Жұмыссыздықты зерттеудің теориялық негіздері
1. КІРІСПЕ
2. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
3. НЕГІЗДЕРІ
4. Жұмыссыздық: түрлері, деңгейі мен құрылымы
5. Жұмыспен қамту саясаты: түрлері, мазмұны.
6. Өңірлік жұмыспен қамту саясатының ерекшеліктері
7. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ
8. ТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ
9. Қазақстанның еңбек рыногындағы жағдай
10. Қазақстандағы халықты жұмыспен қамту бағыттары.
11. Жұмыспен қамтуды реттеудің шетелдік тәжірибесі
12. ҚОРЫТЫНДЫ
2. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
3. НЕГІЗДЕРІ
4. Жұмыссыздық: түрлері, деңгейі мен құрылымы
5. Жұмыспен қамту саясаты: түрлері, мазмұны.
6. Өңірлік жұмыспен қамту саясатының ерекшеліктері
7. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ
8. ТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ
9. Қазақстанның еңбек рыногындағы жағдай
10. Қазақстандағы халықты жұмыспен қамту бағыттары.
11. Жұмыспен қамтуды реттеудің шетелдік тәжірибесі
12. ҚОРЫТЫНДЫ
Рыноктық қатынастарға көшу әлеуметтік – еңбек саласының мәселелерін жаңаша бағытта айқындады. Барлық еңбекке қабілетті халықты жұмыспен қамтамасыз ету мүмкін еместігі, жұмысшы күшінің тапшылығы жұмыс орындарының тапшылығымен ауысқандығы, бұрын біздің қоғамымызға жат құбылыс – жұмыссыздықтың пайда болғаны белгілі болды.
“Еңбек” ұғымымен қатар “ жұмыспен қамту” түсінігі өзекті сипат алды.
«Жұмыспен қамту» категориясының мазмұндық жағымен бірге жұмыспен қамтумен байланысты үдерістерді реттейтін және қызмет атқаратын мемлекеттік және мемлекеттік емес тұтас бір мекемелер жүйесі жедел дами бастады. Бұл құрылымдардың қызметінің жеделдігі мен кәсіптік білктілігінен халықтық шаруашылық үдерістер тәуелді болды: еңбек рыногының қызмет етуі, кадрларды дайындау мен кәсіптік біліктілігін көтеруді қамсыздандыру, жұмысшы күші мен жұмыс орындарының ұдайы өндірісі, қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті реттеу және т.с.с. Бұл қызметтерді жүзеге асырудың табыстылығы жоғарыда аталған құрылымдардың қызметкерлерінен “еңбек” және “жұмыспен қамту” түсініктерінің обьективті ара қатынасын дұрыс түсінуге, атап айтқанда, олардың теңдігін емес, сәйкессіздігін дәлелдеуге негізделген кәсіптік білім мен бейімді талап етеді. Алайда жұмыспен қамту мен еңбек ұғымдары – синоним емес. Еңбек – бұл тәуліктің белгілі бір шеңберінде жұмыс уақытында өтетін қызмет. Кез келген қызмет түрі сияқты еңбек үзіледі, ол үздіксіз басқа бір қызмет түрімен ауысып отырады, демалыспен ауысады. Тіпті ішкі өндірістік еңбек үдерісінде еңбекке тек өндіріс уақытының бір бөлігі – жұмыс кезеңі тиесілі болады.
Жұмыспен қамтылу, еңбектен айырмашылығы, қызмет емес, эконимикалық және құқықтық болатын, еңбеккерді белгілі бір жұмыс орнындағы еңбек кооперациясына қосуға байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Еңбеккер шаруашылық кешенінің қандай да бір ішкі жүйесінде қалғанға дейін бұл қатынастар үздіксіз сипатта өрбиді. Жұмыспен қамтылған болып есептелу үшін адамға қандай да бір жұмыс орынмен байланысты болуы керек - өндірістік ұжымның мүшесі болу, жеке еңбек қызметі тәртібімен жұмыс істеу, жеке кәсіпкерлікпен айналысу және т.б. Жұмыспен қамтылған адамның статусы адам берілген уақытта жұмыс істеп жатыр ма, спортпен айналысып жатыр ма, демалып жатыр ма оған тәуелді емес.
Жұмыспен қамтылудың тиімділігі – еңбек тиімділігіне қарағанда кең категория болып табылады. Соңғысын есептеу үшін еңбек шығынын еңбек қызметінің жағдайын ұдайы өндіруге кеткен шығындармен салыстыру жеткілікті. Шығындар мен нәтижелердің сандық бағалауы қиындық туғызбайтындықтан, еңбек өнімділігін есептеу де қиын емес.
“Еңбек” ұғымымен қатар “ жұмыспен қамту” түсінігі өзекті сипат алды.
«Жұмыспен қамту» категориясының мазмұндық жағымен бірге жұмыспен қамтумен байланысты үдерістерді реттейтін және қызмет атқаратын мемлекеттік және мемлекеттік емес тұтас бір мекемелер жүйесі жедел дами бастады. Бұл құрылымдардың қызметінің жеделдігі мен кәсіптік білктілігінен халықтық шаруашылық үдерістер тәуелді болды: еңбек рыногының қызмет етуі, кадрларды дайындау мен кәсіптік біліктілігін көтеруді қамсыздандыру, жұмысшы күші мен жұмыс орындарының ұдайы өндірісі, қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті реттеу және т.с.с. Бұл қызметтерді жүзеге асырудың табыстылығы жоғарыда аталған құрылымдардың қызметкерлерінен “еңбек” және “жұмыспен қамту” түсініктерінің обьективті ара қатынасын дұрыс түсінуге, атап айтқанда, олардың теңдігін емес, сәйкессіздігін дәлелдеуге негізделген кәсіптік білім мен бейімді талап етеді. Алайда жұмыспен қамту мен еңбек ұғымдары – синоним емес. Еңбек – бұл тәуліктің белгілі бір шеңберінде жұмыс уақытында өтетін қызмет. Кез келген қызмет түрі сияқты еңбек үзіледі, ол үздіксіз басқа бір қызмет түрімен ауысып отырады, демалыспен ауысады. Тіпті ішкі өндірістік еңбек үдерісінде еңбекке тек өндіріс уақытының бір бөлігі – жұмыс кезеңі тиесілі болады.
Жұмыспен қамтылу, еңбектен айырмашылығы, қызмет емес, эконимикалық және құқықтық болатын, еңбеккерді белгілі бір жұмыс орнындағы еңбек кооперациясына қосуға байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Еңбеккер шаруашылық кешенінің қандай да бір ішкі жүйесінде қалғанға дейін бұл қатынастар үздіксіз сипатта өрбиді. Жұмыспен қамтылған болып есептелу үшін адамға қандай да бір жұмыс орынмен байланысты болуы керек - өндірістік ұжымның мүшесі болу, жеке еңбек қызметі тәртібімен жұмыс істеу, жеке кәсіпкерлікпен айналысу және т.б. Жұмыспен қамтылған адамның статусы адам берілген уақытта жұмыс істеп жатыр ма, спортпен айналысып жатыр ма, демалып жатыр ма оған тәуелді емес.
Жұмыспен қамтылудың тиімділігі – еңбек тиімділігіне қарағанда кең категория болып табылады. Соңғысын есептеу үшін еңбек шығынын еңбек қызметінің жағдайын ұдайы өндіруге кеткен шығындармен салыстыру жеткілікті. Шығындар мен нәтижелердің сандық бағалауы қиындық туғызбайтындықтан, еңбек өнімділігін есептеу де қиын емес.
1. Антосенков Е.Г. От обслуживания безработицы к адактивной государственной политике занятости // ЭКО. –1999-№ 2. С.123-126
2. Белова В.Л. Введение в макроэкономику. Безработица. // Социально –политический журнал – 1998- №1.С.63-75
3. 2007 жылғы 15 мамырдағы №251-ІІІ Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі.
4. Қазақстан Респу1бликасы Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы N 836 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасына шетелдiк жұмыс күшiн тартуға квота белгiлеу ережесi, жұмыс берушілерге рұқсат берудiң шарттары мен тәртiбi.
5. Винокуров Г.А. За цивилизационный рынок труда. // ЭКО. –1999- №2. С.115-116
6. Долан Э.Дж. Макроэкономика. Спб. , 1994.-С.408.Занятость и рынок труда: новые реалии социальных приоритетов.Перспектива.
7. Дунаева Н.А. Молодежь на рынке труда // Вопросы экономики.-№ 12, 2001-С.81-90
8. Заславский И.К. О цене труда и безработицы. // Вопросы экономики.- 1999- №1 С. 53-58
9. Казанцев Б.Н. Проблемы занятости городского населения // Экономика и жизнь. 2001. № 5.С. 78-82
10. Колесникова О. Об оценке эффективности работы службы занятости // Человек и труд. –2002- №5С.55-56
11. Котляр А.Э. Теоритические проблемы занятости остаются актуальными // Человек и труд.- 1996.-№5
12. Байсалаков А. Об опыте работы Карагадинской области по организации трудоустройства безработных // Вопросы труда и социального обеспечения. –2002-№12.С25-26.
13. Никифорова А.А . Уровень безработицы как ее считать? // Социологический журнал. –1999.-№ 12.С.11-14
14. Соколова Г.Н. Социальные издержки безработицы и пути ее снижения// Социологические исследования. –2002- №9.С.19-24
15. Уильямс К. О классовом характере безработицы и путях ее снижения // Социологические исследования.-2001- №3.С. 67-75
16. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің web-порталындағы (www.stat.kz) мәліметтер.
17. Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің жылнамасы, 2007 жыл.
18. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің web-порталындағы (www.enbek.kz) мәліметтер.
2. Белова В.Л. Введение в макроэкономику. Безработица. // Социально –политический журнал – 1998- №1.С.63-75
3. 2007 жылғы 15 мамырдағы №251-ІІІ Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі.
4. Қазақстан Респу1бликасы Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы N 836 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасына шетелдiк жұмыс күшiн тартуға квота белгiлеу ережесi, жұмыс берушілерге рұқсат берудiң шарттары мен тәртiбi.
5. Винокуров Г.А. За цивилизационный рынок труда. // ЭКО. –1999- №2. С.115-116
6. Долан Э.Дж. Макроэкономика. Спб. , 1994.-С.408.Занятость и рынок труда: новые реалии социальных приоритетов.Перспектива.
7. Дунаева Н.А. Молодежь на рынке труда // Вопросы экономики.-№ 12, 2001-С.81-90
8. Заславский И.К. О цене труда и безработицы. // Вопросы экономики.- 1999- №1 С. 53-58
9. Казанцев Б.Н. Проблемы занятости городского населения // Экономика и жизнь. 2001. № 5.С. 78-82
10. Колесникова О. Об оценке эффективности работы службы занятости // Человек и труд. –2002- №5С.55-56
11. Котляр А.Э. Теоритические проблемы занятости остаются актуальными // Человек и труд.- 1996.-№5
12. Байсалаков А. Об опыте работы Карагадинской области по организации трудоустройства безработных // Вопросы труда и социального обеспечения. –2002-№12.С25-26.
13. Никифорова А.А . Уровень безработицы как ее считать? // Социологический журнал. –1999.-№ 12.С.11-14
14. Соколова Г.Н. Социальные издержки безработицы и пути ее снижения// Социологические исследования. –2002- №9.С.19-24
15. Уильямс К. О классовом характере безработицы и путях ее снижения // Социологические исследования.-2001- №3.С. 67-75
16. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің web-порталындағы (www.stat.kz) мәліметтер.
17. Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің жылнамасы, 2007 жыл.
18. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің web-порталындағы (www.enbek.kz) мәліметтер.
КІРІСПЕ
Рыноктық қатынастарға көшу әлеуметтік - еңбек саласының мәселелерін жаңаша бағытта айқындады. Барлық еңбекке қабілетті халықты жұмыспен қамтамасыз ету мүмкін еместігі, жұмысшы күшінің тапшылығы жұмыс орындарының тапшылығымен ауысқандығы, бұрын біздің қоғамымызға жат құбылыс - жұмыссыздықтың пайда болғаны белгілі болды.
"Еңбек" ұғымымен қатар " жұмыспен қамту" түсінігі өзекті сипат алды.
Жұмыспен қамту категориясының мазмұндық жағымен бірге жұмыспен қамтумен байланысты үдерістерді реттейтін және қызмет атқаратын мемлекеттік және мемлекеттік емес тұтас бір мекемелер жүйесі жедел дами бастады. Бұл құрылымдардың қызметінің жеделдігі мен кәсіптік білктілігінен халықтық шаруашылық үдерістер тәуелді болды: еңбек рыногының қызмет етуі, кадрларды дайындау мен кәсіптік біліктілігін көтеруді қамсыздандыру, жұмысшы күші мен жұмыс орындарының ұдайы өндірісі, қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті реттеу және т.с.с. Бұл қызметтерді жүзеге асырудың табыстылығы жоғарыда аталған құрылымдардың қызметкерлерінен "еңбек" және "жұмыспен қамту" түсініктерінің обьективті ара қатынасын дұрыс түсінуге, атап айтқанда, олардың теңдігін емес, сәйкессіздігін дәлелдеуге негізделген кәсіптік білім мен бейімді талап етеді. Алайда жұмыспен қамту мен еңбек ұғымдары - синоним емес. Еңбек - бұл тәуліктің белгілі бір шеңберінде жұмыс уақытында өтетін қызмет. Кез келген қызмет түрі сияқты еңбек үзіледі, ол үздіксіз басқа бір қызмет түрімен ауысып отырады, демалыспен ауысады. Тіпті ішкі өндірістік еңбек үдерісінде еңбекке тек өндіріс уақытының бір бөлігі - жұмыс кезеңі тиесілі болады.
Жұмыспен қамтылу, еңбектен айырмашылығы, қызмет емес, эконимикалық және құқықтық болатын, еңбеккерді белгілі бір жұмыс орнындағы еңбек кооперациясына қосуға байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Еңбеккер шаруашылық кешенінің қандай да бір ішкі жүйесінде қалғанға дейін бұл қатынастар үздіксіз сипатта өрбиді. Жұмыспен қамтылған болып есептелу үшін адамға қандай да бір жұмыс орынмен байланысты болуы керек - өндірістік ұжымның мүшесі болу, жеке еңбек қызметі тәртібімен жұмыс істеу, жеке кәсіпкерлікпен айналысу және т.б. Жұмыспен қамтылған адамның статусы адам берілген уақытта жұмыс істеп жатыр ма, спортпен айналысып жатыр ма, демалып жатыр ма оған тәуелді емес.
Жұмыспен қамтылудың тиімділігі - еңбек тиімділігіне қарағанда кең категория болып табылады. Соңғысын есептеу үшін еңбек шығынын еңбек қызметінің жағдайын ұдайы өндіруге кеткен шығындармен салыстыру жеткілікті. Шығындар мен нәтижелердің сандық бағалауы қиындық туғызбайтындықтан, еңбек өнімділігін есептеу де қиын емес.
Жұмыспен қамту тиімділігін есептеу көптеген факторларды есептеуді, оның ішінде экономикалық, әлеуметтік, заңдылық факторларды есептеуді қарастырады. Жұмыспен қамту тиімділігін есептеуде жасырын және анық жұмыссыздық деңгейіне, еңбекақы өлшемі мен оны ұйымдастыруға, жұмыс орыны жоғалтқан және еңбек қабілеттлігін жоғалтқан жағдайда әлеуметтік қамсыздандыру тәртібіне тәуелді қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың дәрежесі ескеріледі. Оларды бағалау жүйесіне енгізу жұмыспен қамтуды сандық бағалауда қиындықтар туғызады. Жұмыспен қамту еңбекпен сәйкес келмесе де бұл категориялар өте тығыз байланысты.
Халықты жұмыспен қамту мәселесін шешу үдерісінде бұрынғы КСРО- ның көптеген мемлекеттері бірдей қиындықтарға кездесті. Жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы, қоғамды демократияландыру халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті жаңаша реттеуді талап етті. Мемлекеттердің жаңа басшылығының алдында жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы тұрды. Алғашқы кезде жұмыссыздық экономиканың дамуына оң әсерін тигізді: өндірісте қысқарған адамдардың орнына білікті және жауапкершілікті еңбеккерлер келді, өндіріс өнімділігі артты. Сонымен бірге жұмыссыздықтың теріс салдары да өсті, қылмыстың өсуі, мемлекеттік бюджеттен түрлі әлеуметтік төлемдер ретінде кетіп жатқан қаржының қомақты бөлігін жоғалту және т.б.
Сондықтан да жұмыссыздық деңгейін қысқартып оны дамыған рыноктық экономикалық елдердің деңгейіне жеткізу қажеттілігі туындады. Ол үшін халықты жұмыспен қамтуды ынталандырудағы мемлекеттік саясатты жетілдіру керек.
Курстық жұмыстың мақсаты - жұмыспен қамту саясатының мазмұны мен мәнін, оның экономикада қолданылатын үлгілерін және шет елдерде қолданылу тәжірибесін, біздің еліміздегі қазіргі күні жұмыспен қамту саятсатының ерекшеліктеріне тоқталып, талдау жасау болып табылады. Әдістемелік негіз ретінде жұмыспен қамту, жұмыссыздық жайындағы экономикалық отандық және шет елдік авторлардың әдебиеттері, қазақстандық экономикалық басылымдар және республикалық статистикалық агенттіктің деректері пайдаланылды.
Құрылымы жағынан курстық жұмыс екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Жұмыссыздық: түрлері, деңгейі мен құрылымы
Экономиканың дамуы қолда бар ресурстардың және де ең алдымен жұмысшы күшінің қаншалықты тиімді пайдаланылуымен сипатталады. Жұмыспен қамтуды қамсыздандыру - экономикалық саясаттың маңызды мақсаты. Жалпы рыноктық экономикаға жылдан-жылға саны өзгеріп отыратын жұмыссыздық тән болып табылады. Дж. М. Кейнстің ойынша, капитализм тұсында толық жұмыспен қамсыздандыратын ешқандай тетік жоқ, экономика біршама жұмыссыздық деңгейінде теңестірілуі мүмкін.
Еңбек рыногы (жұмысшы күші) - қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси өмірінің маңызды және көп жоспарлы саласы болып табылады. Еңбек рыногында жұмысшы күшінің құны бағаланады, она жалдаудың шарттары анықталады, сонымен бірге жалақысының деңгейі, білімі алу мүмкінідігі, кәсіби тұрғыдан өсуі, жұмыспен қамту кепілдігі анықталады.
Еңбек рыногы жұмыспен қамту динамикасындағы бірқатар қарқындарды, оның негізгі құрылымдарын яғни қоғамдық еңбек бөлінісіндегі қарқындарды, жұмысшы күшінің шоғырлануын, жұмыссыздықтың ауқымы мен динамикасын айқындайды.
Толық емес жұмыспен қамту - бұл орындалатын жұмыс барысында индивидтің біліктілігі мен кәсіптік дайындығын толық пайдалануды талап етпейтін, оның күтулеріне сәйкес емес және жұмысты орындаған жағдайда алатын жалақыны бере алмайтын жағдай.
Экономикалық және әлеуметтік әдебиеттерде жұмыссыздыққа мынадай анықтама беріледі:
Жұмыссыздық - халықтың экономикалық белсенді бөлігі немесе жұмысшы күшінің бір бөлігі тауарлар мен қызметтердің өндірісінде қатыспауы. Жұмыссыздар да жұмыспен қамтылғандармен бірге елдің жұмысшы күшін құрайды.
Жұмыссыздық - жұмыс істегісі келетін экономикалық белсенді халықтың халықтың өз жұмыс күшін пайдалана алмайтын экономикадағы құбылыс. Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтамасы бойынша жұмыссызға жатады:
oo берілген уақытта жұмыс істемейтін;
oo нақты және белсенді түрде жұмыс іздеп жүрген;
oo берілген уақытта жұмыс істеуге дайын индивидтер.
Осылайша, жоғарыда айтылғандар негізінде жұмыссыздыққа түсініктеме беруге тырысайық. Нақты экономикалық өмірде жұмыссыздық жұмысшы күшіне ұсыныстың оның сұранысынан артып кетуін айтамыз. Жұмыссызға, дамыған елдердің статистикасы бойынша олардың жұмыспен қамту статусына байланысты уақытта жүргізілген сұрауда жұмыспен қамтылмаған, алдағы төрт аптаның ішінде жұмыс іздеуге әрекеттенген және еңбек биржасында тіркелген адамдар жатады.
Жұмыссыздықтың ұзақтығы - талданған кезең соңында жұмыссыз статусына ие тұлғалардың жұмыс іздеуінің орташа ұзақтығы болып табылады. Ұзақтығы бойынша жұмыссыздық уақытша (4 айға дейін) және хроникалық (1 жылдан артық) болып бөлінеді. Жалпы жұмыссыздық деңгейі - жұмыссыздыр санының экономикалық белсенді халықтың санына пайыз түрінде көрсетілген қатынасы.
Қазіргі заманғы батыс экономикалық ғылымы жұмысссыздықтың төрт түрін бөліп көрсетеді.
Фрикциондық жұмыссыздық жұмыс іздеумен немесе күтумен байланысты. Кей адамдар жұмыс орындарын кәсіптік бағытының өзгеруіне, тұрғылықты мекен-жайының өзгеруіне байланысты немесе басқа фирмаларда жақсы қызметке ауысуына байланысты ерікті түрде ауыстырады. Келесілері жаңа жұмыс орындарын фирманың банкротқа ұшырауына байланысты немесе жұмыстан шығып қалуына байланысты іздейді. Үшіншілері уақытша маусымдық жұмыстан айырылады. Жастар жұмыс орындарын бірінші рет іздейді. Бұлардың барлығы жұмыс тауып орналасқанда, олардың орнына жаңа дамдар жұмыссыздықтың осы түрін ай сайын толықтырып келіп отырады. Фрикциондық жұмыссыздық еңбек рыногының икемсіздігін көрсетеді, жұмыс орындары мен бос жұмыс орындары туралы ақпараттарды тарату жүйесі жетілдірілмеген, ал жұмысшылардың географиялық орын ауыстыруы жедел өтпейді. Қолайлы жұмыс орнын іздеу белгілі бір уақыт пен күшті талап етеді. Фрикциондық жұмыссыздық еңбеккерлерге еңбек жағдайын жақсартып, жоғары еңбекақыны табуға мүмкіндік береді.
Мазмұны жағынан мұндай жұмыссыздықты ерікті жұмыссызыдыққа жатқызуға болады. Фрикциондық жұмыссыздық сауықтырылған экономиканың тиісті салдары болып табылады.
Құрылымдық жұмыссыздық салалар, өңірлер бойынша еңбекке деген сұраныстың құрылымының өзгеруімен және жұмысшы күшінің құрылымы мен еңбеккерлердің белгілі қасиеттері және белгілі бір кәсіптік талаптары бар бос орындар арасындағы сәйкестікті орнату үшін белгілі бір уақыттың қажеттілігімен байланысты. Технологиялық бетбұрыстар барысында бір мамандықтарға сұраныс кемиді немесе жойылады, басқаларына артады, жұмыс орындарының географиялық бөлінісі өзгереді. Мысалы, дербес компьютерлердің енгізілуі жазу машинкаларына сұранысты қысқартты, ол жазу машинкаларын шығаратын өндірістік кәіспорындардағы еңбекке сұранысты қысқартты. Сонымен қатар электрондық өнеркәсіптегі еңбекке сұранысты арттырды. Түрлі өңірлер түрлі тауарлар шығарады, еңбекке деген сұраныс бір өңірде қысқарса, келесілерінде артуы мүмкін. Егер фрикциондық жұмыссыздардың пайдалана алатын бейімі бар болса, құрылымдық жұмыссыздар қайта дайындықсыз, қосымша оқытусыз, мекен-жайын өзгертусіз жұмыс таба алмайды. Құрылымдық өзгерістер тұрақты түрде болып тұратындықтан, жұмысшыларға жұмыс ауыстыруға белгілі бір уақыт қажет болғандықтан, құрылымдық жұмыссыздық тұрақты нышанда болуы мүмкін.
Құрылымдық жұмыссыздар біліктілігінің жетіспеуінен, жынысы жағынан, этникалық белгісі бойынша, жасы немесе мүгедектігіне байланысты жұмыс орнын алуда қиыншылықтарға кездесуі мүмкін. Тіпті жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі жағдайында құрылымдық жұмыссыздар арасында жоғары жұмыссыздық деңгейі сақталады.
Циклдық жұмыссыздық экономикалық циклдың жалпы шығындардың сәйкесіздігімен ерекшеленетін құлдыраумен туындайды. Тауарлар мен қызметтерге деген жиынтық сұраныс қысқарса, жұмыспен қамту төмендейді де жұмыссыздық өседі. Құлдырау - іскерлік белсенділіктің циклдық төмендеуі, оның нәтижесінде адамдар сұраныс қайтадан өсіп, іскерлік белсенділік артқанша жұмыс орнын жоғалтады.
Күту жұмыссыздығы жалақының қатаңдығы мен осыдан келіп туындайтын жұмыс орнының жетіспеушілгінің нәтижесі болып табылады.
Рыноктың теңестірілген үлгісінде жалақы сұраныс пен ұсынысты теңестіре отырып, өзгереді. Алайда іс жүзінде жалақы икемді емес және еңбек ұсыныс оған сұраныстан артық болған деңгейде тұрады. Фирмаларға барлығына бірдей жете бермейтін жұмыс орындарын бөлуге тура келеді. Сондықтан да нақты жалақының қатаңдығы жұмысқа орналасу мүмкіндігінің көрсеткішін қысқартады, жұмыссыздық деңгейін арттырады.
Жалпы алғанда, жұмыссыздық деңгейі өз еңбегін ұсынатындармен қатарғ еңбекке сұраныс жасайтындардың шешімдерінің кешенінен құралады. Олардың барлығы да қандай да бір шешімді қабылдағанда мүмкін болатын пайдамен бірге шығындарды да ескереді. Жұмыссыздық деңгейі мен өсу қарқыны жұмыс орындарының жетіспеушілігін және жұмыс іздеудегі аталған пайдалар мен шығындардың бағасын бейнелейді. Жұмыс орынан келісу шығыны және онан бас тарту шығыны түрлі факторларға тәуелді, мысалы, жасы, жынысы, өтілі, біліктілігі, қандай да бір мамандық топқа жататындығы, негізгі жұмысымен байланыссыз табыс көзі және т.б.
Сонымен бірге жұмыспен қамту орнына бармайтын тіркелмеген жұмыссыздар саны да артуда. Олар ресми емес түрде жұмыс тауып, табыс табады. Ол мемлекеттік статистика жүргізуге мүмкіндік бермейді және басқару органдарына бақылауды күшейтуді талап етеді.
Тіркелген және тіркелмеген жұмыссыздардың ерекшеліктері мен белгілері ұқсас болумен қатар, өзгешеліктері де бар. Олар жасы жағынан ұқсас (орташа жасы 30-39 жас), сол сияқты отбасылық жағдайы да ұқсас болып келеді. Сонымен бірге жұмыспен қамту ұзақтығы, жұмыс іздеу ұзақтығы, салалық және мамандық - қызметтік тұрғыдан, жұмыссыздық себебі жағынан да ұқсас болып келеді.
Алайда олардың арасында жынысы жағынан біршама айырмашылықтар бар, егер тіркелген жұмыссыздар арасында - 10% ерлер, және 90% әйелдер болса, тіркелмеген жұмыссыздар арасында - 56,6% ерлер, 43,4% әйелдер бар. Білімі жағынан да айырмашылықтар бар, мысалы, тіркелген жұмыссыздар арасында - 13 - жоғары білімді, 14 - арнайы орта білімді, 13- жалпы орта білімді болса, тіркелмегендер арасында - 14 , 13, 25 тиісінше. Тіркелген жұмыссыздардың білім деңгейі тіркелмегендерге қарағанда жоғары екені анық.
Жұмыссыздардың 23 бөлігі материалдық өндіріс саласынан шыққандар, 13 өндірістік емес салада жұмыс істегендер. Сол сияқты жұмыссыздар арасында ұзақ уақыт жұмыс істемеуі себепті кәсіптік біліктілігін жоғалтқандар саны көп, олар үшін мазмұны жағынан мақсатты бағытталған және жүйелі әлеуметтік қалпына келтіру бағдарламаларын өңдеп, жүзеге асыру қажет.
Тіркелген жұмыссыздық деңгейі еңбекке қабілетті халыққа қатысты - 1,5 % құраса, тіркелмегендер- 5,5 % құрайды.
Еңбек рыногы - рыноктық экономиканың аса күрделі элементерінің бірі. Мұнда еңбектің құнын және оның қызмет ету шарттарын анықтауда тек жұмысшы мен жұмыс берушінің мүдделері айқындалып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік - экономикалық құбылыстар бейнеленеді. Экономиканың қаншалықты деңгейде тиімді қызмет етуі, экономикалық циклдың қандай фазасында болуы, рыноктың негізгі субьектілері - жұмысшы мен жұмыс берушінің орнына байланысты жұмысшы күшіне деген сұраныс пен ұсыныс, яғни жұмыссыздық деңгейі анықталады.
Жалпылама тұрғыдан алғанда, еңбек рыногы - тауар - ақша қатынастары шартында жалдамалы еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың нақты жүйелерінің көрінісі болып табылады және рыноктық экономиканың ұсыныс және сұраныс заңдары негізінде қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Еңбек рыногының негізгі элементтері: еңбекке сұраныс және ұсыныс, еңбек рыногының коньюнктурасы, жұмысшы күшінің құны, жұмысшы күші қоры.
Еңбекке сұраныс - еңбек рыногындағы жұмысшы қажеттілігінің қоғамдық құралының көлемін және олардың тиісті өндіріс құралдарымен, еңбек ақы қорларымен, өмірге қажетті жабдықтармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Еңбек ұсынысы - жалдамалы жұмысқа ынталы, қажетсінетін адамдардың саны мен құрамын, еңбекке қабілеттілігін айқындайды. Еңбекке сұраныс пен жұмысшы күшінің ұсынысының өзара қатынасы нақты экономикалық және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, жұмысшы күші құнының қозғалысы және халықтың тұтыну дәрежесі бойынша қалыптасып еңбек рыногының коньюнктурасын жасақтайды.
Еңбек рыногының коньюнктурасы - жұмыспен қамту баламалылығы мен еңбек рыногын реттеу моделін таңдау кезінде есепке алынуға тиісті еңбектің маңызды сипаттамасы. Ол көптеген факторлардың әсер етуміен қалыптасады және жиыетық теңдікте тұрақты көп еңбек шығынды немесе еңбектің жетіспеушілігін байқатады. Сонымен қатар жалдамалы қызметкерлер ретіндегі халықтың әртүрлі топтарының бірдей бірдей жағдайда емес екендігін көрсетеді. Іс жүзінде жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсыныстың жалпы және құрылымдық теңдігіне жету өте қиын. Еңбек рыногының коньюнктурасы жұмысшы күшінің құнына тікелей әсер етеді. Ол өз кезегінде жүзеге асырылып, рыноктық бағаға байланысты өзгеріп отырады.
Еңбек рыногындағы тепе-теңдік сұраныс пен ұсыныстың көмегімен белгіленеді. Еңбекке деген сұраныс мөлшері жалақы мөлшерінен кері пропорционалды байланыстылықта болады. Жалақы мөлшері көтерілген кезде фирмалар рыноктық тепе - теңдікті сақтау мақсатында жұмысшы күшіне сұранысты төмендетуі қажет, ал жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке сұраныс артады. Жұмысшы күшіне деген ұсыныс нақты байланысқа әрекет етеді. Қоғамдағы еңбекке деген ұсыныс төмендегідей факторлармен анықталады:
-тұрғындардың жалпы санымен;
-жалпы тұрғындар санындағы жұмыс істейтіндер санымен;
-жыл немесе апта бойында жұмысшының атқаратын орташа сағат мөлшерімен;
-жұмысшының жұмсайтын еңбегінің сапасы, саны және біліктілігімен.
Жұмыссыздықтың әлеуметтік салдары - бұл эмоционалдық, қаржылық, отбасылық, медициналық және саяси салдар болып табылады. Жұмыссыздықтың эмоционалдық салдарына адамның өзін - өзі төмен бағалауы, депрессияны, өзіне өзі қол жұмсауын, стационарда психиатриялық емдеудің қажет болу мүмкіндігі жатады. Медициналық мәселелердің арасында - денсаулықтың күйзеліп ширығудың (стресстің) әсерінен бұзылуы (мысалы, жүрекпен бүйрек ауруы, алкоголизм). Жұмыстан шығарылғанға дейінгі еңбеккерлерде қолдарына жұмыстан шыққандығын хабарлайтын мәлімдеме тигеннен кейін артериалдық қысымдары көтеріліп, жаңа жұмыс тапқанша дейін сақталатындығы анықталған. Жұмыссыздықтың салдарынан туындайтын күйзеліп (стресс) өмір сүрудің ұзақтығын қысқартуы мүмкін.
Отбасындағы қатынастардың нашарлауы мен балалар өлімінің, балаларға қатігездік жасау, ажырасу, ата - аналар мен балалар арасындағы шиеленіс арасында байланыс бар. Жұмыссыздардың отбасында басқалармен салыстырғанда балалардың аурушаңдығы жиі кездеседі. Жалпы алғанда жұмыссыздық отбасының барлық мүшелеріне тікелей немесе жанама түрде теріс әсерін тигізеді.
Ғалымдар жұмыссыздық пен қылмыстың арасында тікелей байланыс барын дәлелдеген. Құқық бұзушылықтарды зерттеу нәтижелері қылмыскерлердің 70% жұмыссыз екендігін көрсетеді.
Зерттеушілер әзірге жұмыс іздеумен байланысты барлық қиыншылықтардың толық тізімін жасап бітірген жоқ, мемлекеттік жұмыспен қамту орындарында тек вакансиялық жұмыс орындарының 12% тіркеледі. Бұл жұмыс іздеушіге жұмысты қайдан қалай іздеу жөнінде қиындықтар туғызады, сондықтан да соңғы жылдары жұмыссыздаға арналған арнайы курстар құрылуда. Мысалы, жұмыс іздеушілер клубын құруға болады. Бағдарлама қатысушылары өзара жұмыс іөздеуге байланысты тәжірибелерімен бөлісе алады.
Алайда бұл шараның өзі де толық нәтиже бере алмайды, себебі жұмыс іздеуші ең алдымен кімге сене алатындығын төмендегі сауалнама жауаптарынан көре аламыз:
* 2 % - жергілікті әкімгершілікке;
* 5,8 %- кәсіпорын басшылығына;
* 8,6 %- кәсіподақтарға;
* 70,6 %- тек өзіне;
* 13 % - ешкімге де сене алмайды
Қалалықтардың жұмыс іздеу барысында тек өздерінің жеке бастамаларына сенетіндігі сөзсіз. Ал жұмыс іздеу барысында олар қандай іс-әрекеттерге барады екен?
Осылайша, респонденттердің көпшілігі жұмысқа орналасуда өзінің байланыстарын пайдалану тиімді деп санайды. Әрбір төртінші адам мемлекеттік жұмыспен қамту орталығына барса, әрбір оныншы адам жарнамаларға сенеді екен.
Жұмыспен қамту саясаты: түрлері, мазмұны.
Жұмыспен қамту саясатын таңдаудың екі түрі бар: активті және пассивті. Осыдан мемлекеттік активті және пассивті жұмыспен қамту саясаттары ажыратылады.
Активті жұмыспен қамту саясаты ( еңбек рыногындағы активті саясат) - бұл:
-мемлекеттің жұмыссыздық деңгейін төмендету мақсатында жүргізетін құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық шаралар жиынтығы;
-жұмыс орындарын сақтап қалу үшін еңбеккерлерді жұмыстан босату туралы ескерту және профилактикамен байланысты шаралар;
-жұмыс іздеуші тұлғаларды оқыту, қайта дайындау және кәсіби біліктілігін жоғарылату;
-жұмыс орындарын белсенді түрде іздеу мен іріктеу;
-жаңа жұмыс орындарын ашуды қаржыландыру;
-қоғамдық жұмыстар жүйесі арқылы жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру.
Мұндай саясат шеңберінде еңбеккерлерді жұмыстан шығаруды болдырмауға, жаңа жұмыс орындарын ашуды субсидиялауға бағытталған іс- шаралар жүзеге асырылады.
Пассивті жұмыспен қамту саясаты (еңбек рыногындағы пассивті саясат) негізінен жұмыссыздықтың теріс салдарын реттеуге бағытталған: мемлекет кепілдік беретін жұмыссыздық жәрдемақысын төлеу, оның мерзімі біткен соң - әлеуметтік жәрдемақы төлеу, сол сияқты басқа да шаралар. Пассивті саясат мемлекеттік жұмыспен қамту қызметі арқылы жұмыс орнын таңдау қызметін ұсынады. Көбінесе басыңқы пассивті саясат термині пайдаланылады. Ол да жұмыссыздарға материалдық көмек беруді қарастырады, алайда ұсынылатын қызмет түрі көп болады.
Сырт қарағанда, жоғарыдағы екі вариант та ағымдық мемлекеттік шығыстар тұрғысынан алғанда үнемді болып табылады. Алайда экономикалық өрлеуді пасивті күту тактикасы тек еңбек рыногының жоғары икемділігі жағдайында және жұмысшы күшінің өз бетімен жұмысқа орналасу мүмкіндігі жоғары болған жағдайда ғана өзін өзі ақтай алады. Болмаса еңбек рыногындағы пассивті саясаттың тежеуші реттегіштері әлсіз болып, нақты жағдайды күрделендіріп жіберуі мүмкін.
Активті мемлекеттік халықты жұмыспен қамту саясаты республикалық және өңірлік жұмыспен қамту бағдарламаларын өңдеу мен жүзеге асыру арқылы жүргізілуі мүмкін. Олар еңбек рыногындағы жағдайдан және оның даму болжамынан туындай отырып жасалады.
Халықты жұмыспен қамтудың тиісті заңдылықтарына сәйкес мемлекеттік саясат бағытталған:
-еңбек үшін адами ресурстарды дамыту;
-республиканың барлық азаматтарына факторларға тәуелсіз (жынысы, жасы және т.б.) ерікті еңбек етуге және жұмыспен қамтудың кез келген түрін таңдау мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
-адамның еркін дамуы үшін жағдайлар құру;
-заң шеңберінде жүзеге асырылатын азаматтардың еңбектік және кәіспкерлік бастамаларын қолдау және олардың өндірістік, творчестволық қабілеттерінің дамуына ықпал ету;
-халықты жұмыспен қамту саласында әлеуметтік қорғауды қамсыздандыру, әлеуметтік қорғауды өте қажет ететін және жұмыс іздеуде қиыншылықтар көретіндерге жұмыспен қамтуды қамсыздандырушы шараларды жүргізу;
-массалық және ұзақ уақыттық (бір жылдан артық) жұмыссыздықтың алдын алу және қысқарту;
-әлеуметтік қорғауды қажет ететін азаматарды жұмыспен қамсыздандыратын жұмыс берушілерді ынталандыру;
-халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті экономикалық және әлеуметтік саясаттардың басқа да бағыттарымен үйлестіру;
-халықты жұмыспен қамту және оған бақылау жүргізу шараларын өңдеу мен жүзеге асыруда мемлекеттік органдардың, кәісподақтардың, еңбеккерлер мен жұмыс берушілердің өкілдерінің қызметін үйлестіру;
-халықты жұмыспен қамтуда халықаралық ынтымақтастық жүргізу.
Халықты жұмыспен қамту бағдарламаларының үш деңгейі бар:
# республикалық;
# өңірлік немесе облыстық;
# жергілікті;
Бұл әрбір бағдарламаның төрт ірі бөлшегі бар:
:: аналитикалық (жұмыспен қамту туралы статистикалық және аналитикалық ақпаратты жинау, нақты бір жердегі, өңірдегі, жалпы мемлекеттік деңгейде жұмыспен қамту мәселесінің өзектілігін анықтау);
:: бағдарламалық - мақсаттық (жұмыспен қамту саясатының нақты мақсатын анықтап, құрастыру);
:: ресурстық - қамсыздандырушы (барлық бағдарламаларды қажетті материалдармен, адами және басқа да ресурстармен уақытылы және толық қамтамасыз ету),
:: ұйымдастырушылық- үйлестірушілік (бағдарламаны ұйымдастыру, бақылау, қажет болған жағдайда үйлестіру).
Республикалық деңгейде жұмыспен қамту саясаты еңбек рыногының субьектілерінің арасындағы қатынастарды құруға және реттеуге қажетті құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық шаралар мен нормативтік актілердің жиынтығын анықтау, сонымен қатар жұмыспен қамту саласындағы рынокқа көшудегі әлеуметтік - экономикалық салдардың - жұмыссыздықтың шекті деңгейі мен ұзақтығы, аз қамтамсыз етілген әлеуметтік топтардың жұмысқа қабылдануын ынталандыру мен квота өлшемі, жәрдемақыны төлеуге бюджет қаржысының минималды мүмкін болатын көлемі, қайта дайындау мен жаңа жұмыс орындарын ашудың мақсатты деңгейі сияқты шараларды анықтау болып табылады. Жұмыспен қамту саясаты максималды жұмыспен қамтуды мүмкін ететін қаржы - несиелік, инвестициялық және салықтық саясаттарды қарастырады. Осы мақсатта мемлекеттік, және өңірлік бағдарламалар дайындалады. Жұмыс орындарын ашу мемлекет тарапынан ынталандырылатын аумақтар анықталады. Қазіргі күні республикалық деңгейдегі жұмыспен қамту саясатының басты бағыттары мыналар:
oo инвестициялық белсенділіктің төмендеуімен, өндіріс көлемінің қысқаруымен, инфляция және салдары тұрақсыз жұмыс орындары болып табылатын макроэкономикалық үрдістерді жеңу;
oo кәсіпорындардағы жұмыстан босатудың массалық қарқын алуын болдырмау;
oo мемлекеттік емес, баламалық экономика секторларында жұмыспен қамтуды дамыту мен кеңейтуге жағдай құру;
oo еріксіз жұмыстан босатылған немесе жұқмыстан шығып қалу қауіпі бар адамдарға тиімді мақсатты қолдау мен қорғауды қамтамасыз ету;
oo жұмысқа тұруда қиындықтар көп көретін тұлғаларға қосымша көмек көрсету;
oo ұзақ мерзімді жұмыссыздықтың салдарын жұмсарту.
Мемлекет саясатының экономика және жұмыспен қамтуды қолдаудағы негізгі міндеті - мақсатты және келешегі бар жұмсыс орындарының қысқартылуын тежеу, инвестициялық белсенділіктің артуын ынталандыру, институционалдық бетбұрыстар, селективті құрылымдық өзгерістер, инвестициялық және басқа да мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру мен өткізу арқылы ашылатын жұмыс орындарының санын арттыру.
Сонымен бірге республикалық деңгейдегі жұмыспен қамту саясаты ТМД және басқа шет елдермен ерікті және мәжбүрлі көші - қон жағдайында миграциялық айырбас пен зейнетақылық қамсыздандыру бойынша, уақытша табыс табыс үшін немесе іс- сапармен басқа мемлекетке шыққанда жалдау мен әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша құқықтық реттеу жүйесі және мемлекетаралық қатынастарды ұйымдастыру жүйесін қарастыруы қажет яғни республикалық деңгейдің қызметіне Қазақстанды халықаралық еңбек бөлінісінің тең құқылы серіктес ретінде қамтамасыз ететін құқықтық нормалармен қамсыздандыру жатады.
Өңірлік деңгейде жұмыспен қамту саясаты тиісті деңгейдегі (облыстық) билік органдарының өкілеттілігі шеңберінде сол аумақтарда азаматтардың еңбек құқығын жүзеге асыру үшін жағдайлар құруға бағытталған, толық, өнімді және еркін жұмыспен қамтылуды ынталандыратын саясатта болып табылады. Мемлекеттік жұмыспен қамту саясатының өңірлік аспектісі сол өңірлердегі еңбек рыногының жағдайына әсер етуші ерекше факторлар мен жағдайларды ескере отырып, жыл сайын қабылданатын аумақтық бағдарламалар болып табылады.
Өңірлік деңгейдегі мемлекеттік жұмыспен қамту саясаты жұмыспен қамтудың аумақтардың демографиялық және әлеуметтік - экономикалық дамуның ерекшеліктеріне негізделген өңірлік және жергілікті бағдарламалары шеңберінде жүзеге асырылады.
Әдетте өңірлік жұмыспен қамту бағдарламалары үш деңгейге бөлінеді:
республика деңгейінде жүзеге асырылатын іс - шаралар қарастырылған жұмыспен қамтудың республикалық бағдарламасы;
облыстық бағдарлама осы деңгейдегі халықты жұмыспен қамту іс - шараларын анықтайды, мысалы басыңқы дамушы қалаларды анықтау;
аудандық (қалалық) жұмыспен қамту бағдарламалары еңбек рыногының жекелеген қатысушыларының мәселелерін шешуге бағытталған іс-шаралардан тұрады.
Еңбек рыногындағы үдерістерді реттеудегі маңызды орынды еңбеккерді өнімді еңбек етуге итермелейтін және барлық мотивациялық қондырғылар жүйесінің негізінде тұрған еңбек ақы алады. Рыноктық экономикалы елдерде еңбек ақының тиімді және оңтайлы деңгейі мен оның минималды шегі туралы анық және нақты түсініктер қалыптасқан. Бұл заңға сәйкес жұмысшының өзі мен оның отбасын өмір сүруге қамсыздандыратын еңбеккерлердің өмірлік қоры қалыптасады. Жұмысшы күшінің құны негізінде отбасының қалыпты қажеттіліктерінің жиынтығы түсінігі қалыптасатын экономикалық категория болып табылады. Ол қажеттіліктерді қанағатттандыру жұмысшы күшінің ұдайы өндірісін қамтамасыз етеді.
Біздің еліміз жетпіс жылдан астам уақыттан бері әлемде қажетті өнім туралы беймәлімдікте өмір сүрді. Жұмысшы күшінің құны жоққа шығарылды. Жалақы "еңбектің сапасы мен санына қарай бөлінетін ұлттық табыстың үлесі" деп анықталды. "Социалистік еңбек бойынша бөлу заңы" негізінде ұлттық табыстың бұл бөлігін индивидтер арасында "еңбектік салымға пропорционалды" түрде бөлу қажет болды. Басқаша айтқанда, осы заңды басшылыққа ала отырып, әрбір еңбеккердің жиынтық табыстағы үлесін анықтап, кімге көп, кімге аз төлеу керектігін анықтауға болатын еді. Алайда қанша деген сұраққа яғни еңбекке ақының абсолюттік шамасы қандай болу керектігіне еңбек бойынша бөлу заңы жауап бере алмады. Бұл бөлушілік қатынастарды ұйымдастыруда кең жолдар ашты.
Мұндай бағыттың элементі біздің елімізде жекешелендіру үлгісінде де сақталды. Социалистік кезеңде бөлушілік қатынастар екі желі арқылы жүргізілгені белгілі - еңбекке ақы төлеу арқылы және екіншісі тұтынудың қоғамдық қоры арқылы, ол арқылы кеңес елінің азаматтары түрлі әлеуметтік қызметтерді (білім беру мен денсаулық сақтау) тегін немесе жеңілдікпен (тұрғын үй, коммуналдық және т.б. төлемдер) пайдаланды. Кейбір есептеулер бойынша бұл желістер бойынша бөлінетін материалдық және рухани игіліктер мен қызметтер құны жағынан арақатынасы екіге бір болып бөлінген.
Рыноктық қатынастарға көшу біздің елімізде жұмыспен қамтылған халық арасында тегін немесе жеңілдікпен бөлуді толығымен тоқтатуды қарастырды. Нәтижесінде жұмыс істейтін көптеген азаматтардың жиынтық қорының қомақты бөлігін ешқандай өтемақысыз қиып тастау орын алды. Бұл ел тұрғындарының тұтыну қоржынының төмендеуіне, ал бұл әділетсіздікті өтемақылаушы жекешелендіру мүмкіндіктері пайдаланылмады.
Жекелеген салаларда халықты жұмыспен қамтуды біршама дифференциациялау еңбек рыногын реттеудің қосымша мемлекеттік шараларын өңдеу мен жүзеге асыруды талап етеді, мемлекеттік билік органдарының, жұмыс беруші бірлестіктерінің, кәсіподақтардың, еңбек рыногына әсер ететін басқа да қоғамдық бірлестіктердің еңбек рыногына ықпалын күшейтуді талап етеді.
Жұмыс берушілерді қажетті жұмысшы күшімен жедел қамсыздандыра алатын, ал жұмыс іздеуші азаматтарды өзіндік табыстары есебінен тұтынудың жоғары деңгейін қамтамасыз ететін тиісті жұмыспен қамсыздандыра алатын өркениетті еңбек рыногын дамыту үшін жағдайлар құру қажет.
Өңірлік жұмыспен қамту саясатының ерекшеліктері
Жұмыспен қамтуды өңірлік реттеу өңірлердің дамуының көптеген ерекшеліктерін ескеруге және солардың негізінде меншік нысаны, кәсіпорынның өлшемі және т.б. байланысты нақты, мақсатты бағытталған жұмыспен қамту іс-шараларын өңдеуге мүмкіндік береді. Өңірлік еңбек рыноктарындағы жағдайды жақсартудың маңызды тәсілдерінің бірі жұмыспен қамтуды ұйымдастырудың стандартты емес нысандарын пайдалану болып табылады. Ол ашық еңбек рыногында жұмысшы күшінің ұсынысын тежеу жолы арқылы жұмыспен қамтуға әсер етуге мүмкіндік береді, жұмыспен қамтылғандардың массалық түрде жұмыстан босатылуын шектеуге және жұмыссыздықтың тым өсіп кетуін болдырмауға мүскіндік береді.
Жұмыспен қамтуды ұйымдастырудың стандартты емес нысандары индивидтер мен жұмыс берушілердің, сонымен қатар жалпы қоғамның мүдделеріне жауап беруші шара болып табылады.
Жұмыс күшін сатушылар тұрғысынан, әсіресе олардың көпшілігі әйелдер мен жастар, аталған шара жұмыс істеумен қатар қоғамдық- пайдалы істермен қатар жұмыс істеу мүмкіндігін берді, мысалы, оқу, балаларды тәрбиелеу, отбасылық міндеттер, сол сияқты еңбек қызметінен біртіндеп шығу немесе қосылу мүмкіндігін бере алды.
Кәсіпкерлер тұрғысынан бұл жұмыспен қамту нысаны бірқатар көрсеткіштерге байланысты ыңғайлы болып табылады, атап айтқанда:
Аталған іс-шараны қолдану белгілі бір кезеңде өндірістің обьективті талабы болып табылады ( циклдық тығырыққа байланысты өндірісті қысқарту, капиталдық жөндеудің қажеттілігі, жабдықтарды ауыстыру, тәжірибелі және білікті мамандармен ауыстыру, жұмысшы күшін жұмыстан босату және жаңасын алу шығындарын қысқарту);
Қосымша жұмысшы күшін стандартты емес нысанда тарту көп жағдайда қаржылық тұрғыдан тиімді, өйткені жұмысшы күшінің шығындарының пропорционалды өсіміне алып келмейді;
Аталған жұмыспен қамту нысаны дәстүрлі нысандарға қарағанда үдемелі, өнімді, нәтижелі болып келеді. Бұл көбінесе творчестволық қызметтерге, операциялық жиынтығы жағынан түрлі болып келетін қызметтерге, белгілі бір шаблонға келе бермейтін қызметтерге, жұмыс уақытының ұзақтығы белгілене алмайтын қызмет түрлеріне қатысты болады.
Макроэкономикалық деңгейде стандартты емес жұмыспен қамту нысандары еңбек рыногында әлсіз әлеуметтік топтарға табыс табу тәсілін және өзінің біліктілігі мен еңбекке қабілетітілігін ұстап тұруды қамтамасыз ету арқылы жұмыспен қамту мәселесінің күрделілігін төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл нысан қажет болған жағдайда еңбек рыногын қолда бар еңбек резервтерімен белгілі бір жұмысшы күші сегменттерімен толықтыруға мүмкіндік береді (мүгедектер, қарттар, әйелдер, жастар және т.с.с).
Қазіргі күні дамыған рыноктық экономикалы елдерде стандартты емес режимде жұмыспен қамтылғандардың 25-тен 30 % дейін еңбек етеді. Мұндай жұмыспен қамтудың тармақталған және көптүрлі ұйымдастырушылық тізбелік жүйесі қалыптасқан, стандартты емес жұмыспен қамту нысанында реттелетін әлеуметтік - еңбектік қатынастардың заңдық негізі бар. Стандартты емес жұмыспен қамту түрлеріне мыналар жатады:
-Уақытша жұмыспен қамтумен қатар жұмысшы күшін қалыпты емес уақыт ұзақтығында пайдалану (маусымдық, ұзартылған, келісім- шарт бойынша жұмыс істеу, уақытша қоғамдық жұмыстар және т.б.);
-Толық емес күні және толық емес жұмыс аптасымен жұымспен қамту;
-Жұмыс орындарын кезектеу ( екі немесе онан көп жұмысшылар арасында жұмыс кезегі уақытында жұмыс орнын бөлу);
-Жұмыс уақыты немесе еңбек қызметін ұйымдастырудың дәстүрлі емес тәсілдері: үйдегі жұмыс, сәйкестілік бойынша жұмыс (немесе екі жұмыс істеуге негізделген жұмыспен қамту), еңбектің икемді кестесі;
-өздігінше жұмыс іздеуге негізделген өзін-өзі жұмыспен қамту және тұрақты немесе уақытша табыс табу мақсатымен,жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру қанағаттандыруды және өзін-өзі жүзеге асыру үшін өз қаржысы есебінен жекелеген азаматтардың жұмыс орындарын ашуы;
Өзін-өзі жұмыспен қамту жұмыссыздықты қысқартудың маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Өзін-өзі жұмыспен қамтудың нысандары жеке еңбек қызметі немесе шағын кәсіпкерлік саласындағы қызмет болып табылады.
Экономиканың мемлекеттік және жеке секторларындағы жұмыспен қамту түрлерімен бірге халықты жұмыспен қамтудағы жаңа құбылыс экономиканың ресми емес секторындағы жұмыспен қамту болып табылады.
Халықаралық еңбек ұйымы экономиканың ресми емес секторына шағын капиталмен, төменгі еңбек өнімділігімен, тұрақсыз жұмыспен қамтылумен, жоғары емес және тұрақсыз табыспен қамсыздандырушы тауарлар мен қызмет өндірісінің орындарын жатқызады. Әдетте бұл орындарды статистикалық орындар есепке алмайды, үкімет оларға қолдау көрсетпейді, оларға әлеуметтік қорғау жүйесі қолданылмайды және олар көбінесе еңбектік заңдылықтарға сүйенбейді.
Экономикада ресми емес сектордың пайда болуы дамыған елдерге тән. Ресми емес қызметтің түрлері алуан, негізгілері мыналар:
* көшедегі сауда ;
* жөндеу жұмыстары;
* компьютерлерді бағдарламалық қамсыздандыруға байланысты жұмыстар;
* бухгалтерлік жұмыстар мен хатшылық қызметтер;
* шығындарды төмендету және өндірістің икемділігін арттыру үшін ресми сектордағы бірқатар салаларда келісім-шартпен жұмыс жасау.
Ресми емес жұмыспен қамтудың арту факторлары төмендегідей:
# заңды бизнес үшін қолайсыз жағдайлар ( бұл жағдайлар нашарлаған сайын ресми емес жұмыспен қамту да арта түседі);
# экономиканың ресми секторларында жұмыс орындарының жетіспеушілігі (өңірлерді жаңадан ашылған жұмыс орындары аз болған сайын ресми емес жұмыс орындары көбейеді);
# жұмыссыздық деңгейі (жұмыссыздық деңгейі жоғары өңірлерде ресми емес жұмыспен қамту деңгейі де жоғары болып келеді).
Ресми емес сектордағңы жұмыспен қамтылғандардың көпшілігі 65 % жуығы көшеде өнекәсіптік және азық - түлік саудасымен айналысады, онан соң делдалдық және басқа да қызмет түрлері тұр - 22 %, ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісі мен оны өткізу - 8 %, тауарлар өндірісі - 5%.
Экономиканың ресми емес секторында жұмыспен қамтылудың оң жақтары мыналар:
ресми емес жұмыспен қамтылу арқылы жұмыссыздықты қысқарту;
ресми емес секторда ұйымдастырылған шағын кәсіпорындар өз ісінің бастамасы болып ,олар кейін кәсіпкерліктің қомақты түріне айналып, жаңа жұмыс орындароын ашуға қабілетті болуы мүмкін.
Ресми емес секторда жұмыспен қамтылудың теріс жақтары:
еңбеккерлердің экономикалық және құқықытық қтындықтары ( ресми емес сектордағы қатынастардың көпшілігі еңбек заңдылықтарымен реттелмейді);
мемлекетке төлейтін салықтың тым жоғарылығы;
жұмыспен қамтылғандардың көпшілігінің капиталы аз, техникалық және басқарушылық деңгейі төмен, өз қызметін жарамсыз ғимараттар мен көшеде жүзеге асырады;
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қорғаудың басқа да шараларының болмауы;
түрлі сауда келісімдерінде немесе делдалдық операцияларда қаржылық жоғалтудың жоғары тәуекелі.
Өңірдегі еңбек рыногындағы қалыптасқан мәселелерді шешу үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
-жұмыспен қамту саласындағы нормативтік құқықтық базаны жетілдіру;
-халықты жұмыспен қамту жағдайын мемлекеттік реттеуді күшейту;
-жұмыссыздықты профилактикалау жұмыстарын жетілдіру;
-ұзақ мерзімді жұмыссыздықты қысқарту және жұмыссыздар ұсынатын қызметтердің нәтижелілігін арттыру мақсатында азаматтарды қайта дайындаудың арнайы шараларын жүзеге асыру;
-жұмыспен қамту саясатын ақпараттық қамсыздандыруды жақсарту;
-еңбек рыногының тұтынуын ескере отырып кәсіптік дайындау, біліктілікті жоғарылату, жұмыссыз азаматтарды қайта дайындау жүйесі арқылы кадрлық әлеуетті дамыту;
-еңбек рыногындағы белсенді шаралардың нәтижелілігін арттыру.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ
ТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ
Қазақстанның еңбек рыногындағы жағдай
Ел Президентінің Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында және Жезқазғандағы Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі жөніндегі Форумда берген тапсырмаларына сәйкес өндірістегі қауіпсіздік техникасына бақылауды біршама күшейту, анағұрлым қауіпсіз жаңа технологияларды енгізуге барынша жәрдемдесу қажет. Бірінші кезектегі міндетіміз - барлық әріптестерімізбен (жұмыс берушілер, кәсіподақтар, Әкімдер) өзара іс-қимылды жақсарту және осы форумның шешімдері мен ұйғарымдарын толық көлемінде орындау. Атап айтқанда, сөз жаңа жұмыс орындарын құру, қызметкерлерге кепілді әлеуметтік пакеттер беру, қауіпсіздік техникасын сақтау, кәсіптік даярлау және еңбек біліктілігін, қайырымдылықты, яғни әлеуметтік жауапкершілік жөніндегі негізгі индикаторлар мен Форумның қорытынды құжаттары - Келісімдерде бекітілген, салынып жатқан әлеуметтік нысандардың жобаларын арттыру туралы болып отыр.
Бұл бағыттағы қолайсыз ахуал Астана қаласында, Қарағанды, Қостанай және Қызылорда облыстарында қалыптасып отыр.
Адамдардың өмірі мен денсаулығы үшін құқықтық және моральдік жауапкершіліктің тек жұмыс берушілерде ғана емес, ішінара біздің меминспекторларымызға да қатысты екенін әрдайым есте сақтауға міндеттіміз, олардың жұмысында нәтижелілік пен пәрменділік жетіспей отыр.
Ал енді қаншама еңбек шиеленістері мен даулары біздің аумақтық бөлімшелеріміздің назарынан тыс қалып келеді. Көптеген құрылыстарда қаржыландырудың жеткіліксіздігінен атқарған жұмысы үшін көптеген жұмысшылармен түпкілікті есеп айырылысқан жоқ. Аумақтық органдардың басшылары бұл мәселелерді күнделікті бақылауға алып, оларды жұмыс берушілермен бірге мүмкіндігінше шешуі қажет.
Нақты және ресми тіркелетін жұмыссыздық деңгейі арасындағы әжептәуір айырмашылық сақталуда, бұл жұмыспен қамту органдарының жұмыс тиімділігінің төмендігін дәлелдейді. Жастардың, әйелдер мен оралмандардың арасында жұмыссыздық көп. Ішкі еңбек ресурстары, атап айтқанда өзін өзі жұмыспен қамтығандар, еңбекші мигранттар, жұмыссыздар өндіріске тартылмай отыр.
Жергілікті жерлерде экономика саларының кадрларға болжамды қажеттіліктерін ғылыми негізді айқындау, мамандарды, оның ішінде жұмыссыздарды оқыту және даярлау, шетелдік жұмыс күшін тартуды реттеу (ШЖТ) және ішкі еңбек нарығын қорғау жөніндегі жұмыс нашар жүргізіледі.
Шетелдік мамандарды жоғары біліктілікті талап етпейтін және қазақстандық қызметкерлермен ауыстыруға болатын (арматуралық, бетондық, сырлау сияқты) жұмыстың жеңіл түрлеріне тарту тәжірибесі жалғасуда. Өткен жылы жұмысқа тартылған 57,9 мың шетелдік қызметкерлердің 57 пайызынан астамы жұмысшы кәсіптерінің иелері, бұл шынайы талдау жұмысының, жоғары білікті мамандарды селективті іріктеудің жоқтығын дәлелдейді.
Облыстың 14 кәсіпорны жасырын жұмыссыздықпен қамтылған, бұл өткен жылдың ұқсас мерзімімен салыстырғанда 1, 2 есеге азырақ. Жұмыспен ішінара қамтылған азаматтардың саны 684 адамды құрайды ( 2010 жылы - 1453 адам ) , олардың ішінен 372 адам жартылай жұмыс уақыты тәртібінде жұмыс істейді және 312 адам амалсыз демалыста.
Ағымдағы жылдың 4 айы ішінде 3169 жұмыс орны құрылды, олардың ішінен 1901 жұмыс орны немесе 60 % - тұрақты.
3271 адам немесе өткен жылдың ұқсас мерзіміне қарай 42,2 % жұмысқа орналасуға жәрдем сұрап, жұмыспен қамту органдарына өтініш жасады. Жұмыс берушілер 3600 бос жұмыс орнына өтінім берді.
2011 адам (өткен жылға қарай 44,8 %) жұмысқа орналастырылды.
Жұмысқа орналастыру деңгейі 61,5 % құрады, өткен жылдың ұқсас мерзімінде ол 57,8 % мөлшерінде болды.
Халықтың әлеуметтік халі, тұрғындарды еңбекпен қам - та - ма - сыз ету, әлеуметтік жәрдемақылар мен зейнетақы беру жұмыс - тары Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің құзырына қарайды. Міне, өткен жылы осы салада халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру мақсатында Үкімет және министрлік тарапынан үлкен жұмыстар атқарылыпты. Халықтың мақ - сатты топтарына көмек көрсетіп, оларға қамқорлық жа - сайтын органның алқа мәжілісінде атқарылған жұмыстардың нәтижесінен хабардар болдық. Дәстүрлі алқа отырысына Үкімет басшысы Кәрім Мәсімов қатысты.
Алқа мәжілісінде минис - тр - лік - тің өткен жылғы жұмысы қандай бағыттарда жүзеге асырыл - ған - ды - ғы, сондай-ақ алға қойылып отыр - - ған тапсырмалар туралы ха - бар - ланды. Министрліктің өткен жыл - ғы жұ - мысы әлеуметтік тұрақ - ты - лықты сақтауға, халықты жұ - мыс - пен қам - тамасыз етуге, жұ - мыс - - сыздық дең - гейі - нің алдын алу - ға, Электронды үкімет ба - за - сында мемлекеттік қыз - меттердің сапасын арттыруға бағыт - талған. Гүлшара Әбдіқалықова ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Рыноктық қатынастарға көшу әлеуметтік - еңбек саласының мәселелерін жаңаша бағытта айқындады. Барлық еңбекке қабілетті халықты жұмыспен қамтамасыз ету мүмкін еместігі, жұмысшы күшінің тапшылығы жұмыс орындарының тапшылығымен ауысқандығы, бұрын біздің қоғамымызға жат құбылыс - жұмыссыздықтың пайда болғаны белгілі болды.
"Еңбек" ұғымымен қатар " жұмыспен қамту" түсінігі өзекті сипат алды.
Жұмыспен қамту категориясының мазмұндық жағымен бірге жұмыспен қамтумен байланысты үдерістерді реттейтін және қызмет атқаратын мемлекеттік және мемлекеттік емес тұтас бір мекемелер жүйесі жедел дами бастады. Бұл құрылымдардың қызметінің жеделдігі мен кәсіптік білктілігінен халықтық шаруашылық үдерістер тәуелді болды: еңбек рыногының қызмет етуі, кадрларды дайындау мен кәсіптік біліктілігін көтеруді қамсыздандыру, жұмысшы күші мен жұмыс орындарының ұдайы өндірісі, қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті реттеу және т.с.с. Бұл қызметтерді жүзеге асырудың табыстылығы жоғарыда аталған құрылымдардың қызметкерлерінен "еңбек" және "жұмыспен қамту" түсініктерінің обьективті ара қатынасын дұрыс түсінуге, атап айтқанда, олардың теңдігін емес, сәйкессіздігін дәлелдеуге негізделген кәсіптік білім мен бейімді талап етеді. Алайда жұмыспен қамту мен еңбек ұғымдары - синоним емес. Еңбек - бұл тәуліктің белгілі бір шеңберінде жұмыс уақытында өтетін қызмет. Кез келген қызмет түрі сияқты еңбек үзіледі, ол үздіксіз басқа бір қызмет түрімен ауысып отырады, демалыспен ауысады. Тіпті ішкі өндірістік еңбек үдерісінде еңбекке тек өндіріс уақытының бір бөлігі - жұмыс кезеңі тиесілі болады.
Жұмыспен қамтылу, еңбектен айырмашылығы, қызмет емес, эконимикалық және құқықтық болатын, еңбеккерді белгілі бір жұмыс орнындағы еңбек кооперациясына қосуға байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Еңбеккер шаруашылық кешенінің қандай да бір ішкі жүйесінде қалғанға дейін бұл қатынастар үздіксіз сипатта өрбиді. Жұмыспен қамтылған болып есептелу үшін адамға қандай да бір жұмыс орынмен байланысты болуы керек - өндірістік ұжымның мүшесі болу, жеке еңбек қызметі тәртібімен жұмыс істеу, жеке кәсіпкерлікпен айналысу және т.б. Жұмыспен қамтылған адамның статусы адам берілген уақытта жұмыс істеп жатыр ма, спортпен айналысып жатыр ма, демалып жатыр ма оған тәуелді емес.
Жұмыспен қамтылудың тиімділігі - еңбек тиімділігіне қарағанда кең категория болып табылады. Соңғысын есептеу үшін еңбек шығынын еңбек қызметінің жағдайын ұдайы өндіруге кеткен шығындармен салыстыру жеткілікті. Шығындар мен нәтижелердің сандық бағалауы қиындық туғызбайтындықтан, еңбек өнімділігін есептеу де қиын емес.
Жұмыспен қамту тиімділігін есептеу көптеген факторларды есептеуді, оның ішінде экономикалық, әлеуметтік, заңдылық факторларды есептеуді қарастырады. Жұмыспен қамту тиімділігін есептеуде жасырын және анық жұмыссыздық деңгейіне, еңбекақы өлшемі мен оны ұйымдастыруға, жұмыс орыны жоғалтқан және еңбек қабілеттлігін жоғалтқан жағдайда әлеуметтік қамсыздандыру тәртібіне тәуелді қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың дәрежесі ескеріледі. Оларды бағалау жүйесіне енгізу жұмыспен қамтуды сандық бағалауда қиындықтар туғызады. Жұмыспен қамту еңбекпен сәйкес келмесе де бұл категориялар өте тығыз байланысты.
Халықты жұмыспен қамту мәселесін шешу үдерісінде бұрынғы КСРО- ның көптеген мемлекеттері бірдей қиындықтарға кездесті. Жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы, қоғамды демократияландыру халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті жаңаша реттеуді талап етті. Мемлекеттердің жаңа басшылығының алдында жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы тұрды. Алғашқы кезде жұмыссыздық экономиканың дамуына оң әсерін тигізді: өндірісте қысқарған адамдардың орнына білікті және жауапкершілікті еңбеккерлер келді, өндіріс өнімділігі артты. Сонымен бірге жұмыссыздықтың теріс салдары да өсті, қылмыстың өсуі, мемлекеттік бюджеттен түрлі әлеуметтік төлемдер ретінде кетіп жатқан қаржының қомақты бөлігін жоғалту және т.б.
Сондықтан да жұмыссыздық деңгейін қысқартып оны дамыған рыноктық экономикалық елдердің деңгейіне жеткізу қажеттілігі туындады. Ол үшін халықты жұмыспен қамтуды ынталандырудағы мемлекеттік саясатты жетілдіру керек.
Курстық жұмыстың мақсаты - жұмыспен қамту саясатының мазмұны мен мәнін, оның экономикада қолданылатын үлгілерін және шет елдерде қолданылу тәжірибесін, біздің еліміздегі қазіргі күні жұмыспен қамту саятсатының ерекшеліктеріне тоқталып, талдау жасау болып табылады. Әдістемелік негіз ретінде жұмыспен қамту, жұмыссыздық жайындағы экономикалық отандық және шет елдік авторлардың әдебиеттері, қазақстандық экономикалық басылымдар және республикалық статистикалық агенттіктің деректері пайдаланылды.
Құрылымы жағынан курстық жұмыс екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Жұмыссыздық: түрлері, деңгейі мен құрылымы
Экономиканың дамуы қолда бар ресурстардың және де ең алдымен жұмысшы күшінің қаншалықты тиімді пайдаланылуымен сипатталады. Жұмыспен қамтуды қамсыздандыру - экономикалық саясаттың маңызды мақсаты. Жалпы рыноктық экономикаға жылдан-жылға саны өзгеріп отыратын жұмыссыздық тән болып табылады. Дж. М. Кейнстің ойынша, капитализм тұсында толық жұмыспен қамсыздандыратын ешқандай тетік жоқ, экономика біршама жұмыссыздық деңгейінде теңестірілуі мүмкін.
Еңбек рыногы (жұмысшы күші) - қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси өмірінің маңызды және көп жоспарлы саласы болып табылады. Еңбек рыногында жұмысшы күшінің құны бағаланады, она жалдаудың шарттары анықталады, сонымен бірге жалақысының деңгейі, білімі алу мүмкінідігі, кәсіби тұрғыдан өсуі, жұмыспен қамту кепілдігі анықталады.
Еңбек рыногы жұмыспен қамту динамикасындағы бірқатар қарқындарды, оның негізгі құрылымдарын яғни қоғамдық еңбек бөлінісіндегі қарқындарды, жұмысшы күшінің шоғырлануын, жұмыссыздықтың ауқымы мен динамикасын айқындайды.
Толық емес жұмыспен қамту - бұл орындалатын жұмыс барысында индивидтің біліктілігі мен кәсіптік дайындығын толық пайдалануды талап етпейтін, оның күтулеріне сәйкес емес және жұмысты орындаған жағдайда алатын жалақыны бере алмайтын жағдай.
Экономикалық және әлеуметтік әдебиеттерде жұмыссыздыққа мынадай анықтама беріледі:
Жұмыссыздық - халықтың экономикалық белсенді бөлігі немесе жұмысшы күшінің бір бөлігі тауарлар мен қызметтердің өндірісінде қатыспауы. Жұмыссыздар да жұмыспен қамтылғандармен бірге елдің жұмысшы күшін құрайды.
Жұмыссыздық - жұмыс істегісі келетін экономикалық белсенді халықтың халықтың өз жұмыс күшін пайдалана алмайтын экономикадағы құбылыс. Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтамасы бойынша жұмыссызға жатады:
oo берілген уақытта жұмыс істемейтін;
oo нақты және белсенді түрде жұмыс іздеп жүрген;
oo берілген уақытта жұмыс істеуге дайын индивидтер.
Осылайша, жоғарыда айтылғандар негізінде жұмыссыздыққа түсініктеме беруге тырысайық. Нақты экономикалық өмірде жұмыссыздық жұмысшы күшіне ұсыныстың оның сұранысынан артып кетуін айтамыз. Жұмыссызға, дамыған елдердің статистикасы бойынша олардың жұмыспен қамту статусына байланысты уақытта жүргізілген сұрауда жұмыспен қамтылмаған, алдағы төрт аптаның ішінде жұмыс іздеуге әрекеттенген және еңбек биржасында тіркелген адамдар жатады.
Жұмыссыздықтың ұзақтығы - талданған кезең соңында жұмыссыз статусына ие тұлғалардың жұмыс іздеуінің орташа ұзақтығы болып табылады. Ұзақтығы бойынша жұмыссыздық уақытша (4 айға дейін) және хроникалық (1 жылдан артық) болып бөлінеді. Жалпы жұмыссыздық деңгейі - жұмыссыздыр санының экономикалық белсенді халықтың санына пайыз түрінде көрсетілген қатынасы.
Қазіргі заманғы батыс экономикалық ғылымы жұмысссыздықтың төрт түрін бөліп көрсетеді.
Фрикциондық жұмыссыздық жұмыс іздеумен немесе күтумен байланысты. Кей адамдар жұмыс орындарын кәсіптік бағытының өзгеруіне, тұрғылықты мекен-жайының өзгеруіне байланысты немесе басқа фирмаларда жақсы қызметке ауысуына байланысты ерікті түрде ауыстырады. Келесілері жаңа жұмыс орындарын фирманың банкротқа ұшырауына байланысты немесе жұмыстан шығып қалуына байланысты іздейді. Үшіншілері уақытша маусымдық жұмыстан айырылады. Жастар жұмыс орындарын бірінші рет іздейді. Бұлардың барлығы жұмыс тауып орналасқанда, олардың орнына жаңа дамдар жұмыссыздықтың осы түрін ай сайын толықтырып келіп отырады. Фрикциондық жұмыссыздық еңбек рыногының икемсіздігін көрсетеді, жұмыс орындары мен бос жұмыс орындары туралы ақпараттарды тарату жүйесі жетілдірілмеген, ал жұмысшылардың географиялық орын ауыстыруы жедел өтпейді. Қолайлы жұмыс орнын іздеу белгілі бір уақыт пен күшті талап етеді. Фрикциондық жұмыссыздық еңбеккерлерге еңбек жағдайын жақсартып, жоғары еңбекақыны табуға мүмкіндік береді.
Мазмұны жағынан мұндай жұмыссыздықты ерікті жұмыссызыдыққа жатқызуға болады. Фрикциондық жұмыссыздық сауықтырылған экономиканың тиісті салдары болып табылады.
Құрылымдық жұмыссыздық салалар, өңірлер бойынша еңбекке деген сұраныстың құрылымының өзгеруімен және жұмысшы күшінің құрылымы мен еңбеккерлердің белгілі қасиеттері және белгілі бір кәсіптік талаптары бар бос орындар арасындағы сәйкестікті орнату үшін белгілі бір уақыттың қажеттілігімен байланысты. Технологиялық бетбұрыстар барысында бір мамандықтарға сұраныс кемиді немесе жойылады, басқаларына артады, жұмыс орындарының географиялық бөлінісі өзгереді. Мысалы, дербес компьютерлердің енгізілуі жазу машинкаларына сұранысты қысқартты, ол жазу машинкаларын шығаратын өндірістік кәіспорындардағы еңбекке сұранысты қысқартты. Сонымен қатар электрондық өнеркәсіптегі еңбекке сұранысты арттырды. Түрлі өңірлер түрлі тауарлар шығарады, еңбекке деген сұраныс бір өңірде қысқарса, келесілерінде артуы мүмкін. Егер фрикциондық жұмыссыздардың пайдалана алатын бейімі бар болса, құрылымдық жұмыссыздар қайта дайындықсыз, қосымша оқытусыз, мекен-жайын өзгертусіз жұмыс таба алмайды. Құрылымдық өзгерістер тұрақты түрде болып тұратындықтан, жұмысшыларға жұмыс ауыстыруға белгілі бір уақыт қажет болғандықтан, құрылымдық жұмыссыздық тұрақты нышанда болуы мүмкін.
Құрылымдық жұмыссыздар біліктілігінің жетіспеуінен, жынысы жағынан, этникалық белгісі бойынша, жасы немесе мүгедектігіне байланысты жұмыс орнын алуда қиыншылықтарға кездесуі мүмкін. Тіпті жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі жағдайында құрылымдық жұмыссыздар арасында жоғары жұмыссыздық деңгейі сақталады.
Циклдық жұмыссыздық экономикалық циклдың жалпы шығындардың сәйкесіздігімен ерекшеленетін құлдыраумен туындайды. Тауарлар мен қызметтерге деген жиынтық сұраныс қысқарса, жұмыспен қамту төмендейді де жұмыссыздық өседі. Құлдырау - іскерлік белсенділіктің циклдық төмендеуі, оның нәтижесінде адамдар сұраныс қайтадан өсіп, іскерлік белсенділік артқанша жұмыс орнын жоғалтады.
Күту жұмыссыздығы жалақының қатаңдығы мен осыдан келіп туындайтын жұмыс орнының жетіспеушілгінің нәтижесі болып табылады.
Рыноктың теңестірілген үлгісінде жалақы сұраныс пен ұсынысты теңестіре отырып, өзгереді. Алайда іс жүзінде жалақы икемді емес және еңбек ұсыныс оған сұраныстан артық болған деңгейде тұрады. Фирмаларға барлығына бірдей жете бермейтін жұмыс орындарын бөлуге тура келеді. Сондықтан да нақты жалақының қатаңдығы жұмысқа орналасу мүмкіндігінің көрсеткішін қысқартады, жұмыссыздық деңгейін арттырады.
Жалпы алғанда, жұмыссыздық деңгейі өз еңбегін ұсынатындармен қатарғ еңбекке сұраныс жасайтындардың шешімдерінің кешенінен құралады. Олардың барлығы да қандай да бір шешімді қабылдағанда мүмкін болатын пайдамен бірге шығындарды да ескереді. Жұмыссыздық деңгейі мен өсу қарқыны жұмыс орындарының жетіспеушілігін және жұмыс іздеудегі аталған пайдалар мен шығындардың бағасын бейнелейді. Жұмыс орынан келісу шығыны және онан бас тарту шығыны түрлі факторларға тәуелді, мысалы, жасы, жынысы, өтілі, біліктілігі, қандай да бір мамандық топқа жататындығы, негізгі жұмысымен байланыссыз табыс көзі және т.б.
Сонымен бірге жұмыспен қамту орнына бармайтын тіркелмеген жұмыссыздар саны да артуда. Олар ресми емес түрде жұмыс тауып, табыс табады. Ол мемлекеттік статистика жүргізуге мүмкіндік бермейді және басқару органдарына бақылауды күшейтуді талап етеді.
Тіркелген және тіркелмеген жұмыссыздардың ерекшеліктері мен белгілері ұқсас болумен қатар, өзгешеліктері де бар. Олар жасы жағынан ұқсас (орташа жасы 30-39 жас), сол сияқты отбасылық жағдайы да ұқсас болып келеді. Сонымен бірге жұмыспен қамту ұзақтығы, жұмыс іздеу ұзақтығы, салалық және мамандық - қызметтік тұрғыдан, жұмыссыздық себебі жағынан да ұқсас болып келеді.
Алайда олардың арасында жынысы жағынан біршама айырмашылықтар бар, егер тіркелген жұмыссыздар арасында - 10% ерлер, және 90% әйелдер болса, тіркелмеген жұмыссыздар арасында - 56,6% ерлер, 43,4% әйелдер бар. Білімі жағынан да айырмашылықтар бар, мысалы, тіркелген жұмыссыздар арасында - 13 - жоғары білімді, 14 - арнайы орта білімді, 13- жалпы орта білімді болса, тіркелмегендер арасында - 14 , 13, 25 тиісінше. Тіркелген жұмыссыздардың білім деңгейі тіркелмегендерге қарағанда жоғары екені анық.
Жұмыссыздардың 23 бөлігі материалдық өндіріс саласынан шыққандар, 13 өндірістік емес салада жұмыс істегендер. Сол сияқты жұмыссыздар арасында ұзақ уақыт жұмыс істемеуі себепті кәсіптік біліктілігін жоғалтқандар саны көп, олар үшін мазмұны жағынан мақсатты бағытталған және жүйелі әлеуметтік қалпына келтіру бағдарламаларын өңдеп, жүзеге асыру қажет.
Тіркелген жұмыссыздық деңгейі еңбекке қабілетті халыққа қатысты - 1,5 % құраса, тіркелмегендер- 5,5 % құрайды.
Еңбек рыногы - рыноктық экономиканың аса күрделі элементерінің бірі. Мұнда еңбектің құнын және оның қызмет ету шарттарын анықтауда тек жұмысшы мен жұмыс берушінің мүдделері айқындалып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік - экономикалық құбылыстар бейнеленеді. Экономиканың қаншалықты деңгейде тиімді қызмет етуі, экономикалық циклдың қандай фазасында болуы, рыноктың негізгі субьектілері - жұмысшы мен жұмыс берушінің орнына байланысты жұмысшы күшіне деген сұраныс пен ұсыныс, яғни жұмыссыздық деңгейі анықталады.
Жалпылама тұрғыдан алғанда, еңбек рыногы - тауар - ақша қатынастары шартында жалдамалы еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың нақты жүйелерінің көрінісі болып табылады және рыноктық экономиканың ұсыныс және сұраныс заңдары негізінде қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Еңбек рыногының негізгі элементтері: еңбекке сұраныс және ұсыныс, еңбек рыногының коньюнктурасы, жұмысшы күшінің құны, жұмысшы күші қоры.
Еңбекке сұраныс - еңбек рыногындағы жұмысшы қажеттілігінің қоғамдық құралының көлемін және олардың тиісті өндіріс құралдарымен, еңбек ақы қорларымен, өмірге қажетті жабдықтармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Еңбек ұсынысы - жалдамалы жұмысқа ынталы, қажетсінетін адамдардың саны мен құрамын, еңбекке қабілеттілігін айқындайды. Еңбекке сұраныс пен жұмысшы күшінің ұсынысының өзара қатынасы нақты экономикалық және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, жұмысшы күші құнының қозғалысы және халықтың тұтыну дәрежесі бойынша қалыптасып еңбек рыногының коньюнктурасын жасақтайды.
Еңбек рыногының коньюнктурасы - жұмыспен қамту баламалылығы мен еңбек рыногын реттеу моделін таңдау кезінде есепке алынуға тиісті еңбектің маңызды сипаттамасы. Ол көптеген факторлардың әсер етуміен қалыптасады және жиыетық теңдікте тұрақты көп еңбек шығынды немесе еңбектің жетіспеушілігін байқатады. Сонымен қатар жалдамалы қызметкерлер ретіндегі халықтың әртүрлі топтарының бірдей бірдей жағдайда емес екендігін көрсетеді. Іс жүзінде жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсыныстың жалпы және құрылымдық теңдігіне жету өте қиын. Еңбек рыногының коньюнктурасы жұмысшы күшінің құнына тікелей әсер етеді. Ол өз кезегінде жүзеге асырылып, рыноктық бағаға байланысты өзгеріп отырады.
Еңбек рыногындағы тепе-теңдік сұраныс пен ұсыныстың көмегімен белгіленеді. Еңбекке деген сұраныс мөлшері жалақы мөлшерінен кері пропорционалды байланыстылықта болады. Жалақы мөлшері көтерілген кезде фирмалар рыноктық тепе - теңдікті сақтау мақсатында жұмысшы күшіне сұранысты төмендетуі қажет, ал жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке сұраныс артады. Жұмысшы күшіне деген ұсыныс нақты байланысқа әрекет етеді. Қоғамдағы еңбекке деген ұсыныс төмендегідей факторлармен анықталады:
-тұрғындардың жалпы санымен;
-жалпы тұрғындар санындағы жұмыс істейтіндер санымен;
-жыл немесе апта бойында жұмысшының атқаратын орташа сағат мөлшерімен;
-жұмысшының жұмсайтын еңбегінің сапасы, саны және біліктілігімен.
Жұмыссыздықтың әлеуметтік салдары - бұл эмоционалдық, қаржылық, отбасылық, медициналық және саяси салдар болып табылады. Жұмыссыздықтың эмоционалдық салдарына адамның өзін - өзі төмен бағалауы, депрессияны, өзіне өзі қол жұмсауын, стационарда психиатриялық емдеудің қажет болу мүмкіндігі жатады. Медициналық мәселелердің арасында - денсаулықтың күйзеліп ширығудың (стресстің) әсерінен бұзылуы (мысалы, жүрекпен бүйрек ауруы, алкоголизм). Жұмыстан шығарылғанға дейінгі еңбеккерлерде қолдарына жұмыстан шыққандығын хабарлайтын мәлімдеме тигеннен кейін артериалдық қысымдары көтеріліп, жаңа жұмыс тапқанша дейін сақталатындығы анықталған. Жұмыссыздықтың салдарынан туындайтын күйзеліп (стресс) өмір сүрудің ұзақтығын қысқартуы мүмкін.
Отбасындағы қатынастардың нашарлауы мен балалар өлімінің, балаларға қатігездік жасау, ажырасу, ата - аналар мен балалар арасындағы шиеленіс арасында байланыс бар. Жұмыссыздардың отбасында басқалармен салыстырғанда балалардың аурушаңдығы жиі кездеседі. Жалпы алғанда жұмыссыздық отбасының барлық мүшелеріне тікелей немесе жанама түрде теріс әсерін тигізеді.
Ғалымдар жұмыссыздық пен қылмыстың арасында тікелей байланыс барын дәлелдеген. Құқық бұзушылықтарды зерттеу нәтижелері қылмыскерлердің 70% жұмыссыз екендігін көрсетеді.
Зерттеушілер әзірге жұмыс іздеумен байланысты барлық қиыншылықтардың толық тізімін жасап бітірген жоқ, мемлекеттік жұмыспен қамту орындарында тек вакансиялық жұмыс орындарының 12% тіркеледі. Бұл жұмыс іздеушіге жұмысты қайдан қалай іздеу жөнінде қиындықтар туғызады, сондықтан да соңғы жылдары жұмыссыздаға арналған арнайы курстар құрылуда. Мысалы, жұмыс іздеушілер клубын құруға болады. Бағдарлама қатысушылары өзара жұмыс іөздеуге байланысты тәжірибелерімен бөлісе алады.
Алайда бұл шараның өзі де толық нәтиже бере алмайды, себебі жұмыс іздеуші ең алдымен кімге сене алатындығын төмендегі сауалнама жауаптарынан көре аламыз:
* 2 % - жергілікті әкімгершілікке;
* 5,8 %- кәсіпорын басшылығына;
* 8,6 %- кәсіподақтарға;
* 70,6 %- тек өзіне;
* 13 % - ешкімге де сене алмайды
Қалалықтардың жұмыс іздеу барысында тек өздерінің жеке бастамаларына сенетіндігі сөзсіз. Ал жұмыс іздеу барысында олар қандай іс-әрекеттерге барады екен?
Осылайша, респонденттердің көпшілігі жұмысқа орналасуда өзінің байланыстарын пайдалану тиімді деп санайды. Әрбір төртінші адам мемлекеттік жұмыспен қамту орталығына барса, әрбір оныншы адам жарнамаларға сенеді екен.
Жұмыспен қамту саясаты: түрлері, мазмұны.
Жұмыспен қамту саясатын таңдаудың екі түрі бар: активті және пассивті. Осыдан мемлекеттік активті және пассивті жұмыспен қамту саясаттары ажыратылады.
Активті жұмыспен қамту саясаты ( еңбек рыногындағы активті саясат) - бұл:
-мемлекеттің жұмыссыздық деңгейін төмендету мақсатында жүргізетін құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық шаралар жиынтығы;
-жұмыс орындарын сақтап қалу үшін еңбеккерлерді жұмыстан босату туралы ескерту және профилактикамен байланысты шаралар;
-жұмыс іздеуші тұлғаларды оқыту, қайта дайындау және кәсіби біліктілігін жоғарылату;
-жұмыс орындарын белсенді түрде іздеу мен іріктеу;
-жаңа жұмыс орындарын ашуды қаржыландыру;
-қоғамдық жұмыстар жүйесі арқылы жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру.
Мұндай саясат шеңберінде еңбеккерлерді жұмыстан шығаруды болдырмауға, жаңа жұмыс орындарын ашуды субсидиялауға бағытталған іс- шаралар жүзеге асырылады.
Пассивті жұмыспен қамту саясаты (еңбек рыногындағы пассивті саясат) негізінен жұмыссыздықтың теріс салдарын реттеуге бағытталған: мемлекет кепілдік беретін жұмыссыздық жәрдемақысын төлеу, оның мерзімі біткен соң - әлеуметтік жәрдемақы төлеу, сол сияқты басқа да шаралар. Пассивті саясат мемлекеттік жұмыспен қамту қызметі арқылы жұмыс орнын таңдау қызметін ұсынады. Көбінесе басыңқы пассивті саясат термині пайдаланылады. Ол да жұмыссыздарға материалдық көмек беруді қарастырады, алайда ұсынылатын қызмет түрі көп болады.
Сырт қарағанда, жоғарыдағы екі вариант та ағымдық мемлекеттік шығыстар тұрғысынан алғанда үнемді болып табылады. Алайда экономикалық өрлеуді пасивті күту тактикасы тек еңбек рыногының жоғары икемділігі жағдайында және жұмысшы күшінің өз бетімен жұмысқа орналасу мүмкіндігі жоғары болған жағдайда ғана өзін өзі ақтай алады. Болмаса еңбек рыногындағы пассивті саясаттың тежеуші реттегіштері әлсіз болып, нақты жағдайды күрделендіріп жіберуі мүмкін.
Активті мемлекеттік халықты жұмыспен қамту саясаты республикалық және өңірлік жұмыспен қамту бағдарламаларын өңдеу мен жүзеге асыру арқылы жүргізілуі мүмкін. Олар еңбек рыногындағы жағдайдан және оның даму болжамынан туындай отырып жасалады.
Халықты жұмыспен қамтудың тиісті заңдылықтарына сәйкес мемлекеттік саясат бағытталған:
-еңбек үшін адами ресурстарды дамыту;
-республиканың барлық азаматтарына факторларға тәуелсіз (жынысы, жасы және т.б.) ерікті еңбек етуге және жұмыспен қамтудың кез келген түрін таңдау мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
-адамның еркін дамуы үшін жағдайлар құру;
-заң шеңберінде жүзеге асырылатын азаматтардың еңбектік және кәіспкерлік бастамаларын қолдау және олардың өндірістік, творчестволық қабілеттерінің дамуына ықпал ету;
-халықты жұмыспен қамту саласында әлеуметтік қорғауды қамсыздандыру, әлеуметтік қорғауды өте қажет ететін және жұмыс іздеуде қиыншылықтар көретіндерге жұмыспен қамтуды қамсыздандырушы шараларды жүргізу;
-массалық және ұзақ уақыттық (бір жылдан артық) жұмыссыздықтың алдын алу және қысқарту;
-әлеуметтік қорғауды қажет ететін азаматарды жұмыспен қамсыздандыратын жұмыс берушілерді ынталандыру;
-халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті экономикалық және әлеуметтік саясаттардың басқа да бағыттарымен үйлестіру;
-халықты жұмыспен қамту және оған бақылау жүргізу шараларын өңдеу мен жүзеге асыруда мемлекеттік органдардың, кәісподақтардың, еңбеккерлер мен жұмыс берушілердің өкілдерінің қызметін үйлестіру;
-халықты жұмыспен қамтуда халықаралық ынтымақтастық жүргізу.
Халықты жұмыспен қамту бағдарламаларының үш деңгейі бар:
# республикалық;
# өңірлік немесе облыстық;
# жергілікті;
Бұл әрбір бағдарламаның төрт ірі бөлшегі бар:
:: аналитикалық (жұмыспен қамту туралы статистикалық және аналитикалық ақпаратты жинау, нақты бір жердегі, өңірдегі, жалпы мемлекеттік деңгейде жұмыспен қамту мәселесінің өзектілігін анықтау);
:: бағдарламалық - мақсаттық (жұмыспен қамту саясатының нақты мақсатын анықтап, құрастыру);
:: ресурстық - қамсыздандырушы (барлық бағдарламаларды қажетті материалдармен, адами және басқа да ресурстармен уақытылы және толық қамтамасыз ету),
:: ұйымдастырушылық- үйлестірушілік (бағдарламаны ұйымдастыру, бақылау, қажет болған жағдайда үйлестіру).
Республикалық деңгейде жұмыспен қамту саясаты еңбек рыногының субьектілерінің арасындағы қатынастарды құруға және реттеуге қажетті құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық шаралар мен нормативтік актілердің жиынтығын анықтау, сонымен қатар жұмыспен қамту саласындағы рынокқа көшудегі әлеуметтік - экономикалық салдардың - жұмыссыздықтың шекті деңгейі мен ұзақтығы, аз қамтамсыз етілген әлеуметтік топтардың жұмысқа қабылдануын ынталандыру мен квота өлшемі, жәрдемақыны төлеуге бюджет қаржысының минималды мүмкін болатын көлемі, қайта дайындау мен жаңа жұмыс орындарын ашудың мақсатты деңгейі сияқты шараларды анықтау болып табылады. Жұмыспен қамту саясаты максималды жұмыспен қамтуды мүмкін ететін қаржы - несиелік, инвестициялық және салықтық саясаттарды қарастырады. Осы мақсатта мемлекеттік, және өңірлік бағдарламалар дайындалады. Жұмыс орындарын ашу мемлекет тарапынан ынталандырылатын аумақтар анықталады. Қазіргі күні республикалық деңгейдегі жұмыспен қамту саясатының басты бағыттары мыналар:
oo инвестициялық белсенділіктің төмендеуімен, өндіріс көлемінің қысқаруымен, инфляция және салдары тұрақсыз жұмыс орындары болып табылатын макроэкономикалық үрдістерді жеңу;
oo кәсіпорындардағы жұмыстан босатудың массалық қарқын алуын болдырмау;
oo мемлекеттік емес, баламалық экономика секторларында жұмыспен қамтуды дамыту мен кеңейтуге жағдай құру;
oo еріксіз жұмыстан босатылған немесе жұқмыстан шығып қалу қауіпі бар адамдарға тиімді мақсатты қолдау мен қорғауды қамтамасыз ету;
oo жұмысқа тұруда қиындықтар көп көретін тұлғаларға қосымша көмек көрсету;
oo ұзақ мерзімді жұмыссыздықтың салдарын жұмсарту.
Мемлекет саясатының экономика және жұмыспен қамтуды қолдаудағы негізгі міндеті - мақсатты және келешегі бар жұмсыс орындарының қысқартылуын тежеу, инвестициялық белсенділіктің артуын ынталандыру, институционалдық бетбұрыстар, селективті құрылымдық өзгерістер, инвестициялық және басқа да мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру мен өткізу арқылы ашылатын жұмыс орындарының санын арттыру.
Сонымен бірге республикалық деңгейдегі жұмыспен қамту саясаты ТМД және басқа шет елдермен ерікті және мәжбүрлі көші - қон жағдайында миграциялық айырбас пен зейнетақылық қамсыздандыру бойынша, уақытша табыс табыс үшін немесе іс- сапармен басқа мемлекетке шыққанда жалдау мен әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша құқықтық реттеу жүйесі және мемлекетаралық қатынастарды ұйымдастыру жүйесін қарастыруы қажет яғни республикалық деңгейдің қызметіне Қазақстанды халықаралық еңбек бөлінісінің тең құқылы серіктес ретінде қамтамасыз ететін құқықтық нормалармен қамсыздандыру жатады.
Өңірлік деңгейде жұмыспен қамту саясаты тиісті деңгейдегі (облыстық) билік органдарының өкілеттілігі шеңберінде сол аумақтарда азаматтардың еңбек құқығын жүзеге асыру үшін жағдайлар құруға бағытталған, толық, өнімді және еркін жұмыспен қамтылуды ынталандыратын саясатта болып табылады. Мемлекеттік жұмыспен қамту саясатының өңірлік аспектісі сол өңірлердегі еңбек рыногының жағдайына әсер етуші ерекше факторлар мен жағдайларды ескере отырып, жыл сайын қабылданатын аумақтық бағдарламалар болып табылады.
Өңірлік деңгейдегі мемлекеттік жұмыспен қамту саясаты жұмыспен қамтудың аумақтардың демографиялық және әлеуметтік - экономикалық дамуның ерекшеліктеріне негізделген өңірлік және жергілікті бағдарламалары шеңберінде жүзеге асырылады.
Әдетте өңірлік жұмыспен қамту бағдарламалары үш деңгейге бөлінеді:
республика деңгейінде жүзеге асырылатын іс - шаралар қарастырылған жұмыспен қамтудың республикалық бағдарламасы;
облыстық бағдарлама осы деңгейдегі халықты жұмыспен қамту іс - шараларын анықтайды, мысалы басыңқы дамушы қалаларды анықтау;
аудандық (қалалық) жұмыспен қамту бағдарламалары еңбек рыногының жекелеген қатысушыларының мәселелерін шешуге бағытталған іс-шаралардан тұрады.
Еңбек рыногындағы үдерістерді реттеудегі маңызды орынды еңбеккерді өнімді еңбек етуге итермелейтін және барлық мотивациялық қондырғылар жүйесінің негізінде тұрған еңбек ақы алады. Рыноктық экономикалы елдерде еңбек ақының тиімді және оңтайлы деңгейі мен оның минималды шегі туралы анық және нақты түсініктер қалыптасқан. Бұл заңға сәйкес жұмысшының өзі мен оның отбасын өмір сүруге қамсыздандыратын еңбеккерлердің өмірлік қоры қалыптасады. Жұмысшы күшінің құны негізінде отбасының қалыпты қажеттіліктерінің жиынтығы түсінігі қалыптасатын экономикалық категория болып табылады. Ол қажеттіліктерді қанағатттандыру жұмысшы күшінің ұдайы өндірісін қамтамасыз етеді.
Біздің еліміз жетпіс жылдан астам уақыттан бері әлемде қажетті өнім туралы беймәлімдікте өмір сүрді. Жұмысшы күшінің құны жоққа шығарылды. Жалақы "еңбектің сапасы мен санына қарай бөлінетін ұлттық табыстың үлесі" деп анықталды. "Социалистік еңбек бойынша бөлу заңы" негізінде ұлттық табыстың бұл бөлігін индивидтер арасында "еңбектік салымға пропорционалды" түрде бөлу қажет болды. Басқаша айтқанда, осы заңды басшылыққа ала отырып, әрбір еңбеккердің жиынтық табыстағы үлесін анықтап, кімге көп, кімге аз төлеу керектігін анықтауға болатын еді. Алайда қанша деген сұраққа яғни еңбекке ақының абсолюттік шамасы қандай болу керектігіне еңбек бойынша бөлу заңы жауап бере алмады. Бұл бөлушілік қатынастарды ұйымдастыруда кең жолдар ашты.
Мұндай бағыттың элементі біздің елімізде жекешелендіру үлгісінде де сақталды. Социалистік кезеңде бөлушілік қатынастар екі желі арқылы жүргізілгені белгілі - еңбекке ақы төлеу арқылы және екіншісі тұтынудың қоғамдық қоры арқылы, ол арқылы кеңес елінің азаматтары түрлі әлеуметтік қызметтерді (білім беру мен денсаулық сақтау) тегін немесе жеңілдікпен (тұрғын үй, коммуналдық және т.б. төлемдер) пайдаланды. Кейбір есептеулер бойынша бұл желістер бойынша бөлінетін материалдық және рухани игіліктер мен қызметтер құны жағынан арақатынасы екіге бір болып бөлінген.
Рыноктық қатынастарға көшу біздің елімізде жұмыспен қамтылған халық арасында тегін немесе жеңілдікпен бөлуді толығымен тоқтатуды қарастырды. Нәтижесінде жұмыс істейтін көптеген азаматтардың жиынтық қорының қомақты бөлігін ешқандай өтемақысыз қиып тастау орын алды. Бұл ел тұрғындарының тұтыну қоржынының төмендеуіне, ал бұл әділетсіздікті өтемақылаушы жекешелендіру мүмкіндіктері пайдаланылмады.
Жекелеген салаларда халықты жұмыспен қамтуды біршама дифференциациялау еңбек рыногын реттеудің қосымша мемлекеттік шараларын өңдеу мен жүзеге асыруды талап етеді, мемлекеттік билік органдарының, жұмыс беруші бірлестіктерінің, кәсіподақтардың, еңбек рыногына әсер ететін басқа да қоғамдық бірлестіктердің еңбек рыногына ықпалын күшейтуді талап етеді.
Жұмыс берушілерді қажетті жұмысшы күшімен жедел қамсыздандыра алатын, ал жұмыс іздеуші азаматтарды өзіндік табыстары есебінен тұтынудың жоғары деңгейін қамтамасыз ететін тиісті жұмыспен қамсыздандыра алатын өркениетті еңбек рыногын дамыту үшін жағдайлар құру қажет.
Өңірлік жұмыспен қамту саясатының ерекшеліктері
Жұмыспен қамтуды өңірлік реттеу өңірлердің дамуының көптеген ерекшеліктерін ескеруге және солардың негізінде меншік нысаны, кәсіпорынның өлшемі және т.б. байланысты нақты, мақсатты бағытталған жұмыспен қамту іс-шараларын өңдеуге мүмкіндік береді. Өңірлік еңбек рыноктарындағы жағдайды жақсартудың маңызды тәсілдерінің бірі жұмыспен қамтуды ұйымдастырудың стандартты емес нысандарын пайдалану болып табылады. Ол ашық еңбек рыногында жұмысшы күшінің ұсынысын тежеу жолы арқылы жұмыспен қамтуға әсер етуге мүмкіндік береді, жұмыспен қамтылғандардың массалық түрде жұмыстан босатылуын шектеуге және жұмыссыздықтың тым өсіп кетуін болдырмауға мүскіндік береді.
Жұмыспен қамтуды ұйымдастырудың стандартты емес нысандары индивидтер мен жұмыс берушілердің, сонымен қатар жалпы қоғамның мүдделеріне жауап беруші шара болып табылады.
Жұмыс күшін сатушылар тұрғысынан, әсіресе олардың көпшілігі әйелдер мен жастар, аталған шара жұмыс істеумен қатар қоғамдық- пайдалы істермен қатар жұмыс істеу мүмкіндігін берді, мысалы, оқу, балаларды тәрбиелеу, отбасылық міндеттер, сол сияқты еңбек қызметінен біртіндеп шығу немесе қосылу мүмкіндігін бере алды.
Кәсіпкерлер тұрғысынан бұл жұмыспен қамту нысаны бірқатар көрсеткіштерге байланысты ыңғайлы болып табылады, атап айтқанда:
Аталған іс-шараны қолдану белгілі бір кезеңде өндірістің обьективті талабы болып табылады ( циклдық тығырыққа байланысты өндірісті қысқарту, капиталдық жөндеудің қажеттілігі, жабдықтарды ауыстыру, тәжірибелі және білікті мамандармен ауыстыру, жұмысшы күшін жұмыстан босату және жаңасын алу шығындарын қысқарту);
Қосымша жұмысшы күшін стандартты емес нысанда тарту көп жағдайда қаржылық тұрғыдан тиімді, өйткені жұмысшы күшінің шығындарының пропорционалды өсіміне алып келмейді;
Аталған жұмыспен қамту нысаны дәстүрлі нысандарға қарағанда үдемелі, өнімді, нәтижелі болып келеді. Бұл көбінесе творчестволық қызметтерге, операциялық жиынтығы жағынан түрлі болып келетін қызметтерге, белгілі бір шаблонға келе бермейтін қызметтерге, жұмыс уақытының ұзақтығы белгілене алмайтын қызмет түрлеріне қатысты болады.
Макроэкономикалық деңгейде стандартты емес жұмыспен қамту нысандары еңбек рыногында әлсіз әлеуметтік топтарға табыс табу тәсілін және өзінің біліктілігі мен еңбекке қабілетітілігін ұстап тұруды қамтамасыз ету арқылы жұмыспен қамту мәселесінің күрделілігін төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл нысан қажет болған жағдайда еңбек рыногын қолда бар еңбек резервтерімен белгілі бір жұмысшы күші сегменттерімен толықтыруға мүмкіндік береді (мүгедектер, қарттар, әйелдер, жастар және т.с.с).
Қазіргі күні дамыған рыноктық экономикалы елдерде стандартты емес режимде жұмыспен қамтылғандардың 25-тен 30 % дейін еңбек етеді. Мұндай жұмыспен қамтудың тармақталған және көптүрлі ұйымдастырушылық тізбелік жүйесі қалыптасқан, стандартты емес жұмыспен қамту нысанында реттелетін әлеуметтік - еңбектік қатынастардың заңдық негізі бар. Стандартты емес жұмыспен қамту түрлеріне мыналар жатады:
-Уақытша жұмыспен қамтумен қатар жұмысшы күшін қалыпты емес уақыт ұзақтығында пайдалану (маусымдық, ұзартылған, келісім- шарт бойынша жұмыс істеу, уақытша қоғамдық жұмыстар және т.б.);
-Толық емес күні және толық емес жұмыс аптасымен жұымспен қамту;
-Жұмыс орындарын кезектеу ( екі немесе онан көп жұмысшылар арасында жұмыс кезегі уақытында жұмыс орнын бөлу);
-Жұмыс уақыты немесе еңбек қызметін ұйымдастырудың дәстүрлі емес тәсілдері: үйдегі жұмыс, сәйкестілік бойынша жұмыс (немесе екі жұмыс істеуге негізделген жұмыспен қамту), еңбектің икемді кестесі;
-өздігінше жұмыс іздеуге негізделген өзін-өзі жұмыспен қамту және тұрақты немесе уақытша табыс табу мақсатымен,жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру қанағаттандыруды және өзін-өзі жүзеге асыру үшін өз қаржысы есебінен жекелеген азаматтардың жұмыс орындарын ашуы;
Өзін-өзі жұмыспен қамту жұмыссыздықты қысқартудың маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Өзін-өзі жұмыспен қамтудың нысандары жеке еңбек қызметі немесе шағын кәсіпкерлік саласындағы қызмет болып табылады.
Экономиканың мемлекеттік және жеке секторларындағы жұмыспен қамту түрлерімен бірге халықты жұмыспен қамтудағы жаңа құбылыс экономиканың ресми емес секторындағы жұмыспен қамту болып табылады.
Халықаралық еңбек ұйымы экономиканың ресми емес секторына шағын капиталмен, төменгі еңбек өнімділігімен, тұрақсыз жұмыспен қамтылумен, жоғары емес және тұрақсыз табыспен қамсыздандырушы тауарлар мен қызмет өндірісінің орындарын жатқызады. Әдетте бұл орындарды статистикалық орындар есепке алмайды, үкімет оларға қолдау көрсетпейді, оларға әлеуметтік қорғау жүйесі қолданылмайды және олар көбінесе еңбектік заңдылықтарға сүйенбейді.
Экономикада ресми емес сектордың пайда болуы дамыған елдерге тән. Ресми емес қызметтің түрлері алуан, негізгілері мыналар:
* көшедегі сауда ;
* жөндеу жұмыстары;
* компьютерлерді бағдарламалық қамсыздандыруға байланысты жұмыстар;
* бухгалтерлік жұмыстар мен хатшылық қызметтер;
* шығындарды төмендету және өндірістің икемділігін арттыру үшін ресми сектордағы бірқатар салаларда келісім-шартпен жұмыс жасау.
Ресми емес жұмыспен қамтудың арту факторлары төмендегідей:
# заңды бизнес үшін қолайсыз жағдайлар ( бұл жағдайлар нашарлаған сайын ресми емес жұмыспен қамту да арта түседі);
# экономиканың ресми секторларында жұмыс орындарының жетіспеушілігі (өңірлерді жаңадан ашылған жұмыс орындары аз болған сайын ресми емес жұмыс орындары көбейеді);
# жұмыссыздық деңгейі (жұмыссыздық деңгейі жоғары өңірлерде ресми емес жұмыспен қамту деңгейі де жоғары болып келеді).
Ресми емес сектордағңы жұмыспен қамтылғандардың көпшілігі 65 % жуығы көшеде өнекәсіптік және азық - түлік саудасымен айналысады, онан соң делдалдық және басқа да қызмет түрлері тұр - 22 %, ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісі мен оны өткізу - 8 %, тауарлар өндірісі - 5%.
Экономиканың ресми емес секторында жұмыспен қамтылудың оң жақтары мыналар:
ресми емес жұмыспен қамтылу арқылы жұмыссыздықты қысқарту;
ресми емес секторда ұйымдастырылған шағын кәсіпорындар өз ісінің бастамасы болып ,олар кейін кәсіпкерліктің қомақты түріне айналып, жаңа жұмыс орындароын ашуға қабілетті болуы мүмкін.
Ресми емес секторда жұмыспен қамтылудың теріс жақтары:
еңбеккерлердің экономикалық және құқықытық қтындықтары ( ресми емес сектордағы қатынастардың көпшілігі еңбек заңдылықтарымен реттелмейді);
мемлекетке төлейтін салықтың тым жоғарылығы;
жұмыспен қамтылғандардың көпшілігінің капиталы аз, техникалық және басқарушылық деңгейі төмен, өз қызметін жарамсыз ғимараттар мен көшеде жүзеге асырады;
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қорғаудың басқа да шараларының болмауы;
түрлі сауда келісімдерінде немесе делдалдық операцияларда қаржылық жоғалтудың жоғары тәуекелі.
Өңірдегі еңбек рыногындағы қалыптасқан мәселелерді шешу үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
-жұмыспен қамту саласындағы нормативтік құқықтық базаны жетілдіру;
-халықты жұмыспен қамту жағдайын мемлекеттік реттеуді күшейту;
-жұмыссыздықты профилактикалау жұмыстарын жетілдіру;
-ұзақ мерзімді жұмыссыздықты қысқарту және жұмыссыздар ұсынатын қызметтердің нәтижелілігін арттыру мақсатында азаматтарды қайта дайындаудың арнайы шараларын жүзеге асыру;
-жұмыспен қамту саясатын ақпараттық қамсыздандыруды жақсарту;
-еңбек рыногының тұтынуын ескере отырып кәсіптік дайындау, біліктілікті жоғарылату, жұмыссыз азаматтарды қайта дайындау жүйесі арқылы кадрлық әлеуетті дамыту;
-еңбек рыногындағы белсенді шаралардың нәтижелілігін арттыру.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ
ТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ
Қазақстанның еңбек рыногындағы жағдай
Ел Президентінің Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында және Жезқазғандағы Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі жөніндегі Форумда берген тапсырмаларына сәйкес өндірістегі қауіпсіздік техникасына бақылауды біршама күшейту, анағұрлым қауіпсіз жаңа технологияларды енгізуге барынша жәрдемдесу қажет. Бірінші кезектегі міндетіміз - барлық әріптестерімізбен (жұмыс берушілер, кәсіподақтар, Әкімдер) өзара іс-қимылды жақсарту және осы форумның шешімдері мен ұйғарымдарын толық көлемінде орындау. Атап айтқанда, сөз жаңа жұмыс орындарын құру, қызметкерлерге кепілді әлеуметтік пакеттер беру, қауіпсіздік техникасын сақтау, кәсіптік даярлау және еңбек біліктілігін, қайырымдылықты, яғни әлеуметтік жауапкершілік жөніндегі негізгі индикаторлар мен Форумның қорытынды құжаттары - Келісімдерде бекітілген, салынып жатқан әлеуметтік нысандардың жобаларын арттыру туралы болып отыр.
Бұл бағыттағы қолайсыз ахуал Астана қаласында, Қарағанды, Қостанай және Қызылорда облыстарында қалыптасып отыр.
Адамдардың өмірі мен денсаулығы үшін құқықтық және моральдік жауапкершіліктің тек жұмыс берушілерде ғана емес, ішінара біздің меминспекторларымызға да қатысты екенін әрдайым есте сақтауға міндеттіміз, олардың жұмысында нәтижелілік пен пәрменділік жетіспей отыр.
Ал енді қаншама еңбек шиеленістері мен даулары біздің аумақтық бөлімшелеріміздің назарынан тыс қалып келеді. Көптеген құрылыстарда қаржыландырудың жеткіліксіздігінен атқарған жұмысы үшін көптеген жұмысшылармен түпкілікті есеп айырылысқан жоқ. Аумақтық органдардың басшылары бұл мәселелерді күнделікті бақылауға алып, оларды жұмыс берушілермен бірге мүмкіндігінше шешуі қажет.
Нақты және ресми тіркелетін жұмыссыздық деңгейі арасындағы әжептәуір айырмашылық сақталуда, бұл жұмыспен қамту органдарының жұмыс тиімділігінің төмендігін дәлелдейді. Жастардың, әйелдер мен оралмандардың арасында жұмыссыздық көп. Ішкі еңбек ресурстары, атап айтқанда өзін өзі жұмыспен қамтығандар, еңбекші мигранттар, жұмыссыздар өндіріске тартылмай отыр.
Жергілікті жерлерде экономика саларының кадрларға болжамды қажеттіліктерін ғылыми негізді айқындау, мамандарды, оның ішінде жұмыссыздарды оқыту және даярлау, шетелдік жұмыс күшін тартуды реттеу (ШЖТ) және ішкі еңбек нарығын қорғау жөніндегі жұмыс нашар жүргізіледі.
Шетелдік мамандарды жоғары біліктілікті талап етпейтін және қазақстандық қызметкерлермен ауыстыруға болатын (арматуралық, бетондық, сырлау сияқты) жұмыстың жеңіл түрлеріне тарту тәжірибесі жалғасуда. Өткен жылы жұмысқа тартылған 57,9 мың шетелдік қызметкерлердің 57 пайызынан астамы жұмысшы кәсіптерінің иелері, бұл шынайы талдау жұмысының, жоғары білікті мамандарды селективті іріктеудің жоқтығын дәлелдейді.
Облыстың 14 кәсіпорны жасырын жұмыссыздықпен қамтылған, бұл өткен жылдың ұқсас мерзімімен салыстырғанда 1, 2 есеге азырақ. Жұмыспен ішінара қамтылған азаматтардың саны 684 адамды құрайды ( 2010 жылы - 1453 адам ) , олардың ішінен 372 адам жартылай жұмыс уақыты тәртібінде жұмыс істейді және 312 адам амалсыз демалыста.
Ағымдағы жылдың 4 айы ішінде 3169 жұмыс орны құрылды, олардың ішінен 1901 жұмыс орны немесе 60 % - тұрақты.
3271 адам немесе өткен жылдың ұқсас мерзіміне қарай 42,2 % жұмысқа орналасуға жәрдем сұрап, жұмыспен қамту органдарына өтініш жасады. Жұмыс берушілер 3600 бос жұмыс орнына өтінім берді.
2011 адам (өткен жылға қарай 44,8 %) жұмысқа орналастырылды.
Жұмысқа орналастыру деңгейі 61,5 % құрады, өткен жылдың ұқсас мерзімінде ол 57,8 % мөлшерінде болды.
Халықтың әлеуметтік халі, тұрғындарды еңбекпен қам - та - ма - сыз ету, әлеуметтік жәрдемақылар мен зейнетақы беру жұмыс - тары Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің құзырына қарайды. Міне, өткен жылы осы салада халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру мақсатында Үкімет және министрлік тарапынан үлкен жұмыстар атқарылыпты. Халықтың мақ - сатты топтарына көмек көрсетіп, оларға қамқорлық жа - сайтын органның алқа мәжілісінде атқарылған жұмыстардың нәтижесінен хабардар болдық. Дәстүрлі алқа отырысына Үкімет басшысы Кәрім Мәсімов қатысты.
Алқа мәжілісінде минис - тр - лік - тің өткен жылғы жұмысы қандай бағыттарда жүзеге асырыл - ған - ды - ғы, сондай-ақ алға қойылып отыр - - ған тапсырмалар туралы ха - бар - ланды. Министрліктің өткен жыл - ғы жұ - мысы әлеуметтік тұрақ - ты - лықты сақтауға, халықты жұ - мыс - пен қам - тамасыз етуге, жұ - мыс - - сыздық дең - гейі - нің алдын алу - ға, Электронды үкімет ба - за - сында мемлекеттік қыз - меттердің сапасын арттыруға бағыт - талған. Гүлшара Әбдіқалықова ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz