Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарған көтеріліс

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Ұлт- азаттық көтерілісітің басталу себептері
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарған көтерілісінің басты мақсаттары
Көтерілістің жеңілу себептері

Қазақ халқының ұлт-азаттық күресінде Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлының қолбасшылығымен болған көтеріліс маңызды орын алады. 1801ж. Еділ мен Жайық өзендері аралығына Бөкей хан басқарған 5 мың қазақ шаруашылықтары қоныс аударды. Мұның өзі Ішкі (Бөкей) орданың құрылуына бастапқы негіз болды. 30- жылдардың аяғында-ақ оны 20 мыңдай шаруашылық пен 80 мың адам жайлады. Бірақ жер мен жайылымдар біркелкі бөлінбеді. Қысқа мерзім ішінде жердің үштен екі бөлігі қазақ феодалдары мен орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың жеке меншіктік иелігіне өтті. Жәңгір хан өзіне 400 мың десятина жерді бекітіп алды. Бұл істе, әсіресе ханның сұлтандық атағы жоқ туысы Қарауылқожа Бабажанов көп нәрсеге қол жеткізіп үлгерді. Помещиктерден жалға алған жерлерінің құны үшін олармен есеп айырысқаннан кейін сол жерлеріне малын жоюға өзі рұқсат еткен қазақ ауылдарынан арендалық ақыны өз қалауынша ала бастады, ханға жақындығын пайдаланып, олардан штрафтар, әр түрлі салықтар жинап отырды.

Оралдың әскери мекемесі Үлкен және Кіші Өзен бойындағы, Қамыс-Самар көлі төңірегіндегі жерлерді казактардың пайдалануына алып қойды. Жерге байланысты өткір дағдарысқа басқа да маңызы зор жағдайлар келіп қосылды: патша өкіметі Ішкі Орда мен Кіші жүзді басқаруды өздерінің мүдделеріне қарай бейімдеп жатты. Дистанциялар (аралық басқару жүйесі) құрылып, дистанция бастығы қызметі енгізілді. Жер дағдарысының күшеюі, салықтық езгі, жерді әр түрлі себеппен кесіп алу, феодалдық талас-тартыс 1836ж. көтеріліске алып келді. Оны Исатай Тайманұлымен Махамбет Өтемісұлы батырлар басқарды.

Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы екеуі де беріш руының жайық бөлігінен еді. Е. П. Ковалевский Исатай жөнінде: оның «есімі барлық жерде» Еділден Жайыққа дейінгі қазақтар мен орыстар арасында «дүрілдеп тұрды» деп жазды. Исатай ең жақын серігі ақын Махамбет болды. 1836ж. ақпанында қазақ халқының Жәңгір ханға қарсы ашық күресі басталды. Бұған Исатай хан ордасына шақыртылуы себеп болды. Ол оған барудан бас тартты, өз ауылдарын қыстаулардан түсіріп, көтерілісшілердің үлкен қосынын жинады. 1836ж. 4 сәуірде Манаш қыстауына ханның Қарауылқожа Бабажанов бастаған жасағы келді. Көтеріліске шыққандардың қосынынан Исатай бастаған 200-ге жуық қаруланған жігіттер келіп жетті. Оның қолында туы болды. Жанында серіктері М. Өтемісұлы, Ө. Төлегенұлы, Т. Усин, Ө. Ұсынұлы және басқалар тұрды. Қантөгіс болмауы үшін Исатай істің барысын жекпе-жекпен шешуді ұсынды. Бірақ Қарауылқожа Бабажанов та, оның төңірегіндегі басқалар да бұл шақыруды қабыл алмады. Бір апта бойы қарсыласып тұрғаннан кейін Исатай жауап күтуден бас тартты. Көтерілісшілер жасағы өз қосынына қайтып оралды. Исатай көтеріліс жетекшісі ретіндегі есімі әр түрлі рулар ауылдарында әйгілі бола түсті.

Сондықтан хан мен оның төңірегіндегілер өсек-аяңға жүгінді. Барымта кезінде бақташы шалды біреу өлтіріп кеткен еді. Хан ұйымдастырған тергеу оның өлтірілуіне Исатай мен соның серіктерінің қатысты болғанын дәлелдеуге тырысты. 1836-1837жж. шағым мен ұжымдық өтінішті Исатай Тайманұлы шаруалар алдында Жәңгір мен оның төңірегіндегілердің саясатын әшкерелеу үшін пайдаланды. Шағым-өтінішті беруге көп адам қоса еріп жүрді. 1836ж. осындай шеруге адамдар көп қатысты. Исатай Тайманұлының бұл әдісі өзін ақтады: шаруалар көзі алдында хан масқара етілді.

Күзге қарай Исатай әр түрлі рулардың ауылдарын аралап, оларды көшіп-қону үшін Орал казактары әскерінің жерін алуға, Жайыққа таман өтуге, яғни казактар мен байлардың жерлерін қайтадан бөліске салуға шақырды. Алыс-жақынды жерлерден ең әр түрлі мәселелер бойынша Исатаймен ақылдасушылар көбейді. Оның нақты билік беделі арта түсті: ол Каспий маңындағы елді мекендерді басқарды, әр түрлі әкімшілік мәселелерін шешіп отырды. Көтерілісшілер ханның жіберген барымташыларын табысты тойтарумен болды. Бірде хан төңірегіндегілердің бір өкілі Б. Құдайбергенов би көтерілісшілерді қолдаушы шеркеш бөлігі казактарына шабуыл ұйымдастырғанда оған бірден 270 адамнан тұратын жасақ жіберіліп, олар бидің үйі мен оның ауылының тас талқанын шығарды. Дәл осы кезеңде Шөкин сұлтан көтерілісшілердің ауданын республика деп атады.

1837ж. басында көтерілісшілерге байбақты руының ықпалды ағаманы Жүніс Жантөлин келіп қосылды. Көтерілісшілердің әрекет жасайтын шекаралары кеңейе түсті. Тілеуіл руының ауылдары да көтерілісшілер жағына шықты.

Осындай жағдайда Шекаралық комиссия Исатайды ұстап алып, сотқа беруді тапсырды. Сол уақытта Исатай Тайманұлы генерал-губернатор В. А. Перовскийге сөз салды. Өзінің оған жолдаған хатында ол былай деп жазды: «Біздің өтініштеріміз бен шағымдарымызды ешкім қабылдамайды, біздің дүние-мүлкімізді тартып алуда, сондықтан біз тақсыр императорға шын бағынғандығымыз жөнінде ант қабылдағанымызға қарамастан, дәл бір шетелдіктер тәрізді бәрінен де қорқамыз».

1837ж. жазы мен күзінде көтерілісшілердің ірі байлардың ауылдарына белсенді шабуылдары басталды. 16 қыркүйекте көтерілісшілердің 200-ге жуық адамнан құралған жасағы Қарауылқожа Бабажановтың ауылдарын тас-талқан етті. Бабажановтың хабарлағанындай «барлық жерде жекелеп мылтықпен атты, найзамен түйреді және қылыштармен шапты» . 50 адам соның ішінде К. Арысланов пен С. Ақмурзин сұлтандар тұтқынға алынды. Көтерілісшілердің үлкен күші бірте-бірте Хан ордасына жақындай түсті. Жол бойы олар хан шенеуніктері мен ақсүйектердің ауылдарынан өтіп, малдарын айдап әкетті, олардың жайылымдарын тартып алды. 7 қазанда Исатайдың басшылығымен көтерілісшілер жасағы ханның жоғары мәртебелі адамы Шәкі Нұралихановтың ауылына шабуыл жасауға ниеттенді. Жәңгір ханның атына жолдаған ұжымдық рапортында Ш. Нұралиханов сұлтан, Ж. Бекшәлиев және басқалар сол күні: Исатай «енді өзінің қуаттылығымен бұрынғысынан бетер мақтанды, сондықтан малды айдап әкетуі енді бұрынғыдан да жиірек болып жүр және ол Тайманұлы Глиняный форпосында қоныс тепкен біздің ауылдарымызға шабуыл жасамақ ниетте, сол себепті біз қазір тиісті шаралар алдық»-деп жазды.

Сол кездері көтерілісшілердің Исатай Тайманұлы серіктерінің бірі Сердалы Сеитов басқарған жасағы Глиняный форпусты ауданындағы Медетғали Шөкин сұлтанның ауылдарына шабуылдады. Мал мен мүліктердің көп мөлшері басып алынды. Қазан айының аяғында Исатай Тайманұлы Хан ордасынан он шақырымдай жерге жетіп тоқтады. Жәңгір хан мен оның нөкерлері қоршауда қалды. Хан ордасы қоршалған өңірге айналды. Көтерілісшілердің қосынында екі мыңнан астам адам болды. Алайда Исатай хан ордасын күшпен алуды қаламады. Көтерілісшілер Жәңгір ханның өз төңірегінен Балқы мен Қарауылқожа билерді кетіруін, ал билікті ру ағамандарының қолдарына беруін, сондай-ақ өздерін қарсы басталған барлық істерді тоқтатуын немесе оларды билердің сотына салуды талап етті. Жәңгір хан қорқып қалған еді. Келіссөздер басталды. Ханға жаңа өтініш тапсырылды. Онда егер өздерінің алға тартқан талаптары орындалмайтын болса, көтерілісшілердің бәрі Ресей шекараларынан көшіп кететіндігін мәлімдеген. Оған 300 ықпалды батырлар, ағамандар және ру басылары қол қойды. Мұның өзі патша әкімшілігін егер көтерілісшілер мен олардың ауылдары кенет Жайық арқылы өте бастаған жағдайда шұғыл шаралар қолдану жағын қарастыруға мәжбүр етті.

15 қарашаның таңсәрісінде Тастөбе деген жерде көтерілісшілер мен жазалаушылар отрядтарының арасында кескілескен шайқас болды. Найзаласуды жақсы меңгеру, астарында таңдаулы аттардың көп болуы ұрыстың бірінші жартысында көтерілісшілердің басым түсуін қамтамасыз етті. Алайда адамдардың неғұрлым көп шоғырланған тұстарына зеңбіректерден оқ атылғаннан кейін көтерілісшілер кейін шегінді. Шегінушілерді қуғындау бірнеше шақырым жерге дейін жалғасты. Ондаған адамдар қаза тапты. Қуғындау барысында көтерілісшілердің көп малы тартылып алынды. Исатай Тайманұлы мен Махамбетке құтылып кетудің сәті түсті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.