Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және рөлі

Кіріспе

1. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және рөлі
Қаржы ( «қолма-қол ақша», «табыс» ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің «fіnancіa» сөзінен пайда болған француздың «fіnance» сөзінен шыққан) – тауар-ақшалай қа- тынастармен және мемлекеттің өмір сүруімен байланысты тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категория- лардың бірі. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақшалай айырбасқа көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің қаржылық ресурстарға қажеттіліктерімен тығыз байланысты болды.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақшалай қатынастарды қамту сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс үдері- сіндегі рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Қоғамда адамдардың, олардың топтарының (ұжымдарының) қызметі қатынастарда, яғни белгілі бір мүдделердің негізіндегі өзара байланыстарда, тиісті қажеттіліктерді бейнелеп көрсететін осындай мүдделерді қанағаттандыруда қалыптасады.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақ¬ша¬лай қатынас- тар эко¬но-ми¬ка¬лық¬ қатынастарға жатады, ал бұл қатынастар өз ке- зегінде қоғамдық қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі – өн- дірістік қатынастарға кіріктіріледі.
Қоғамдық қатынастар тауарларды, игіліктерді және қызметтерді қоғамдық өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну үдерісінде қалыптасады, бұл тауарлар, игіліктер және қызметтер осы үздіксіз жалғасып жататын төрт стадияның (фазаның) өзара байланысы және өзара тәуелді үйлесімі ретіндегі ұдайы өндірісті сипаттайды. Ұдайы өндіріс стадиялары қоғамдық өндіріс үдерісінің қатысушылары арасында тауарлай қатынастардың болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алуға-сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау және бөлу стадияларынан өтеді. Бұл ретте материалдық өндіріс қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.Қаржыға қатысты функ¬ция осы экономикалық категорияға тән қызмет тобын, мәннің іс-қимылдағы көрінісін, са¬па¬ның¬ өзі¬не¬ тән¬ ка¬те-го¬рияла¬ры ¬кес¬кі¬ні¬нің¬ ай¬рық¬ша¬лық¬ты¬¬ әдіс¬те¬рін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы бейнелеп көрсеті- леді, оның экономикалық табиғаты ашылады. Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайыөндірістік тәрізді екі тұжырымдамасы. қаржы екі¬ функция орын- дайды: бөлу және бақылау. Бөл¬гіш¬тік¬ функ¬ция¬ның көмегімен жалпы қоғамдық өнім мен оның аса маңызды бөлігі – ұлттық табыс, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігі (мысалы, айналым қаражаттарын, мемле- кеттік мүлікті сату операцияларын шығарып тастағанда) бөліне- ді және қайта бөлінеді. бөлгіштік функция арқылы қаржы ақшалай табыстарды қалыптасты- ру және қаражаттарды жұмсау жолымен мемлекеттің, экономикалық агенттердің экономикалық мүдделерін қамтып көрсететін белгілі бір қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырады. Қаржының ұдайыөндірістік функциясының қосалқы функцияларының мазмұнын табыстар мен қорларды жасау және пайдалану үдерісінде болып жататын экономикалық қатынастардың сипатымен, сондай-ақ осы үдерістердің қатысушыларының құрамымен түсіндіріледі. Табыстарды жасаудың тікелей көзі материалдық өндіріс сферасында алынатын ұлттық табыс болып табылады. Ұлттық табысты алғашқы бөлу үдерісінде экономиканың бастапқы буындары- ның – фирмалардың, компаниялардың, үй шаруашылықтарының бастапқы табыстары жасалады. Қаржы көмегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсіл- деме қаржының рөлін үш бағытта атқаруға мүмкіндік жасайды:
1) ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы көздерімен қамтамасыз ету тұрғысынан;
2) қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу үшін пайдалану тұрғысынан;
3) қаржыны әлеуметтік-экономикалық дамудың ынталандыр- масы ретінде пайдалану тұрғысынан.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

1. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және рөлі
Қаржы ( қолма-қол ақша, табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің fіnancіa сөзінен пайда болған француздың fіnance сөзінен шыққан) - тауар-ақшалай қа- тынастармен және мемлекеттің өмір сүруімен байланысты тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категория- лардың бірі. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақшалай айырбасқа көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің қаржылық ресурстарға қажеттіліктерімен тығыз байланысты болды.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақшалай қатынастарды қамту сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс үдері- сіндегі рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Қоғамда адамдардың, олардың топтарының (ұжымдарының) қызметі қатынастарда, яғни белгілі бір мүдделердің негізіндегі өзара байланыстарда, тиісті қажеттіліктерді бейнелеп көрсететін осындай мүдделерді қанағаттандыруда қалыптасады.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақ - ша - лай қатынас- тар эко - но - ми - ка - лық - қатынастарға жатады, ал бұл қатынастар өз ке- зегінде қоғамдық қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі - өн- дірістік қатынастарға кіріктіріледі.
Қоғамдық қатынастар тауарларды, игіліктерді және қызметтерді қоғамдық өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну үдерісінде қалыптасады, бұл тауарлар, игіліктер және қызметтер осы үздіксіз жалғасып жататын төрт стадияның (фазаның) өзара байланысы және өзара тәуелді үйлесімі ретіндегі ұдайы өндірісті сипаттайды. Ұдайы өндіріс стадиялары қоғамдық өндіріс үдерісінің қатысушылары арасында тауарлай қатынастардың болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алуға-сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау және бөлу стадияларынан өтеді. Бұл ретте материалдық өндіріс қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.Қаржыға қатысты функ - ция осы экономикалық категорияға тән қызмет тобын, мәннің іс-қимылдағы көрінісін, са - па - ның - өзі - не - тән - ка - те - го - рияла - ры - кес - кі - ні - нің - ай - рық - ша - лық - ты - - әдіс - те - рін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы бейнелеп көрсеті- леді, оның экономикалық табиғаты ашылады. Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайыөндірістік тәрізді екі тұжырымдамасы. қаржы екі - функция орын- дайды: бөлу және бақылау. Бөл - гіш - тік - функ - ция - ның көмегімен жалпы қоғамдық өнім мен оның аса маңызды бөлігі - ұлттық табыс, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігі (мысалы, айналым қаражаттарын, мемле- кеттік мүлікті сату операцияларын шығарып тастағанда) бөліне- ді және қайта бөлінеді. бөлгіштік функция арқылы қаржы ақшалай табыстарды қалыптасты- ру және қаражаттарды жұмсау жолымен мемлекеттің, экономикалық агенттердің экономикалық мүдделерін қамтып көрсететін белгілі бір қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырады. Қаржының ұдайыөндірістік функциясының қосалқы функцияларының мазмұнын табыстар мен қорларды жасау және пайдалану үдерісінде болып жататын экономикалық қатынастардың сипатымен, сондай-ақ осы үдерістердің қатысушыларының құрамымен түсіндіріледі. Табыстарды жасаудың тікелей көзі материалдық өндіріс сферасында алынатын ұлттық табыс болып табылады. Ұлттық табысты алғашқы бөлу үдерісінде экономиканың бастапқы буындары- ның - фирмалардың, компаниялардың, үй шаруашылықтарының бастапқы табыстары жасалады. Қаржы көмегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсіл- деме қаржының рөлін үш бағытта атқаруға мүмкіндік жасайды:
1) ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы көздерімен қамтамасыз ету тұрғысынан;
2) қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу үшін пайдалану тұрғысынан;
3) қаржыны әлеуметтік-экономикалық дамудың ынталандыр- масы ретінде пайдалану тұрғысынан.

2. Қаржының айрықшалықты белгілері
Әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы мем-лекеттерде қаржымен қатар басқа экономикалық категориялар да - ақша, табыс (пайда), өзіндік құн және басқалары пайдаланылады. Олардың әрқайсысы өзінің функцияларын (тауардың құнын немесе бағасын білдіру, айналыс құралы, еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемін анықтау, өндірісті ынталандыру, кәсіпорындар қызметінің нәтижелерін бағалау) орындайды, оларда қоғам дамуындағы бұл категориялардың мәні мен маңызы көрінеді. Қаржының олардың барлығынан өзінің айрықшалықты белгілері бойынша айырмашылығы бар.
Қаржы әрқашан экономика- лық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің әр түрлі суб- ъектілері арасындағы ақшалай және тек ақшалай қатынастарды ғана білдіреді. Сондықтан қар - жы - лық - қа - ты - нас - тар - дың - ақ - ша - лай си - па - ты - - - қар - жы - ның - ма - ңыз - ды - бел - гі - сі.
Қаржылық қатынастар өзінің негізінде ұдай - ыөн - ді - ріс - тік қаты- настар болып табылады. Қар - жы - лық - қа - ты - нас - тар - дың - ұдай - ы өн - ді - ріс - тік - си - па - ты - эко - но - ми - ка - лық - ка - те - го - рия - ре - тін - де - олар - дың - - ай - рық - ша - бел - гі - сі болып табылады.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты - ақ - шалай - қор - ла - рдың - қоз - ға - лы - сын - да - кө - рі - нуі - оның - ма - ңыз - ды - ерек - ше - бел - гі - сі болып табылады. Ақшалай қорлар, істің шын мәнінде, қаржылық қатынастардың объек - ті - ле - рі болып табылады. Егер белгілердің алғашқы екеуі - қаржылық қатынастардың ақшалай сипаты мен ұдайыөндірістік сипаты қаржылық қатынастардың өрісін тежеп отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны - міндетті сипаты, біржақты тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты - экономикалық категория ретіндегі қаржының айырықша ерекшеліктерін баса көрсетеді.
3. Қаржының экономикалық категориялармен ақшамен, бағамен, кредитпен, жалақымен, сақтандырумен өзара байланысы.
Қаржы теориясының маңызды мәселесі оның баға, еңбекке ақы төлеу, кредит және т.б экономикалық категориялармен өзара байланысы, сондай-ақ бөлгіштік үдеріске бұл категориялардың қандай дәйектілікпен кірісетіндігі болып табылады.
Қоғамдық ұдайы өндіріске қызмет көрсететін ақша жалпы категория ретінде құнның жай-күйін (бағалануын) және қозғалысын қауыштырады, ал оның негізінде іс-әрекет ететін қосалқы категориялар - баға, қаржы, кредит, еңбекке ақы төлеу, сақтандыру оның (құнның) қозғалысын неғұрлым нақтылы бағытта және айрықшалықты нысандарда нақтылы түрде көрсетеді, яғни қосалқы жүйелер тауар-ақшалай қатынастардың ақшаның жұмыс істеуінің жалпыға ортақ нысанын реалды маз- мұнымен толтырады. Сөйтіп, ақша бастапқы категория болып та- былады, ал оның функциялары (құн өлшемі, айналыс қаражаты, төлем қаражаты, қорланым қаражаты, дүниежүзілік ақша) негізін- де қатынастарды қамтудың түрлі дәрежесімен қалған, бағынышты категориялар (қосалқы категориялар) іс-әрекет етеді. Мәселен, бағаның іс-әрекетінде көбінесе ақшаның құн өлшемі және айналыс қаражаты ретіндегі функциялары, кредитте төлем, қорланым қаражаттары, дүниежүзілік ақша функциялары көрініс табады.
Қаржы мен кредиттің өзара байланысы қар - жылық - жә - не - кре - диттік - ре - су - рс - та - рды - қалыптастыру үдерістерінде анық байқалынады,онда екі категорияның іс-әрекеті өзара бағытталған - қаржының көмегімен банктің кредиттік ресурстары құрылады: шаруашылық органдардың қаражаттары, амортизациялық аударымдар, материалдық ресурстарды сатып алуға бірден бағытталмайтын, айналым қаражаттарын толтыруға арналған өнімді өткізуден алынған түсім-ақшаның бір бөлігі.
4. Қаржылық ресурстар, олардың құрамы. Қаржылық ресурстардың өсу факторлары. қар - жылық - ре - су - рс - та - р - - - бұлжал - пы - қо - ғам - дық - өнім - мен - ұлт - тық - та - быс - ты - өн - ді - ру, - бө - лу - жә - не қайта - бө - лу - үде - рі - сін - де - жа - с а - лы - на - тын - экономикалық - суб - ъек - ті - лер - дің - жә - не - мем - ле - кет - тің - қаржылық - әдістердің - көмегімен - құратын - ақ - ша - лай - қор - ла - ным - да - ры - мен - ақ - ша - лай - қор - ла - ры. Қаржылық ресурстар ұдайы өндірістің және мемлекеттің шығындарын жабу үшін қажет. Тап қаржылық ресурстар қаржылық категорияны баға және басқа құндық категориялардан бөліп алуға мүмкіндік жасайды. Қоғамдық жалпы өнім мен ұлттық табысты арттыру қаржылық ресурстар өсуінің басты шарты болып табылады.
қаржылық ресурстардың ұғымы деп мемлекеттің, кәсіпорындардың қарамағындағы белгілі бір кезеңдегі барлық ақшалай кірістер мен қорланымдардың жиынтығын, яғни ақшалай қорларды, кредиттік ресурстарды, ақшалай резервтерді айтады. Қаржылық ресурстарды мынадай нысандарда қарастыруға болады: қолдағы, жинақталған, әлуетті. Қол - да - ғы - ре - су - рс - тар - қызметін жүзеге асыру кезінде эко- номикалық агенттердің жедел қалыптастырып, пайдаланатындары. Жи - нақ - тал - ған - ре - су - рс - тар қорлар мен резевтерде байланған. - Әлует - ті - ре - су - рс - тар келешекте белгілі бір уақытта немесе кезеңде алуға жоспарланған ресурстар.
Қар - жылық - ре - су - рс - та - рды - өсі - ру - дің маңызды факторы қо - ғам - дық - ең - бек - өнім - ді - лі - гін - арт - ты - ру болып табылады, бұл ұдайы өндіріс үдерісінде ұлттық табыстың артуын білдіреді, сондай-ақ экономикалық қызметтің қаржылық нәтижесінің өсуіне алып барады.
Екінші фактор - бұл материалдық шығындардың орнын тол- тыру қоры мен өндірілген ұлттық табысқа жал - пы - қо - ғам - дық - өнім - нің - бө - лі - ну үйле - сім - де - рі. Жиынтық қоғамдық өнімдегі матери- алдық шығындардың үлесін - материал сиымдылығын - төмен- дету өндірілген ұлттық табысты - қаржылық ресурстардың негіз- гі көзін - арттыруға мүмкіндік беретін фактор болып табылады.
5. Қаржылық резервтер: қалыптасу көздері және арналымы
Ор - та - лық - тан - ды - рыл - ма - ған - әдіс - тер - мен материалдық өндіріс сферасының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің тұтыну қорлары, амор- тизациялық аударымдар қорлары, қаржылық резервтер мен валюталық қорлар, шаруашылық органдарының басқа ақшалай қорлары қалыптастырылады.
Перспективада ақшалай қорланымдар (табыс, қосылған құн салығы, акциздер), сыртқы экономикалық қызметтен түсетін тү- сімдер қаржылық ресурстардың негізгі көздері болып қалады.
Жекешелендіруден, мемлекет меншігін сатудан түсетін түсім- дер сияқты уақытша көздер болып табылатын қаржылық ресу- рстар олардың таусылуына қарай азаятын болады. Көздері жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемде- рі - роялти, бонустар болып келетін қаржылық ресурстар артады.
Еңбекке ақы төлеудің, тұтыну қорларының одан ары өсуі қар- жы ресурстарының құрамына тартылатын халықтың қаражатта- ры мөлшерінің өсуіне жеткізеді.
Мемлекеттің қаржылық ресурстары көлемінің динамикасы мен құрылымының үрдістері рыноктық қатынастарға көшу бағ-дармаларын жүзеге асырудың нәтижесінде қоғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай арттыру қаржылық ресурстарды қалыптастырудың қарқынын тездетуге және өсуі интенсивті факторлармен шарттасылған көздердің үлес салмағын көбейту бағытындағы олардың құрылымын жақсартуға жеткізетіндігін дәлелдейді.
қар - жылық - ре - зе - рв - тердi - жа - сау - (бюджет жүйесiнде кiрiстердiң шығыстардан және салалық қаржыларда қаржылық резервтердiң асып түcyi);
6. Қаржы жүйесі: құрылымы, қағидаттары, ҚР қаржы жүйесіндегі қайта құрулар.
Қаржы жүйесі терминінің келтірілген анықтамасында қар - жы - ның - - мән - дік - си - пат - та - ма - сын, - оның қоғамдық-экономикалық үдерістегі орнын негіздей отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы моделі қойылған. Осы критерийге сәйкес қаржы жүйесі мынадай үш бөліктен тұрады:
1) қаржылық қатынастардың жиынтығы;
2) ақшалай қорлардың жиынтығы;
3) басқарудың қаржылық аппараты.
Қаржы құрамын мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асыруға қызмет ететін нақтылы қаржы органдары болып табылатын қаржы жүйесінен ажырата білген жөн.
Қаржы жүйесінің құрамы қаржылық қатынастардың біршама дербес мына буындарынан тұрады:
1) мемлекеттің бюджет жүйесі;
2) арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
3) мемлекеттік кредит;
4) жергілікті қаржы;
5) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
6) халықтың (үй шаруашылықтарының) қаржысы.
Қаржы жүйесін құрудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
Мемлекеттердің көпшілігінде қаржы жүйесін құрудың қағидаты - фис - кал - дық - (қа - зы - на - лық) фе - де - ра - лизм қағидаты.
Қаржы жүйесінің функциялық құрылысы мынадай негізгі қа- ғидаттарды қанағаттандыруы тиіс:
біріншіден, қаржы жүйесінің жеке алынған әрбір буыны ақ- шалай қатынастардың аса кең шеңберін қамти алады, бұл жалпы категория болып табылатын қаржыға ғана тән қасиет;
екіншіден, тұтастай алынған қаржы жүйесі әрбір нақты сәтте объективті экономикалық категория ретінде қаржының қағидалы мәндік сипаттамаларына және функиялық арналымына дәл сәй- кес келуі тиіс.
Қар - жы - жүйе - сін - ұйым - дас - ты - ру - да - цент - ра - лизм - мен - де - мок - ра - ти - зм - нің - үйле - суі. Мемлекеттік қаржы органдары тарапынан бола- тын орталықтандырылған басшылықпен бір мезгілде жергілікті қаржы органдарына және шаруашылық жүргізуші субъектілерге кең құқық пен дербестік берілген.
Бұл қағидат жергілікті қаржы органдарының тиісті жергілікті әкімшілікке және жоғарғы қаржы органдарына екі жақты бағы-нышты жүйесін алдын ала айқындайды.
Салалық қаржыларды басқарудағы демократиялық негіз ша- руашылық жүргізуші органдарға капиталды (негізгі және айна- лым капиталдарын) бекітіп беруге, оларға әр түрлі мақсатты ар- налымның ақшалай қорларын жасауға және оларды пайдалануға құқық беруде көрінеді. Жоғарғы органдар өзінің құзыры шегінде салалық қорлар мен резервтерге орналастырылатын қаражаттар- дың бір бөлігін қайта бөлу туралы шешім қабылдайды, оларды мақсатты пайдаланудың тәртібін анықтайды.
Қар - жы - жүйесі - бір - лі - гі - нің - қа - ғи - да - ты - орталық қаржы органдары арқылы мемлекеттің жүргізіп отырған бірыңғай мақсаттарымен алдын ала айқындалып отырады. Қаржылардың барлық буындарын басқару бірыңғай негізгі заңнамалық және нормативтік актілерге негізделеді. Қаржы жүйесінің бірлігі қаржылық ресурстардың басты көздерінің ортақтастығында (бірлігінде), олардың қозғалысының өзара байланыстығында, қажетті қаржылық көмек көрсету үшін қаражаттарды өңірлер, салалар арасында қайта бөлуде болып отыр. Қаржы жүйесі бірлігінің қағидаты экономиканы басқарудың барлық деңгейлерінде жасалатын қаржы жоспарлары мен баланстардың өзара үйлесу жүйесінде өзінің нақтылы қөрінісін табады.
Қазіргі кезде қаржы жүйесі терең өзгерістерге ұшырап, қайта құрылуда. Каржы жүйесін қайта құрудың басты міндеті оның Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандырып, одан ары тездетуге қаржы жүйесінің ықпал етуін күшейту, жиынтық ұлттық табыстың, қаржылық ресурстардың үздіксіз өсуін қамтамасыз ету, қоғамдық өндірістің барлық буындарында шаруашылық-коммерциялық есептерді нығайту болып табылады.
Рыноктық қатынастар барысында қаржы жүйесінің рөлі мен маңызы шұғыл артады. Қаржы-кредит секторы рыноктық механизмдердің негұрлым тиімді жұмыс істейтін секторларының біріне айналуы тиіс.
Қаржы және ең алдымен бюджет жүйесі ішкі жалпы өнімнің өсуіне және оның басты бөлігі - ұлттық табысқа, макро-және микроэкономика кәсіпорын-дарының, фирмаларының және салаларының дамуына және халықтың көптеген жігінің хал-ахуалына айтарлықтай ықпал жасайды.
Қоғамда істің жайы қаржылық ахуалмен анықталады, сондықтан тұрақтану мен дамудың бағдарламасы бірінші кезекте экономиканың тиімділігін арттыру жөніндегі жалпыэкономикалық шараларды іске асыруды қарастыруы тиіс. Бұл шаралардың қатарында - өндірістік қатынастарды жетілдіру, экономиканы әлеуметтік қайта бағдарлау, ұлттық шаруашылықтың құрылымын жаңғырту, ғылыми-техникалық прогресті тездету, сыртқы экономикалық қызметті жандандыру, ішкі өндіріс есебінен тұтыну рыногын толықтыру проблемасын шешу шаралары және тұр. Қаржылық шаралардың ішінде инвестицияларды оңтайландыру, басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындарды азайту, шаруашылық жүргізудің барлық деңгейінде үнем режімін қатаңдандыру қажет; экономиканың төменгі деңгейлерінде залалдықты болдырмау, коммерциялық есепті дамыту, қаржы жүйесінің барлық буындарында қаржылық өзара қарым-қатынастарды индикативтік реттеу қажет.
7. Қаржылық саясат, оның мазмұны, қаржылық саясаттың түрлері
Кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзiнiң функциялары мен мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн, белгiлi бip мақсаттарға же- ту үшiн пайдаланады. Қойылған мақсаттарды iскe асыруда қар - жылық - саяса - т - маңызды рөл атқарады. Оны жасап, жүзеге асы- ру үдерiсiнде қоғам алдында тұрған мiндеттердi орындаудың шарттары қамтамасыз етіледі; ол экономикалық мүдделерге ық- пал жасаудың белгiлi бip құралы болып табылады.
Ел - дің - қар - жы - заң - на - ма - сы - ның - - негiзiнде - қар - жылық - ре - су - рс - тар - ды - жұ - мыл - ды - ру, - бө - лу - жә - не - пай - да - ла - ну - жөнiндегi - мем - ле - кеттiң - жә - не - бас - қа - эко - но - ми - ка - лық - агент - тер - дің - іс - ша - ра - ла - ры - қар - жылық - саяса - т - деп аталады. Ол мемлекеттiң экономикалық саясатының құрамды бөлiгi болып табылады. Қаржыны басқарудың бүкiл жүйесi мемлекеттiң қаржылық саясатына негiзделедi.
Қаржылық саясат қоғамның әлеуметтiк-экономикалық дамуы жөнiндегi мiндеттердi шешу үшiн қаржыны пайдалану жөнiндегi мемлекеттiң нысаналы қызметi, қаржыны басқарудың түпкiлiктi
мақсаты, оның нақтылы нәтижесi болып табылады.Мемлекеттiң қар - жылық - саяса - ты - ның маз - мұ - ны - экономика- лық заңдардың іc-әpeкeтін ескере отырып және қоғамның даму міндеттерiне сәйкес қаржыны жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбiр кезеңiнде қаржылық саясат- тың өзiне тән белгiлерi болады, ол экономиканың жай-күйiн, қоғамның материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттiлiктерiн және басқа факторларды ескере отырып, түрлi міндeттepді шешеді.
Мемлекеттiң қаржылық саясатының мазмұны айтарлықтай күрделi, өйткенi ол шаралардың ауқымды кешенiн, оны дәйектi жүзеге асыру стадияларын қамтиды, олар:
1) қоғамның әлеуметтiк-экономикалық дамуының негiзiнде ұзақ және таяу перспективаларға арналған қаржының ғылыми негiзделген тұжыpымдaмaсын жасау;
2) экономикалық саясаттың тиiстi мақсаттары мен мiндеттepiн негiздей отырып, қаржылық саясаттың стратегиялық және тактикалық шараларын тұжыpымдay;
3) қойылған мақсаттарға жету үшiн белгiленген практикалық iс-қимылдар- ды қаржылық механизм арқылы (экономикалық қайта құрудың түбегейлiгiне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) жүзеге асыру.
Осы негiзгi үш буынның (бөлiктiң) бiрлiгi мемлекеттiң қаржылық саясаты- ның мазмұнын анықтайды. Егер бұл буындардың ең болмағанда бiрi жоқ болса, онда қаржылық саясат қазiргi жағдайларды қанағаттандыра алмайды.
Қаржы жалпы экономикалық категория ретiнде абстрак- цияның аз дәрежесi болатын (салықтардың, бюджеттiң және т.б.) жеке қаржылық қосалқы категориялардан тұратындықтан, дербестіктің белгілі дәрежесімен сая - сат - тың - түр - ле - рін: са - лықтық, бюд - жеттік, - ша - ру - ашы - лық - жүргiзушi - суб - ъектiлер, - мем - ле - кет - тік - қа - рыз - алу - саяса - тын - және оларға сай келетiн са - лықтық, - бюд - жеттік , - ша - ру - ашы - лық - - жүргiзушi - суб - ъектiлер - дің, мем - ле - кеттiк - кре - диттік, - қар - жы - лық - жос - пар - лау, - қар - жы - ны - - бас - қа - ру, - қар - жылық - құ - қық - тық, - сақ - тық - - ме - ханuзм - дерiн - бөлуге болады.
Мемлекеттiң қаржылық саясаты қаржылық стратегия және қаржылық тактика болып ажыратылады - және олар қаржылық саясаттың құрамдас бөліктері болып табылады.
8. Қаржылық механизм, оның құрылымы
Қар - жылық - ме - ха - низм - - эко - но - ми - ка - лық - жә - не - әлеу - меттiк - да - му - үшін - қо - лай - лы - жағ - дай - лар - жа - сау - мақ - са - тын - да - қо - ғам - қол - да - на - тын - қар - жы - лық - қа - ты - нас - тар - ды - ұйым - дас - ты - ру - ны - сан - да - ры - ның, - қар - жылық - ре - су - рс - та - рын - қа - лып - тас - ты - рып - пай - да - ла - ну - әдiстерiнiң - жиын - ты - ғы. - Ол қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың түрлерiн, нысандарын және әдiстерiн, оларды сан жағынан анықтаудың амалдарын кіріктіреді. Айрықшалықты бөлгiштiк категория ретiнде қаржы әp түрлi мақсатты ақшалай қорларды жасау мен пайдалану арқылы жасалған өнiмдi бөлуге және қайта бөлуге қатысады. Сондықтан бұл үдерiсте қолданылатын ме - ханuзм - - бұл - ақ - ша - лай - та - быс - тар - мен - қор - лар - ды - қа - лып - тас - ты - ру - мен - жә - не - пай - да - ла - ну - мен - бай - ла - ныс - ты - бо - ла - тын - қар - жы - лық - қа - ты - нас - тар - кө - рі - ні - сі - нің - түр - ле - рі, - ны - сан - да - ры - жә - не - әдiстерi. - Тап осы ұғымдар - қа - ты - нас - тар - ды - іс - ке - асы - ру - дың - түр - ле - рі, - ны - сан - да - ры - жә - не - әдіс - те - рі - - экономикалық өмірде те - тік, тиісті үдерістерді бас - қа - ру - ме - ха - низ - мі - ре - тін - де - болады.
Қаржылық механизм мемлекет белгiлеген қар - жылық - ша - ра - лар - ды - , атаулы, нaқты нә - ти - же - лер - де - - барлық деңгейлер де және қоғамдық-экономикалық сфераларда қоғамдық өнiмнiң, материалдық емес игiлiктердiң, қызметтердiң және құндылық- тардың барлық толып жатқан элементтерi құнының құpaмынa кipeтiн қар - жылық - ре - су - рс - та - рдың - ұдайы - жаң - ғыр - ты - лу - ын - да - iскe асырады. Ұдайы жаңғыртудың әр алуандылығы және ажырағы-сыз бөлiгi қаржылық механизм болып табылатын экономикалық (шаруашылық) механизмнiң нысандары мен әдістерінің тиiстi әp алуандығын тудырады.

Қаржылық механизмнiң экономика мен әлеуметтiк сфераға ic- әpeкeті былайша жүзеге асырылады:
1) қаржылық механизмнiң құрылымы мен оның әp түрлi бөлiктерiнiң нақтылы мiндеттердi шешуге және нақты нәтижеге жетуге нысаналығы арқылы;
2) мемлекетте және шаруашылық жүргiзушi субъектiлерде қалыптасатын және қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталатын қаржылық ресурстардың мөлшерi арқылы.
Жалпы шаруашылық механизмi сияқты қаржылық меха- низмнiң әp түрлi тұрғыдан қарастыруға болатын oғaн тән iшкi құ - ры - лы - мы - бар.
Қоғамдық шаруашылықтың жеке бөлiмдерiнiң ерекшелiктерiне қарай және қаржылық қатынастардың сфеpалары мен буындары бөлiнуiнiң негiзiнде қаржылық механизм мем - ле - кет - қар - жы - сы - ның - ме - ха - низ - мі, - ша - ру - ашы - лық - жүргiзушi - суб - ъектiлердiң - қар - жылық - ме - ха - низмi, - сақ - тық - ме - ханuзмі - болып бөлінеді. Өз кезегiнде, бұл сфералардың әрқайсысы жеке құрылымдық буындарды қамтиды. Мысалы, мемлекет қаржысының механизмi бюд - жет - тік - ме - ханизм, - бюд - жет - тен - тыс - қор - лар - ме - ха - низ - мі, - мем - ле - кет - тік - кре - дит - ме - ха - низ - мі - болып бөлiнедi. Бюджеттiк механизм республикалық бюджеттің механизмі мен жергiлiктi бюджеттердiң механизмінен тұрады. Қаржылық механизмнің, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржылық механизмiнiң құрылымына: қаржы әдiстерi, қаржылық тұтқалар, құқықтық, нормативтiк және ақпараттық қамтамасыз ету кiредi. Аумақтық бөлiнicке сәйкес республиканың, билiктiң жергiлiктi органдарының қаржылық механизмi деп бөлуге болады.
Қаржылық механизмнiң құрылымында мынадай функциялық буындарды бөледi:
1) қаржылық ресурстарды жұмылдыру;
2) қаржыландыру;
3) реттеу;
4) ынталандыру.

9. Қаржылық бақылаудың мәні, маңызы және қағидаттары. Қаржылық бақылауды ұйымдастыру, оның нысандары мен әдістері.
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың қаржылық қызметінің ажырағысыз құрамды бөлігі қаржылық бақылау бо-лып табылады. - Қар - жы - лық - ба - қы - лау - - - қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызмет және қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі. Ол басқарудың қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға ба - қы - лау - функ - циясы - ның тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімдері, қорлардың ара салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну үдерісіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың кезінде: бақылаудың айрықша органдарын құрғанда; оларды білікті мамандармен толықтырғанда; бұл органдардың құқықтарын регламенттегенде шындыққа айналады.
Қаржылық бақылау іс- - әре - ке - ті - нің - сфе - ра - сы бақылаудың басқа түрлерімен: әкім - ші - лік, - құ - қық - тық, - әлеу - мет - тік, - тех - ни - ка - лық, - саяси - ба - қы - лаумен жиі тура келуі мүмкін. Шаруашылық ұйымдардың қаржылық жағы шаруашылық қызметпен тығыз байланысты болатындықтан қаржылық бақылауды шаруашылықтық бақылаудан бөліп алу қиынға түседі, ал кейде мүмкін болмайды, өйткені қаржылық операциялардың көбінде шаруашылық қызметтің басқа үдерістері бейнелеп көрсетіледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық ре-жімді қамтамасыз ету ескеріле отырып, тәуелсіздік, объективті-лік, анықтық, ашықтық, құзырлылық, жариялылық қа - ғи - дат - та - ры - міндетті түрде сақталып жүзеге асырылады.
Тәуел - сіз - дік - қағидаты - мемлекеттік қаржылық бақылау орган-дарының және олардың жұмыскерлерінің қызметті жүзеге асыру кезінде тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін кез келген араласушы-лыққа жол бермеу.
Бақылаудың объек - тив - ті - лік - қағидаты - бақылауды Қазақстан Республикасы заңнамасына, мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарына қатаң сәйкестікпен жүргізу, мүдделер қақтығы-сын болдырмау.
Анық - тық - қағидаты - бақылау нәтижелерін бухгалтерлік, банктік құжаттармен, бақылау объектінің өзге құжаттарымен растау.
Бақылаудың ашық - тық - қағидаты - бақылау нәтижелерін баяндаудың айқындығы, мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының Қазақстан Республикасы Президентіне, Үкіметіне, мәслихаттарға, жұртшылыққа есеп берушілігі.
Құ - зыр - лы - лық - қағидаты - мемлекеттік қаржылық бақылау органдары жұмыскерлерінің бақылауды жүзеге асыруы үшін қажетті кәсіби білімдер мен дағдылардың жиынтығы.
Жа - риялы - лық - қағидаты - құпиялылық режімді, қызметтік, коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге құпияны қамтамасыз етуді ескере отырып, мемлкеттік қаржылық бақылау нәтижелерін міндетті жариялау.
Қаржылық бақылау әр түрлі әдістермен (тәсілдермен немесе амалдармен, оны жүзеге асырудың құралдарымен) жүргізіледі. Нақтылы әдісті қолдану қаржылық бақылауды жүзеге асырушы органдар қызметі нысандарының ерекшеліктері, бақылаудың объектісі мен мақсаты, бақылау іс-қимылының пайда болуының негізі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай әдістері пайда-ланылады: тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімше-лердің қызметін тексеру), инспекция (кәсіпорынның қаржылық жай-күйін орнында дүркіндік тексеру), қадағалау (кәсіпорында қаржылық қаражаттардың жай-күйімен жалпы танысу), тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық тексеру), қарап шығу, қаржы жоспарларының жобаларын, өтінімдерді, қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есептерді қарау, баяндамаларды тыңдау, лауазымды адамдардың ақпараттары және басқалары. Бұл әдістердің әрқайсысы аралық міндеттерді шешуге жағдай жасайтын тым көп жекеленген әдістерге бөлінеді. Мысалы, құжаттық тексерісте құжаттарды үс - те - ме (ың - ғай - лас - па) - тек - се - ру, ақшалай қаражаттар мен материалдық құндылықтарды тү - ген - деу, сан - дық - есеп - ке - алу - ды қал - пы - на - кел - ті - ру, ба - қы - лау - мақ - са - тын - да - са - лыс - ты - ру және басқалары.
Аталған жалпы әдістер түрлі объектілерге бақылау жүргізудің әдістемелерінде, ережелерінде нақтыланады.
Алдын ала және ағымдағы бақылауды жүзеге асырудың негіз-гі әдісі көз - бен - шо - лып - ви - зу - ал - ды тексеру болып табылады. Мұн-дай тексерулерге актілер, анықтамалар жасалынбайды. Бүкіл іс тыйым салу және тоқтату туралы жазбаша немесе ауызша жарлық, бұйрық беруге саяды.
Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жағдайда оны ұтымды ұйымдастырумен, бақылаудың субъектілерін, олардың құқық-тары мен міндеттерін айқын етіп анықтаумен, қаржылық бақы-лауды жүргізудің нысандарын және әдістерін дұрыс ұйымдасты-румен анықталады.
Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жағдайда оны ұтымды ұйымдастырумен, бақылаудың субъектілерін, олардың құқық-тары мен міндеттерін айқын етіп анықтаумен, қаржылық бақы-лауды жүргізудің нысандарын және әдістерін дұрыс ұйымдасты-румен анықталады.
Жал - пы - мем - ле - кет - тік - қар - жы - лық - ба - қы - лауды мемлекеттік билік пен басқарудың мына органдары жүргізеді: Пре - зи - де - нт - тің - ап - па - ра - ты, - Қа - зақ - стан - Рес - пуб - ли - ка - сы - ның - Пар - ла - мен - ті, - Үкі - ме - ті, - жер - гі - лік - ті - өкіл - дік - ті - ор - ган - дар - (де - пу - тат - тар - дың - жи - на - лыс - та - ры), - жер - гі - лік - ті - әкім - ші - лік - ор - ган - да - ры. Бақылаудың бұл түрін Қазақстан Республикасы Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік қаржылық бақылаудың жоғары органы бо-лып табылатын Рес - пуб - ли - ка - лық - бюд - жет - тің - ат - қа - ры - лу - ын - ба - қы - лау - жө - нін - де - гі - есеп - ко - ми - те - ті - - жүр - гі - зе - ді
Жалпымемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдарға сондай-ақ Қазақстан - Республикасының - Қаржы - министрлігі, Экономика - және - бюджеттік - жоспарлау - министрлігі, - Ұлттық банкі - жатады.
Қар - жы - ми - ни - ст - рлі - гі, - оның - Қар - жы - лық - ба - қы - лау - ко - ми - те - ті және аумақтық қаржы органдары әлеуметтік-экономикалық сфе-раның қаржы саласын тексереді. Олар жоспар, қаржыландыру-дың дара жоспары және қаржылық тәртіптің сақталуын, кірістер-ді есептеудің дұрыстығын, толымдылығын және дер кезділігін, мемлекет қаражаттарының жұмсалу заңдылығы мен мақсатқа сәйкестігін, бухгалтерлік есеп-қисаптың және есептеменің дұ-рыстығын бақылап отырады. Қаржылық бақылау комитетінің маңызды функциясы бірлескен және шетелдік кәсіпорындарды, экспорттық-импорттық операцияларды ва - лю - та - лық - ба - қы - лау бо-лып табылады.
10. Қаржылық жоспарлау мен болжау, мақсаттары, міндеттері, қағидаттары. Қаржы жоспарларының жүейесі
Қар - жы - лық - жос - пар - лау - бұл қаржылық механизмнің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Ол эко-номиканың үйлесімді және тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық-заттай элементтеріне ақшамен қауыштырылған бөлудің қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасауына ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігіне байланысты ақшалай нысанда жүзеге асырылады.
Қар - жы - лық - жос - пар - лаудың - нақ - ты - лы - мін - дет - те - рі қаржылық саясатпен айқындалады. Бұл:
1) қаржылық ресурстарды қалыптастыру көздерін және олардың мөлшерін анықтау;
2) орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар, ұлттық шаруашылықтың салалары және әкімшілік-аумақтық бөлімшелер арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімдерін белгілеу;
3) ресурстарды пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетті резервтер жасау.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса маңызды функциясы болып табылады. Қаржылық жоспарлауды мемлекеттік билік пен басқарудың органдары, мекемелері және олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.
Шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкі нәтижелеріне ықпал етуші көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты қаржылық жоспарлау көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.
Болжам - арнайы ғылыми зерттелім негізінде болашақта қандайда бір жай-күй туралы ықтималдық жормалдау. Болжау - қандайда бір құбылыс объекті, үдеріс дамуының нақтылы перспективалары туралы болжам әзірлеу. Қаржыларға қатысты болжаудағы құбылыс дамуы - бұл қаржылық қатынастарды мүмкіндігінше жетілдіру, объект - қаржылық ресурстар, үдеріс - ақшалай қаражат қорларының қозғалысы.
Қар - жы - лық - бол - жау - мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу). Болжамдар орташа мерзімді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдан астам) болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бұрын болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржылық саясаттың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.