Салықтық реттеуді дамыту үрдістері және салықтарды бөлу механизмін жетілдіру

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

3 Салықтыќ реттеуді дамыту үрдістері жӘне салықтарды бӨлу механизмін жетілдіру

3. 1 Салықтық реттеу көмегімен Шығыс Қазақстан облысының бюджеттерiн қалыптастыру және реттеу проблемалары

Қазiргi уақытта бюджеттердiң үйлесімсіздігі проблемасы өзектi болып тұр. Ол сыртқы қарызды барынша пайдалануды және әлемдiк тауарлық және қаржылық рыноктардағы өзгерiстер салдарынан қазақстандық экономиканың осалдылығының жоғары деңгейiн шарттайды.

Республиканың аумақтарындағы экономикалық қиындықтарды жеңу бюджеттiк проблемаларды шешудi, кең масштабты нарықтық реформаларды iске асыруды, аумақтардың тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз етудi, өндiрiлетiн өнiмнiң бәсеке қабiлеттiлiгiн және тұрғындардың хал-ахуалын жоғарылатуды талап етедi.

2002 жылғы “Бюджет жүйесi туралы Қазақстан Республикасының” заңына сәйкес төмендегi бюджеттер салықтық бөлулер түрiндегi кiрiстердi сатылас теңестiрудiң орнына, жоғарғы бюджеттерден қаржылық көмекке көштi. Қаржыландырудың мұндай ретi аумақтық бюджеттердi мемлекеттiк бюджеттiң орындалуына тәуелдiлiкке қояды. Күтпеген қосымша шығындардың пайда болуы жағдайында, секвестр режимi енгiзiлуi мүмкiн, ол аумақтардың қаржылық жағдайына керi әсер етедi. Жылдан жылға аумақтық бюджеттердiң дербестiгi жойылады, бұл әрине жергiлiктi және республикалық бюджет арасындағы пропорцияның сақталмауына әкеледi. Орталық бюджеттен берiлетiн, барлық қаржылық қаражаттар аумақтарға экономикалық әсер ететiн тұтқалар бола алады. Қаржылық көмек көрсетудiң ұсынылатын нысаны, бюджеттердi қалыптастыру үдерісін қиындатып жекелеген аумақтардың мүдделерiн басуды қайтадан қалыптастырады.

Келешекте бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру туралы арнайы облыстық заңды өңдеу қажеттiлiгi туады. Аумақтың бюджеттiк ресурстарға ең аз қажеттiлiктерiн анықтайтын ең аз бюджеттiк қамтамасыз етiлудiң нормативтерi бюджетаралық қатынастарды қалыптастырудың бастапқы шарттары болуы керек. Осы жағдайда Шығыс Қазақстан облысында анықталған бастапқы нормативтерсiз бюджеттi объективтi, негiздi жоспарлау мүмкiн емес екендiгiн түсiнiп, проблеманы шешуде.

Бюджетаралық қатынастарды дамытудың келешектегi бағыттарының бiрi әрбiр аумақтың қаржылық әлуетін басым мөлшерде ескертуге, меншiктi салық базасын дамытуға өңірлер бюджеттерін ынталандыруға мүмкiндiк беретiн, салықтық бөлулердiң нормативтерiн тағайындау кезiндегi сараланған тәсiлдi пайдалану. Қазiргi кезде аумақтың дамуының әлеуметтiк экономикалық жағдайларының өзгерiсiн неғұрлым басым ескеру үшiн тұрақты негiзде жергiлiктi бюджеттерге бекiтiлген кейбiр салықтарды бөлу нормативтерiн жыл сайын белгілеген жөн.

Бюджетаралық қатынастар проблемалары мемлекеттiк билiктi орталықсыздандыру үдерістерімен, орталық және жергiлiктi басқару органдары арасында өкiлеттiктердi бөлумен тығыз байланысты.

Қазiргi уақытта мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасында өкiлеттiктердi шектеу тұжырымдамасын өңдеу және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру үшiн жұмыстар жүргізілуде. Кейiнгi жылдары негiзгi өңдеулер республикалық және облыстар бюджеттері арасындағы және аз мөлшерде облыстық және төменгi бюджеттер арасындағы бюджетаралық қатынастарды ықшамдауға негiзделген. Бұл әрине, проблеманы шешуге кешендiк көзқарасты қамтамасыз етпейдi. Республикадағы бюджетаралық қатынастар жүйесi өңірлерді қаржылық жеткiлiктiлiкке ынталандыруы, субвенцияланатын аймақтар санын төмендетуге, бюджеттер деңгейлерi арасындағы қарсы қаржылық ағындарды қысқартуы, аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуын теңестiрудi қамтамасыз етуi, тұрғылықты орнынан тәуелсiз барлық азаматтарға, бюджеттiк қамтамасыз ету минимумын кепiлдеуi қажет.

Өз кезегiнде, елде қызмет ететiн бюджетаралық қатынастар жүйесi осы мiндеттердi толық шешпейді. Әр түрлi деңгей бюджеттерi арасында әсiресе республикалық бюджет пайдасына басым мөлшерде қаржылық ресурстарды қайта бөлу механизмiне негiзгi көңiл бөлiнедi.

Кейiнгi жылдары мемлекеттiк бюджеттiң жиынтық түсiмдерiнен жергiлiктi бюджеттерге түсiмдер үлесi төмендеуде. Егер бұл үлес 2001 жылы 34%, 2002 жылы 31, 3% құраса, 2004 жылы 25, 3%, ал 2005 жылы 21, 8 % құрады.

Республикалық бюджетте ресурстарды орталықтандырудың бұл үрдісі 2005 жылы жалғасуда, бұған 2001 жылдың желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесi туралы» Заңының соңғы өзгерiстерi әсерiн тигiздi. Осы өзгерiстерге сәйкес корпорациялық табыс салығы бойынша түсiмдердiң барлық сомасы республикалық бюджет кiрiсiне енгiзiледi. Бұл шешiм, әрине, жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс бөлiгiнiң қалыптасуына, сонымен қатар өңірлердің әлеуметтiк-экономикалық бағдарламаларын iске асыруға түбегейлi әсер еттi.

2001 жылы кейбiр өңірлерде корпорациялық табыс салығы жергiлiктi бюджет кiрiстерiнiң негiзгi түрi болды.

Егер корпорациялық табыс салығын республикалық деңгейге беру салдарына талдау жасасақ, Есептiк комитеттiң бағалауы бойынша, 2005 жылы жергiлiктi бюджеттер 35 млрд теңге немесе жергiлiктi бюджеттерiң кiрiстерiнiң 21% жуығын ала алмайды.

“Бюджет жүйесi туралы” заңмен республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында кiрiстердi бөлу механизмi қарастырылған. Сонымен қатар салықтардың реттеушi түрлерi бойынша нормативтер анықталған 2002 жылға дейiн заңды тұлғалардан табыс салығы бойынша барлық өңірлерге бiркелкi нормативтер тағайындалған. 1999-2001 жылдардың тәжiрибесi көрсеткендей заңды тұлғалардан табыс салығынан бөлулердiң бiркелкi нормативтерi аумақтың тек формалды теңдiгiн қамтамасыз етедi.

¤њірлер экономикалық, әлеуметтiк, климаттық факторлардың бүкiл жиынтығын бейнелейтiн интегралдық критерийлер бойынша ерекшеленедi. Осы факторларды ескерiп, аумақтың ең төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлу нормативi белгіленуі қажет. Көрсетiлген нормативтер аумақтың бюджеттiк қамтамасыз етiлуiн есептеуге, сонымен қатар бюджетаралық қатынастарды атап айтқанда, республикалық бюджеттен ресми трансферттерi бөлу бойынша реттеу механизмiн әзірлеуге мүмкiндiк бередi. Трансферттер тұрақты және мақсатты болуы қажет, бұл жергiлiктi бюджеттердiң қаржылық қолдау механизмдерiнiң объективтiлiгiн және айқындығын күшейтедi.

Бюджеттiк алулар жүйесiне тоқталып өтейiк. Бюджеттiк алулар механизмi 1999 жылдан бастап қолданыла бастады, бiрақ ол кезде ол заңдық өңделмеген болатын. Сол жылы Үкiмет Парламентке “Субвенциялар және бюджеттiк алулар туралы” заң жобасын енгiздi. Бiрақ Парламент бұл заң жобасын, орталық және аумақтардың бюджетаралық қарым-қатынастарының механизмдерi нақтыланбағандықтан екi рет қайтарды.

Қызмет ететiн жүйеге сәйкес алынатын бюджеттiк қаржаттар көлемi әрбiр облыс және аудан бойынша абсолюттi сомада тағайындалады. Бұл механизмнiң өзi әкiмшiлiк-әміршілік жүйе кезiнде пайдаланылған, құралға ұқсайды, өйткенi оның аумақтардың әлеуметтiк және экономикалық проблемаларын шешу үшiн оларды тиiмдi пайдалану және қаржылық ресурстарды кеңейтудегi жергiлiктi атқарушы органдарды ынталандыруының экономикалық тұтқасы жоқ.

Бюджетаралық қатынастардың қызмет ететiн механизмiнiң нәтижелерiн талдау, аумақтардың қаржылық дербестiкке ұмтылуын ынталандырмайды, бюджеттiк қаражаттардың қарсы қаржылық ағындары жоғарылайды. Субвенциялар және мақсатты трансферттерден басқа, республикалық бюджеттен, қайтарылу ықтималдығы төмен облыстарға бюджеттiк кредиттер бөлiнедi. Мұндай жағдайларда, Қазақстанда бюджетаралық қатынастардың орта мерзiмдi моделiн жасау қажеттiлiгi туады.

Әр түрлi деңгейлер бюджеттерiнiң бюджетаралық қатынастар жүйесi бiрлiк және дербестiк қағидаттарына негiзделуi қажет. Осы қағидаттарды оңтайлы iске асыру және олардың синтезi аумақтар арасында және аумақтар iшiнде қаражаттарды қайта бөлу механизмiнiң болуын болжайды.

Бұл механизм мынадай компоненттерден тұруы қажет: облыстар аудандар қалыптасатын қаржылық ресурстардың жалпы көлемiн анықтау, өңірлердің ең төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлу нормативтерiн белгілеу; аймақ аумағында қалыптасатын, меншiктi бюджеттiк ресурстардың төменгi шектi деңгейiн анықтау. Есептiк комитет есептеулерi бойынша, бектiлген және реттеушi кiрiстер тiзбесiн тағайындау және бюджеттер арасында кiрiстердi шектеудiң аралас тәсiлдерiн пайдалану критерийлерiн ескергенде, осы көрсеткiштiң мәнi 40% төмен болмауы керек.

Бюджетаралық қатынастар жүйесi сәйкес деңгейде қызмет етуi үшiн, жергiлiктi деңгейде сыртқы қаржылық бақылауды жетiлдiру бойынша жергiлiктi өкiлеттi және атқарушы билiк органдарының жұмысын күшейту қажет. Сондықтан қазiргi кезде “Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң орындалуына бақылау туралы” заңға сәйкес жергiлiктi бюджеттердiң орындалуына сыртқы бақылауды iске асыратын мәслихаттардың ревизиялық комиссиясының мәртебесін нығайту туралы мәселе қатаң тұр.

Сонымен бюджетаралық қатынастарды реформалау, ең алдымен бүкiл бюджеттiк үдерістің айқындығын қамтамасыз ету бойынша жергiлiктi билiктердiң уәждемесін жоғарылатуға бағытталуы, сонымен қатар, бюджеттiк қаражаттарды пайдалануға қаржылық бақылауды iске асыратын, органдардың қызметiнiң тиiмдiлiгiн жоғарылатумен жүргiзiледi. Мұның барлығы, бюджеттiк ресурстарды пайдалануды жоспарлау, қаржыландыру және бақылау механизмдерiн қоса алғанда, мемлекеттiк қаржыларды басқару жүйесiн әрi қарай жетiлдiрудi талап етедi.

Бюджеттiк жүйенi жетiлдiру сферасында маңызды мәселелердiң бiрi шығындарды барынша азайту кезiнде жоғары нәтижелiкке қол жеткiзуге мүмкiндiк беретiн бюджеттiк қызмет механизмiн өңдеу болып табылады.

Бюджеттiк мiндеттемелердi шектеуге жергілікті құрылымдар мәртебесімен байланысты мәселелердің реттелмегендiгi әсер етеді.

Жергілікті құрылымдарды қалыптастыру кезiнде мыналарды ескеру қажет:

- аумақтың инфрақұрылымдық бiрлiгiнің қызметi үшін аумақтың бүкiл халқының мүддесiне қажет әлеуметтiк қызмет объектiлерiн;

- жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қаржылық базасының жеткiлiктiлiгi өзiн-өзi басқарушылық бiрлiктердiң субвенциясыз қызмет етуiн қамтамасыз ету үшiн жеткiлiктi, жергiлiктi өндiрiстiк және қаржы экономикалық әлуеттің болуын;

- кадрлардың мамандануына, қабылданатын шешімдердің тиімділігіне байланысты мамандандырылған әлуеттің болуын;

- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарынан тәуелсiз, мемлекеттiк билiк субъектiлерi органдарына түсетiн, муниципалдық құрылымдардың шығыс қажеттiлiктерi және экономикалық даму деңгейiнде, экономикалық әлует туралы нақты және толық статистикалық ақпараттарды уақыттылы алу мүмкiндiгiнің болуын.

Осы жұмыстарды орындау, жергілікті құрылымдардың аумағында шаруашылық қызметтiң бүкiл аспектiлерiн сипаттайтын ағымдағы әлеуметтiк-экономикалық жағдай туралы статистикалық есептеме және басқа мәлiметтер көлемiн өңдеумен байланысты.

Бюджеттiк жүйенi орталықсыздандыруға бағытталған шаралар үкiметтiң халыққа жақындауға жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының экономикалық реформаларды жүргiзудегi мүдделiлiгiн жоғарылатуға және аумақтағы инвестициялық климатты жақсартуға бағытталды. Бюджетаралық қатынастар реформасының мақсаты экономикалық тиiмдiлiктi, бюджеттiк жауапкершiлiктi, әлеуметтiк әдiлеттiлiктi жақсарту үшiн жағдайлар жасау болып табылады.

Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың оңтайлы жүйесiн құрудың негiзгi мақсаты тұрақты әлеуметтiк-экономикалық даму үшiн жағдайлар құру болып табылады. Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың кез-келген тәсiлi бюджетаралық қатынастардың маңызды параметрлерiн анықтайды - билiк деңгейлерi арасында шығыс өкiлеттiктерiн бөлу, кiрiс көздерiн бекiту, қаржылық көмектi бөлудегі қажеттiліктi бекiту. Бюджетаралық қатынастардың маңызды мiндеттерiн шешуге ең төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлудi объективтi теңестiру, салық базасын дамытуға және кiрiстердi бюджетке шоғырландыруды күшейтуге ынталандыру - жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының тиiмдi жүйесiн құрғанда ғана қол жеткiзуге болады.

Жергiлiктi органдардың бюджеттiк құқықтары соңғы жылдары үнемi қысқаруда. Облыстық деңгейде бюджеттiк шығындардың тетiктiк нормативтерi өңделедi. Жергiлiктi бюджеттердiң қаражаттар шығындауларының бағытталуы нәтижесiнде осы шығындар көлемi де толығымен облыстың заң актiлерiмен бақыланады.

Мәселе “Мемлекеттiк ең төмен әлеуметтiк стандарттар туралы” заңның жоқтығымен күрделендiрiледi. Осындай жағдайда облыстар ең төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлу нормативтердiң ең төменгі әлеуметтiк нормалар және стандарттардың меншiктi жүйесiн дербес өңдеуi қажет.

Жоғарыдан ұсынылған шығындар нормативтерiнiң мiндеттiлiгi жергiлiктi билiк органдарына өзiнiң бюджетiнiң шығыс бөлiгiн қалыптастыруға қатысты ешқандай еркiндiк бермейдi.

Қаржы министрлiгiне бiрiктiрiлген, жергiлiктi қаржылық және салықтық органдардан тұратын, қаржы органдарының бiртұтас жүйесiн құру қажет. Қазiргi кезде, бақылау функциясын атқаруға байланысты, олар бiрiн-бiрi қайталайды. Қаржы жүйесi ортақталмаған, бөлшектелген болып қалуда. Кiрiстердiң бюджетке түсуiн - салық органдары, бюджет деңгейлерi бойынша кiрiстердi бµлуді - қазынашылық, қаражаттарды жоспарлау және шығындауды - қаржы органдары қамтамасыз етедi. Бұл кезде қаржы органдары түсiмдер көздерiн көрмейдi, нақты және неғұрлым маңызды салық төлеушiлер туралы ештеңе бiлмейдi, өйткенi бұл салықтық құпия болып табылады. Нәтижесiнде жоспарлық бюджеттiк көрсеткiштердiң нақтылығына қатер туады.

Дұрыс құрылған реттеу жоспары - жыл бойғы әрбiр бюджеттiң табысты орындалуының кепiлi.

Бюджетаралық реттеу ‰дерісінде мынадай мiндеттер шешiледi:

а) әрбiр бюджеттiң кiрiстерi оның шығыстарымен баланстандырылады;

б) жергiлiктi билiк органдарының мемлекеттiк кiрiстер және салықтардың түсуiн қамтамасыз етуге ењ жоѓары мүдделiлiгi қалыптасады;

в) жыл ішінде кiрiстердiң бiркелкi түсуi және бюджеттiң дербестiгi, тұрақтылығы қамтамасыз етiледi;

г) жергiлiктi бюджеттердiң сәйкес аумақта орналасқан шаруашылық субъектiлермен байланысы нығаяды.

Алғашқы екi мiндетте, әрбiр бюджетке мемлекеттiк (республикалық) кiрiстер және салықтардан, оларды баланстандыру үшiн қажеттi мөлшерлерде бөлу жасау жолымен шешiледi. Кiрiстердiң ұзақ уақыт ағымында бiркелкi түсуiн және әрбiр бюджеттiң тұрақтылығын және дербестiлiгiн қамтамасыз ету, бюджеттi орындау кезiнде кассалық үзiлiстi болдырмау шамалы қиындық туғызады. Мұндай жағдайда мүмкiн болатын кассалық үзiлiстi жою, кiрiстер бойынша мемлекеттiк жоспарлардың орындалуы және артық орындалуындағы жергiлiктi органдардың мүдделiлiгiн арттыру үшiн, қандай кiрiстiк көздердi, қандай мөлшерде жергiлiктi бюджеттерге беру керектiгiн бiлу қажет.

Басқарудың әрбір деңгейінің меншікті кіріс көздерін заңдық бекіту үшін бюджетаралық реттеу жүйесін анықтау қажет. «Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру» тұжырымдамасында төменгі төрт нұсқаның біріне тоқталу ұсынылады.

Бірінші - қазір қызмет ететін ретті сақтау, бірақ оған тұрақтылық элементтерін беру, яғни ортамерзімді кезеңге субвенциялар және алулар мөлшерін бекіту. Осы нұсқаны қабылдаудың дұрыс сәттері болып келесілер табылады:

- ортамерзімді кезеңге субвенциялар және алулар мөлшерін бекіту тұрақтылығы жергілікті атқарушы органдарға, республикалық бюджеттің жобсын құрастыруды күтпей, жергілікті бюджеттер жобасын қалыптастыруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді;

- бюджеттер деңгейлері арасында салықтың әрбір түрін таратпай, салықтардың түрлері бойынша нақты тарату сақталады, бұл республикалық, сондай-ақ жергілікті бюджеттерді нақтылау процедурасын ықшамдайды. Кері сәті - алулар институты сақталып қалады, олар бойынша жергілікті билік органдарында алулар мөлшерінің негізсіздігі туралы пікір қалыптасқан, өйткені жекелеген аудандардан алулар алынбайды.

Екінші - нақты өңір үшін жеке, ортамерзімді кезеңге бөлудің тұрақты нормативтерін тағайындап, салықтардың реттеуші түрлерін анықтау. Берілген нұсқа бюджеттік алулар механизмін қысқарту мақсатында әртүрлі деңгейлер бюджеттерін тігінен теңестіруді көздейді, яғни төлем көзінен салық салынатын кірістерден жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша жергілікті және республикалық бюджеттер арасында қайта бөлу ұсынылады. Салықтарды бөлудің ұсынылатын механизмі бюджеттердің төменгі деңгейіне де таратылуы қажет. Төменгі бюджеттерді реттеу мақсатында жоғарыда аталып өткен салықтардан басқа орындалатын функциялар және шығыстар көлеміне тәуелді бөлінетін және жергілікті бюджетке түсетін басқа салықтар анықталуы мүмкін.

Жергілікті бюджеттер үшін берілген нұсқаны қабылдаудың дұрыс сәті болып, бюджеттік алулар механизмін алып тастау табылады.

Кері сәттері болып мыналар табылады:

- бюджеттік жоспарлау бірлігі бұзылады, жергілікті бюджеттер бойынша салықтарды бөлудің әртүрлі нормативтері оларды анықтау дұрыстығы туралы жекелеген аумақтардың субъективті пікіріне әкеледі

- төменгі бюджетерді реттеу кезінде жоғарыда көрсетілген салықтармен бірге жергілікті бюджетке түсетін басқа да салықтар реттеуші салықтар қызметін атқара алады;

- бюджетті нақтылау процедурасы күрделендіріледі, өйткені салықтардың реттеуші түрлері бойынша түсімдерді реттеу бюджеттердің барлық деңгейлерін қамтиды.

Үшінші нұсқа төлем көзінен салық салынатын кірістерден жеке табыс салығы мен әлеуметтік салықты республикалық бюджет кірістеріне орталықтандыруды көздейді. Бұл жағдайда бюджетаралық қатынас республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке ортамерзімді кезеңге тұрақты субвенциялар тағайындау арқылы қалыптасады.

Бюджетаралық реттеудің мұндай механизмі бюджеттің төменгі деңгейлерінде қолданылуы қажет.

Берілген нұсқаны қабылдаудың дұрыс сәттері болып келесілер табылады:

- бюджетаралық қатынастар республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке берілетін, ортамерзімді кезеңге тұрақты субвенцияларды тағайындау арқылы қалыптасады. Жергілікті деңгейдегі тұрақты салықтық түсімдер, сонымен қатар орталықтан кепілденген субвенциялар қойылған міндеттердің сәйкес деңгейде орындалуын және басқарудың барлық деңгейлерінде ортамерзімді кезеңге шараларды сапалы болжамдауды қамтамасыз етеді;

- бюджеттік алулар жүйесі толығымен қысқартылады, бюджетаралық қатынастардағы қарапайымдылық және түсініктілік қамтамасыз етіледі, ортамерзімді кезеңге жергілікті бюджеттердің тұрақты кіріс көздері кепілденеді;

- республикалық, сондай-ақ жергілікті бюджеттерді нақтылау рәсімі ықшамдалады.

Осы нұсқаның кері сәттеріне мыналар жатады:

- негізгі қазақстандық экспорттық тауарларға әлемдік баға конъюнктурасының жағымсыз өзгерісі республикалық бюджет кірістерінің елеулі төмендеуіне әкелуі мүмкін, ал бұл субвенцияның өзгеріссіз қалуы жағдайында республикалық бюджеттің баланстануына әкеледі;

- жеке табыс салығы және әлеуметтік салық - жергілікті бюджеттердің негізгі табыс көздері, оларды республикалық бюджетке беру кезінде жергілікті атқарушы органдардың бюджеттік қамтамасыз етудегі реттеу сұрақтарындағы жауапкершілік төмендейді.

Төртінші нұсқа салықтық түсімдерді базалық (республикалық бюджетке) және өңірлік (жергілікті бюджеттерге) экономика кәсіпорындары бойынша бөлуге негізделген. Жергілікті бюджеттерді теңестіру үшін реттеуші салықтар ретінде жеке табыс салығын, әлеуметтік салықты және аумақтық экономика кәсіпорындарынан қосылған құн салығын анықтау ұсынылады. Алматы және Астана қалаларының бюджеттері бойынша жеке бөлу ұсынылады. Бұл ңұсқаның оң жақтарына қарағанда жағымсыз жақтары басым, өйткені қосылған құн салығын реттеуші салықтар ретінде қарастыру дұрыс емес. Қосылған құн салығы реттеуші салық ретінде пайдаланылса, жоғары деңгейдегі салық ауыртпалығының экспорты байқалуы мүмкін. Жалпы аталып өткен нұсқалардың ішінде салықтардан бөлу нормативтерін сараланған түрде қолданып, бюджетаралық қатынастарды реттеу дұрыс деп ойлаймыз. Әрине оның өзіндік кемшіліктері бар, бірақ ол кемшіліктерді жоюға болады. Салықтардан бөлулер көмегімен реттеудің оң және жағымсыз жақтары және оны шешу жолдары төменгі суретте келтірілген (Сурет 12)

Бюджетаралық қатынастарды салықтық реттеу өте оңтайлы нұсқаладың бірі болып табылады. Қазіргі кезде қолданып отырған салықтарды әрбір деңгейге бекітіп беріп, оның ішінде жоғарғы түсімдерді қамтамасыз ететін салықтарды республикалық бюджетке беру. Орталықсыздандыру мәселесін одан әрі күшейтті. Жергілікті бюджеттердің жалпы салық әлуетіндегі республикалық бюджетке берілетін салықтар әлуеті жалпы кірістердің 53 -75 % мөлшерін құрап отыр. 2005 жылы Шығыс Қазақстан облысы бойынша республикалық бюджетке корпорациялық табыс салығы 17159 млн теңге мөлшерінде, ал қосылған құн салығы 6878 млн теңге мөлшерінде аударылды. Республикалық бюджетке 24037 млн теңге (17159+6878) мөлшерінде салықтарды аудара отырып, облыс бюджеті 15010 млн теңге мөлшерінде субвенция алған. Біздің ойымызша, 24037 млн теңгені алып алып, 15010 теңге мөлшерінде қайта қайтару орнына, салықтардың сараланған нормативтерін тағайындау арқылы субвенцияларды қысқартуға болады. Сәйкесінше, 1/1, 5 қатынасындағы салықтар және трансферттер айналысы қысқарады. Салықтық реттеуді мынадай критерийлерді ескеріп қолданған жөн:

- салықтарды әрбір аумақтық экономикалық, табиғи-климаттық, әлеуметтік ерекшеліктерін ескеріп, саралап бөлу;

- салықтарды бюджет деңгейлері арасында бөлу кезінде: жан басына шаққандағы кірістер, салық әлуеті, бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейі, салық ауыртпалығы, бюджет шығындылығы индексі сияқты факторлар ескерілуі қажет;

- қарастырылатын ұсыныстар бюджеттер арасындағы қаражат ағынын төмендетуге бағытталуы қажет.

Шаруашылығының даму деңгейiнiң әр түрлiлiгiнен әрбiр жеке бюджеттiң жергiлiктi түсiм көздерi (бекiтiлген кiрiстерi) бойынша кiрiстерiнiң мөлшерi әр түрлi болады, сондықтан олардың тұрақтылығы бiркелкi емес.

Әрбiр әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктiң бюджеттерiн баланстандыру үшiн кiрiс көздерiн икемдi оњтайландыру және бүкiл бюджет жүйесiн реттеу қажет.

Бюджеттiк реттеу ‰дерісінде осы мiндеттердi кезектi шешу әрбiр бюджеттi табысты орындау үшiн маңызды орын алады. Жергiлiктi бюджеттердi реттеу нысандары және әдiстерiн жетiлдiру екi негiзгi бағыттар бойынша жүргiзiлуi қажет:

бiрiншiден, ұзақ уақыт ішінде пайдаланып келген салықтарды бөлу нормативтерiн пайдалануды жетiлдiру жолымен;

екiншiден, жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс базаларын нығайту және кеңейту жµніндегі шараларды єзірлеу жолымен.

Көптеген жағдайларда аудандар, қалалар, облыстар бюджеттерiн реттеу жоспарларын құру кезiнде, мемлекеттiк салықтар және кiрiстерден пайыздық бөлудi жоғарылату жолымен бюджеттердi баланстандыру мүмкiндiгi болғанның өзiнде жеке төменгi бюджеттерге субвенциялар қарастырылады. Бюджеттердi реттеудiң негiзгi және экономикалық негiзгi әдiсi аудандар, қалалар аумақтарына түсетiн мемлекеттiк кiрiстер және салықтардан сараланѓан пайыздық бөлу жүйесi болып табылатындығын естен шығармаған жөн. Ол тек бюджеттердi баланстандыруға емес, сонымен қатар жергiлiктi билiк органдарының мемлекеттiк кiрiстер жоспарын орындауға экономикалық мүдделiлiгiн жоғарылатады. Бюджеттi реттеудiң басқа әдiстерiмен салыстырғанда оның негiзгi ерекшелiгi осында. Ал субвенция беру әдiсiн тек реттеушi салықтардың ењ жоѓары деңгейi бюджеттердi баланстандыруға жеткiлiксiз болғанда пайдаланған жөн. Бiрақ бұл талап жиi сақталмайды.

3. 2 Әр деңгейдегі бюджеттер арасында салықтарды бөлу механизмiн жетiлдiру

Алдағы уаќытта мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бойынша шаралар мемлекеттік функциялар тізбесін оңтайландыруға және оларды бюджетаралық қатынастардың сәйкес моделін құрып, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлері арасында тиімді бµлуге бағытталады.

Бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін қалыптастыру үшін:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.