз.
Сондықтан да осы заңдылықтардың астарына үңіліп, әлгіндей мәселелердің ғылыми негізделген шешімдерін қабылдау жолдарын айқындай түсу, оның оңтайлы тетіктерін ұсыну бүгінгі күні өте өзекті проблема екендігін дәл көрсетіп отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты халықтың өмір сүру деңгейінің теориялық және тәжірибелік аспектілерін кешенді талдау арқылы оны көтеру бойынша ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету жолында зерттеудің логикалық тұтастығын қамтамасыз ететін міндеттерді орындау алға қойылды:
oo халықтың өмір сүру деңгейінің анықтауда бұрыннан қалыптасқан теориялық - әдістемелік зерттеулердегі әл-аухат, өмір сапасы мен оның қалпы түсініктерінің өзара байланысын ғылыми негіздеу;
oo халықтың өмір сүру деңгейінің құрылымының жіктемелік белгілерін ұсыну;
oo тақырыптың жан-жақты зерттелуін тәжірибелік жағынан қамтамасыз ететін фактологиялық және статистикалық материалдарды жинақтап, жүйелік сараптама жүргізу арқылы, келелі түйіндер жасау;
oo Қазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейінің негізгі бағыттарын кешенді айқындап және оларды көтерудің жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні - халықтың өмір сүрудеңгейін айқындайтын әлеуметтік-экономикалық қатынастар.
Зерттеу объектісі ретіндеҚазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейі және оны анықтайтын әлеуметтік-экономикалық процесстер алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі танымал экономист ғалымдардың еңбектерінде баяндалған халықтыңөмір сүру деңгейінің теориялық және тәжірибелік аспектілері жөніндегі зерттеулерге және монографиялық жұмыстарға сүйенеді. Зерттеу жұмысына сонымен қатар, тақырыпқа қатысты Қазақтан Республикасының нормативтік және заң актілері, Президент Жарлықтары, Үкіметтің әлеуметтік мәселелер жөніндегі Қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық құжаттар, отандық және шетелдік әдістемелік - анықтамалық мәліметтер тартылды.
Зерттеу жұмысына Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің, Еңбек және әлеуметтік қорғау Министрлігінің, Алматы қалалық еңбек және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының ресми материалдары ақпараттық база болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Диссертациялық зерттеу жүргізу барысында ғылыми жаналық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
oo халықтың өмір сүру деңгейінің мәнін теориялық тұрғыдан анықтау және жан-жақты қарастыру барысында халықтың өмір сүру деңгейі ұғымы ғылыми негізде тереңдетілді;
oo халықтың өмір сүру деңгейін анықтайтын көрсеткіштер жүйесі нақтыланып ұсынылды;
oo Қазақстан халқы тұтынуларын қанағаттандыру дәрежесі мен өмір сүру деңгейінің сапасын (табыс, оның саралануы, тамақтану, баспана, денсаулық сақтау және білім алу) арттыру жолдары анықталды;
oo әлеуметтік саясатты жетілдіру мен халықтың өмір сүру деңгейін көтеруде экономикалық тетіктерді қолдану жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар тұжырымдалды.
Зерттеу жұмысында халықтың өмiр сапасының әртүрлі болуына себепші қала мен ауыл орналасу ерекшеліктеріне байланысты, фактологиялық деректерге сүйене отырып, объективті талдау жұмыстары жүргізілді.
Сонымен қатар, статистикалық мәліметтерді талдау негізінде кедейшілік деңгейіне ықпал ететін факторлар сипатталып, оның жекелеген құраушылары (өмір сүру ұзақтығы, сауаттылық деңгейі, табыс мөлшері) және аспектілері (кірістің теңсіздігі, әлеуметтік қорғау тетіктері) қарастырылды.
Диссертациялық зерттеу жұмысы арналған тақырыпты кешенді ашу мақсатымен:
oo өмір сүру деңгейінің мазмұнын зерттеу мен оның көрсеткіштерін анықтау әдістемесін талдауға;
oo халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуға қажет әлеуметтік - экономикалық жағдайларды анықтау мен оған сәйкес ұсыныстар әзірлеуге;
oo адам дамуының концепциясы мен оны бағалаудың статистикалық құралдарын жүйелі түрде сипаттауға;
oo халықтың кедейшілік деңгейін есептеу әдістемелерін, атаулы әлеуметтік көмек тағайындау ережелерін қарастыруға;
oo өмір сапасы көрсеткіштерін облыстық және аудандық деңгейлерде талдау мен ауыл халқының үй шаруашылықтарын іріктемелі зерттеу нәтижесінде нақты өмір сүру деңгейін бағалауға;
oo әлеуметтік қорғау жүйесінің кемшіліктерін анықтауға;
oo атаулы әлеуметтік көмекті тағайындау әдістемесін жетілдіру мүмкіндіктерін қарастыруға ерекше көніл бөлінді.
Сонымен бірге төмендегідей ғылыми жаңалығы бар нәтижелер мен тұжырымдар қорғауға ұсынылып отыр:
oo адам қажеттіліктерініңжиынтығын, даму деңгейі мен қанағаттандыру дәрежесін есепке ала отырып, халықтың өмір сүру деңгейі түсінігін анықтауға ықпал ететін ерекшеліктер;
oo өмір сүру деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі;
oo Қазақстан Республикасында халықтың өмір сүру деңгейінің қалыптасқан жағдайын бағалау жолдары;
oo халықтың өмір сүру деңгейін көтеруде экономикалық тетіктерді қолдану маңыздылығы.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы елімізде әлеуметтік бағыттағы нарықтыққатынастардың одан әрі даму жағдайларында халықтың өмір сүру деңгейін көтеру жөніндегі мәселелер аясын кеңейте беру және республиканың әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламаларын жүзеге асыру барысында проблемаларды уақтылы шешіп отыру үшін біз жүргізген осы зерттеу нәтижелері едәуір пайда келтіретіндігімен түсіндіріледі.
Теориялық және әдістемелік материалдарды жоғары оқу орындарында Әлеуметтік жұмыс, Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандықтары пәндерінен дәріс оқу және тәжірибелік сабақтар жүргізу барысында қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыналуы. Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі теориялық қағидалары, қорытындылары, ұсыныстары, тұжырымдары мен нәтижелері Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті (Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі, қазан 2007ж.), Халықаралық бизнес университеті (Экономика, бизнес және білім беру саласындағы жаңа үрдістер, қараша 2007ж), Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті (III Рысқұлов оқулары Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары, 19-23 мамыр 2008 ж.) өткізген халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 3,31 баспа беттен тұратын 8 ғылыми мақала жарық көрді. Оның ішінде үш мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің нұсқауындағы экономикалық басылымдарда жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы зерттеудің мақсатымен, міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізіміненжәне қосымшалардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмір сүру деңгейі күрделі және көп қырлы категория екендігін адамның өмірдегі нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларының жиынтығы сипаттайды.
Халықтың өмір сүру барысында туындайтын проблемалар және оларды ғылыми тұрғыдан зерттеу қай елдің болмасын әлеуметтік-экономикалық дамуынатәуелсіз, қашанда өзекті болып саналады.
Өмір сүру деңгейі экономикалық зерттеу объектісіретінде оның басты міндеттері деп келесілерді атауға болады:
oo адамның өмір сүру сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді бағалау (салауатты өмір салтын жүргізу қабілеті, білім алу мүмкіншілігі, лайықты өмірге жеткілікті табыс көзі және жоғары кәсіби білімі);
oo атаулы және нақты табыстарды зерттеу;
oo халықтың баспанамен, ұзақ қолданылатын тұтыну игіліктерімен қамтамасыз етілуі;
oo әлемнің әр түрлі елдеріндегі өмір сапасы мен оның деңгейін бағалау арқылы ел аралық салыстыру жүргізу;
oo аталмыш сала саясатын қалыптастыру үшін өмір сүру деңгейін зерттеу.
Өмір сүру деңгейі категориясын алғаш рет К.Маркс Жалақы, баға және пайда атты еңбегінде енгізілген.Ол осы категорияны халықтың, әлеуметтік топтардың материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі мен деңгейінің әлеуметтік-экономикалық сипаты ретінде қарастырған.
Халықтың өмір сүру деңгейін зерттеуге бетбұрыс XX ғасырдың алғашқы онжылдығында басталған еді. Кеңес одағының экономикасында халықтың өмір сүру деңгейін объективті бағалау идеологиялық себептер бойынша мүмкін болмады да, жабық экономиканың қағидаларына сәйкес өнімдерді тарату және жеке тұтыну, халықтың өмір сүру деңгейі мен әл-аухаты жөнінде көрсеткіштерге көңіл аударылмады.
Әйтседе,өткен ғасырдың соңғы он жылдығында аталмыш бағытта бірнеше ғылыми зерттеу жұмыстарыжарық көріп, ондаөмір сүру деңгейі категориясының әлеуметтік және экономикалық түсініктемесі теориялық жете зерделеніп, жеткілікті дәлелдемелер келтіріліп, мәні мен маңызы жүйелі түрде анықталған. Осы алғашқы ізденуші-ғалымдар қатарына Н.М. Римашевская, В.М. Рутгайзер, И.Я. Матюха, В.Ф. Майер, Н.П. Кузнецова, Г.С. Саркисян, Л.Г. Зубова, В.И. Гурьев, В.Я. Райцин, Н.И. Бузлякова, М.А. Можина және т.б. жатады.
Зерттеу объектісі жөнінде мәліметтерді әрі қарай өрбіту үшін төменде келтірілген сызбаларға негіз болған статистикалық әдістемелік мәліметтерді айта кету маңызды. Аталмыш мәлімет көзіне сәйкес халықтың өмір сүру деңгейін бағалау үшін бастапқы көрсеткіштер мен әлеуметтік-экономикалық индикаторлар жиынтығы бар. Бастапқы көрсеткіштер келесілер:
oo үй шаруашылығының табыстары;
oo олардың нақты түпкілікті тұтынылуы;
oo үй шаруашылығының түпкілікті тұтынуға кеткен шығыстары;
oo халықтың ақшалай табыстары;
oo халықтың ақшалай шығыстары мен жинақ ақшалары;
oo жан басына шаққандағы ақшалай табыстар;
oo қолда бар нақты ақшалай табыстар;
oo орташа айлық есептелген жалақы;
oo тағайындалған айлық зейнетақының орташа мөлшері;
oo халықтың ақшалай табысының сатып алу қабілеттілігі;
oo жан басына шаққандағы ақшалай табыс деңгейі бойынша халықты бөлу;
oo халықтың әр түрлі топтары бойынша ақшалай табыстың жалпы көлемін
oo бөлу;
oo халық табысының саралану коэффициенттері, табыстарды шоғырландыру
oo коэффициенті (Джини индексі), күнкөрістің ең төменгі деңгейі;
oo табысы күнкөрістің ең төменгі деңгейінен төмен халықтың саны, табыс
тапшылығы.
Өмір сүру деңгейі түсінігінің өте күрделілігі мен көп қырлылығыоның әлеуметтік тұрғыдан маңыздылығында болып табылады. Олай болса, зерттеліп отырған экономикалық категорияның әлеуметтік астары халықтың аз қамтылған (тұрмысы нашарлар), ең аухатты, жұмыс беруші мен жұмысшылардың, зейнеткерлердің, жанұяның және нақты адамның өмір сүру деңгейлерін қарастырады. Аталғандарға көрнекілік беру үшін оларды топтастырып, сызба ретінде келтірдік. Ол төмендегі сызбада.
Қоғам деңгейлері
Табыс мөлшерлері бойынша халықтың әлеуметтік топтары:
(тым кедейлер, кедейлер, орташа қамтылғандар, аухаттылар,
аса аухаттылар)
Қызмет түрі мен әлеуметтік жағдайы бойынша халықтың әлеуметтік топтары: жұмыс берушілер, жұмысшылар, әскерилер, зейнеткерлер, студенттер және т.б.
Әкімшілік-территориялық деңгей
Жалпы қоғам деңгейінде (мемлекет)
Республикалық деңгейде (аймақтар, облыстар)
Жергілікті деңгейде (қалалар, аудандар)
Сурет 1 - Әлеуметтік топтарды саралау сызбасы
Ескерту - сызбаны құрастырған автор
Осылайша, біздің ойымызша, өмір сүру деңгейі - адамның тұтынуға байланысты игіліктерін қанағаттандыру мақсатында біріңғай негізге сүйене отырып, өмір сапасын арттыру болып табылады. Осы пікіріміз дәлелді болу үшін келесі сызбаны келтіруді жөн көрдік.
Әл-аухат
Тұрмыс қалпы:
адам тұтынуын қанағаттандыру қажеттілігін анықтайтын қоғамдағы орны (достар, қоғамның түрлі әлеуметтік топтарымен қатынасы және т.б. )
Өмір сапасы:
адам өмірінеыңғайлылық беретін тұтыну жиынтықтарының дәрежесі мен даму деңгейі: еңбек және демалыс сапасы, жеке және мүліктік қауіпсіздік, қоршаған орта жағдайлары, діни-рухани қажеттіліктер және т.б.
Өмір сүру деңгейі:
тұтынулар жиынтығы мен оның даму деңгейі (табыстар, баспана, азық-түлік, ең қажетті бұйымдар, білім, денсаулық, қажетті қызметтер)
Сурет 2 - Өмір сүруде адамның әл-аухат құрылымы
Ескерту - сызбаны құрастырылған автор
Сонымен бірге, республикамызда өмір сүру деңгейін бағалау үшін 11 негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторлар негізге алынады, олар
1) үй шаруашылықтарың жалпы түзетілген табысы: халықтың жан басына шаққандағы жалпы түзетілген табысы және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім;
2) үй шаруашылықтарының нақты түпкілікті тұтынуы: жан басына шаққанда және өткен жылға пайызбен;
3) жан басына шаққандағы айлық ақшалай табыс;
4) жан басына шаққандағы халықтың нақты қолда бар ақшалай табыстары, өткен жылға пайызбен;
5) айына 1 жұмысшының атаулы жалақысы;
6) өткен жылға пайызбен 1 жұмысшының нақты жалақысы;
7) есептелген айлық зейнетақының орташа мөлшері;
8) өткен жылға пайызбен зейнетақының нақты мөлшері;
9) айына жан басына шаққандағы күнкөріс шегі;
10) айына еңбек ақының ең төменгі мөлшері;
11) айына зейнетақының ең төменгі мөлшері.
Халықтың өмір сүру деңгейін анықтау күрделі процесс, әйтседе, әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер жүйесінде халықтың табыстары мен шығыстарының құрылымын, табыс бойынша саралануын, әр түрлі әлеуметтік топтар табысының сатып алу қабілеттілігін, материалдық игіліктер мен қызметтерді тұтынуды қанағаттандыру деңгейін есепке алу маңызды. Аталған көрсеткіштерді талдау негізінде өмір сапасы мен оның деңгейін толық және кешенді қамтитын, мәнін түсіндіретін, өмір сүруді бағалайтын нақты көрсеткіштер жүйесі қалыптасады.Логикалық бірізділікпен қалыптасқан осы жүйе төмендегідей көрсеткіштер топтамасынанқұралады:
oo жалпыланған көрсеткіштер;
oo халықтың табыстары;
oo халықтың шығыстары мен тұтынуы;
oo жинақталған мүлік пен тұрғын-үй;
oo әлеуметтік қорғау жүйесі;
oo әлеуметтік сала;
oo қоршаған орта;
oo халықтың әлеуметтік саралануы.
Осыдан келіп, бастапқыда айтып өткеніміздей, өмір сүру деңгейінің құраушы бөлігі әлеуметтік тұрғыдағы мәселелер туындайды. Дәлірек айтқанда,жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді талдау арқылы халықтың өмір сүру деңгейі түсінігі анықталып, топтастырылады және мемлекет тарапынан қолдауға ие болады. Кеңірек аша айтатын болсақ, осыдан келіп, әлеуметтік қорғау жүйесі қалыптасады. Ол:
oo әлеуметтік қамсыздандыру;
oo зейнетақыны, жәрдемақыны, қарттарға, балаларға, ауруларға материалдық көмек беру жүйесін сипаттайтын көрсеткіштер кешенін қамту;
oo ең төменгі: күнкөріс деңгейі (кедейшілік шегі), тұтыну бюджеті, жалақы, зейнетақы мөлшері, жалақының сатып алу қабілеттілігі, зейнетақының сатып алу қабілеттілігі, кедейшілік коэффициенті мен деңгейі, табыс тапшылығы, кедейшіліктің әлеуметтік портреті сияқты индикаторлардан тұрады. Мақсат: мемлекеттің әлеуметтік саясатын жетілдіру, халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, өмір сапасын көтеру.
Әлеуметтік сала көрсеткіштері адамның өмір сүру деңгейін ғана емес, сонымен бірге өмір қалпын да анықтайды. Олар келесілер:
oo білім беру (мектепке дейінгі, жалпы білім беру мекемелерінің, бастауыш, орта және жоғары кәсіби білім беру, қосымша білім беру мекемелерінің қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo мәдениет пен өнер (мәдениет пен өнер мекемелерінің жұмысын сипаттайтын, сонымен бірге кітап, журнал, газет өнімдері басылуын көрсететін көрсеткіштер жүйесі);
oo денсаулық сақтау (денсаулық сақтау статистикасының, халықтың ауыруының, мүгедектіктің, өндірістік жарақат алудың көрсеткіштер жүйесі);
oo туризм, демалу, дене шынықтыру және спорт (санаториялық-курорттық мекемелердің, демалыс және туризм мекемелерінің, спорттық мекемелер желісінің жағдайын, дамуын және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo коммуналдық шараушылық (халықты сумен, жылумен, газбен, қонақ үй және басқа да жабдықталуымен қамтамасыз ететін кәсіпорындар мен мекемелердің өндірістік қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
oo ақылы қызметтер (халыққа әр түрлі қызметтерді ұсынуды сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі: тұрмыстық қызметтер, жолаушылық көліктер, байланыс, құқықтық қызметтер, банк қызметтері және т.б.)
Көрсеткіштердің логикалық тізбектігі, мағыздылығы туралы талдауды қорыта келе, өмір сүру деңгейін жақсартудың түпкілікті мақсаты өмiр сапасын көтеру екендігі негізделгендігіне көз жеткіздік. Өмір сапасының интегралды индикаторларымакроэкономикалық көрсеткіштерден тұрады.
Табыстар барлық халықтың материалдық жақсы өмір сүру халінің негізін құрайды. Халықтың ақшалай табысы, олардың деңгейі, құрылымы, алу көздері және саралану дәрежесі қоғамның экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды көрсеткіші.
Cоңғы жылдары қазақстандықтардың ақшалай табысының нақты және атаулы динамикасы тұрақты өсіп келеді. Дәлірек айтсақ, 2004-2008 жылдар аралығында халықтың атаулы ақшалай табысы жыл сайын 21,7% -22,3%-ға, ал осы мерзімдегі нақты ақшалай табысы 47,2%-ға өсті. 2008 жылы халықтың адам басына шаққандағы орташа номиналдық ақшалай табысы 30842 теңгені құрап,өткен жылмен салыстырғанда 22,0%-ға жоғары екендігін көрсетеді. Халықтың табыс құрылымын осы жылдар аралығында былайша келтіруге болады.
Сурет 3 - Халықтың табыс құрылымы, %
Суреттен көріп отырғанымыздай, еңбекпен табылған табыстың үлес салмағы артып келеді, дәлірек 2004 жылы ол барлық табыстардың ішінде 76% болса, 2008 жылы 82% (ақшалай динамикасы осы жылдарда 28329 және 60805 тенге). Ақшалай көрінісінде үлкен алшақтық айқын көрінеді. Еңбек ресурстарының ішінде жұмыспен қамтылған халықтың жалдамалы бөлігі 66%-ды құрайды (5 199 400 адам). Осы категория зерттелініп отырған өмір сүру деңгейі мен сапасын анықтау және орташа көрсеткіштерді табуда негіз болатындығын ескерсек, онда келесідей мәліметтерді келтіру жөн.
Кесте 1 - Экономикалық қызмет түрлері бойынша Қазақстандағы жалдамалы жұмысшылардың табыс серпіні
жылдар:
2004
2005
2006
2007
2008
Есептелген орташа айлық жалақы (республика бойынша), теңге
28329
34060
40790
52429
60805
Өткен жылмен салыстырғандағы пайыздық индексі
атаулы жалақы
122,5
120,2
119,8
128,7
115,9
нақты жалақы
114,6
111,7
110,3
116,1
99,0
Жалақының орта жылдық ең төменгі мөлшері, теңге
6600
8100
9200
9752
11270
Жалақының күнкөріс шамасына қатынасы - есе, оның ішінде:
5,2
5,6
4,8
5,4
4,9
- өнеркәсіпте
6,3
6,9
5,9
6,3
6
- ауыл шаруашылығында
2,2
2,5
2,2
2,5
2,5
Ескерту: кесте ҚР Сатистика агенттігі мәліметтері негізінде дайындалды
Кестеден көріп отырғанымыздай, есептелген орташа айлық жалақы, жалақының орта жылдық ең төменгі мөлшері көрсетілген 5 жыл ішінде 2 есеге өскен. Жалақының күнкөріс шамасына қатынасы 2004 жылы - 5,2, 2006 жылы - 5,4 және 2008 жылы 4,9 есе болды. Оның ішінде өнеркәсіпте аталмыш жылдарда, тұтастай алғанда 6 есе, ауыл шаруашылығы бойынша 2,5 есе айырмашылықты көрсетеді. Бұл жалпы алғанда бірқалыптылықты сипаттайды және осы жерде біздің талдау жұмыстарымыз мемлекеттік реттеу объектісі болып табылатын ресми мәліметтерге сүйене отырып, дайындалды. Мемлекеттік реттеуге тек бюджет саласы жұмысшыларының жалақысы жатады, оның орташа көлемі 2008 жылы республика бойынша орташа жалақыдан 37%-ға артта қалғандығын көруге болады.Еңбек ақы төлеуде кепілденген ставкалар мен окладтар нарықтық экономика принциптерінесәйкес келмейді әрі жұмысшыларды жоғары өнімді және тиімді еңбекке ынталандырмайды да.
Елбасының 2008 жылғы 6 ақпанындағы Қазақстан халқына арналған Жолдауында айтылғандай, орта мерзімді кезеңде бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысы 2012 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 2 есе жоғарлайтын болады. Оның алғашқы нәтижесі 2009 жылдан бастап бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын 25%-ға өскендігінен көрінді. Дегенмен, бюджет саласы жұмысшыларының жалақысы өмір сүру үшін жеткіліксіз. Сондықтан осы салаеңбеккерлері негізгі жұмысынан басқа қосымша табыс көздерін іздеуге мәжбүр.
Жалдамалы жұмысшылармен бірге еңбекпен қамтылғандардың екінші бөлігі - өзін-өзі жұмыспен қамтығандар. Олар көбінесе сауда, қызмет көрсету және шағын кәсіпорындарында еңбек етеді, 2003 жылы осы бөлікте 2 755 600 адам еңбек етсе, 2008 жылы 2 657 800 адам (97800 адамға кеміген).
Сурет 4 - Ең төменгі жалақы, зейнетақы,
күнкөріс минимумының динамикасы
Диаграммадан көріп отырғанымыздай, 1999 жылы ең төменгі жалақы - 2605 теңге, ең төменгі зейнетақы - 3000 теңге,күнкөріс минимумы 3394 теңге болса, 2004 жылы - сәйкесінше, 6600 теңге, 2800 теңге, 5394 теңге, ал 2010 жылға үкімет аталған көрсеткіштердің ішінде ең төменгі жалақы мен күнкөріс минимумы мөлшерлерін бірдей етіп бекітті, ол 14 952 теңге.
Орташа жалақыға келетін болсақ, ол 1999 - 2009 жылдар аралығында 11 864 теңгеден, 60805 теңгеге дейін өскен (өсу қарқыны 5,1 есе). Бұл 10 жыл ішіндегі көрсеткіш үшін аздық етеді. Себебі, 10 жыл ішіндегі ақшалай айырмашылықтың 48941 теңге болатынын ескерсек, ол әр жылға 4894 теңгені құрайды, ал экономикалық өсу көрсеткіші жалпы ішкі өнімді алатын болсақ, ол 1999 жылы 2 016 456,3 млн. теңгеден, 2008 жылы 16 052 919,2 млн.теңгеге дейін өскен, айырмашылығы 14 036 462,9 млн. теңге. Халық санында осы жылдарда небары 874 900 адамға артқан. Немесе жан басынан шаққандағы ЖІӨ-ді алатын болсақ, ол 1999 жылы 135 075 теңге, ал 2008 жылы 1 024 175,1 теңге. Осындай алшақтықтар халықтың өмір сүруі деңгейі жөнінде нақты көрініс бермейтінін байқаймыз.
Дегенмен, жалақының салалық және аймақтық құрылымын қарастырсақ, өзгерістің нақтырақ сипатын көруге болады.
Бүгінде Қазақстандағы атаулы жалақының салалық және аймақтық тұрғыдан елеулі айырмашылығы бар. Оның ең жоғары деңгейі қаржы саласында қалыптасқан (138544тг. - 2008ж.), ең төменгі мөлшері - ауыл шаруашылығында (28894 тг.) және олардың ара қатынастығы 5 есені құрайды. Ал, аймақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz