Салықтық реттеуді дамыту үрдістері және салықтарды бөлу механизмін жетілдіру
3 Салықтыќ реттеуді дамыту үрдістері жӘне салықтарды бӨлу механизмін
жетілдіру
3.1 Салықтық реттеу көмегімен Шығыс Қазақстан облысының бюджеттерiн
қалыптастыру және реттеу проблемалары
Қазiргi уақытта бюджеттердiң үйлесімсіздігі проблемасы өзектi болып
тұр. Ол сыртқы қарызды барынша пайдалануды және әлемдiк тауарлық және
қаржылық рыноктардағы өзгерiстер салдарынан қазақстандық экономиканың
осалдылығының жоғары деңгейiн шарттайды.
Республиканың аумақтарындағы экономикалық қиындықтарды жеңу бюджеттiк
проблемаларды шешудi, кең масштабты нарықтық реформаларды iске асыруды,
аумақтардың тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз етудi, өндiрiлетiн
өнiмнiң бәсеке қабiлеттiлiгiн және тұрғындардың хал-ахуалын жоғарылатуды
талап етедi.
2002 жылғы “Бюджет жүйесi туралы Қазақстан Республикасының” заңына
сәйкес төмендегi бюджеттер салықтық бөлулер түрiндегi кiрiстердi сатылас
теңестiрудiң орнына, жоғарғы бюджеттерден қаржылық көмекке көштi.
Қаржыландырудың мұндай ретi аумақтық бюджеттердi мемлекеттiк бюджеттiң
орындалуына тәуелдiлiкке қояды. Күтпеген қосымша шығындардың пайда болуы
жағдайында, секвестр режимi енгiзiлуi мүмкiн, ол аумақтардың қаржылық
жағдайына керi әсер етедi. Жылдан жылға аумақтық бюджеттердiң дербестiгi
жойылады, бұл әрине жергiлiктi және республикалық бюджет арасындағы
пропорцияның сақталмауына әкеледi. Орталық бюджеттен берiлетiн, барлық
қаржылық қаражаттар аумақтарға экономикалық әсер ететiн тұтқалар бола
алады. Қаржылық көмек көрсетудiң ұсынылатын нысаны, бюджеттердi
қалыптастыру үдерісін қиындатып жекелеген аумақтардың мүдделерiн басуды
қайтадан қалыптастырады.
Келешекте бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру туралы арнайы
облыстық заңды өңдеу қажеттiлiгi туады. Аумақтың бюджеттiк ресурстарға ең
аз қажеттiлiктерiн анықтайтын ең аз бюджеттiк қамтамасыз етiлудiң
нормативтерi бюджетаралық қатынастарды қалыптастырудың бастапқы шарттары
болуы керек. Осы жағдайда Шығыс Қазақстан облысында анықталған бастапқы
нормативтерсiз бюджеттi объективтi, негiздi жоспарлау мүмкiн емес екендiгiн
түсiнiп, проблеманы шешуде.
Бюджетаралық қатынастарды дамытудың келешектегi бағыттарының бiрi
әрбiр аумақтың қаржылық әлуетін басым мөлшерде ескертуге, меншiктi салық
базасын дамытуға өңірлер бюджеттерін ынталандыруға мүмкiндiк беретiн,
салықтық бөлулердiң нормативтерiн тағайындау кезiндегi сараланған тәсiлдi
пайдалану. Қазiргi кезде аумақтың дамуының әлеуметтiк экономикалық
жағдайларының өзгерiсiн неғұрлым басым ескеру үшiн тұрақты негiзде
жергiлiктi бюджеттерге бекiтiлген кейбiр салықтарды бөлу нормативтерiн жыл
сайын белгілеген жөн.
Бюджетаралық қатынастар проблемалары мемлекеттiк билiктi
орталықсыздандыру үдерістерімен, орталық және жергiлiктi басқару органдары
арасында өкiлеттiктердi бөлумен тығыз байланысты.
Қазiргi уақытта мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасында өкiлеттiктердi
шектеу тұжырымдамасын өңдеу және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру үшiн
жұмыстар жүргізілуде. Кейiнгi жылдары негiзгi өңдеулер республикалық және
облыстар бюджеттері арасындағы және аз мөлшерде облыстық және төменгi
бюджеттер арасындағы бюджетаралық қатынастарды ықшамдауға негiзделген. Бұл
әрине, проблеманы шешуге кешендiк көзқарасты қамтамасыз етпейдi.
Республикадағы бюджетаралық қатынастар жүйесi өңірлерді қаржылық
жеткiлiктiлiкке ынталандыруы, субвенцияланатын аймақтар санын төмендетуге,
бюджеттер деңгейлерi арасындағы қарсы қаржылық ағындарды қысқартуы,
аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуын теңестiрудi қамтамасыз етуi,
тұрғылықты орнынан тәуелсiз барлық азаматтарға, бюджеттiк қамтамасыз ету
минимумын кепiлдеуi қажет.
Өз кезегiнде, елде қызмет ететiн бюджетаралық қатынастар жүйесi осы
мiндеттердi толық шешпейді. Әр түрлi деңгей бюджеттерi арасында әсiресе
республикалық бюджет пайдасына басым мөлшерде қаржылық ресурстарды қайта
бөлу механизмiне негiзгi көңiл бөлiнедi.
Кейiнгi жылдары мемлекеттiк бюджеттiң жиынтық түсiмдерiнен жергiлiктi
бюджеттерге түсiмдер үлесi төмендеуде. Егер бұл үлес 2001 жылы 34%, 2002
жылы 31,3% құраса, 2004 жылы 25,3%, ал 2005 жылы 21,8 % құрады.
Республикалық бюджетте ресурстарды орталықтандырудың бұл үрдісі 2005
жылы жалғасуда, бұған 2001 жылдың желтоқсанында қабылданған Қазақстан
Республикасының Бюджет жүйесi туралы Заңының соңғы өзгерiстерi әсерiн
тигiздi. Осы өзгерiстерге сәйкес корпорациялық табыс салығы бойынша
түсiмдердiң барлық сомасы республикалық бюджет кiрiсiне енгiзiледi. Бұл
шешiм, әрине, жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс бөлiгiнiң қалыптасуына, сонымен
қатар өңірлердің әлеуметтiк-экономикалық бағдарламаларын iске асыруға
түбегейлi әсер еттi.
2001 жылы кейбiр өңірлерде корпорациялық табыс салығы жергiлiктi
бюджет кiрiстерiнiң негiзгi түрi болды.
Егер корпорациялық табыс салығын республикалық деңгейге беру салдарына
талдау жасасақ, Есептiк комитеттiң бағалауы бойынша, 2005 жылы жергiлiктi
бюджеттер 35 млрд теңге немесе жергiлiктi бюджеттерiң кiрiстерiнiң 21%
жуығын ала алмайды.
“Бюджет жүйесi туралы” заңмен республикалық және жергiлiктi бюджеттер
арасында кiрiстердi бөлу механизмi қарастырылған. Сонымен қатар салықтардың
реттеушi түрлерi бойынша нормативтер анықталған 2002 жылға дейiн заңды
тұлғалардан табыс салығы бойынша барлық өңірлерге бiркелкi нормативтер
тағайындалған. 1999-2001 жылдардың тәжiрибесi көрсеткендей заңды
тұлғалардан табыс салығынан бөлулердiң бiркелкi нормативтерi аумақтың тек
формалды теңдiгiн қамтамасыз етедi.
¤њірлер экономикалық, әлеуметтiк, климаттық факторлардың бүкiл
жиынтығын бейнелейтiн интегралдық критерийлер бойынша ерекшеленедi. Осы
факторларды ескерiп, аумақтың ең төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлу нормативi
белгіленуі қажет. Көрсетiлген нормативтер аумақтың бюджеттiк қамтамасыз
етiлуiн есептеуге, сонымен қатар бюджетаралық қатынастарды атап айтқанда,
республикалық бюджеттен ресми трансферттерi бөлу бойынша реттеу механизмiн
әзірлеуге мүмкiндiк бередi. Трансферттер тұрақты және мақсатты болуы қажет,
бұл жергiлiктi бюджеттердiң қаржылық қолдау механизмдерiнiң объективтiлiгiн
және айқындығын күшейтедi.
Бюджеттiк алулар жүйесiне тоқталып өтейiк. Бюджеттiк алулар механизмi
1999 жылдан бастап қолданыла бастады, бiрақ ол кезде ол заңдық өңделмеген
болатын. Сол жылы Үкiмет Парламентке “Субвенциялар және бюджеттiк алулар
туралы” заң жобасын енгiздi. Бiрақ Парламент бұл заң жобасын, орталық және
аумақтардың бюджетаралық қарым-қатынастарының механизмдерi
нақтыланбағандықтан екi рет қайтарды.
Қызмет ететiн жүйеге сәйкес алынатын бюджеттiк қаржаттар көлемi әрбiр
облыс және аудан бойынша абсолюттi сомада тағайындалады. Бұл механизмнiң
өзi әкiмшiлiк-әміршілік жүйе кезiнде пайдаланылған, құралға ұқсайды,
өйткенi оның аумақтардың әлеуметтiк және экономикалық проблемаларын шешу
үшiн оларды тиiмдi пайдалану және қаржылық ресурстарды кеңейтудегi
жергiлiктi атқарушы органдарды ынталандыруының экономикалық тұтқасы жоқ.
Бюджетаралық қатынастардың қызмет ететiн механизмiнiң нәтижелерiн
талдау, аумақтардың қаржылық дербестiкке ұмтылуын ынталандырмайды,
бюджеттiк қаражаттардың қарсы қаржылық ағындары жоғарылайды. Субвенциялар
және мақсатты трансферттерден басқа, республикалық бюджеттен, қайтарылу
ықтималдығы төмен облыстарға бюджеттiк кредиттер бөлiнедi. Мұндай
жағдайларда, Қазақстанда бюджетаралық қатынастардың орта мерзiмдi моделiн
жасау қажеттiлiгi туады.
Әр түрлi деңгейлер бюджеттерiнiң бюджетаралық қатынастар жүйесi бiрлiк
және дербестiк қағидаттарына негiзделуi қажет. Осы қағидаттарды оңтайлы
iске асыру және олардың синтезi аумақтар арасында және аумақтар iшiнде
қаражаттарды қайта бөлу механизмiнiң болуын болжайды.
Бұл механизм мынадай компоненттерден тұруы қажет: облыстар аудандар
қалыптасатын қаржылық ресурстардың жалпы көлемiн анықтау, өңірлердің ең
төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлу нормативтерiн белгілеу; аймақ аумағында
қалыптасатын, меншiктi бюджеттiк ресурстардың төменгi шектi деңгейiн
анықтау. Есептiк комитет есептеулерi бойынша, бектiлген және реттеушi
кiрiстер тiзбесiн тағайындау және бюджеттер арасында кiрiстердi шектеудiң
аралас тәсiлдерiн пайдалану критерийлерiн ескергенде, осы көрсеткiштiң мәнi
40% төмен болмауы керек.
Бюджетаралық қатынастар жүйесi сәйкес деңгейде қызмет етуi үшiн,
жергiлiктi деңгейде сыртқы қаржылық бақылауды жетiлдiру бойынша жергiлiктi
өкiлеттi және атқарушы билiк органдарының жұмысын күшейту қажет. Сондықтан
қазiргi кезде “Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң орындалуына
бақылау туралы” заңға сәйкес жергiлiктi бюджеттердiң орындалуына сыртқы
бақылауды iске асыратын мәслихаттардың ревизиялық комиссиясының мәртебесін
нығайту туралы мәселе қатаң тұр.
Сонымен бюджетаралық қатынастарды реформалау, ең алдымен бүкiл
бюджеттiк үдерістің айқындығын қамтамасыз ету бойынша жергiлiктi
билiктердiң уәждемесін жоғарылатуға бағытталуы, сонымен қатар, бюджеттiк
қаражаттарды пайдалануға қаржылық бақылауды iске асыратын, органдардың
қызметiнiң тиiмдiлiгiн жоғарылатумен жүргiзiледi. Мұның барлығы, бюджеттiк
ресурстарды пайдалануды жоспарлау, қаржыландыру және бақылау механизмдерiн
қоса алғанда, мемлекеттiк қаржыларды басқару жүйесiн әрi қарай жетiлдiрудi
талап етедi.
Бюджеттiк жүйенi жетiлдiру сферасында маңызды мәселелердiң бiрi
шығындарды барынша азайту кезiнде жоғары нәтижелiкке қол жеткiзуге
мүмкiндiк беретiн бюджеттiк қызмет механизмiн өңдеу болып табылады.
Бюджеттiк мiндеттемелердi шектеуге жергілікті құрылымдар мәртебесімен
байланысты мәселелердің реттелмегендiгi әсер етеді.
Жергілікті құрылымдарды қалыптастыру кезiнде мыналарды ескеру қажет:
- аумақтың инфрақұрылымдық бiрлiгiнің қызметi үшін аумақтың бүкiл
халқының мүддесiне қажет әлеуметтiк қызмет объектiлерiн;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қаржылық базасының жеткiлiктiлiгi
өзiн-өзi басқарушылық бiрлiктердiң субвенциясыз қызмет етуiн қамтамасыз ету
үшiн жеткiлiктi, жергiлiктi өндiрiстiк және қаржы экономикалық әлуеттің
болуын;
- кадрлардың мамандануына, қабылданатын шешімдердің тиімділігіне
байланысты мамандандырылған әлуеттің болуын;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарынан тәуелсiз, мемлекеттiк билiк
субъектiлерi органдарына түсетiн, муниципалдық құрылымдардың шығыс
қажеттiлiктерi және экономикалық даму деңгейiнде, экономикалық әлует туралы
нақты және толық статистикалық ақпараттарды уақыттылы алу мүмкiндiгiнің
болуын.
Осы жұмыстарды орындау, жергілікті құрылымдардың аумағында шаруашылық
қызметтiң бүкiл аспектiлерiн сипаттайтын ағымдағы әлеуметтiк-экономикалық
жағдай туралы статистикалық есептеме және басқа мәлiметтер көлемiн өңдеумен
байланысты.
Бюджеттiк жүйенi орталықсыздандыруға бағытталған шаралар үкiметтiң
халыққа жақындауға жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының экономикалық
реформаларды жүргiзудегi мүдделiлiгiн жоғарылатуға және аумақтағы
инвестициялық климатты жақсартуға бағытталды. Бюджетаралық қатынастар
реформасының мақсаты экономикалық тиiмдiлiктi, бюджеттiк жауапкершiлiктi,
әлеуметтiк әдiлеттiлiктi жақсарту үшiн жағдайлар жасау болып табылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың оңтайлы жүйесiн құрудың негiзгi мақсаты
тұрақты әлеуметтiк-экономикалық даму үшiн жағдайлар құру болып табылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың кез-келген тәсiлi бюджетаралық қатынастардың
маңызды параметрлерiн анықтайды – билiк деңгейлерi арасында шығыс
өкiлеттiктерiн бөлу, кiрiс көздерiн бекiту, қаржылық көмектi бөлудегі
қажеттiліктi бекiту. Бюджетаралық қатынастардың маңызды мiндеттерiн шешуге
ең төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлудi объективтi теңестiру, салық базасын
дамытуға және кiрiстердi бюджетке шоғырландыруды күшейтуге ынталандыру –
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының тиiмдi жүйесiн құрғанда ғана қол
жеткiзуге болады.
Жергiлiктi органдардың бюджеттiк құқықтары соңғы жылдары үнемi
қысқаруда. Облыстық деңгейде бюджеттiк шығындардың тетiктiк нормативтерi
өңделедi. Жергiлiктi бюджеттердiң қаражаттар шығындауларының бағытталуы
нәтижесiнде осы шығындар көлемi де толығымен облыстың заң актiлерiмен
бақыланады.
Мәселе “Мемлекеттiк ең төмен әлеуметтiк стандарттар туралы” заңның
жоқтығымен күрделендiрiледi. Осындай жағдайда облыстар ең төмен бюджеттiк
қамтамасыз етiлу нормативтердiң ең төменгі әлеуметтiк нормалар және
стандарттардың меншiктi жүйесiн дербес өңдеуi қажет.
Жоғарыдан ұсынылған шығындар нормативтерiнiң мiндеттiлiгi жергiлiктi
билiк органдарына өзiнiң бюджетiнiң шығыс бөлiгiн қалыптастыруға қатысты
ешқандай еркiндiк бермейдi.
Қаржы министрлiгiне бiрiктiрiлген, жергiлiктi қаржылық және салықтық
органдардан тұратын, қаржы органдарының бiртұтас жүйесiн құру қажет.
Қазiргi кезде, бақылау функциясын атқаруға байланысты, олар бiрiн-бiрi
қайталайды. Қаржы жүйесi ортақталмаған, бөлшектелген болып қалуда.
Кiрiстердiң бюджетке түсуiн – салық органдары, бюджет деңгейлерi бойынша
кiрiстердi бµлуді - қазынашылық, қаражаттарды жоспарлау және шығындауды –
қаржы органдары қамтамасыз етедi. Бұл кезде қаржы органдары түсiмдер
көздерiн көрмейдi, нақты және неғұрлым маңызды салық төлеушiлер туралы
ештеңе бiлмейдi, өйткенi бұл салықтық құпия болып табылады. Нәтижесiнде
жоспарлық бюджеттiк көрсеткiштердiң нақтылығына қатер туады.
Дұрыс құрылған реттеу жоспары – жыл бойғы әрбiр бюджеттiң табысты
орындалуының кепiлi.
Бюджетаралық реттеу ‰дерісінде мынадай мiндеттер шешiледi:
а) әрбiр бюджеттiң кiрiстерi оның шығыстарымен баланстандырылады;
б) жергiлiктi билiк органдарының мемлекеттiк кiрiстер және
салықтардың түсуiн қамтамасыз етуге ењ жоѓары мүдделiлiгi қалыптасады;
в) жыл ішінде кiрiстердiң бiркелкi түсуi және бюджеттiң дербестiгi,
тұрақтылығы қамтамасыз етiледi;
г) жергiлiктi бюджеттердiң сәйкес аумақта орналасқан шаруашылық
субъектiлермен байланысы нығаяды.
Алғашқы екi мiндетте, әрбiр бюджетке мемлекеттiк (республикалық)
кiрiстер және салықтардан, оларды баланстандыру үшiн қажеттi мөлшерлерде
бөлу жасау жолымен шешiледi. Кiрiстердiң ұзақ уақыт ағымында бiркелкi
түсуiн және әрбiр бюджеттiң тұрақтылығын және дербестiлiгiн қамтамасыз ету,
бюджеттi орындау кезiнде кассалық үзiлiстi болдырмау шамалы қиындық
туғызады. Мұндай жағдайда мүмкiн болатын кассалық үзiлiстi жою, кiрiстер
бойынша мемлекеттiк жоспарлардың орындалуы және артық орындалуындағы
жергiлiктi органдардың мүдделiлiгiн арттыру үшiн, қандай кiрiстiк
көздердi, қандай мөлшерде жергiлiктi бюджеттерге беру керектiгiн бiлу
қажет.
Басқарудың әрбір деңгейінің меншікті кіріс көздерін заңдық бекіту үшін
бюджетаралық реттеу жүйесін анықтау қажет. Мемлекеттік басқару деңгейлері
арасында өкілеттіліктерді және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
тұжырымдамасында төменгі төрт нұсқаның біріне тоқталу ұсынылады.
Бірінші – қазір қызмет ететін ретті сақтау, бірақ оған тұрақтылық
элементтерін беру, яғни ортамерзімді кезеңге субвенциялар және алулар
мөлшерін бекіту.Осы нұсқаны қабылдаудың дұрыс сәттері болып келесілер
табылады:
- ортамерзімді кезеңге субвенциялар және алулар мөлшерін бекіту
тұрақтылығы жергілікті атқарушы органдарға, республикалық бюджеттің жобсын
құрастыруды күтпей, жергілікті бюджеттер жобасын қалыптастыруды жүзеге
асыруға мүмкіндік береді;
- бюджеттер деңгейлері арасында салықтың әрбір түрін таратпай,
салықтардың түрлері бойынша нақты тарату сақталады, бұл республикалық,
сондай-ақ жергілікті бюджеттерді нақтылау процедурасын ықшамдайды. Кері
сәті - алулар институты сақталып қалады, олар бойынша жергілікті билік
органдарында алулар мөлшерінің негізсіздігі туралы пікір
қалыптасқан,өйткені жекелеген аудандардан алулар алынбайды.
Екінші – нақты өңір үшін жеке, ортамерзімді кезеңге бөлудің тұрақты
нормативтерін тағайындап, салықтардың реттеуші түрлерін анықтау. Берілген
нұсқа бюджеттік алулар механизмін қысқарту мақсатында әртүрлі деңгейлер
бюджеттерін тігінен теңестіруді көздейді, яғни төлем көзінен салық
салынатын кірістерден жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша
жергілікті және республикалық бюджеттер арасында қайта бөлу ұсынылады.
Салықтарды бөлудің ұсынылатын механизмі бюджеттердің төменгі деңгейіне де
таратылуы қажет. Төменгі бюджеттерді реттеу мақсатында жоғарыда аталып
өткен салықтардан басқа орындалатын функциялар және шығыстар көлеміне
тәуелді бөлінетін және жергілікті бюджетке түсетін басқа салықтар анықталуы
мүмкін.
Жергілікті бюджеттер үшін берілген нұсқаны қабылдаудың дұрыс сәті
болып, бюджеттік алулар механизмін алып тастау табылады.
Кері сәттері болып мыналар табылады:
- бюджеттік жоспарлау бірлігі бұзылады, жергілікті бюджеттер бойынша
салықтарды бөлудің әртүрлі нормативтері оларды анықтау дұрыстығы туралы
жекелеген аумақтардың субъективті пікіріне әкеледі
- төменгі бюджетерді реттеу кезінде жоғарыда көрсетілген салықтармен
бірге жергілікті бюджетке түсетін басқа да салықтар реттеуші салықтар
қызметін атқара алады;
- бюджетті нақтылау процедурасы күрделендіріледі, өйткені салықтардың
реттеуші түрлері бойынша түсімдерді реттеу бюджеттердің барлық деңгейлерін
қамтиды.
Үшінші нұсқа төлем көзінен салық салынатын кірістерден жеке табыс
салығы мен әлеуметтік салықты республикалық бюджет кірістеріне
орталықтандыруды көздейді. Бұл жағдайда бюджетаралық қатынас республикалық
бюджеттен жергілікті бюджетке ортамерзімді кезеңге тұрақты субвенциялар
тағайындау арқылы қалыптасады.
Бюджетаралық реттеудің мұндай механизмі бюджеттің төменгі
деңгейлерінде қолданылуы қажет.
Берілген нұсқаны қабылдаудың дұрыс сәттері болып келесілер табылады:
- бюджетаралық қатынастар республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке
берілетін, ортамерзімді кезеңге тұрақты субвенцияларды тағайындау арқылы
қалыптасады. Жергілікті деңгейдегі тұрақты салықтық түсімдер, сонымен қатар
орталықтан кепілденген субвенциялар қойылған міндеттердің сәйкес деңгейде
орындалуын және басқарудың барлық деңгейлерінде ортамерзімді кезеңге
шараларды сапалы болжамдауды қамтамасыз етеді;
- бюджеттік алулар жүйесі толығымен қысқартылады, бюджетаралық
қатынастардағы қарапайымдылық және түсініктілік қамтамасыз етіледі,
ортамерзімді кезеңге жергілікті бюджеттердің тұрақты кіріс көздері
кепілденеді;
- республикалық, сондай-ақ жергілікті бюджеттерді нақтылау рәсімі
ықшамдалады.
Осы нұсқаның кері сәттеріне мыналар жатады:
- негізгі қазақстандық экспорттық тауарларға әлемдік баға
конъюнктурасының жағымсыз өзгерісі республикалық бюджет кірістерінің елеулі
төмендеуіне әкелуі мүмкін, ал бұл субвенцияның өзгеріссіз қалуы жағдайында
республикалық бюджеттің баланстануына әкеледі;
- жеке табыс салығы және әлеуметтік салық – жергілікті бюджеттердің
негізгі табыс көздері, оларды республикалық бюджетке беру кезінде
жергілікті атқарушы органдардың бюджеттік қамтамасыз етудегі реттеу
сұрақтарындағы жауапкершілік төмендейді.
Төртінші нұсқа салықтық түсімдерді базалық (республикалық бюджетке)
және өңірлік (жергілікті бюджеттерге) экономика кәсіпорындары бойынша
бөлуге негізделген. Жергілікті бюджеттерді теңестіру үшін реттеуші салықтар
ретінде жеке табыс салығын, әлеуметтік салықты және аумақтық экономика
кәсіпорындарынан қосылған құн салығын анықтау ұсынылады. Алматы және Астана
қалаларының бюджеттері бойынша жеке бөлу ұсынылады. Бұл ңұсқаның оң
жақтарына қарағанда жағымсыз жақтары басым, өйткені қосылған құн салығын
реттеуші салықтар ретінде қарастыру дұрыс емес. Қосылған құн салығы
реттеуші салық ретінде пайдаланылса, жоғары деңгейдегі салық ауыртпалығының
экспорты байқалуы мүмкін. Жалпы аталып өткен нұсқалардың ішінде салықтардан
бөлу нормативтерін сараланған түрде қолданып, бюджетаралық қатынастарды
реттеу дұрыс деп ойлаймыз. Әрине оның өзіндік кемшіліктері бар, бірақ ол
кемшіліктерді жоюға болады. Салықтардан бөлулер көмегімен реттеудің оң және
жағымсыз жақтары және оны шешу жолдары төменгі суретте келтірілген (Сурет
12)
Бюджетаралық қатынастарды салықтық реттеу өте оңтайлы нұсқаладың бірі болып
табылады. Қазіргі кезде қолданып отырған салықтарды әрбір деңгейге бекітіп
беріп, оның ішінде жоғарғы түсімдерді қамтамасыз ететін салықтарды
республикалық бюджетке беру. Орталықсыздандыру мәселесін одан әрі күшейтті.
Жергілікті бюджеттердің жалпы салық әлуетіндегі республикалық бюджетке
берілетін салықтар әлуеті жалпы кірістердің 53 –75 % мөлшерін құрап отыр.
2005 жылы Шығыс Қазақстан облысы бойынша республикалық бюджетке
корпорациялық табыс салығы 17159 млн теңге мөлшерінде, ал қосылған құн
салығы 6878 млн теңге мөлшерінде аударылды. Республикалық бюджетке 24037
млн теңге (17159+6878) мөлшерінде салықтарды аудара отырып, облыс бюджеті
15010 млн теңге мөлшерінде субвенция алған. Біздің ойымызша, 24037 млн
теңгені алып алып, 15010 теңге мөлшерінде қайта қайтару орнына, салықтардың
сараланған нормативтерін тағайындау арқылы субвенцияларды қысқартуға
болады. Сәйкесінше, 11,5 қатынасындағы салықтар және трансферттер айналысы
қысқарады. Салықтық реттеуді мынадай критерийлерді ескеріп қолданған жөн:
- салықтарды әрбір аумақтық экономикалық, табиғи-климаттық, әлеуметтік
ерекшеліктерін ескеріп, саралап бөлу;
- салықтарды бюджет деңгейлері арасында бөлу кезінде: жан басына
шаққандағы кірістер, салық әлуеті, бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейі,
салық ауыртпалығы, бюджет шығындылығы индексі сияқты факторлар ескерілуі
қажет;
- қарастырылатын ұсыныстар бюджеттер арасындағы қаражат ағынын
төмендетуге бағытталуы қажет.
Шаруашылығының даму деңгейiнiң әр түрлiлiгiнен әрбiр жеке бюджеттiң
жергiлiктi түсiм көздерi (бекiтiлген кiрiстерi) бойынша кiрiстерiнiң
мөлшерi әр түрлi болады, сондықтан олардың тұрақтылығы бiркелкi емес.
Әрбiр әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктiң бюджеттерiн баланстандыру үшiн
кiрiс көздерiн икемдi оњтайландыру және бүкiл бюджет жүйесiн реттеу қажет.
Бюджеттiк реттеу ‰дерісінде осы мiндеттердi кезектi шешу әрбiр
бюджеттi табысты орындау үшiн маңызды орын алады. Жергiлiктi бюджеттердi
реттеу нысандары және әдiстерiн жетiлдiру екi негiзгi бағыттар бойынша
жүргiзiлуi қажет:
бiрiншiден, ұзақ уақыт ішінде пайдаланып келген салықтарды бөлу
нормативтерiн пайдалануды жетiлдiру жолымен;
екiншiден, жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс базаларын нығайту және
кеңейту жµніндегі шараларды єзірлеу жолымен.
Көптеген жағдайларда аудандар, қалалар, облыстар бюджеттерiн реттеу
жоспарларын құру кезiнде, мемлекеттiк салықтар және кiрiстерден пайыздық
бөлудi жоғарылату жолымен бюджеттердi баланстандыру мүмкiндiгi болғанның
өзiнде жеке төменгi бюджеттерге субвенциялар қарастырылады. Бюджеттердi
реттеудiң негiзгi және экономикалық негiзгi әдiсi аудандар, қалалар
аумақтарына түсетiн мемлекеттiк кiрiстер және салықтардан сараланѓан
пайыздық бөлу жүйесi болып табылатындығын естен шығармаған жөн. Ол тек
бюджеттердi баланстандыруға емес, сонымен қатар жергiлiктi билiк
органдарының мемлекеттiк кiрiстер жоспарын орындауға экономикалық
мүдделiлiгiн жоғарылатады. Бюджеттi реттеудiң басқа әдiстерiмен
салыстырғанда оның негiзгi ерекшелiгi осында. Ал субвенция беру әдiсiн тек
реттеушi салықтардың ењ жоѓары деңгейi бюджеттердi баланстандыруға
жеткiлiксiз болғанда пайдаланған жөн. Бiрақ бұл талап жиi сақталмайды.
3.2 Әр деңгейдегі бюджеттер арасында салықтарды бөлу механизмiн
жетiлдiру
Алдағы уаќытта мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бойынша шаралар
мемлекеттік функциялар тізбесін оңтайландыруға және оларды бюджетаралық
қатынастардың сәйкес моделін құрып, мемлекеттік басқарудың барлық
деңгейлері арасында тиімді бµлуге бағытталады.
Бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін қалыптастыру үшін:
1) Мемлекеттік басқару деңгейлеріне шығыс өкілеттіліктерді бекітуді
ықшамдау.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функцияларды бµлуден бастап,
бюджет деңгейлері бойынша шығыс өкілеттіктерді нақты шектеу және ықшамдау
қажет, бұл бірыңғай бюджеттік сыныптамада көрініс тапқан.
Шығыс өкілеттіктерді бµлу жүйелігін қамтамасыз ету үшін мына жағдайлар
ескерілуі қажет:
- белгілі мемлекеттік функцияларды орындау қарастырылатын заңдық
актілерде шығыс өкілеттіктерді бекіту үшін, басқару деңгейлері бойынша
мемлекеттік органдардың құзыры нақты анықталуы қажет;
- мемлекеттік басқарудың төменгі деңгейлеріне қосымша функциялар беру
жағдайында, оларды жүзеге асыру үшін, заңдық актілерде қосымша қаржылық
қаражаттарды беру бекітілуі қажет;
- жергілікті басқару деңгейлерінің, мемлекеттік биліктің жоғарғы
органдарымен нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау нәтижесінде пайда
болатын, жергілікті бюджет шығындарының орнын толыруға зањмен белгіленген
құқығы болуы қажет.
2) Мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша кіріс көздерін бµлу.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында шығыс өкілеттіктерін шектеуді
жүргізу нәтижесінде мемлекеттік басқарудың әр түрлі деңгейлерінің
функциялық ауыртпалығының өзгерісімен байланысты, бюджетаралық қатынастар
моделін қайта қарастыру қажеттігі пайда болады.
Биліктің барлық деңгейлерімен өкілеттіктерді және жауапкершіліктерді
дербес жүзеге асыру үшін бюджетаралық реттеудің сәйкес механизмі
анықталады.
Бұл кезде облыс–аудан деңгейінде салықтарды және бюджетаралық
трансферттерді бµлу мєселелері облыстармен қарастырылмауы қажет, ол өзінің
шешімін заңдық деңгейде табуы қажет, бұл елдің мемлекеттік құрылымының
унитарлық сипатына сай келеді.
Салықтарды тиімді бµлу бюджеттер дербестігіне қол жеткізу, сондай-ақ
салықтардың жоғары жиналғыштығын қамтамасыз ету үшін маңызды болып
табылады.
Осыған байланысты мемлекеттік басқару деңгейлеріне кіріс көздерін
бекіту кезінде шектеудің мынадай критерийлері ескерілуі қажет:
- түсімдердің тұрақтылығы – экономикалық құлдырау және өрлеуге аз
мөлшерде тәуелді болатын және түсімдері тұрақты сипатта болатын салықтар
жергілікті билік деңгейлерінде бекітілуі қажет. Өйткені басқарудың орталық
деңгейі елдегі экономикалық климатқа әсер ететіндіктен, ол экономикалық
құлдыраудың қаржылық салдарының негізгі ауыртпалығын алуы қажет;
- экономикалық тиімділік – түсім көлемі осы билік деңгейінің жұмыс
тиімділігіне байланысты болатын салықтар, биліктің әрбір деңгейінде
бекітілуі қажет;
- салық базасын бµлу біркелкілігі – салық базасын орналастыру
теңсіздігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым сәйкес салық жоғары деңгейде
енгізілуі қажет және берілген салықтық түсімдерді орталықтандыру үшін
алғышарттар жоғары. ¤њірлер арасында салықтар базасын бµлудіњ теңсіздігі,
µњірлердіњ бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестіру қажеттігін туғызады,
өйткені салықтық ресурстары бар аумақтардың тұрғындары, басқа аумақтар
тұрғындарына қарағанда жақсы жағдайда болады.
- әлеуметтік әділеттілік – қайта бµлушілік сипаттағы салықтарды
бюджеттік жүйенің неғұрлым жоғары деңгейлерінде бекіткен жөн;
- салық ауыртпалығының экспорты – ауыртпалығы берілген аумақтың
тұрғындарына және кәсіпорнына жатпайтын салықтарды биліктің жергілікті
деңгейіне бекіткен тиімсіз, өйткені мұндай жағдайда, бюджеттік қызметтерді
біреулер пайдаланады, ал бұл қызметтерді басќалары қаржыландырады, бұл
бюджеттік шығындардың тиімсіздігіне әкеледі;
- алымдар мен шығындардың бюджеттік сәйкестігі – мемлекеттік
органдармен көрсетілген қызметтер үшін төлемдерді көрсететін салықтық және
салықтық емес алымдар, осы қызметтер қаржыланатын бюджетке түсуі қажет.
Қазіргі кездегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы
кеңістікті фактормен, яғни жекелеген аумақтардың әлеуметтік-экономикалық
даму деңгейінің жоғары дәрежеде саралануымен шиеленіскен. Саяси-
экономикалық және әлеуметтік жағдайларға қатысты мемлекеттіњ жекелеген
аумақтардың дамуындағы біртектілікті қолдаудаѓы және әлеуметтік қамтамасыз
етудегі қажеттігі туады. Бірақ проблемалы аумақтарды қолдау мақсатында
ресурстарды аумақаралық қайта бөлу мүмкіндіктері шексіз емес. Сондай-ақ
қаражаттарды бай аумақтардан, кедей аумақтарға қайта бөлу әділеттілігі
туралы мәселе шығады. Қаржылық теңестіру стратегиясының әділеттілігі және
тиімділігі мәселесі бүкіл әлем үшін өзекті болып отыр.
Жергілікті бюджеттердің арасындағы қаржылық теңсіздіктерді шешу
мақсатында, біз трансферттерді ғана емес, сондай-ақ салықтарды, олардың
реттеушілік механизмін қолдануды ұсынамыз. Бұл теңестірудің қажеттігі бар
ма және ол әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді жақсартуға әкеле ме деген
сұрақтар туады. Көптеген авторлар экономикалық өсуді қаржылық теңестірумен
байланыстырады. Кейбір әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердіњ екінші бір
кµрсеткішке єсері төмендегі суретте келтірілген (13 сурет )
Сурет 13 – Аумаќтыњ даму дењгейініњ кµрсеткіштерге єсері
Аумақтық дамудың ассиметриясы жоғарыласа көрсеткіштердің төмендеуіне
әкеледі немесе керісінше ассиметрияның төмендеуі орта шаманың жоғарылауына
әкеледі. Яғни кейбір аумақтар өздерінің тиімділігін жоғарылатты, бұл орта
мәннің жоғарылауына әкелді және мемлекетке қаржылық ресурстардың бөлігін
нашар дамыған аумақтарға қайта бөлуге мүмкіндік берді, ал бұл ассиметрияның
төмендеуіне әкелді.
Сондыќтан, аумақтарды теңестіруге ұмтылу орталық саясатының басты
мақсаты болмауы қажет. Трансферттер көмегімен жергілікті бюджеттердің кіріс
базасын нығайту, көрсеткіштерін теңестіру олардың жан-жақты нашарлауын
шарттауы мүмкін. Сондықтан жоғарыда айтылғандардан негізгі қорытынды:
1) Аумақтық қаржылық саясаттың критерийі – теңестіру емес, тиімділік және
әлеуметтік-экономикалық игіліктерді жалпы жоғарылату;
2) Аумақтық теңестіру саясаты аумақтар арасындағы әлеуметтік-экономикалық
теңдікке қол жеткізуді тек ұзақ мерзімді үрдіс ретінде қарастырады.
Жергілікті бюджеттің дамуын қаржылық теңестірудің моделі мынадай тиімділік
және әділеттілік ќаѓидаттарына негізделеді:
- єрбір аумаќтыњ экономикалыќ µсуі жєне µз к‰штеріне с‰йене отырып дамуы
негізінде аумаќтар арасындаѓы саралану дењгейін тµмендету;
- мемлекеттіњ кедей аумақтар пайдасына бай аумақтардан ќаражат алудың
орнына кедей аумаќтарды қолдау және басқа аумақтар дамуы үшін қолайлы
жағдайларды сақтау арасында орынды ымыраға ұмтылуы;
- даму көздерін бұзбай ресурстарды аумақтар арасында бөлу механизмін
ќарастыру.
Шыѓыс Ќазаќстан облысы бойынша аумаќтар арасындаѓы єлеуметтік-
экономикалыќ тењдікке ќол жеткізу маќсатында салыќтыќ кірістерді бюджеттер
арасында саралап бµлу ±сынылады. Тµменгі бюджеттерді салыќтар кµмегімен
реттеп тењестіруді ќарастыратын н±сќа. Б±л н±сќа есептеулері жергілікті
бюджеттердіњ салыќтыќ єлуетін ынталандыруды ќамтамасыз етеді.
1) Жан басына шаќќандаѓы орта облыстыќ кірістер шамасын есептеу облыс
бойынша жалпы бюджет кірістерініњ облыстыќ т±рѓындар санына ќатынасы
ретінде аныќталады:
(3.2.1)
м±ндаѓы,
ЖКо – облыс бойынша жан басына кірістер;
Ко – облыс бойынша кірістер;
АСо – облыс бойынша адам саны.
2) Єрбір ауданныњ салыќтыќ кірістерініњ єрбір аудан бойынша т±рѓындар
санына ќатынасы ретінде єрбір ауданныњ жан басына шаќќандаѓы салыќтыќ
кірістерініњ шамасы есептеледі:
(3.2.2)
м±ндаѓы,
ЖКі – і аумаѓындаѓы жан басылыќ кіріс;
Кі – і аумаѓыныњ кірістері;
АСі – і аумаѓындаѓы адам саны.
3) Салыќтыќ реттеу нормативініњ басым бµлігін жан басына шаќќандаѓы орта
аудандыќ салыќтыќ кірісініњ шамасы (2) жан басына шаќќандаѓы орта
облыстыќ кірістер шамасыныњ 90 % нан тµмен аудандар алады.
(3.2.3)
М±ндаѓы,
ЖК‰лес – орта облыстыќ дењгеймен салыстырѓандаѓы і-аумаѓыныњ жан
басылыќ кірістерініњ ‰лесі;
4) Облыс аудандарын жан басылыќ кірістерініњ мµлшеріне ќарай 5 кластерге
бµлейік. Жан басына шаќќандаѓы орта аудандыќ кірістері жан басына
шаќќандаѓы орта облыстыќ кірістердіњ
- бірінші кластер – 110 %- дан жоѓары
- екінші кластер 90-110% ќ±райды
- ‰шінші кластер – 70-90 % ќ±райды
- тµртінші кластер – 50-70 % ќ±райды
- бесінші кластер – 50 % тµмен.
Берілген формулаларды ќолдана отырып есептеулер ж‰ргізейік (20-кесте).
Кейiнгi жылдары аумаќаралыќ єлеуметтiк-экономикалыќ сараланудыњ ныѓаюы
айќындалуда. 2004-2005 жылдары Шыѓыс Ќазаќстан облысы бойынша жан басына
шаќќандаѓы ењ жоѓары жєне ењ тµмен кµрсеткiштер арасындаѓы айырмашылыќ 4,3
есеге µскенiн байќауѓа болады.
20 кесте – ШЌО аумаќтары бойынша кірістермен ќамтамасыз етілу дењгейі
Облыс 2004 жыл 2005 жыл
аудандары
жєне
ќалалары
Кестеде жыл сайын облыстардыњ µздерін ќамтамасыз ету дењгейініњ
тµмендеуін байќауѓа болады. Жан басына шаќќандаѓы кірістеріне ќарай
кластерлеу негізіндегі аудандардыњ ‰лесін 21-кестеден кµруге болады.
Облыстыњ аудандары мен ќалалары топтастырылѓан єрбір кластер шегіндегі орта
жан басылыќ табыс мµлшері тµмендегі кестеде келтірілген. Кесте
мәліметтеріне сәйкес жалпы аумақтардағы өзін-өзі толығымен қамтамасыз
ететін аудандар саны төмендеуде, ал жағдайы нашар аудардар саны
жоғарылауда.
Сонымен, ±сынылатын єдістеме аудандардыњ кірістер сомасыныњ шыѓыстар
сомасына тењ болуына негізделеді. Б±л кезде салыќтыќ реттеудіњ тіркелген
нормативтерін бекіту кейбір аудандардыњ кірістерініњ орта облыстыќ
кірістерден артып кетуіне єкелетіндігін ескерген жµн. Орта жан басылыќ
кірістерініњ сомасы орта облыстыќ дењгейден тµмен аудандарды орта облыстыќ
дењгейге ішінара жаќындату м‰мкіндігі бар. Б±л кезде жекелеген аудандар
бойынша елеулі бюджет артыќшылыѓын немесе тапшылыѓын ќалыптастырмайтындай
етіп салыќтыќ бµлулер нормативтерін бекіту ќажет. Ол ‰шін салыќ єлуетін
баѓалау ќажет.
21 кесте Орта жанбасылыќ кірістеріне ќарай аумаќтарды кластерлеу
Кластерлеу шектері, Кластердегі Жалпы аумаќтар Орта жан басына
аумаќтар саны санындаѓы ‰лесі, %кірістері, тењге
1-ші – 110 % жоѓары 3 15,8 15117,0
2-ші – 90-100 % 5 26,3 9534,8
3-ші – 70-90 % 4 21,1 6746,7
4-ші – 50-70 % 5 26,3 5650,5
5-ші – 50 % тµмен 2 10,5 3506,1
Барлыѓы 19 100,0 -
Ескертпе Шыѓыс Ќазаќстан облысы мєліметтерініњ негізінде есептелген
Бюджетаралық қатынастарды реформалау барысында жергiлiктi
бюджеттердiң қаржылық негiздерiн нығайту жµнінде шаралар жүргiзу қажет,
маңызды түзетулер жергiлiктi деңгейлерге қаржылық көмектер ұсыну
механизiмiне, жүргiзiлуi қажет. Сәйкесiнше жергiлiктi деңгейлердiң салықтық
әлуетін анықтау арқылы, реттеушi салықтардың нормативтерiн әрбiр µњірдіњ
салықтық єлуетін ескере отырып саралы тағайындау қажет. Осыған орай салық
єлуетін қалыптастыру ‰дерісін, оны анықтау әдiстемесiн қарастырайық.
Ұсынылатын әдiстеме белгiлi формулаларды пайдалана отырып, салықтық
базалар негiзiнде жергiлiктi деңгейлердiң кiрiстiк мүмкiндiктерiн
объективтi өлшейтiн, көрсеткiштердi пайдалануға жүктеледi және жергiлiктi
деңгейлердiң табыстары өткен жылдардағы iс жүзiндегi түсiмдер бойынша емес,
салықтық базалардың мөлшерiне тәуелдi анықталады. Жергiлiктi деңгейлердiң
салықтық әлуеті облыс бойынша салықтардың жиналушылық коэффициентiн
пайдалана отырып, оның аумағында нақты жиналуы мүмкiн, күтiлетiн кiрiстер
көлемiн бағалау болып табылады.
Салық әлуетін қалыптастыру ‰дерісін мынадай негiзгi блоктарға бөлуге
болады.
Нормативтiк – салық салу базасын және салықтық мөлшерлемелерді
қалыптастыруды бейнелейтiн, салық заңдылығының негiзгi параметрлерiнiң
жиынтығы.
Экономикалық – салық ауыртпалығының көрсеткiштерiн бейнелейтiн,
салықтық базаны қалыптастырушы, экономиканың нақты секторының экономикалық
даму параметрлерiн шоғырландырады.
Бюджеттiк – бюджеттiк жүйенiң әр түрлi деңгейлерiне салықтарды
аудару көрсеткiштерiн бiрiктiредi. Қалыптастырушысы бюджеттер деңгейлерi
бойынша салықтарды бµлу нормативтерi болып табылады.
Салық әлуетін бағалауды мынадай реттiлiкпен iске асыру ұсынылады:
1) салық әлуетінің есептелуi жүргiзiлетiн негiзгi және басқа
салықтардың тiзiмi анықталады. Салықтардың негiзгi түрi бойынша салықтық
әлуеттің есебi салықтардың репрезентативтiк жүйе әдiсi көмегiмен
жүргiзiледi;
2) болжанатын жылға негiзгi салықтардың әрбiр түрi бойынша Қазақстан
Республикасының салық зањнамасына сәйкес салық базасының есебi жүргiзiледi;
3) i - аумаѓы үшiн болжанатын жылға салықтардың негiзгi түрлерi
бойынша салықтық әлует мынадай формула бойынша есептелуi мүмкiн:
(3.2.4)
мұндағы,
СЄiо – жергілікті бюджетке т‰сетін салықтардың негiзгi түрлерi бойынша
єрбір кластерге жататын қалалар және аудандардыњ салықтық єлуеті;
СБi( – о- салығы бойынша болжанатын салық салынатын база;
РМ( – о- салығының орта репрезентативтi мµлшерлемесі;
ЖК(– о- салығының жиналу коэффициентi;
Салықтардың негiзгi түрлерi бойынша орта репрезентативтiк салық
мµлшерлемесін әрбiр салық бойынша жеке мына формула бойынша анықтауға
болады:
(3.2.5)
мұндағы,
РМ( – о- салығы бойынша орта репрезентативтiк салық мµлшерлемесі;
ССi( – єрбір кластер бойынша аудандар жєне ќалалардыњ (кластер
м‰шелерініњ) негiзгi о-салығы бойынша есептелген салықтық сомасы;
СБi( – кластердегі о-салығының салықтық базасы;
Акциздер бойынша акцизделетiн тауарға бекiтiлген акциз мµлшерлемелері
қолданылады, жер қойнауын пайдалануға салық бойынша қазбалардың әрбiр
түрi бойынша мµлшерлемелер.
Негiзгi салықтардың әрбiр түрi бойынша жиналу коэффициентi ағымдағы
кезењ жағдайын ескерiп, базалық жылдың iс жүзiндегi көрсеткiшi негiзiнде
есептеледi:
(3.2.6)
ІТ( – базалық (ағымдағы) кезењде о - салығы бойынша iс жүзiндегi
түсiмдер
ЕС( – базалық (ағымдағы) кезењде о - салығы бойынша есептелген
салықтық түсiмдер.
4) Басқа салықтар бойынша салық әлуеті мына формула бойынша есептеледi
(3.2.7)
ССі кластер м‰шелерініњ ағымдағы жылдағы салықтардың республикалыќ
бюджетке аударылѓан салыќ түрлерi бойынша күтiлетiн салықтық алымдар
I- тұтынушылық бағаның өсу индексi.
5) Кластер м‰шелерініњ жиынтық салықтыќ әлуеті негiзгi және басқа
салықтар әлуетінің сомасына тең мына формула бойынша анықталады.
(3.2.8)
ЖСЄi – кластер м‰шелерініњ болжанатын жиынтық салықтық әлуеті
СЄi(- жергілікті бюджетке т‰сетін салықтардың негiзгi түрлерi бойынша
єрбір кластерге жататын қалалар және аудандардыњ салықтық єлуеті;
СЄi -салықтардың басқа түрлерi бойынша қалалар және аудандар,
облыстардың салықтық әлуеті.
Салықтық әлует қандай да бiр аумақтық кiрiс мүмкiндiктерiн сипаттайды
және облыстың салықтық ресурсы категориясына жататын салықтық кiрiстер
есебi кезiнде базалық негiз болып табылады.
Кластер м‰шелерініњ жиынтыќ салыќ єлуетіндегі республикалыќ бюджетке
кластер м‰шелері аударатын салыќ єлуеті 65 % дан асатын болса жєне б±л
3,4,5 кластерлерге жататын аумаќтар болса реттеуші салыќты сол кластерлерде
толыѓымен ќалдыру ±сынылады.
Ұсынылып отырған әдiстеме аумақтың экономикалық саясатының
ерекшелiктерiне сәйкес аумаќтыњ салықтық кiрiстерiн анықтаудағы салықтық,
экономикалық, қаржылық қызметтермен үйлесiмдiлiктi қамтамасыз етуге
мүмкiндiк бередi. Салықтық кiрiстердi салықтық әлует көрсеткiштерi
көмегiмен өлшеудiң мынадай ерекшелiктерi бар:
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының салықтық толық
түспеушiлiктi қысқартуға мүдделiлiгi жоғарылайды, өйткенi салықтардың
жиналушылығының төмендеуi жоғары бюджеттен қаржылық көмек мөлшерiнiң
жоғарылауымен µтелмейді.
- салық базасын пайдалануға қызығушылық артады, бұл негiзсiз салықтық
жеңiлдiк ұсынудан бас тартуға, тiркелмеген салық төлеушiлердi айқындауға
мүмкiндiк бередi.
Әдiстеме бюджеттiк болжау ‰дерісінде аумаќтыњ салықтың кiрiстерiн
болжау және бағалау үшiн және аумаќтар арасында қаржылық көмек
қаражаттарын, салықтарды неғұрлым объективтi бµлу үшiн арналған.
Ұзақ мерзiмдi негiзде бекiтiлетiн, Шығыс Қазақстан облысының
бюджетiне түсетiн кiрiстерден, барлық жергілікті өзін-өзі басқару органдары
үшiн бiрыңғай бөлудiң базалық нормативтерi белгіленеді, бұл тек аумақтардың
бiрыңғай көзқарасын ғана емес, сонымен қатар жергiлiктi бюджеттер
кiрiстерiнiң түсу тұрақтылығын қамтамасыз етедi.
Трансферттердiң есеп базасын анықтау кезiнде қаржылық көмектiң бµліну
объективтiгiн және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының кейбiр
ерекшелiктерiн ескертудi қамтамасыз ететiн, жиынтық шығындылық индексiне
түзетiлген. Бұл салықтар бойынша бересiнің қысқартылуын ынталандырады,
өйткенi оның төмендеуi келесi жылға қаржылық көмектi қысқартуға әкеледi,
сәйкесiнше, аумақтар, келесi жылға қаржылық көмектi қалай да қысқарту
салдарынсыз, өздерiнiң кiрiстерiн бересiн жинау есебiнен жоғарылата алады.
Салық әлуеті көрсеткiшiн есептеуде, алдағы жыл мәлiметтерiн пайдалану
алдағы жылға қаржылық көмек мөлшерiн өзгерту салдарынсыз, ағымдағы жылы
өзiнiң салықтық єлуетін жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.
Қаржылық көмек мөлшерiн анықтау кезiнде, қаржылық көмек алатын
жергілікті құрылымдардың жан басына шаққандағы бюджеттiк кiрiстерi
теңестiрiледi. Нәтижесiнде ағымдағы жылдыњ шығындарын төмендету, алдағы
жылғы қаржылық көмектiң мөлшерiн төмендетуге әкелмейдi, ал бұл бюджеттiк
шығыстардың шығындылығын төмендетудi ынталандырады және билiктiң
жергiлiктi органдарына үнемделген шығындардың бағыттарын дербес анықтауға
мүмкiндiк бередi. Өңірлердің бюджеттiк қамтамасыз етiлу деңгейiн теңестiру
үшiн бюджеттiк реттеу қаржыларының есебi олардың бюджеттiк қамтамасыз
етiлуiн салыстыру негiзiнде жүргiзiледi.
Өңірдің бюджеттiк қамтамасыз етiлуi (жан басына шаққандағы) аумақтық
құрылымның бюджеттiк қамтамасыз етiлу деңгейiн теңестiруге бағытталатын
аумақтардың салық әлуеті көрсеткішімен салыстырмалы шарттарға келтiрiледi.
Орта жылдық бюджеттiњ кiрiстерiн салыстырмалы түрге келтiру үшiн
олардың шамасы бюджеттiк шығындар индексiне түзетiледi. Бюджеттiк шығындар
индексi берiлген өңірдің жан басына шаққандағы бюджеттiк шығындардағы
қажеттiлiгiнiң жалпы облыстың барлық жергілікті құрылымдары бойынша жан
басына шаққандағы бюджеттiк шығындардағы қажеттiлiктерден қаншалықты жоғары
немесе төмен екендiгiн көрсетедi және төмендегі формула бойынша анықталады.
(3.2.9)
мұндағы, – і кластері бойынша бюджеттiк шығындар индексi
Шi – i кластерінің бюджеттiнiң сомалық шығындары
АСi – i кластерінің тұрақты тұрғындар саны
Шобл – облыстың сомалық бюджеттiк шығындары
АСобл – облыстың тұрақты тұрғындар саны
Аудандар бойынша бюджеттiк реттеу қаражаттарын бµлу мына реттiлiкпен
үш кезеңде жүргiзiледi:
а) ұзақ мерзiмдi негiзде реттеушi салықтардан бөлулердi облыстық
бюджеттен аудандар, қалалар бюджеттерiне беру;
б) ұзақ мерзiмдi негiзде берiлген реттеушi кiрiстерден басқа облыстық
бюджеттен аудандар, қалалар бюджеттерiне қосымша жыл сайынғы бөлу;
в) бюджеттiк қамтамасыз етiлу деңгейiн теңестiру үшiн аудандар
бюджеттерiне субвенциялар.
Кiрiстердi теңестiрудіњ бiркелкiлiк коэффициентi қолданылады.
Нәтижесiнде салықтардан бөлулер нормативін анықтау кезiнде, кiрiстердiң
жалпы шамасы, жан басына шаққандағы меншiктi кiрiстердiң шамасын ескерiп
теңестiрiледi. Соңғы көрсеткiш неғұрлым жоғары болса берiлген аумақтың жан
басына шаққандағы теңескен кiрiсi неғұрлым жоғары, яғни қаржылық көмек
тағайындалғаннан кейiн жан басына кiрiстер мөлшерi бойынша аумақтың орыны
өзгермейдi. Сонымен, аумақтың салықтық єлуетінің өсуiн ынталандыру
жүргiзiледi (ағымдағы жылдыњ салықтыќ әлуетінің өсуi келесi жылғы қаржылық
көмектiң бірегейлік қысқаруына әкелмейдi).
Жергiлiктi бюджеттi атқару ‰рдісінде, қаржылық көмек алатын аумақтың
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарымен, облыстық бюджетке енгiзiлуге
жататын, берiлген өңір аумаѓында жиналатын, кiрiстер есебiнен облыстың
бюджеттен трансферттер аудару туралы келiсiм жасалады. Бұл “салықтық
трансферт” деп аталады, және ол кезде облыстық бюджет кiрiстерiн
төмендетпей, жергiлiктi бюджеттер кiрiстерiн өсiруге қол жеткiзуге болады.
Аумақтардың қаржылық көмек алу формасын таңдау құқы пайда болады, салық
салу базасын жоғарылату және сәйкесiнше кiрiстердi көтеру ынталандырылады,
сонымен қатар қарама-қарсы қаржылық ағындар минималданады, қаржылық көмек
қаржы жылы ағымында бiркелкi түседi.
Жоғарыда айтылғандарды ескере және келтірілген формулаларды есептей
отырып, салықтарды оңтайлы бөлудің нормативтерін ұсынамыз. (22 кесте)
22 – кесте Кластерлер бойынша бюджеттер арасында салықтарды бөлудің
ұсынылатын нормативтері
Жалпы ШығыстаБюджет Жалпы БекітілСубвенцСалықтСубвенц
Кластерлесалық р шығындыкірістеген иялар арды иялар
р әлуеті көлемі лығы р, мың кірістемың бөлу өзгеріс
мың теңгемың индексітеңге р, мың теңге норматі, мың
ЖСӘі теңге БШИі теңге иві, %теңге
Ші
1 кластер11434146 88119990,89 75167414409287129525818 -
2 кластер4535085 54548340,98 31809851692196227384979 -
3 кластер1037237 31971561,1 1180537370442 2016619100 1349823
4 кластер526541,8 35251311,35 895742 182827 2629389100 2285675
5 кластер390369 26355451,38 556152 134610 2079393100 1823634
Ескертпе – ШҚО мәліметтері негізінде есептеліп ұсынылған
Кестеден көріп отырғанымыздай, бюджет шығындылығының деңгейі, яғни
берiлген кластер бойынша жан басына шаққандағы бюджеттiк шығындардағы
қажеттiлiгiнiң жалпы облыстың барлық жергілікті құрылымдары бойынша жан
басына шаққандағы бюджеттiк шығындардағы қажеттiлiктерден қаншалықты жоғары
немесе төмен екендігін көрсеткен. Неғұрлым нашар дамыған аудандар бойынша
бұл мөлшер жоғары, ал 1, 2 кластерлер бойынша төмен екендігін байқауға
болады. Жалпы 2005 жылы облыстың барлық аумақтары белгілі мөлшерде
субвенциялар алған, осы субвенциялар мөлшерін төмендету мақсатында
салықтарды бөлу нормативтері белгіленген. Осыған орай бюджетаралық
қатынастар мынадай қағидаттарға негiзделуi керек:
- реттеушi кiрiстердi тұрақты негiзде бекiту және сараланған
нормативтер бойынша бµлу;
- муниципалдық құрылымдардың бюджеттiк ќ±ќыќтарының теңдiгi;
- муниципалдық құрылымның ењ тµменгі бюджеттiк қамтамасыз етiлу
деңгейiн теңестiру.
Қазiргi уақытқа дейiн жергiлiктi қаржылар туралы заңдылықтарда ењ
тµмен бюджеттiк қамтамасыз етiлу нормативтерi белгіленбеген және ењ тµмен
бюджеттiк қамтамасыз етiлу ұғымы заңдылықтың қызмет етпейтiн нормасы болып
қалады. Осы себептен, Қазақстанның аумақтарының жан басына шаққандағы
бюджетiнiң үлес салмағы көрсеткiштерi әр түрлi.
Біздің ойымызша, салықтар бюджет деңгейлерi арасында үлестер бойынша
бµлінуі қажет. Бұл бюджет жүйесiн ықшамдайды.
Әрбiр бюджеттi реттеуде салықтық кірістерді бөлу пайыздарын қарастыру
кезiнде, аудан бойынша орта нормативтік бөлуден қаншалықты ауытқуға
болатындығын айтқындап алған жөн. Онымен аудан үшiн белгіленген бөлу
мөлшерiн сақтауға және реттеу жоспарларын қайта қарастыру жағдайларын
болдырмауға болады. Сондықтан әрбiр реттелетiн бюджет үшiн орта аудандық
пайыз бойынша реттеушi салықтардан бөлу сомасы саналады. Егер бөлу сомасы,
шығыстар және бекiтiлген кiрiстер арасындағы үзiлiстер сомасынан жоғары
болса, онда мұндай бюджеттерге, бөлулер пайызын төмендету қажет және
керiсiнше, егер бөлулер сомасы орта пайыз бойынша, бекiтiлген салықтармен
жабылуы қажет шығыстар сомасынан төмен болса, онда салықтар көмегімен
реттеуден бөлулер пайызын жоғарылату қажет. Қандай да бір бюджеттерге
бөлулер пайызын қаншалықты өзгерту қажеттiгi, бекiтiлген кiрiстермен
жабылмаған бюджет шығындары сомасын, орта аудандық пайыз бойынша реттеушi
кiрiстердiң жалпы сомасымен салыстыру жолымен анықталады. Мысалы үшiн,
қарастырылатын аудан бойынша (бекiтiлген кiрiстермен жабылмаған) шығыстар
сомасы 9,0 млн теңге, пайыздар бойынша орта аудандық бөлулердiң жалпы
сомасы 12 млн теңге десек, онда бұл жағдайда үзiлiс сомасы орта пайыздар
бойынша жалпы бөлу сомасының 75% құрайды (9 : 12 х 100) сондықтан орта
аудандық бөлу пайызын 75% төмендету қажет.
Шығыс Қазақстан облысы үшін облыстық бюджетаралық өзара
қатынастардың мынадай әдiстемесi ұсынылады:
Облыс бюджетiнiң қаржыларын бµлу аумақтар кiрiстерiн теңестiру
қажеттiгiнен iске асырылады.
Есеп базасы анықталады. Қаражаттарды объективтi бµлу және жергілікті
құрылымдар кiрiстерiнiң өсуiн ынталандыру мақсатында жергілікті құрылымның
салықтық әлуеті есеп базасына алынады. Жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарына трансферттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жетілдіру
3.1 Салықтық реттеу көмегімен Шығыс Қазақстан облысының бюджеттерiн
қалыптастыру және реттеу проблемалары
Қазiргi уақытта бюджеттердiң үйлесімсіздігі проблемасы өзектi болып
тұр. Ол сыртқы қарызды барынша пайдалануды және әлемдiк тауарлық және
қаржылық рыноктардағы өзгерiстер салдарынан қазақстандық экономиканың
осалдылығының жоғары деңгейiн шарттайды.
Республиканың аумақтарындағы экономикалық қиындықтарды жеңу бюджеттiк
проблемаларды шешудi, кең масштабты нарықтық реформаларды iске асыруды,
аумақтардың тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз етудi, өндiрiлетiн
өнiмнiң бәсеке қабiлеттiлiгiн және тұрғындардың хал-ахуалын жоғарылатуды
талап етедi.
2002 жылғы “Бюджет жүйесi туралы Қазақстан Республикасының” заңына
сәйкес төмендегi бюджеттер салықтық бөлулер түрiндегi кiрiстердi сатылас
теңестiрудiң орнына, жоғарғы бюджеттерден қаржылық көмекке көштi.
Қаржыландырудың мұндай ретi аумақтық бюджеттердi мемлекеттiк бюджеттiң
орындалуына тәуелдiлiкке қояды. Күтпеген қосымша шығындардың пайда болуы
жағдайында, секвестр режимi енгiзiлуi мүмкiн, ол аумақтардың қаржылық
жағдайына керi әсер етедi. Жылдан жылға аумақтық бюджеттердiң дербестiгi
жойылады, бұл әрине жергiлiктi және республикалық бюджет арасындағы
пропорцияның сақталмауына әкеледi. Орталық бюджеттен берiлетiн, барлық
қаржылық қаражаттар аумақтарға экономикалық әсер ететiн тұтқалар бола
алады. Қаржылық көмек көрсетудiң ұсынылатын нысаны, бюджеттердi
қалыптастыру үдерісін қиындатып жекелеген аумақтардың мүдделерiн басуды
қайтадан қалыптастырады.
Келешекте бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру туралы арнайы
облыстық заңды өңдеу қажеттiлiгi туады. Аумақтың бюджеттiк ресурстарға ең
аз қажеттiлiктерiн анықтайтын ең аз бюджеттiк қамтамасыз етiлудiң
нормативтерi бюджетаралық қатынастарды қалыптастырудың бастапқы шарттары
болуы керек. Осы жағдайда Шығыс Қазақстан облысында анықталған бастапқы
нормативтерсiз бюджеттi объективтi, негiздi жоспарлау мүмкiн емес екендiгiн
түсiнiп, проблеманы шешуде.
Бюджетаралық қатынастарды дамытудың келешектегi бағыттарының бiрi
әрбiр аумақтың қаржылық әлуетін басым мөлшерде ескертуге, меншiктi салық
базасын дамытуға өңірлер бюджеттерін ынталандыруға мүмкiндiк беретiн,
салықтық бөлулердiң нормативтерiн тағайындау кезiндегi сараланған тәсiлдi
пайдалану. Қазiргi кезде аумақтың дамуының әлеуметтiк экономикалық
жағдайларының өзгерiсiн неғұрлым басым ескеру үшiн тұрақты негiзде
жергiлiктi бюджеттерге бекiтiлген кейбiр салықтарды бөлу нормативтерiн жыл
сайын белгілеген жөн.
Бюджетаралық қатынастар проблемалары мемлекеттiк билiктi
орталықсыздандыру үдерістерімен, орталық және жергiлiктi басқару органдары
арасында өкiлеттiктердi бөлумен тығыз байланысты.
Қазiргi уақытта мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасында өкiлеттiктердi
шектеу тұжырымдамасын өңдеу және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру үшiн
жұмыстар жүргізілуде. Кейiнгi жылдары негiзгi өңдеулер республикалық және
облыстар бюджеттері арасындағы және аз мөлшерде облыстық және төменгi
бюджеттер арасындағы бюджетаралық қатынастарды ықшамдауға негiзделген. Бұл
әрине, проблеманы шешуге кешендiк көзқарасты қамтамасыз етпейдi.
Республикадағы бюджетаралық қатынастар жүйесi өңірлерді қаржылық
жеткiлiктiлiкке ынталандыруы, субвенцияланатын аймақтар санын төмендетуге,
бюджеттер деңгейлерi арасындағы қарсы қаржылық ағындарды қысқартуы,
аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуын теңестiрудi қамтамасыз етуi,
тұрғылықты орнынан тәуелсiз барлық азаматтарға, бюджеттiк қамтамасыз ету
минимумын кепiлдеуi қажет.
Өз кезегiнде, елде қызмет ететiн бюджетаралық қатынастар жүйесi осы
мiндеттердi толық шешпейді. Әр түрлi деңгей бюджеттерi арасында әсiресе
республикалық бюджет пайдасына басым мөлшерде қаржылық ресурстарды қайта
бөлу механизмiне негiзгi көңiл бөлiнедi.
Кейiнгi жылдары мемлекеттiк бюджеттiң жиынтық түсiмдерiнен жергiлiктi
бюджеттерге түсiмдер үлесi төмендеуде. Егер бұл үлес 2001 жылы 34%, 2002
жылы 31,3% құраса, 2004 жылы 25,3%, ал 2005 жылы 21,8 % құрады.
Республикалық бюджетте ресурстарды орталықтандырудың бұл үрдісі 2005
жылы жалғасуда, бұған 2001 жылдың желтоқсанында қабылданған Қазақстан
Республикасының Бюджет жүйесi туралы Заңының соңғы өзгерiстерi әсерiн
тигiздi. Осы өзгерiстерге сәйкес корпорациялық табыс салығы бойынша
түсiмдердiң барлық сомасы республикалық бюджет кiрiсiне енгiзiледi. Бұл
шешiм, әрине, жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс бөлiгiнiң қалыптасуына, сонымен
қатар өңірлердің әлеуметтiк-экономикалық бағдарламаларын iске асыруға
түбегейлi әсер еттi.
2001 жылы кейбiр өңірлерде корпорациялық табыс салығы жергiлiктi
бюджет кiрiстерiнiң негiзгi түрi болды.
Егер корпорациялық табыс салығын республикалық деңгейге беру салдарына
талдау жасасақ, Есептiк комитеттiң бағалауы бойынша, 2005 жылы жергiлiктi
бюджеттер 35 млрд теңге немесе жергiлiктi бюджеттерiң кiрiстерiнiң 21%
жуығын ала алмайды.
“Бюджет жүйесi туралы” заңмен республикалық және жергiлiктi бюджеттер
арасында кiрiстердi бөлу механизмi қарастырылған. Сонымен қатар салықтардың
реттеушi түрлерi бойынша нормативтер анықталған 2002 жылға дейiн заңды
тұлғалардан табыс салығы бойынша барлық өңірлерге бiркелкi нормативтер
тағайындалған. 1999-2001 жылдардың тәжiрибесi көрсеткендей заңды
тұлғалардан табыс салығынан бөлулердiң бiркелкi нормативтерi аумақтың тек
формалды теңдiгiн қамтамасыз етедi.
¤њірлер экономикалық, әлеуметтiк, климаттық факторлардың бүкiл
жиынтығын бейнелейтiн интегралдық критерийлер бойынша ерекшеленедi. Осы
факторларды ескерiп, аумақтың ең төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлу нормативi
белгіленуі қажет. Көрсетiлген нормативтер аумақтың бюджеттiк қамтамасыз
етiлуiн есептеуге, сонымен қатар бюджетаралық қатынастарды атап айтқанда,
республикалық бюджеттен ресми трансферттерi бөлу бойынша реттеу механизмiн
әзірлеуге мүмкiндiк бередi. Трансферттер тұрақты және мақсатты болуы қажет,
бұл жергiлiктi бюджеттердiң қаржылық қолдау механизмдерiнiң объективтiлiгiн
және айқындығын күшейтедi.
Бюджеттiк алулар жүйесiне тоқталып өтейiк. Бюджеттiк алулар механизмi
1999 жылдан бастап қолданыла бастады, бiрақ ол кезде ол заңдық өңделмеген
болатын. Сол жылы Үкiмет Парламентке “Субвенциялар және бюджеттiк алулар
туралы” заң жобасын енгiздi. Бiрақ Парламент бұл заң жобасын, орталық және
аумақтардың бюджетаралық қарым-қатынастарының механизмдерi
нақтыланбағандықтан екi рет қайтарды.
Қызмет ететiн жүйеге сәйкес алынатын бюджеттiк қаржаттар көлемi әрбiр
облыс және аудан бойынша абсолюттi сомада тағайындалады. Бұл механизмнiң
өзi әкiмшiлiк-әміршілік жүйе кезiнде пайдаланылған, құралға ұқсайды,
өйткенi оның аумақтардың әлеуметтiк және экономикалық проблемаларын шешу
үшiн оларды тиiмдi пайдалану және қаржылық ресурстарды кеңейтудегi
жергiлiктi атқарушы органдарды ынталандыруының экономикалық тұтқасы жоқ.
Бюджетаралық қатынастардың қызмет ететiн механизмiнiң нәтижелерiн
талдау, аумақтардың қаржылық дербестiкке ұмтылуын ынталандырмайды,
бюджеттiк қаражаттардың қарсы қаржылық ағындары жоғарылайды. Субвенциялар
және мақсатты трансферттерден басқа, республикалық бюджеттен, қайтарылу
ықтималдығы төмен облыстарға бюджеттiк кредиттер бөлiнедi. Мұндай
жағдайларда, Қазақстанда бюджетаралық қатынастардың орта мерзiмдi моделiн
жасау қажеттiлiгi туады.
Әр түрлi деңгейлер бюджеттерiнiң бюджетаралық қатынастар жүйесi бiрлiк
және дербестiк қағидаттарына негiзделуi қажет. Осы қағидаттарды оңтайлы
iске асыру және олардың синтезi аумақтар арасында және аумақтар iшiнде
қаражаттарды қайта бөлу механизмiнiң болуын болжайды.
Бұл механизм мынадай компоненттерден тұруы қажет: облыстар аудандар
қалыптасатын қаржылық ресурстардың жалпы көлемiн анықтау, өңірлердің ең
төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлу нормативтерiн белгілеу; аймақ аумағында
қалыптасатын, меншiктi бюджеттiк ресурстардың төменгi шектi деңгейiн
анықтау. Есептiк комитет есептеулерi бойынша, бектiлген және реттеушi
кiрiстер тiзбесiн тағайындау және бюджеттер арасында кiрiстердi шектеудiң
аралас тәсiлдерiн пайдалану критерийлерiн ескергенде, осы көрсеткiштiң мәнi
40% төмен болмауы керек.
Бюджетаралық қатынастар жүйесi сәйкес деңгейде қызмет етуi үшiн,
жергiлiктi деңгейде сыртқы қаржылық бақылауды жетiлдiру бойынша жергiлiктi
өкiлеттi және атқарушы билiк органдарының жұмысын күшейту қажет. Сондықтан
қазiргi кезде “Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң орындалуына
бақылау туралы” заңға сәйкес жергiлiктi бюджеттердiң орындалуына сыртқы
бақылауды iске асыратын мәслихаттардың ревизиялық комиссиясының мәртебесін
нығайту туралы мәселе қатаң тұр.
Сонымен бюджетаралық қатынастарды реформалау, ең алдымен бүкiл
бюджеттiк үдерістің айқындығын қамтамасыз ету бойынша жергiлiктi
билiктердiң уәждемесін жоғарылатуға бағытталуы, сонымен қатар, бюджеттiк
қаражаттарды пайдалануға қаржылық бақылауды iске асыратын, органдардың
қызметiнiң тиiмдiлiгiн жоғарылатумен жүргiзiледi. Мұның барлығы, бюджеттiк
ресурстарды пайдалануды жоспарлау, қаржыландыру және бақылау механизмдерiн
қоса алғанда, мемлекеттiк қаржыларды басқару жүйесiн әрi қарай жетiлдiрудi
талап етедi.
Бюджеттiк жүйенi жетiлдiру сферасында маңызды мәселелердiң бiрi
шығындарды барынша азайту кезiнде жоғары нәтижелiкке қол жеткiзуге
мүмкiндiк беретiн бюджеттiк қызмет механизмiн өңдеу болып табылады.
Бюджеттiк мiндеттемелердi шектеуге жергілікті құрылымдар мәртебесімен
байланысты мәселелердің реттелмегендiгi әсер етеді.
Жергілікті құрылымдарды қалыптастыру кезiнде мыналарды ескеру қажет:
- аумақтың инфрақұрылымдық бiрлiгiнің қызметi үшін аумақтың бүкiл
халқының мүддесiне қажет әлеуметтiк қызмет объектiлерiн;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қаржылық базасының жеткiлiктiлiгi
өзiн-өзi басқарушылық бiрлiктердiң субвенциясыз қызмет етуiн қамтамасыз ету
үшiн жеткiлiктi, жергiлiктi өндiрiстiк және қаржы экономикалық әлуеттің
болуын;
- кадрлардың мамандануына, қабылданатын шешімдердің тиімділігіне
байланысты мамандандырылған әлуеттің болуын;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарынан тәуелсiз, мемлекеттiк билiк
субъектiлерi органдарына түсетiн, муниципалдық құрылымдардың шығыс
қажеттiлiктерi және экономикалық даму деңгейiнде, экономикалық әлует туралы
нақты және толық статистикалық ақпараттарды уақыттылы алу мүмкiндiгiнің
болуын.
Осы жұмыстарды орындау, жергілікті құрылымдардың аумағында шаруашылық
қызметтiң бүкiл аспектiлерiн сипаттайтын ағымдағы әлеуметтiк-экономикалық
жағдай туралы статистикалық есептеме және басқа мәлiметтер көлемiн өңдеумен
байланысты.
Бюджеттiк жүйенi орталықсыздандыруға бағытталған шаралар үкiметтiң
халыққа жақындауға жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының экономикалық
реформаларды жүргiзудегi мүдделiлiгiн жоғарылатуға және аумақтағы
инвестициялық климатты жақсартуға бағытталды. Бюджетаралық қатынастар
реформасының мақсаты экономикалық тиiмдiлiктi, бюджеттiк жауапкершiлiктi,
әлеуметтiк әдiлеттiлiктi жақсарту үшiн жағдайлар жасау болып табылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың оңтайлы жүйесiн құрудың негiзгi мақсаты
тұрақты әлеуметтiк-экономикалық даму үшiн жағдайлар құру болып табылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың кез-келген тәсiлi бюджетаралық қатынастардың
маңызды параметрлерiн анықтайды – билiк деңгейлерi арасында шығыс
өкiлеттiктерiн бөлу, кiрiс көздерiн бекiту, қаржылық көмектi бөлудегі
қажеттiліктi бекiту. Бюджетаралық қатынастардың маңызды мiндеттерiн шешуге
ең төмен бюджеттiк қамтамасыз етiлудi объективтi теңестiру, салық базасын
дамытуға және кiрiстердi бюджетке шоғырландыруды күшейтуге ынталандыру –
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының тиiмдi жүйесiн құрғанда ғана қол
жеткiзуге болады.
Жергiлiктi органдардың бюджеттiк құқықтары соңғы жылдары үнемi
қысқаруда. Облыстық деңгейде бюджеттiк шығындардың тетiктiк нормативтерi
өңделедi. Жергiлiктi бюджеттердiң қаражаттар шығындауларының бағытталуы
нәтижесiнде осы шығындар көлемi де толығымен облыстың заң актiлерiмен
бақыланады.
Мәселе “Мемлекеттiк ең төмен әлеуметтiк стандарттар туралы” заңның
жоқтығымен күрделендiрiледi. Осындай жағдайда облыстар ең төмен бюджеттiк
қамтамасыз етiлу нормативтердiң ең төменгі әлеуметтiк нормалар және
стандарттардың меншiктi жүйесiн дербес өңдеуi қажет.
Жоғарыдан ұсынылған шығындар нормативтерiнiң мiндеттiлiгi жергiлiктi
билiк органдарына өзiнiң бюджетiнiң шығыс бөлiгiн қалыптастыруға қатысты
ешқандай еркiндiк бермейдi.
Қаржы министрлiгiне бiрiктiрiлген, жергiлiктi қаржылық және салықтық
органдардан тұратын, қаржы органдарының бiртұтас жүйесiн құру қажет.
Қазiргi кезде, бақылау функциясын атқаруға байланысты, олар бiрiн-бiрi
қайталайды. Қаржы жүйесi ортақталмаған, бөлшектелген болып қалуда.
Кiрiстердiң бюджетке түсуiн – салық органдары, бюджет деңгейлерi бойынша
кiрiстердi бµлуді - қазынашылық, қаражаттарды жоспарлау және шығындауды –
қаржы органдары қамтамасыз етедi. Бұл кезде қаржы органдары түсiмдер
көздерiн көрмейдi, нақты және неғұрлым маңызды салық төлеушiлер туралы
ештеңе бiлмейдi, өйткенi бұл салықтық құпия болып табылады. Нәтижесiнде
жоспарлық бюджеттiк көрсеткiштердiң нақтылығына қатер туады.
Дұрыс құрылған реттеу жоспары – жыл бойғы әрбiр бюджеттiң табысты
орындалуының кепiлi.
Бюджетаралық реттеу ‰дерісінде мынадай мiндеттер шешiледi:
а) әрбiр бюджеттiң кiрiстерi оның шығыстарымен баланстандырылады;
б) жергiлiктi билiк органдарының мемлекеттiк кiрiстер және
салықтардың түсуiн қамтамасыз етуге ењ жоѓары мүдделiлiгi қалыптасады;
в) жыл ішінде кiрiстердiң бiркелкi түсуi және бюджеттiң дербестiгi,
тұрақтылығы қамтамасыз етiледi;
г) жергiлiктi бюджеттердiң сәйкес аумақта орналасқан шаруашылық
субъектiлермен байланысы нығаяды.
Алғашқы екi мiндетте, әрбiр бюджетке мемлекеттiк (республикалық)
кiрiстер және салықтардан, оларды баланстандыру үшiн қажеттi мөлшерлерде
бөлу жасау жолымен шешiледi. Кiрiстердiң ұзақ уақыт ағымында бiркелкi
түсуiн және әрбiр бюджеттiң тұрақтылығын және дербестiлiгiн қамтамасыз ету,
бюджеттi орындау кезiнде кассалық үзiлiстi болдырмау шамалы қиындық
туғызады. Мұндай жағдайда мүмкiн болатын кассалық үзiлiстi жою, кiрiстер
бойынша мемлекеттiк жоспарлардың орындалуы және артық орындалуындағы
жергiлiктi органдардың мүдделiлiгiн арттыру үшiн, қандай кiрiстiк
көздердi, қандай мөлшерде жергiлiктi бюджеттерге беру керектiгiн бiлу
қажет.
Басқарудың әрбір деңгейінің меншікті кіріс көздерін заңдық бекіту үшін
бюджетаралық реттеу жүйесін анықтау қажет. Мемлекеттік басқару деңгейлері
арасында өкілеттіліктерді және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
тұжырымдамасында төменгі төрт нұсқаның біріне тоқталу ұсынылады.
Бірінші – қазір қызмет ететін ретті сақтау, бірақ оған тұрақтылық
элементтерін беру, яғни ортамерзімді кезеңге субвенциялар және алулар
мөлшерін бекіту.Осы нұсқаны қабылдаудың дұрыс сәттері болып келесілер
табылады:
- ортамерзімді кезеңге субвенциялар және алулар мөлшерін бекіту
тұрақтылығы жергілікті атқарушы органдарға, республикалық бюджеттің жобсын
құрастыруды күтпей, жергілікті бюджеттер жобасын қалыптастыруды жүзеге
асыруға мүмкіндік береді;
- бюджеттер деңгейлері арасында салықтың әрбір түрін таратпай,
салықтардың түрлері бойынша нақты тарату сақталады, бұл республикалық,
сондай-ақ жергілікті бюджеттерді нақтылау процедурасын ықшамдайды. Кері
сәті - алулар институты сақталып қалады, олар бойынша жергілікті билік
органдарында алулар мөлшерінің негізсіздігі туралы пікір
қалыптасқан,өйткені жекелеген аудандардан алулар алынбайды.
Екінші – нақты өңір үшін жеке, ортамерзімді кезеңге бөлудің тұрақты
нормативтерін тағайындап, салықтардың реттеуші түрлерін анықтау. Берілген
нұсқа бюджеттік алулар механизмін қысқарту мақсатында әртүрлі деңгейлер
бюджеттерін тігінен теңестіруді көздейді, яғни төлем көзінен салық
салынатын кірістерден жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша
жергілікті және республикалық бюджеттер арасында қайта бөлу ұсынылады.
Салықтарды бөлудің ұсынылатын механизмі бюджеттердің төменгі деңгейіне де
таратылуы қажет. Төменгі бюджеттерді реттеу мақсатында жоғарыда аталып
өткен салықтардан басқа орындалатын функциялар және шығыстар көлеміне
тәуелді бөлінетін және жергілікті бюджетке түсетін басқа салықтар анықталуы
мүмкін.
Жергілікті бюджеттер үшін берілген нұсқаны қабылдаудың дұрыс сәті
болып, бюджеттік алулар механизмін алып тастау табылады.
Кері сәттері болып мыналар табылады:
- бюджеттік жоспарлау бірлігі бұзылады, жергілікті бюджеттер бойынша
салықтарды бөлудің әртүрлі нормативтері оларды анықтау дұрыстығы туралы
жекелеген аумақтардың субъективті пікіріне әкеледі
- төменгі бюджетерді реттеу кезінде жоғарыда көрсетілген салықтармен
бірге жергілікті бюджетке түсетін басқа да салықтар реттеуші салықтар
қызметін атқара алады;
- бюджетті нақтылау процедурасы күрделендіріледі, өйткені салықтардың
реттеуші түрлері бойынша түсімдерді реттеу бюджеттердің барлық деңгейлерін
қамтиды.
Үшінші нұсқа төлем көзінен салық салынатын кірістерден жеке табыс
салығы мен әлеуметтік салықты республикалық бюджет кірістеріне
орталықтандыруды көздейді. Бұл жағдайда бюджетаралық қатынас республикалық
бюджеттен жергілікті бюджетке ортамерзімді кезеңге тұрақты субвенциялар
тағайындау арқылы қалыптасады.
Бюджетаралық реттеудің мұндай механизмі бюджеттің төменгі
деңгейлерінде қолданылуы қажет.
Берілген нұсқаны қабылдаудың дұрыс сәттері болып келесілер табылады:
- бюджетаралық қатынастар республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке
берілетін, ортамерзімді кезеңге тұрақты субвенцияларды тағайындау арқылы
қалыптасады. Жергілікті деңгейдегі тұрақты салықтық түсімдер, сонымен қатар
орталықтан кепілденген субвенциялар қойылған міндеттердің сәйкес деңгейде
орындалуын және басқарудың барлық деңгейлерінде ортамерзімді кезеңге
шараларды сапалы болжамдауды қамтамасыз етеді;
- бюджеттік алулар жүйесі толығымен қысқартылады, бюджетаралық
қатынастардағы қарапайымдылық және түсініктілік қамтамасыз етіледі,
ортамерзімді кезеңге жергілікті бюджеттердің тұрақты кіріс көздері
кепілденеді;
- республикалық, сондай-ақ жергілікті бюджеттерді нақтылау рәсімі
ықшамдалады.
Осы нұсқаның кері сәттеріне мыналар жатады:
- негізгі қазақстандық экспорттық тауарларға әлемдік баға
конъюнктурасының жағымсыз өзгерісі республикалық бюджет кірістерінің елеулі
төмендеуіне әкелуі мүмкін, ал бұл субвенцияның өзгеріссіз қалуы жағдайында
республикалық бюджеттің баланстануына әкеледі;
- жеке табыс салығы және әлеуметтік салық – жергілікті бюджеттердің
негізгі табыс көздері, оларды республикалық бюджетке беру кезінде
жергілікті атқарушы органдардың бюджеттік қамтамасыз етудегі реттеу
сұрақтарындағы жауапкершілік төмендейді.
Төртінші нұсқа салықтық түсімдерді базалық (республикалық бюджетке)
және өңірлік (жергілікті бюджеттерге) экономика кәсіпорындары бойынша
бөлуге негізделген. Жергілікті бюджеттерді теңестіру үшін реттеуші салықтар
ретінде жеке табыс салығын, әлеуметтік салықты және аумақтық экономика
кәсіпорындарынан қосылған құн салығын анықтау ұсынылады. Алматы және Астана
қалаларының бюджеттері бойынша жеке бөлу ұсынылады. Бұл ңұсқаның оң
жақтарына қарағанда жағымсыз жақтары басым, өйткені қосылған құн салығын
реттеуші салықтар ретінде қарастыру дұрыс емес. Қосылған құн салығы
реттеуші салық ретінде пайдаланылса, жоғары деңгейдегі салық ауыртпалығының
экспорты байқалуы мүмкін. Жалпы аталып өткен нұсқалардың ішінде салықтардан
бөлу нормативтерін сараланған түрде қолданып, бюджетаралық қатынастарды
реттеу дұрыс деп ойлаймыз. Әрине оның өзіндік кемшіліктері бар, бірақ ол
кемшіліктерді жоюға болады. Салықтардан бөлулер көмегімен реттеудің оң және
жағымсыз жақтары және оны шешу жолдары төменгі суретте келтірілген (Сурет
12)
Бюджетаралық қатынастарды салықтық реттеу өте оңтайлы нұсқаладың бірі болып
табылады. Қазіргі кезде қолданып отырған салықтарды әрбір деңгейге бекітіп
беріп, оның ішінде жоғарғы түсімдерді қамтамасыз ететін салықтарды
республикалық бюджетке беру. Орталықсыздандыру мәселесін одан әрі күшейтті.
Жергілікті бюджеттердің жалпы салық әлуетіндегі республикалық бюджетке
берілетін салықтар әлуеті жалпы кірістердің 53 –75 % мөлшерін құрап отыр.
2005 жылы Шығыс Қазақстан облысы бойынша республикалық бюджетке
корпорациялық табыс салығы 17159 млн теңге мөлшерінде, ал қосылған құн
салығы 6878 млн теңге мөлшерінде аударылды. Республикалық бюджетке 24037
млн теңге (17159+6878) мөлшерінде салықтарды аудара отырып, облыс бюджеті
15010 млн теңге мөлшерінде субвенция алған. Біздің ойымызша, 24037 млн
теңгені алып алып, 15010 теңге мөлшерінде қайта қайтару орнына, салықтардың
сараланған нормативтерін тағайындау арқылы субвенцияларды қысқартуға
болады. Сәйкесінше, 11,5 қатынасындағы салықтар және трансферттер айналысы
қысқарады. Салықтық реттеуді мынадай критерийлерді ескеріп қолданған жөн:
- салықтарды әрбір аумақтық экономикалық, табиғи-климаттық, әлеуметтік
ерекшеліктерін ескеріп, саралап бөлу;
- салықтарды бюджет деңгейлері арасында бөлу кезінде: жан басына
шаққандағы кірістер, салық әлуеті, бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейі,
салық ауыртпалығы, бюджет шығындылығы индексі сияқты факторлар ескерілуі
қажет;
- қарастырылатын ұсыныстар бюджеттер арасындағы қаражат ағынын
төмендетуге бағытталуы қажет.
Шаруашылығының даму деңгейiнiң әр түрлiлiгiнен әрбiр жеке бюджеттiң
жергiлiктi түсiм көздерi (бекiтiлген кiрiстерi) бойынша кiрiстерiнiң
мөлшерi әр түрлi болады, сондықтан олардың тұрақтылығы бiркелкi емес.
Әрбiр әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктiң бюджеттерiн баланстандыру үшiн
кiрiс көздерiн икемдi оњтайландыру және бүкiл бюджет жүйесiн реттеу қажет.
Бюджеттiк реттеу ‰дерісінде осы мiндеттердi кезектi шешу әрбiр
бюджеттi табысты орындау үшiн маңызды орын алады. Жергiлiктi бюджеттердi
реттеу нысандары және әдiстерiн жетiлдiру екi негiзгi бағыттар бойынша
жүргiзiлуi қажет:
бiрiншiден, ұзақ уақыт ішінде пайдаланып келген салықтарды бөлу
нормативтерiн пайдалануды жетiлдiру жолымен;
екiншiден, жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс базаларын нығайту және
кеңейту жµніндегі шараларды єзірлеу жолымен.
Көптеген жағдайларда аудандар, қалалар, облыстар бюджеттерiн реттеу
жоспарларын құру кезiнде, мемлекеттiк салықтар және кiрiстерден пайыздық
бөлудi жоғарылату жолымен бюджеттердi баланстандыру мүмкiндiгi болғанның
өзiнде жеке төменгi бюджеттерге субвенциялар қарастырылады. Бюджеттердi
реттеудiң негiзгi және экономикалық негiзгi әдiсi аудандар, қалалар
аумақтарына түсетiн мемлекеттiк кiрiстер және салықтардан сараланѓан
пайыздық бөлу жүйесi болып табылатындығын естен шығармаған жөн. Ол тек
бюджеттердi баланстандыруға емес, сонымен қатар жергiлiктi билiк
органдарының мемлекеттiк кiрiстер жоспарын орындауға экономикалық
мүдделiлiгiн жоғарылатады. Бюджеттi реттеудiң басқа әдiстерiмен
салыстырғанда оның негiзгi ерекшелiгi осында. Ал субвенция беру әдiсiн тек
реттеушi салықтардың ењ жоѓары деңгейi бюджеттердi баланстандыруға
жеткiлiксiз болғанда пайдаланған жөн. Бiрақ бұл талап жиi сақталмайды.
3.2 Әр деңгейдегі бюджеттер арасында салықтарды бөлу механизмiн
жетiлдiру
Алдағы уаќытта мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бойынша шаралар
мемлекеттік функциялар тізбесін оңтайландыруға және оларды бюджетаралық
қатынастардың сәйкес моделін құрып, мемлекеттік басқарудың барлық
деңгейлері арасында тиімді бµлуге бағытталады.
Бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін қалыптастыру үшін:
1) Мемлекеттік басқару деңгейлеріне шығыс өкілеттіліктерді бекітуді
ықшамдау.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функцияларды бµлуден бастап,
бюджет деңгейлері бойынша шығыс өкілеттіктерді нақты шектеу және ықшамдау
қажет, бұл бірыңғай бюджеттік сыныптамада көрініс тапқан.
Шығыс өкілеттіктерді бµлу жүйелігін қамтамасыз ету үшін мына жағдайлар
ескерілуі қажет:
- белгілі мемлекеттік функцияларды орындау қарастырылатын заңдық
актілерде шығыс өкілеттіктерді бекіту үшін, басқару деңгейлері бойынша
мемлекеттік органдардың құзыры нақты анықталуы қажет;
- мемлекеттік басқарудың төменгі деңгейлеріне қосымша функциялар беру
жағдайында, оларды жүзеге асыру үшін, заңдық актілерде қосымша қаржылық
қаражаттарды беру бекітілуі қажет;
- жергілікті басқару деңгейлерінің, мемлекеттік биліктің жоғарғы
органдарымен нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау нәтижесінде пайда
болатын, жергілікті бюджет шығындарының орнын толыруға зањмен белгіленген
құқығы болуы қажет.
2) Мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша кіріс көздерін бµлу.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында шығыс өкілеттіктерін шектеуді
жүргізу нәтижесінде мемлекеттік басқарудың әр түрлі деңгейлерінің
функциялық ауыртпалығының өзгерісімен байланысты, бюджетаралық қатынастар
моделін қайта қарастыру қажеттігі пайда болады.
Биліктің барлық деңгейлерімен өкілеттіктерді және жауапкершіліктерді
дербес жүзеге асыру үшін бюджетаралық реттеудің сәйкес механизмі
анықталады.
Бұл кезде облыс–аудан деңгейінде салықтарды және бюджетаралық
трансферттерді бµлу мєселелері облыстармен қарастырылмауы қажет, ол өзінің
шешімін заңдық деңгейде табуы қажет, бұл елдің мемлекеттік құрылымының
унитарлық сипатына сай келеді.
Салықтарды тиімді бµлу бюджеттер дербестігіне қол жеткізу, сондай-ақ
салықтардың жоғары жиналғыштығын қамтамасыз ету үшін маңызды болып
табылады.
Осыған байланысты мемлекеттік басқару деңгейлеріне кіріс көздерін
бекіту кезінде шектеудің мынадай критерийлері ескерілуі қажет:
- түсімдердің тұрақтылығы – экономикалық құлдырау және өрлеуге аз
мөлшерде тәуелді болатын және түсімдері тұрақты сипатта болатын салықтар
жергілікті билік деңгейлерінде бекітілуі қажет. Өйткені басқарудың орталық
деңгейі елдегі экономикалық климатқа әсер ететіндіктен, ол экономикалық
құлдыраудың қаржылық салдарының негізгі ауыртпалығын алуы қажет;
- экономикалық тиімділік – түсім көлемі осы билік деңгейінің жұмыс
тиімділігіне байланысты болатын салықтар, биліктің әрбір деңгейінде
бекітілуі қажет;
- салық базасын бµлу біркелкілігі – салық базасын орналастыру
теңсіздігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым сәйкес салық жоғары деңгейде
енгізілуі қажет және берілген салықтық түсімдерді орталықтандыру үшін
алғышарттар жоғары. ¤њірлер арасында салықтар базасын бµлудіњ теңсіздігі,
µњірлердіњ бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестіру қажеттігін туғызады,
өйткені салықтық ресурстары бар аумақтардың тұрғындары, басқа аумақтар
тұрғындарына қарағанда жақсы жағдайда болады.
- әлеуметтік әділеттілік – қайта бµлушілік сипаттағы салықтарды
бюджеттік жүйенің неғұрлым жоғары деңгейлерінде бекіткен жөн;
- салық ауыртпалығының экспорты – ауыртпалығы берілген аумақтың
тұрғындарына және кәсіпорнына жатпайтын салықтарды биліктің жергілікті
деңгейіне бекіткен тиімсіз, өйткені мұндай жағдайда, бюджеттік қызметтерді
біреулер пайдаланады, ал бұл қызметтерді басќалары қаржыландырады, бұл
бюджеттік шығындардың тиімсіздігіне әкеледі;
- алымдар мен шығындардың бюджеттік сәйкестігі – мемлекеттік
органдармен көрсетілген қызметтер үшін төлемдерді көрсететін салықтық және
салықтық емес алымдар, осы қызметтер қаржыланатын бюджетке түсуі қажет.
Қазіргі кездегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы
кеңістікті фактормен, яғни жекелеген аумақтардың әлеуметтік-экономикалық
даму деңгейінің жоғары дәрежеде саралануымен шиеленіскен. Саяси-
экономикалық және әлеуметтік жағдайларға қатысты мемлекеттіњ жекелеген
аумақтардың дамуындағы біртектілікті қолдаудаѓы және әлеуметтік қамтамасыз
етудегі қажеттігі туады. Бірақ проблемалы аумақтарды қолдау мақсатында
ресурстарды аумақаралық қайта бөлу мүмкіндіктері шексіз емес. Сондай-ақ
қаражаттарды бай аумақтардан, кедей аумақтарға қайта бөлу әділеттілігі
туралы мәселе шығады. Қаржылық теңестіру стратегиясының әділеттілігі және
тиімділігі мәселесі бүкіл әлем үшін өзекті болып отыр.
Жергілікті бюджеттердің арасындағы қаржылық теңсіздіктерді шешу
мақсатында, біз трансферттерді ғана емес, сондай-ақ салықтарды, олардың
реттеушілік механизмін қолдануды ұсынамыз. Бұл теңестірудің қажеттігі бар
ма және ол әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді жақсартуға әкеле ме деген
сұрақтар туады. Көптеген авторлар экономикалық өсуді қаржылық теңестірумен
байланыстырады. Кейбір әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердіњ екінші бір
кµрсеткішке єсері төмендегі суретте келтірілген (13 сурет )
Сурет 13 – Аумаќтыњ даму дењгейініњ кµрсеткіштерге єсері
Аумақтық дамудың ассиметриясы жоғарыласа көрсеткіштердің төмендеуіне
әкеледі немесе керісінше ассиметрияның төмендеуі орта шаманың жоғарылауына
әкеледі. Яғни кейбір аумақтар өздерінің тиімділігін жоғарылатты, бұл орта
мәннің жоғарылауына әкелді және мемлекетке қаржылық ресурстардың бөлігін
нашар дамыған аумақтарға қайта бөлуге мүмкіндік берді, ал бұл ассиметрияның
төмендеуіне әкелді.
Сондыќтан, аумақтарды теңестіруге ұмтылу орталық саясатының басты
мақсаты болмауы қажет. Трансферттер көмегімен жергілікті бюджеттердің кіріс
базасын нығайту, көрсеткіштерін теңестіру олардың жан-жақты нашарлауын
шарттауы мүмкін. Сондықтан жоғарыда айтылғандардан негізгі қорытынды:
1) Аумақтық қаржылық саясаттың критерийі – теңестіру емес, тиімділік және
әлеуметтік-экономикалық игіліктерді жалпы жоғарылату;
2) Аумақтық теңестіру саясаты аумақтар арасындағы әлеуметтік-экономикалық
теңдікке қол жеткізуді тек ұзақ мерзімді үрдіс ретінде қарастырады.
Жергілікті бюджеттің дамуын қаржылық теңестірудің моделі мынадай тиімділік
және әділеттілік ќаѓидаттарына негізделеді:
- єрбір аумаќтыњ экономикалыќ µсуі жєне µз к‰штеріне с‰йене отырып дамуы
негізінде аумаќтар арасындаѓы саралану дењгейін тµмендету;
- мемлекеттіњ кедей аумақтар пайдасына бай аумақтардан ќаражат алудың
орнына кедей аумаќтарды қолдау және басқа аумақтар дамуы үшін қолайлы
жағдайларды сақтау арасында орынды ымыраға ұмтылуы;
- даму көздерін бұзбай ресурстарды аумақтар арасында бөлу механизмін
ќарастыру.
Шыѓыс Ќазаќстан облысы бойынша аумаќтар арасындаѓы єлеуметтік-
экономикалыќ тењдікке ќол жеткізу маќсатында салыќтыќ кірістерді бюджеттер
арасында саралап бµлу ±сынылады. Тµменгі бюджеттерді салыќтар кµмегімен
реттеп тењестіруді ќарастыратын н±сќа. Б±л н±сќа есептеулері жергілікті
бюджеттердіњ салыќтыќ єлуетін ынталандыруды ќамтамасыз етеді.
1) Жан басына шаќќандаѓы орта облыстыќ кірістер шамасын есептеу облыс
бойынша жалпы бюджет кірістерініњ облыстыќ т±рѓындар санына ќатынасы
ретінде аныќталады:
(3.2.1)
м±ндаѓы,
ЖКо – облыс бойынша жан басына кірістер;
Ко – облыс бойынша кірістер;
АСо – облыс бойынша адам саны.
2) Єрбір ауданныњ салыќтыќ кірістерініњ єрбір аудан бойынша т±рѓындар
санына ќатынасы ретінде єрбір ауданныњ жан басына шаќќандаѓы салыќтыќ
кірістерініњ шамасы есептеледі:
(3.2.2)
м±ндаѓы,
ЖКі – і аумаѓындаѓы жан басылыќ кіріс;
Кі – і аумаѓыныњ кірістері;
АСі – і аумаѓындаѓы адам саны.
3) Салыќтыќ реттеу нормативініњ басым бµлігін жан басына шаќќандаѓы орта
аудандыќ салыќтыќ кірісініњ шамасы (2) жан басына шаќќандаѓы орта
облыстыќ кірістер шамасыныњ 90 % нан тµмен аудандар алады.
(3.2.3)
М±ндаѓы,
ЖК‰лес – орта облыстыќ дењгеймен салыстырѓандаѓы і-аумаѓыныњ жан
басылыќ кірістерініњ ‰лесі;
4) Облыс аудандарын жан басылыќ кірістерініњ мµлшеріне ќарай 5 кластерге
бµлейік. Жан басына шаќќандаѓы орта аудандыќ кірістері жан басына
шаќќандаѓы орта облыстыќ кірістердіњ
- бірінші кластер – 110 %- дан жоѓары
- екінші кластер 90-110% ќ±райды
- ‰шінші кластер – 70-90 % ќ±райды
- тµртінші кластер – 50-70 % ќ±райды
- бесінші кластер – 50 % тµмен.
Берілген формулаларды ќолдана отырып есептеулер ж‰ргізейік (20-кесте).
Кейiнгi жылдары аумаќаралыќ єлеуметтiк-экономикалыќ сараланудыњ ныѓаюы
айќындалуда. 2004-2005 жылдары Шыѓыс Ќазаќстан облысы бойынша жан басына
шаќќандаѓы ењ жоѓары жєне ењ тµмен кµрсеткiштер арасындаѓы айырмашылыќ 4,3
есеге µскенiн байќауѓа болады.
20 кесте – ШЌО аумаќтары бойынша кірістермен ќамтамасыз етілу дењгейі
Облыс 2004 жыл 2005 жыл
аудандары
жєне
ќалалары
Кестеде жыл сайын облыстардыњ µздерін ќамтамасыз ету дењгейініњ
тµмендеуін байќауѓа болады. Жан басына шаќќандаѓы кірістеріне ќарай
кластерлеу негізіндегі аудандардыњ ‰лесін 21-кестеден кµруге болады.
Облыстыњ аудандары мен ќалалары топтастырылѓан єрбір кластер шегіндегі орта
жан басылыќ табыс мµлшері тµмендегі кестеде келтірілген. Кесте
мәліметтеріне сәйкес жалпы аумақтардағы өзін-өзі толығымен қамтамасыз
ететін аудандар саны төмендеуде, ал жағдайы нашар аудардар саны
жоғарылауда.
Сонымен, ±сынылатын єдістеме аудандардыњ кірістер сомасыныњ шыѓыстар
сомасына тењ болуына негізделеді. Б±л кезде салыќтыќ реттеудіњ тіркелген
нормативтерін бекіту кейбір аудандардыњ кірістерініњ орта облыстыќ
кірістерден артып кетуіне єкелетіндігін ескерген жµн. Орта жан басылыќ
кірістерініњ сомасы орта облыстыќ дењгейден тµмен аудандарды орта облыстыќ
дењгейге ішінара жаќындату м‰мкіндігі бар. Б±л кезде жекелеген аудандар
бойынша елеулі бюджет артыќшылыѓын немесе тапшылыѓын ќалыптастырмайтындай
етіп салыќтыќ бµлулер нормативтерін бекіту ќажет. Ол ‰шін салыќ єлуетін
баѓалау ќажет.
21 кесте Орта жанбасылыќ кірістеріне ќарай аумаќтарды кластерлеу
Кластерлеу шектері, Кластердегі Жалпы аумаќтар Орта жан басына
аумаќтар саны санындаѓы ‰лесі, %кірістері, тењге
1-ші – 110 % жоѓары 3 15,8 15117,0
2-ші – 90-100 % 5 26,3 9534,8
3-ші – 70-90 % 4 21,1 6746,7
4-ші – 50-70 % 5 26,3 5650,5
5-ші – 50 % тµмен 2 10,5 3506,1
Барлыѓы 19 100,0 -
Ескертпе Шыѓыс Ќазаќстан облысы мєліметтерініњ негізінде есептелген
Бюджетаралық қатынастарды реформалау барысында жергiлiктi
бюджеттердiң қаржылық негiздерiн нығайту жµнінде шаралар жүргiзу қажет,
маңызды түзетулер жергiлiктi деңгейлерге қаржылық көмектер ұсыну
механизiмiне, жүргiзiлуi қажет. Сәйкесiнше жергiлiктi деңгейлердiң салықтық
әлуетін анықтау арқылы, реттеушi салықтардың нормативтерiн әрбiр µњірдіњ
салықтық єлуетін ескере отырып саралы тағайындау қажет. Осыған орай салық
єлуетін қалыптастыру ‰дерісін, оны анықтау әдiстемесiн қарастырайық.
Ұсынылатын әдiстеме белгiлi формулаларды пайдалана отырып, салықтық
базалар негiзiнде жергiлiктi деңгейлердiң кiрiстiк мүмкiндiктерiн
объективтi өлшейтiн, көрсеткiштердi пайдалануға жүктеледi және жергiлiктi
деңгейлердiң табыстары өткен жылдардағы iс жүзiндегi түсiмдер бойынша емес,
салықтық базалардың мөлшерiне тәуелдi анықталады. Жергiлiктi деңгейлердiң
салықтық әлуеті облыс бойынша салықтардың жиналушылық коэффициентiн
пайдалана отырып, оның аумағында нақты жиналуы мүмкiн, күтiлетiн кiрiстер
көлемiн бағалау болып табылады.
Салық әлуетін қалыптастыру ‰дерісін мынадай негiзгi блоктарға бөлуге
болады.
Нормативтiк – салық салу базасын және салықтық мөлшерлемелерді
қалыптастыруды бейнелейтiн, салық заңдылығының негiзгi параметрлерiнiң
жиынтығы.
Экономикалық – салық ауыртпалығының көрсеткiштерiн бейнелейтiн,
салықтық базаны қалыптастырушы, экономиканың нақты секторының экономикалық
даму параметрлерiн шоғырландырады.
Бюджеттiк – бюджеттiк жүйенiң әр түрлi деңгейлерiне салықтарды
аудару көрсеткiштерiн бiрiктiредi. Қалыптастырушысы бюджеттер деңгейлерi
бойынша салықтарды бµлу нормативтерi болып табылады.
Салық әлуетін бағалауды мынадай реттiлiкпен iске асыру ұсынылады:
1) салық әлуетінің есептелуi жүргiзiлетiн негiзгi және басқа
салықтардың тiзiмi анықталады. Салықтардың негiзгi түрi бойынша салықтық
әлуеттің есебi салықтардың репрезентативтiк жүйе әдiсi көмегiмен
жүргiзiледi;
2) болжанатын жылға негiзгi салықтардың әрбiр түрi бойынша Қазақстан
Республикасының салық зањнамасына сәйкес салық базасының есебi жүргiзiледi;
3) i - аумаѓы үшiн болжанатын жылға салықтардың негiзгi түрлерi
бойынша салықтық әлует мынадай формула бойынша есептелуi мүмкiн:
(3.2.4)
мұндағы,
СЄiо – жергілікті бюджетке т‰сетін салықтардың негiзгi түрлерi бойынша
єрбір кластерге жататын қалалар және аудандардыњ салықтық єлуеті;
СБi( – о- салығы бойынша болжанатын салық салынатын база;
РМ( – о- салығының орта репрезентативтi мµлшерлемесі;
ЖК(– о- салығының жиналу коэффициентi;
Салықтардың негiзгi түрлерi бойынша орта репрезентативтiк салық
мµлшерлемесін әрбiр салық бойынша жеке мына формула бойынша анықтауға
болады:
(3.2.5)
мұндағы,
РМ( – о- салығы бойынша орта репрезентативтiк салық мµлшерлемесі;
ССi( – єрбір кластер бойынша аудандар жєне ќалалардыњ (кластер
м‰шелерініњ) негiзгi о-салығы бойынша есептелген салықтық сомасы;
СБi( – кластердегі о-салығының салықтық базасы;
Акциздер бойынша акцизделетiн тауарға бекiтiлген акциз мµлшерлемелері
қолданылады, жер қойнауын пайдалануға салық бойынша қазбалардың әрбiр
түрi бойынша мµлшерлемелер.
Негiзгi салықтардың әрбiр түрi бойынша жиналу коэффициентi ағымдағы
кезењ жағдайын ескерiп, базалық жылдың iс жүзiндегi көрсеткiшi негiзiнде
есептеледi:
(3.2.6)
ІТ( – базалық (ағымдағы) кезењде о - салығы бойынша iс жүзiндегi
түсiмдер
ЕС( – базалық (ағымдағы) кезењде о - салығы бойынша есептелген
салықтық түсiмдер.
4) Басқа салықтар бойынша салық әлуеті мына формула бойынша есептеледi
(3.2.7)
ССі кластер м‰шелерініњ ағымдағы жылдағы салықтардың республикалыќ
бюджетке аударылѓан салыќ түрлерi бойынша күтiлетiн салықтық алымдар
I- тұтынушылық бағаның өсу индексi.
5) Кластер м‰шелерініњ жиынтық салықтыќ әлуеті негiзгi және басқа
салықтар әлуетінің сомасына тең мына формула бойынша анықталады.
(3.2.8)
ЖСЄi – кластер м‰шелерініњ болжанатын жиынтық салықтық әлуеті
СЄi(- жергілікті бюджетке т‰сетін салықтардың негiзгi түрлерi бойынша
єрбір кластерге жататын қалалар және аудандардыњ салықтық єлуеті;
СЄi -салықтардың басқа түрлерi бойынша қалалар және аудандар,
облыстардың салықтық әлуеті.
Салықтық әлует қандай да бiр аумақтық кiрiс мүмкiндiктерiн сипаттайды
және облыстың салықтық ресурсы категориясына жататын салықтық кiрiстер
есебi кезiнде базалық негiз болып табылады.
Кластер м‰шелерініњ жиынтыќ салыќ єлуетіндегі республикалыќ бюджетке
кластер м‰шелері аударатын салыќ єлуеті 65 % дан асатын болса жєне б±л
3,4,5 кластерлерге жататын аумаќтар болса реттеуші салыќты сол кластерлерде
толыѓымен ќалдыру ±сынылады.
Ұсынылып отырған әдiстеме аумақтың экономикалық саясатының
ерекшелiктерiне сәйкес аумаќтыњ салықтық кiрiстерiн анықтаудағы салықтық,
экономикалық, қаржылық қызметтермен үйлесiмдiлiктi қамтамасыз етуге
мүмкiндiк бередi. Салықтық кiрiстердi салықтық әлует көрсеткiштерi
көмегiмен өлшеудiң мынадай ерекшелiктерi бар:
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының салықтық толық
түспеушiлiктi қысқартуға мүдделiлiгi жоғарылайды, өйткенi салықтардың
жиналушылығының төмендеуi жоғары бюджеттен қаржылық көмек мөлшерiнiң
жоғарылауымен µтелмейді.
- салық базасын пайдалануға қызығушылық артады, бұл негiзсiз салықтық
жеңiлдiк ұсынудан бас тартуға, тiркелмеген салық төлеушiлердi айқындауға
мүмкiндiк бередi.
Әдiстеме бюджеттiк болжау ‰дерісінде аумаќтыњ салықтың кiрiстерiн
болжау және бағалау үшiн және аумаќтар арасында қаржылық көмек
қаражаттарын, салықтарды неғұрлым объективтi бµлу үшiн арналған.
Ұзақ мерзiмдi негiзде бекiтiлетiн, Шығыс Қазақстан облысының
бюджетiне түсетiн кiрiстерден, барлық жергілікті өзін-өзі басқару органдары
үшiн бiрыңғай бөлудiң базалық нормативтерi белгіленеді, бұл тек аумақтардың
бiрыңғай көзқарасын ғана емес, сонымен қатар жергiлiктi бюджеттер
кiрiстерiнiң түсу тұрақтылығын қамтамасыз етедi.
Трансферттердiң есеп базасын анықтау кезiнде қаржылық көмектiң бµліну
объективтiгiн және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының кейбiр
ерекшелiктерiн ескертудi қамтамасыз ететiн, жиынтық шығындылық индексiне
түзетiлген. Бұл салықтар бойынша бересiнің қысқартылуын ынталандырады,
өйткенi оның төмендеуi келесi жылға қаржылық көмектi қысқартуға әкеледi,
сәйкесiнше, аумақтар, келесi жылға қаржылық көмектi қалай да қысқарту
салдарынсыз, өздерiнiң кiрiстерiн бересiн жинау есебiнен жоғарылата алады.
Салық әлуеті көрсеткiшiн есептеуде, алдағы жыл мәлiметтерiн пайдалану
алдағы жылға қаржылық көмек мөлшерiн өзгерту салдарынсыз, ағымдағы жылы
өзiнiң салықтық єлуетін жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.
Қаржылық көмек мөлшерiн анықтау кезiнде, қаржылық көмек алатын
жергілікті құрылымдардың жан басына шаққандағы бюджеттiк кiрiстерi
теңестiрiледi. Нәтижесiнде ағымдағы жылдыњ шығындарын төмендету, алдағы
жылғы қаржылық көмектiң мөлшерiн төмендетуге әкелмейдi, ал бұл бюджеттiк
шығыстардың шығындылығын төмендетудi ынталандырады және билiктiң
жергiлiктi органдарына үнемделген шығындардың бағыттарын дербес анықтауға
мүмкiндiк бередi. Өңірлердің бюджеттiк қамтамасыз етiлу деңгейiн теңестiру
үшiн бюджеттiк реттеу қаржыларының есебi олардың бюджеттiк қамтамасыз
етiлуiн салыстыру негiзiнде жүргiзiледi.
Өңірдің бюджеттiк қамтамасыз етiлуi (жан басына шаққандағы) аумақтық
құрылымның бюджеттiк қамтамасыз етiлу деңгейiн теңестiруге бағытталатын
аумақтардың салық әлуеті көрсеткішімен салыстырмалы шарттарға келтiрiледi.
Орта жылдық бюджеттiњ кiрiстерiн салыстырмалы түрге келтiру үшiн
олардың шамасы бюджеттiк шығындар индексiне түзетiледi. Бюджеттiк шығындар
индексi берiлген өңірдің жан басына шаққандағы бюджеттiк шығындардағы
қажеттiлiгiнiң жалпы облыстың барлық жергілікті құрылымдары бойынша жан
басына шаққандағы бюджеттiк шығындардағы қажеттiлiктерден қаншалықты жоғары
немесе төмен екендiгiн көрсетедi және төмендегі формула бойынша анықталады.
(3.2.9)
мұндағы, – і кластері бойынша бюджеттiк шығындар индексi
Шi – i кластерінің бюджеттiнiң сомалық шығындары
АСi – i кластерінің тұрақты тұрғындар саны
Шобл – облыстың сомалық бюджеттiк шығындары
АСобл – облыстың тұрақты тұрғындар саны
Аудандар бойынша бюджеттiк реттеу қаражаттарын бµлу мына реттiлiкпен
үш кезеңде жүргiзiледi:
а) ұзақ мерзiмдi негiзде реттеушi салықтардан бөлулердi облыстық
бюджеттен аудандар, қалалар бюджеттерiне беру;
б) ұзақ мерзiмдi негiзде берiлген реттеушi кiрiстерден басқа облыстық
бюджеттен аудандар, қалалар бюджеттерiне қосымша жыл сайынғы бөлу;
в) бюджеттiк қамтамасыз етiлу деңгейiн теңестiру үшiн аудандар
бюджеттерiне субвенциялар.
Кiрiстердi теңестiрудіњ бiркелкiлiк коэффициентi қолданылады.
Нәтижесiнде салықтардан бөлулер нормативін анықтау кезiнде, кiрiстердiң
жалпы шамасы, жан басына шаққандағы меншiктi кiрiстердiң шамасын ескерiп
теңестiрiледi. Соңғы көрсеткiш неғұрлым жоғары болса берiлген аумақтың жан
басына шаққандағы теңескен кiрiсi неғұрлым жоғары, яғни қаржылық көмек
тағайындалғаннан кейiн жан басына кiрiстер мөлшерi бойынша аумақтың орыны
өзгермейдi. Сонымен, аумақтың салықтық єлуетінің өсуiн ынталандыру
жүргiзiледi (ағымдағы жылдыњ салықтыќ әлуетінің өсуi келесi жылғы қаржылық
көмектiң бірегейлік қысқаруына әкелмейдi).
Жергiлiктi бюджеттi атқару ‰рдісінде, қаржылық көмек алатын аумақтың
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарымен, облыстық бюджетке енгiзiлуге
жататын, берiлген өңір аумаѓында жиналатын, кiрiстер есебiнен облыстың
бюджеттен трансферттер аудару туралы келiсiм жасалады. Бұл “салықтық
трансферт” деп аталады, және ол кезде облыстық бюджет кiрiстерiн
төмендетпей, жергiлiктi бюджеттер кiрiстерiн өсiруге қол жеткiзуге болады.
Аумақтардың қаржылық көмек алу формасын таңдау құқы пайда болады, салық
салу базасын жоғарылату және сәйкесiнше кiрiстердi көтеру ынталандырылады,
сонымен қатар қарама-қарсы қаржылық ағындар минималданады, қаржылық көмек
қаржы жылы ағымында бiркелкi түседi.
Жоғарыда айтылғандарды ескере және келтірілген формулаларды есептей
отырып, салықтарды оңтайлы бөлудің нормативтерін ұсынамыз. (22 кесте)
22 – кесте Кластерлер бойынша бюджеттер арасында салықтарды бөлудің
ұсынылатын нормативтері
Жалпы ШығыстаБюджет Жалпы БекітілСубвенцСалықтСубвенц
Кластерлесалық р шығындыкірістеген иялар арды иялар
р әлуеті көлемі лығы р, мың кірістемың бөлу өзгеріс
мың теңгемың индексітеңге р, мың теңге норматі, мың
ЖСӘі теңге БШИі теңге иві, %теңге
Ші
1 кластер11434146 88119990,89 75167414409287129525818 -
2 кластер4535085 54548340,98 31809851692196227384979 -
3 кластер1037237 31971561,1 1180537370442 2016619100 1349823
4 кластер526541,8 35251311,35 895742 182827 2629389100 2285675
5 кластер390369 26355451,38 556152 134610 2079393100 1823634
Ескертпе – ШҚО мәліметтері негізінде есептеліп ұсынылған
Кестеден көріп отырғанымыздай, бюджет шығындылығының деңгейі, яғни
берiлген кластер бойынша жан басына шаққандағы бюджеттiк шығындардағы
қажеттiлiгiнiң жалпы облыстың барлық жергілікті құрылымдары бойынша жан
басына шаққандағы бюджеттiк шығындардағы қажеттiлiктерден қаншалықты жоғары
немесе төмен екендігін көрсеткен. Неғұрлым нашар дамыған аудандар бойынша
бұл мөлшер жоғары, ал 1, 2 кластерлер бойынша төмен екендігін байқауға
болады. Жалпы 2005 жылы облыстың барлық аумақтары белгілі мөлшерде
субвенциялар алған, осы субвенциялар мөлшерін төмендету мақсатында
салықтарды бөлу нормативтері белгіленген. Осыған орай бюджетаралық
қатынастар мынадай қағидаттарға негiзделуi керек:
- реттеушi кiрiстердi тұрақты негiзде бекiту және сараланған
нормативтер бойынша бµлу;
- муниципалдық құрылымдардың бюджеттiк ќ±ќыќтарының теңдiгi;
- муниципалдық құрылымның ењ тµменгі бюджеттiк қамтамасыз етiлу
деңгейiн теңестiру.
Қазiргi уақытқа дейiн жергiлiктi қаржылар туралы заңдылықтарда ењ
тµмен бюджеттiк қамтамасыз етiлу нормативтерi белгіленбеген және ењ тµмен
бюджеттiк қамтамасыз етiлу ұғымы заңдылықтың қызмет етпейтiн нормасы болып
қалады. Осы себептен, Қазақстанның аумақтарының жан басына шаққандағы
бюджетiнiң үлес салмағы көрсеткiштерi әр түрлi.
Біздің ойымызша, салықтар бюджет деңгейлерi арасында үлестер бойынша
бµлінуі қажет. Бұл бюджет жүйесiн ықшамдайды.
Әрбiр бюджеттi реттеуде салықтық кірістерді бөлу пайыздарын қарастыру
кезiнде, аудан бойынша орта нормативтік бөлуден қаншалықты ауытқуға
болатындығын айтқындап алған жөн. Онымен аудан үшiн белгіленген бөлу
мөлшерiн сақтауға және реттеу жоспарларын қайта қарастыру жағдайларын
болдырмауға болады. Сондықтан әрбiр реттелетiн бюджет үшiн орта аудандық
пайыз бойынша реттеушi салықтардан бөлу сомасы саналады. Егер бөлу сомасы,
шығыстар және бекiтiлген кiрiстер арасындағы үзiлiстер сомасынан жоғары
болса, онда мұндай бюджеттерге, бөлулер пайызын төмендету қажет және
керiсiнше, егер бөлулер сомасы орта пайыз бойынша, бекiтiлген салықтармен
жабылуы қажет шығыстар сомасынан төмен болса, онда салықтар көмегімен
реттеуден бөлулер пайызын жоғарылату қажет. Қандай да бір бюджеттерге
бөлулер пайызын қаншалықты өзгерту қажеттiгi, бекiтiлген кiрiстермен
жабылмаған бюджет шығындары сомасын, орта аудандық пайыз бойынша реттеушi
кiрiстердiң жалпы сомасымен салыстыру жолымен анықталады. Мысалы үшiн,
қарастырылатын аудан бойынша (бекiтiлген кiрiстермен жабылмаған) шығыстар
сомасы 9,0 млн теңге, пайыздар бойынша орта аудандық бөлулердiң жалпы
сомасы 12 млн теңге десек, онда бұл жағдайда үзiлiс сомасы орта пайыздар
бойынша жалпы бөлу сомасының 75% құрайды (9 : 12 х 100) сондықтан орта
аудандық бөлу пайызын 75% төмендету қажет.
Шығыс Қазақстан облысы үшін облыстық бюджетаралық өзара
қатынастардың мынадай әдiстемесi ұсынылады:
Облыс бюджетiнiң қаржыларын бµлу аумақтар кiрiстерiн теңестiру
қажеттiгiнен iске асырылады.
Есеп базасы анықталады. Қаражаттарды объективтi бµлу және жергілікті
құрылымдар кiрiстерiнiң өсуiн ынталандыру мақсатында жергілікті құрылымның
салықтық әлуеті есеп базасына алынады. Жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарына трансферттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz