Монополистік бәсеке түсінігі

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1. Монополистік бәсеке түсінігінің шығуы . . . 4

1. 1. Бәсеке -нарық механизмінің басты элементі

1. 2. Монополистік бәсекенің пайда болу жағдайы

2 Монополистік бәсеке жағдайында фирманың пайданы максималдауы . . . 13

3. Нарықтағы монополистік бәсеке тепе-теңдігі . . . 16

Қорытынды . . . 19

Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . 20

Кіріспе

Нарықтық экономикалық қарым-қатынастар жүйесін орнықтыру - Қазақстан Республикасында, тағы да басқа бұрынғы социалистік елдерде атқарылатын реформаның түп қазығы іспеттес. Нарықтық экономиканың әміршілдік-жоспарлықтан басты айырмашылығы-өндірісті дамытудың негізгі қозғаушы күші және реттеушісі ретінде бәсекелестіктің пайда болуы.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бәсекелестік қарым-қатынастарды қорғау және өркендету, монополияға қарсы заң және соған негізделген мемлекеттік реттеу мемлекет белсенді түрде кірісетін негізгі аясының бірі болып табылады. Әміршілдік-жоспарлы жүйеде монополизм әлеуметтік бағдардың кепілі және негізгі сипаты да, ал монополияға қарсы саясат жоқтың қасы болболды, сондықтан да мемлекеттік монополияға қарсы саясатты жасақтау- мемлекеттің өтпелі кезеңдегі ең маңызды ұйымдық-басқарулық парызы болмақ. .

Монополияға қарсы саясат мемлекеттік реттеу жүйесінің құрамдас және қажетті бөлігі болып табылады және оның басқа да әдістерімен, түрлерімен тығыз байланыста, сондай-ақ бұл өзара әрекет пен өзара кірігу жылдан-жылға күрделі де сан алуан боп барады. Мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру, баға мен сыртқы сауданы ырықтандыру, кәсіпкерлікті дамыту ең ақырында бәсекені дамытуға арналған. Бұл жерде монополияға қарсы саясат үйлестіруші буын боп шығады.

Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы тауарды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық-монополия, ал фирма-монополист деп аталады. Монополист берілген тауарды өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының бағасын анықтайды. Монополист өзінің ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың бағасын бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгілейді және де бәсекелес фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін тигізе алса, онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.

1. Монополистік бәсеке түсінігінің шығуы

Монополистік бәсеке түсінігі және моделі 1933 жылы шыққан Э. Чемберлиннің аттас кітабына міндетті Бірақ Чемберлиннің монополистік бәсеке туралы көрінісінің өзгеруін ұмытпау керек, оның монополия және бәсеке күші монополистік бәсеке комбинациясын көрсетеді деген

сенімі ғана өзгермеді.

Чемберлин өзінің «Монополистік бәсеке теориясы» атты басты еңбегінде олигополияны және монополистік бәсекені нарық құрылымының екі түрлі моделі деп қарастырып, соңғысын ол өнім дифференциациясымен байланыстырды. Кейін, Чемберлин нарық құрылымының жетілген бәсеке және монополия арасында жатқан барлық типтері олигополияны қоса алғанда монополистік бәсеке нарығының кең класына қосылуы мүмкін деген шешімге келді. Ол 1957 жылы : «Таза бәсеке, монополистік бәсеке және таза монополия - маған табиғаттан толық болып көрінетін классификация» деген. Ол «Монополистік бәсеке олигополияны ескермейді емес, керісінше оны қамтиды» деген.

Мұндай шешім кеңінен таралады. Дәл осымен көптеген қазіргі кездегі шетелдік микроэкономика курстарында монополистік бәсекенің аралық немесе өрлеген дәрежесі «Нарық құрылымы» бөлігінің бөлек тарауында көрсетілмейді. Оның орнына монополистік бәсекенің дәстүрлі нарығы және олигополия моделі өндіріс ұйымдарын зерттеуге кіріспе ретінде қолданылады.

1. 1. Бәсеке - нарықтық механизмнің басты элементі.

Нарықтық қатынастардың мәп-мағынасын байқатып ұғымдардың бірі - бәсеке

болып табылады. Жалпы алып қарағанда бәсекені- өндірушілердің бір-бірімен нарықтағы тауар ұсынымы мен бағаны белгілеу жайлы өзара қатынасы ретінде анықтауға болады. Бұл өндірушілер арасындағы бәсеке. Ал, тұтынушылар арасындағы бәсекені - нарықтағы бағаны, сұраным көлемін қалыптастыру жайлы өзара қатынастар ретінде анықтаймыз. Нарық жағдайындағы бәсеке шаруашылық пропорциясының негізгі механизмі қалыптастыру ретінде белгілі.

Бәсеке нарық субъектісінің тепе-теңдік құқықтағы тауарды пайдалы өткізу үшін өзара экономикалық жарысын көрсетеді немесе қаржыны өте пайдалы жұмысау. Бәсекенің болмауы монополизмге алып барады. Сондықтан жеке кәсіпорын, банк, мемлекет өздерінің құқықтарын нарықта бәсеке мен манаполияға өктем жүргізеді. Нарық субъектілері көп болса, бәсеке тиімді жүреді. Себебі бәсеке мен монополия бір-біріне кері ұғымдар. Батыс сарапшыларының бағалауынша, бір тауар түрін сатушылар 4-5 тен аз болмаған жөн, ал 8-15-тен болса өте тиімді. Егер төрт фирма 80% сауда-саттықты бақыласа, онда нарық монополияланған болып табылады .

Бәсекенің классикалық түрін еркін, жетілген, бағалық деп атау баршаға белгілі нәрсе. Мұнда баға құрылымының еркін механизмі экономиканы жүргізудің өте тиімді тәсілі ретінде бағаланады. А. Смит бәсекенің еркін теориясының негізін қалаған. Бәсекенің классикалық түрі нарықтық экономикасы бар елде XVIII-ші ғасырда XIX-шы ғасырдың соңғы ширегінедейін байқалады. Демек, бәсеке өнеркәсібі дамыған елдер экономикасында монополиялық бірлестіктердің (картель, синдикат, концерн) тууына дейін болған.

Классикалық (еркін) бәсекенің орнына еркінемес, жетілмеген бағалық емес монополиялық бәсеке келді. Бәсекелестік күрестің нақты өзгеруі монополиялық бәсеке теориясында айқын көрінеді. Оның негізін қалаушы американ экономисі Чемберлин Эдвард Гастингс (1899-1967жж) болды

Ол монополиялық бәсекенің негізгі ережесін жасады және бәсеке күресінің бір түрін ерекше байқады: «өнімді дифференциациялау» үшін. Ол былай деп жазған:

Бәсекенің негізгі сипаттары: Бәсекенің негізгі сипаттары

Бәсеке сипаты бойынша нарықтың моделі: Бәсеке сипаты бойынша нарықтың моделі

Бәсекенің негізгі сипаттары:

Бәсеке сипаты бойынша нарықтың моделі: Жетілген (еркін және таза) бәсеке

Жетілмеген (таза емес) бәсеке

Таза монополия

Бәсекенің негізгі сипаттары:

Бәсеке сипаты бойынша нарықтың моделі:

Монополиялық бәсеке

Олигаполия

Бір ғана өндіруші

Бәсекенің негізгі сипаттары: Тауар өндірушілердің саны

Бәсеке сипаты бойынша нарықтың моделі: Тауар өндірушілердің көптігі

Тауар өндірушілердің көптігі

Тауар өнді-рушілер аса көп емес, ірі тауар өнді-рушілер бар.

Бір ғана өндіруші

Бәсекенің негізгі сипаттары: Өнім сипаты

Бәсеке сипаты бойынша нарықтың моделі: Бір текті өнім

Әр текті өнім

А. Бір неше ірі фирмалар бір-текті тауарлар өндіреді.

Б. Бірнеше ірі фирмалар -лар өндіреді.

Біртекті өнім, өзін ауысты-ратын ұқсас өнімнің болма-уы.

Бәсекенің негізгі сипаттары: Бір бірі-мен жо-лығатын экономика сапасы.

Бәсеке сипаты бойынша нарықтың моделі:

Ауылшар-уашылығы бидай, көкөніс, же

міс-жидек өндіру

Әртүрлі сауда

Киім, аяқ-киім, тағам өнім

Өнеркәсіп:

а) алюминий, болат балқыту.

ә) автомобиль

Жергілікті қо-ғамдық қолдану кәсіпорындары телефондары

Жіктелумен бірге монополия пайда болады және жіктелудің ұлғаюына қарай монополия элементтері көбірек бола бастайды» барлығында, қайда болса да белгілі дәрежеде жіктелу кездеседі. Әр сатушы өз меншегіндегі өнімге абсолюттік монополияға ие, бірақ оған қарамай кейбір кезде жетілмеген ауыстырушылар тарапынан бәсекеге ұшырайды. Сондықтан өз-өзімен бәсекелестік күрес тәсілі ретінде монополиялар өнімді жүктеуге ұмтылады.

Екінші дүние жүзілік соғысан кейін, батыстың экономикалық ойы, қазіргі жағдайда ірі компаниялар барын айта отырып, олардың тауар өткізу нарығына өзара бөлісуін көрсетті. “Көптеген ірі корпорациялар олигополиялық нарық нарық құрылымында әрекет етеді, ”- деп 1975 жылы американ экономистері Роберт Хейлбронер (1919ж. ) мен Лестер Туроу (1938ж. ) жазды.

“Олар нарықты бөледі және бір-бірімен жарнама, өнім жіктеуді, қызмет жасауды ұсыну т. б. арқылы бәсекелестікке түседі”. Американ экономисі Пол Самуэльсон былай деген: “Басты қауіп монополияда жатыр немесе жетілмеген бәсекеде. Жетілген бәсеке көптеген өндірушілердің іске тартып, бірде бір фирманың тауар бағасына әсер етуі болмауын қадағалайды. ”

Жетілмеген бәсеке бағаға қайдағы бір бәсекелес әсер еткенде пайда болады. Шындығына келгенде барлық иегерлер “еркін емес бәсекелестікке тартылған. ”

Бәсекені оның тәсіліне қарай былай білміз: бағалық және бағалық емес немесе өнімнің сапалық (тұтыну құны) негізіндегі бәсеке. Біртекеті өнімдер түрінің нарықтың өзінде әртүрлі бағаларды көрсетуі бағалық бәсекелестің мән-жайын көрсетеді. Сатушы өзінің өніміне бағаны түсіре отырып, тауарына барынша назар аудартады және түптеп келгенде нарықта нәтижеге қол жеткізеді. Бағалық бәсекенің негізгі тәсілі өндіріс шығындарын және өткерілетін тауарлар бағасын төмендету болып табылады. Баға еместік бәсеке ең алдымен өнім сапасын жақсартуды көздейді. Баға еместік бәсекенің басты қаруы - жарнама, маркетинг факторларын және басқаларын қолдану болмақ. Қазіргі нарықтар өнім түрлерімен ғана бөлініп қоймайды және бәсеке сипатымен де бөлінеді: жетілген бәсеке нарығы, монополиялық бәсеке нарығы, олигополиялық бәсеке нарығы, таза монополия нарығы. Енді осыларға толығырақ тоқталайық.

Жетілген бәсеке нарығы - кезкелген ұқсас (бір-бірінін ауыстыратын) тауарларды сатушылар мен сатып алушылардың көптеген құрамынан тұрады. Бірде бір сатып алушы мен сатушы жеке дара сұранымды, нарыққа тауардың түсуін немесе оның бағасын бақылай алмайды. Сатушы бағаны нарықтық бағадан жоғары қоюға дәрмені жетпейді, себебі сатып алушы өзіне қажетті мөлшерде тауарды нарықтық бағамен еркін ала алады. Әрбір стушы бір ғана тауар өнімн сатады. Бұл нарықта тез келуге болады және тез кетуге болады. Осындай нарықтың моделіне, мысалы, ауыл шаруашылығы өнімдер нарығы өте жақын -бидай, көк-өніс, жеміс-жидек ж. т. б.

Монополия бәсеке нарығы (грек сөзі “монос” бір, “полео” - сатамын) - көптеген сатушылардың ұқсас, бірақ әртекті өнімді сатуынан құралады. Өнімдері бір-бірінен сапасы, қасиеті, сыртқы өрлеуі бойынша ажыратуға болады, сондай-ақ ассортименті, қызмет көрсетуі бойынша да бөлуге болады. Сатып алушылар мұндай ерекшелігіг көре отырып тауарларға жоғары бағаны төлеуге дайын тұрады. Осындай модельге, мысалы- киім, аяқ-киім, тағам өнімдері, жағар маймен т. б. бөлщек сауда жасау өте жақын.

Олигополия (грек сөзі “олигос”-аздау “полео”- сатамын) - бірнеше деген сатып алушылар нарығын көрсетеді, байқалатыны тіпті, осылардың кейбіреулері нарықтың көп бөлігін бақылайды. Өнім бұл жағдайда біртекті және әр текті болуы мүмкін олигополиялық бәсекенің бірден бір белгісі сол оған қатысушылардың бағаның толыққанды көтерілгендігінің оң нәтижесіне есеп құра алмайды.

Себебі бәсекелесте оны төмендетуге мәжбүр етеді. Олигополиялық нарық жағдайында өнімдер бір үлгіде жасалған (мысалы, алюминий, болат, химия өнеркәсібі өнімі) немесе (мысалы, автомобиль, компьютер, ауыл шаруашылық инвентарь, тұрмыстық прибор. )

Таза монополия нарықтың сондай түрі, онда бір ғана өндіруші бір текті өнімді 100% -ға сатуды жүзеге асырады және ол өнімді соған жақын ауыстырушылар жоқ. Таза монополияға мысал ретінде жергілікті қоғамдық қолдану кәсіпорындары қызмет жасауы мүмкін: жергілікті телефон байланысы, электр жүйесін жөндеуші және басқада қоғамдық қызмет жасау жүйелері.

Бәсеке- құрылымдық ұғым, ал бақталастық мінез-құлықтық ұғым. Оны жоғарыдағы кестеден байқауға болады. Жетілген бәсеке кезінде, бақталастық болмайды, ал жетілмеген бәсекеде бақталастық мінез-құлық нарықта байқалып қалады. Монополия кезінде бақталастық жоқ. Жеке өндіруші артықтау жағдайға ие болып, ол өнімнің нарығын бақыласа, онда өндірістің монополиялық құрылымы пайда болады. Тіпті шағын кәсіпорынның өзіде монополист болуы мүмкін, егер оның тауар өндірісіндегі үлесі жоғары болса. Ірі корпорация монополиялық жағдайға ие болмауы да мүмкін, егер оның нарықтық қарқыны басқа өндірушілермен тепе-тең болса. Монополизмге мынандай экономикалық қатынастар типінде жатқызамыз: жекелеген шаруашылық субъектілері өзінің мүдделерін контрагентеріне, жалпы қоғамға жүктеуі мүмкін және олардың өзіне керекті тұтынысын жоққа шығарады.

Нарық жағдайын бақылай отырып, бәсеке жағдай жасау мен қолдау мемлекеттік антимонополиялық органдардың ісі болып табылады. Бәсекелестік органның қалыптасуына шағын және орта кәсіпорындар қызметінің еркіндегі ерекше роль атқарады.

1. 2. Монополистік бәсекенің пайда болу жағдайы

Монополистік бәсеке оншақты фирма шаруашылық еткенде және олардың арасында жасырын келісімдер мүмкін емес жағдайда пайда болады. Әр фирма өз жауапкершілігінен тәуекел етіп, өзінің бағалық саясатын анықтайды. Бәсекенің басқа барлық қатысушыларының әрекеттерін болжап, есептесу мүмкін емес.

Монополистік бәсеке өнім дифференциациясы қажет жағдайда және өз тауарларының өтімі үшін тұтынушылардың көзқарасын есепке алғанда өркендейді. Монополистік бәсеке тұтыну бұйымдарын өндіретін салаларда кеңінен көрсетілген. Жеңіл және тамақ өнеркәсібі, қызмет көрсету өрісінде бізге көптеген мысалдар береді: көйлек, костюм, пальто, тері өнімдері, кафе, театрлар, эстрада және тағы басқалар. Өнім дифференциациясы тауардың сапа ерекшеліктерінде ғана негізделіп қана қоймай, сонымен қатароның қызмет етуіне де байланысты. Әдемі безендіру, дүкеннің орналасқан жері мен жұмыс істеу уақыты, келушілерге ең жақсы қызмет көрсету, бағадан жеңілдікпен қамтамасыз ету тұтынушылардың таңдауының себебі болып табылады.

Экономикалық игілік дифференциациясы жағдайында бірдей өнім шығаратын немесе бірдей қызмет көрсететін екі фирма табу қиын. Сала шекарасы бұзылып, саланы қатаң бөліп көрсету қиынға түседі, ал кейде өнімдер мен тауарлар континуумы байқалатындықтан мүмкін емес.

Маңызды мағнаға тек баға ғана емес, сонымен қатар бағасыз факторлар ие болады: жарнама, сату шарттары, тауарды бөліп-бөліп сату мүмкіндігі, жөндеу (ремонт) кепілдігінің болуы немесе болмауы және тағы басқалары.

Монополистік бәсеке жағдайында салаға ену үшін жоғары тосқауыл жоқ. Масштаб эффектісі жоғары мағына бермейді, ал істің басталуын қажет ететін капитал үлкен емес.

Салаға жеңіл ену, салаға жеңіл ену үшін кедергі жоқтығын білдірмейді. Олар өнімге патенттер, лицензиялар немесе тауарлық маркалар болуы мүмкін. Бірақ таза монополиядан айырмашылығы тауарлар-субституттар патенттелетіндіктен, патенттер ерекше характерлі болмайды.

Егер жетілген бәсеке жағдайында сұраныс қисығы абцисса өсіне параллель болса, онда монополистік бәсеке кезінде аздаған теріс еңкіштік пайда болады. Бұл сұраныс қисығының икемділіг жетілген бәсеке икемділігінен аз, бірақ таза монополиядан икемдірек. Монополистік бәсеке жағдайында икемділік дәрежесі бәсекешілер санына, сонымен қатар өнім дифференциациясының тереңдігіне байланысты.

Сөйтіп, өнім дифференциациясы баға дифференциациясында көрінеді. Бір тауарға немесе қызметке үйренген тұтынушы оған баға өссе де одан бас тарта алмайды. Тек ең үнемшіл және мерконтильді тұтынушы ғана фирманы өзгерте алады.

Сұраныс қисығының теріс еңкіштігі монополистік бәсеке жағдайында өнімнің аз өндірілетінін білдіреді. Егер жетілген бәсеке жағдайында Q _c Р бағасымен өндірілсе, онда монополистік бәсеке негізінде Q _m P _m ^c бағасымен өндіріледі.

P _m N

P _c D

D _m

Q _m Q _c Q

1-сурет. Монополистік бәсеке.

Фирма аз уақыт ішінде пайданы қалай алса, шығынды да солай шығарады. Бірақ, салада жоғары тосқауылдың болмауы, нақты экономикалық пайда табатын фирмалар, басқа кәсіпкерлердің ұмтылуына әкеп соғады. Нәтижесінде ұзақ мерзім ішінде анологты жетілген бәсеке жағдайы туады: пайда да жоқ, шығын да жоқ (экономикалық пайда нөлге тең) .

Монополистік бәсеке жағдайында фирманың өнім шығару көлемі, жетілген бәсеке жағдайындағыдан аз, ал орташа жалпы шығын мен баға жоғары.

Өнімнің аз көлемде жоғары бағамен сатылуы монополистік бәсекенің жетілген бәсекеден аз эффективті екенін көрсетеді. Егер жетілген бәсеке жағдайында Р=MC болса, онда сонополистік бәсеке жағдайында P>MC.

P _m =AC

Q _m Q

2-сурет. Монополистік бәсеке: ұзақ мерзімдегі тепе - теңдік

P _m > AC екенін оңай аңғаруға болады, сонда жетілген бәсеке кезіндегі P=AC болады. Бұл монополистік бәсеке кезінде өндіріс қуаттылығының орташа жұмыс бастылығы пайда болды.

Бұл шындық қуаттылықтар өнімнің дифференциациясы үшін төлем болып табылады. 2-суреттен көретініміз сұраныс қисығы неғұрлым тік болса, өндіріс көлемі үйлесімді мөлшерден соғұрлым солға жылжиды да, АС минимум нүктесіне жетеді. Бірақ, экономикалық игілік дифференциациясы неғұрлым күштірек болса, өнеркәсіп соғұрлым көп мөлшерде әр алуан қызығушылықтар мен тұтынушылардың көзқарастарын қанағаттандыра алады.

2 Монополистік бәсеке жағдайында фирманың пайданы максималдауы

Монополистік бәсеке жағдайында саланаң негізгі өніміне сұраныс қисығы кері ылдида болады. Оның себебін айтсақ, нарықта негізгі өніммен қатар оның орнына жүре алатын басқа да өнімдер шығарылады. Сондықтан фирмалар аз уақытта болса да монополистік пайда алады. Фирманың тепе-теңдігі MC=MR де, яғни шегіне жеткен өндіріс шығындары мен максималды табыстың теңдігінде болғандықтан, ол максималды пайданы P ₁ KLM тікбұрышына сай көлемде алады. Бұны 3-суреттен көруге болады.

ATC

P ₁ K

0 MR

Q ₁ Q

3-сурет

Монополистік бәсеке жағдайында бұл салаға жаңа өндірушілердің қосылуына кедергі болмайды. Сондықтан ұзақ мерзімдік кезеңде фирмалардың экономикалық пайдасы 0-ге тең.

P ₂ K B

ATC

MR d

Q ² Q ³ Q

Жетілген бәсеке жағдайында фирма бағаалушы болып табылады. Ол өзінің пайдасын, тек шығару көлемін тауарлы нарықтың жағдайына және өз шығындарын ескертілген технологияға бейімделгенде максималдайды. Бірақ, ол өнімнің бағасына әсерін тигізе алмайды.

Нарық және технология жағдайымен берілген жетілген бәсекелестік фирманың максимум табысының қамтамасыздандыруының шығуын анықтаймыз. Экономистер максимум пайданы өнім өндірісінің түсім және шығындары арасындағы максимум оң (болымды) ерекшелік ретінде атайды, сондай-ақ сол мөлшер арасындағы минимум ерекшелікті де атайды. Сондықтан минимум шығындар, егер оң (болымды) пайданы алу мүмкін болмаса, мкасимум пайда ретінде қарастырады.

Тауарлы нарықтың шарттары 3-суретте көрсетілген. D _∑ және S _∑ -нарықтық сұраныс пен ұсыныс қисығы; P* және Q*- нарықтық тепе-теңдік көлемі уақыт бірлігіне сәйкес. SMC, SATC және STC қисықтары типтік фирманың шекті, орташа жалпы және жалпы шығындар қисығын қысқа мерзімде ұсынады. Фирма бағаалушы болғандықтан AR=MR сызықтары фирма өніміне сұраныс сызығы болып табылады. TR сәуле ретінде 4 (б) -суретте жалпы түсім сызығы. Баға берілген фирманың өндіріс көлемімен байланысты болмағандықтан TR сызығының еңкіштігі өзгермеген, сондықтан TR=P*q.

S _∑

SATC(q ₂ ^* )

D _∑

0 Q* Q

3-сурет

Фирма пайдасы қысқа мерзім ішіндегі жалпы түсім мен жалпы шығындар арасындағы ерекшелікті көрсетеді.

π (q) = TR(q) - STC (q)

Бірінші реттегі пайданы максималдау шарты:

dπ(q) /dq=dTR(q) /dq-dSTC(q) /dq=0

dTR(q) /MR(q) және dSTC(q) /dq=MC(q) болғандықтан бірінші реттің шарты шекті түсім мен шекті шығындар арасындағы теңдік болып табылады:

MR(q*) = MC(q*)

Бірақ, жетілген бәсекелес фирма үшін P=AR=MR, және сондықтан бірінші реттегі шарт бағаға шығынның теңдігі ретінде көрсетілуі мүмкін: