Бюджетаралық қатынастарды реттеу құралы ретіндегі салықтық реттеудің әлеуметтік-экономикалық мазмұны және теориялық аспектілері
Мазмұны
1 БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЄЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ЖЄНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Бюджетаралық қатынастардағы салықтық реттеу құралдары және олардың экономикалық мазмұны
1.2 Бюджет дењгейлерін салыќтыќ реттеудіњ экономикалыќ мєні
1.3. Әлемнің дамыған елдеріндегі салықтық реттеу тәжірибесі
1 БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЄЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ЖЄНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Бюджетаралық қатынастардағы салықтық реттеу құралдары және олардың экономикалық мазмұны
1.2 Бюджет дењгейлерін салыќтыќ реттеудіњ экономикалыќ мєні
1.3. Әлемнің дамыған елдеріндегі салықтық реттеу тәжірибесі
КІРІСПЕ
Зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі. Рыноктыќ экономиканы басќарудыњ неѓ±рлым тиімді нысандарыныњ бірі мемлекетті салыќтыќ реттеу болып табылады. Салыќты пайдалана отырып мемлекет екі маќсатты кµздейді. Біріншісі, барлыќ дењгейлер кірістерін толтыруѓа баѓытталады. Б±л мемлекеттіњ фискалдыќ функциясына негізделеді. Екіншісі, мемлекетпен реттелетін рыноктыќ экономиканыњ басќару ж‰йесін ќамтамасыз ету. Мемлекеттiң күрделi әлеуметтiк-экономикалық механизмiнiң қалыпты қызмет етуi көбiнесе оның тұрақты қаржылық қамтамасыз етiлуiне тәуелдi. Қазақстан Республикасының бюджеттiк-салықтық қатынастарыныњ даму проблемалары мыналар болып табылады: аумақтық билiк органдарына қаржы ресурстарын жұмылдыру, жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын қаржыландырудағы қажеттiктiң әлуетіне сәйкестiк жүйесiн реттеу. Қазiргi жағдайда жергiлiктi бюджеттердiң меншiктi кiрiстерiнiң неғұрлым маңызды көзі салықтар болып табылады.
Елбасыныњ Ќазаќстан халќына Жолдауында [15] тиімді осы заманѓы мемлекеттік ќызмет пен мемлекеттік басќару ќ±рылымын ќ±ру мемлекеттіњ т‰йінді міндеттерініњ бірі болып айќындалды.
Б±л мемлекеттік басқарудың жүйелі болуын, басқарудың әрбір деңгейі үшін қаржы ресурстарымен бекітілген функциялардың және өкілеттіктердің анықталуын, ведомствоаралық үйлесімнің қамтамасыз етілуін, басқарудың барлық деңгейлерінің тиімді қызметі үшін заңнамалық-құқықтық базаның құрылуын қажет етеді.
Мемлекеттің өз функцияларын орындауды қамтамасыз ету, мемлекеттік саясатты жүзеге асыру жөніндегі негізгі құралы бюджет болып табылады. Сондықтан мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін жеткілікті қаржылық құралдармен қамтамасыз ететін, өзара қатынастардың тұрақтылығы және айқындығы қағидаларына негізделген, сондай-ақ тиімді бюджеттік саясатты жүргізуді ынталандыратын бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін қалыптастыру қажет.
Аумақтардың экономикалық дамуының жоғары саралануы салдарынан µњірлер арасындағы кіріс базасын бөлудің біркелкі еместігі µњірлердіњ бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестірудің белсенді саясатын жүргізуді қажет етеді.
Мұндай саясаттың негізгі мақсаты, орта мерзімді перспективада биліктің әрбір деңгейініњ тұрақты кіріс көзін қамтамасыз ету болып табылады. Ќазіргі кезде бюджетаралық трансферттер мөлшерін жиі нақтылау арќылы, бюджеттік алулар және субвенциялар көмегімен реттеу механизмі бюджетаралық қатынастардағы қажетті тұрақтылықты қамтамасыз етпейді.
Осыған байланысты жергілікті басқару деңгейіндегі бюджеттік теңестіру құралы болып табылатын бюджетаралық трансферттер механизмі, µњірлердіњ дамуының экономикалық ынталандырмасын шектеуші, жергілікті бюджеттерді теңестірудің айқын емес механизмі ретінде қарастырылады және реттеуші салықтарды бөлу нормативін есептеудің жаңа механизмін, әдістемесін қарастыру қажеттігі туындайды.
Проблеманың зерттелу дәрежесі. Бюджетаралық қатынастармен, елдің бюджеттік-салықтық саясатын жүзеге асырумен байланысты проблемалардың кеңінен қарастырылуына қарамастан, реттеуші салықтар көмегімен бюджетаралық қатынастарды жетілдіру механизмін кешенді зерттеу ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Бюджеттің салықтық кірістерін қалыптастырумен байланысты кез келген ғылыми зерттеудің негізі классиктердің еңбектерінде көрініс тапқан. А. Смит, Дж. Кейнс, А. Вагнер, Ф. Кене, А. Лаффер, С.Л. Брю еңбектерінде салықтардың негізгі қағидаларына, функцияларына сипаттама берілген. Жергілікті бюджеттердің кірістерін қалыптастырудағы, бюджетаралық қатынастардағы салықтардың алатын рµлі бойынша теориялық, әдістемелік және практикалық зерттеулерге көптеген ғалымдардың еңбектері арналған. Қарастырылып отырған тақырып бойынша зерттеулер мынадай қазақстандық ғалымдар еңбектерiнде көптеп кездеседi: С.Ш. Єуелбаев, Ж.Елубаева, А.Б. Зейнелгабдин, У.М. Искаков, Ќ.Ќ. Ілиясов, Ж.О. Ихданов, Э.Ќ. Идирисова, П.Б. Исахова, С. Құлпыбаев, Н.Ќ. Мамыров, В.Д. Мельников, М. Махмутова, Р.У. Смаѓ±лова және т.б. Сонымен қатар Ресей ғалымдарының да еңбектерi аз емес: А.Соколов, А.Тривус, Л.Твердохлебов жєне т.б.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Негізгі мақсат, рыноктық экономика жағдайында µњірдіњ тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшiн салықтық реттеу механизмiн жетiлдiру жолымен Шығыс Қазақстан облысының бюджеттiк-салықтық саясатын, бюджетаралық қатынастарын оңтайландыруға бағытталған теориялық ќаѓидаларды және практикалық нұсқауларды жасау болып табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткiзу үшiн, диссертацияныњ мазм±нын жєне ќисынды дєйектілігін аныќтаѓан мына мiндеттердi шешу қажет:
- бюджетаралыќ ќатынастардыњ ќ±ралы ретіндегі салыќтыќ реттеудіњ мєнін жєне негізгі аспектілерін теориялыќ негіздеу;
- бюджет ж‰йесініњ дењгейлері арасында салыќтарды бµлу функциясына негізді сипаттама беру;
- жергілікті бюджет кірістеріндегі салыќтар рµлін аныќтау жєне Шыѓыс Ќазаќстан облысы бюджетіне салыќтыќ т‰сімдердіњ т‰суін талдау;
- бекітілген салыќтар жєне бюджеттік трансферттер жаѓдайына талдау жасай отырып, салыќтыќ реттеу арќылы жергілікті бюджеттерді ќалыптастыру объективтілігін негіздеу;
- µндіріске салыќ ауыртпалыѓын тµмендету факторы ретіндегі салыќтыќ реттеу баѓыттарын аныќтау;
- жергілікті бюджеттерді ќалыптастыру жєне салыќтыќ реттеу механизмін жетілдіруге ќатысты наќты ±сыныстар жасау;
- бюджетаралыќ ќатынастарды реттеудіњ єдістерін айќындау жєне єдістемелік кµзќарастарын аныќтау.
Зерттеу объектісі бюджетаралыќ ќатынастардаѓы салыќтардыњ реттеушілік механизмі болып табылады.
Зерттеу пәні. Жергілікті бюджет кірістерін ќалыптастырудаѓы салыќтардыњ реттеушілік ќызметімен байланысты ќаржылыќ ќатынастар жиынтыѓы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың монографиялары мен мақалалары, салықтық және қаржы-бюджеттік қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің ќаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, Қазақстан Республикасы статистика жµніндегі Агенттігінің, Қаржы министрлігінің материалдары, Шығыс Қазақстан облысы Қаржы басқармасының есептері, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, республикалық, облыстыќ және аудандыќ бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер, сондай-ақ факторлыќ, салыстырмалы жєне статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
Зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі. Рыноктыќ экономиканы басќарудыњ неѓ±рлым тиімді нысандарыныњ бірі мемлекетті салыќтыќ реттеу болып табылады. Салыќты пайдалана отырып мемлекет екі маќсатты кµздейді. Біріншісі, барлыќ дењгейлер кірістерін толтыруѓа баѓытталады. Б±л мемлекеттіњ фискалдыќ функциясына негізделеді. Екіншісі, мемлекетпен реттелетін рыноктыќ экономиканыњ басќару ж‰йесін ќамтамасыз ету. Мемлекеттiң күрделi әлеуметтiк-экономикалық механизмiнiң қалыпты қызмет етуi көбiнесе оның тұрақты қаржылық қамтамасыз етiлуiне тәуелдi. Қазақстан Республикасының бюджеттiк-салықтық қатынастарыныњ даму проблемалары мыналар болып табылады: аумақтық билiк органдарына қаржы ресурстарын жұмылдыру, жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын қаржыландырудағы қажеттiктiң әлуетіне сәйкестiк жүйесiн реттеу. Қазiргi жағдайда жергiлiктi бюджеттердiң меншiктi кiрiстерiнiң неғұрлым маңызды көзі салықтар болып табылады.
Елбасыныњ Ќазаќстан халќына Жолдауында [15] тиімді осы заманѓы мемлекеттік ќызмет пен мемлекеттік басќару ќ±рылымын ќ±ру мемлекеттіњ т‰йінді міндеттерініњ бірі болып айќындалды.
Б±л мемлекеттік басқарудың жүйелі болуын, басқарудың әрбір деңгейі үшін қаржы ресурстарымен бекітілген функциялардың және өкілеттіктердің анықталуын, ведомствоаралық үйлесімнің қамтамасыз етілуін, басқарудың барлық деңгейлерінің тиімді қызметі үшін заңнамалық-құқықтық базаның құрылуын қажет етеді.
Мемлекеттің өз функцияларын орындауды қамтамасыз ету, мемлекеттік саясатты жүзеге асыру жөніндегі негізгі құралы бюджет болып табылады. Сондықтан мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін жеткілікті қаржылық құралдармен қамтамасыз ететін, өзара қатынастардың тұрақтылығы және айқындығы қағидаларына негізделген, сондай-ақ тиімді бюджеттік саясатты жүргізуді ынталандыратын бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін қалыптастыру қажет.
Аумақтардың экономикалық дамуының жоғары саралануы салдарынан µњірлер арасындағы кіріс базасын бөлудің біркелкі еместігі µњірлердіњ бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестірудің белсенді саясатын жүргізуді қажет етеді.
Мұндай саясаттың негізгі мақсаты, орта мерзімді перспективада биліктің әрбір деңгейініњ тұрақты кіріс көзін қамтамасыз ету болып табылады. Ќазіргі кезде бюджетаралық трансферттер мөлшерін жиі нақтылау арќылы, бюджеттік алулар және субвенциялар көмегімен реттеу механизмі бюджетаралық қатынастардағы қажетті тұрақтылықты қамтамасыз етпейді.
Осыған байланысты жергілікті басқару деңгейіндегі бюджеттік теңестіру құралы болып табылатын бюджетаралық трансферттер механизмі, µњірлердіњ дамуының экономикалық ынталандырмасын шектеуші, жергілікті бюджеттерді теңестірудің айқын емес механизмі ретінде қарастырылады және реттеуші салықтарды бөлу нормативін есептеудің жаңа механизмін, әдістемесін қарастыру қажеттігі туындайды.
Проблеманың зерттелу дәрежесі. Бюджетаралық қатынастармен, елдің бюджеттік-салықтық саясатын жүзеге асырумен байланысты проблемалардың кеңінен қарастырылуына қарамастан, реттеуші салықтар көмегімен бюджетаралық қатынастарды жетілдіру механизмін кешенді зерттеу ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Бюджеттің салықтық кірістерін қалыптастырумен байланысты кез келген ғылыми зерттеудің негізі классиктердің еңбектерінде көрініс тапқан. А. Смит, Дж. Кейнс, А. Вагнер, Ф. Кене, А. Лаффер, С.Л. Брю еңбектерінде салықтардың негізгі қағидаларына, функцияларына сипаттама берілген. Жергілікті бюджеттердің кірістерін қалыптастырудағы, бюджетаралық қатынастардағы салықтардың алатын рµлі бойынша теориялық, әдістемелік және практикалық зерттеулерге көптеген ғалымдардың еңбектері арналған. Қарастырылып отырған тақырып бойынша зерттеулер мынадай қазақстандық ғалымдар еңбектерiнде көптеп кездеседi: С.Ш. Єуелбаев, Ж.Елубаева, А.Б. Зейнелгабдин, У.М. Искаков, Ќ.Ќ. Ілиясов, Ж.О. Ихданов, Э.Ќ. Идирисова, П.Б. Исахова, С. Құлпыбаев, Н.Ќ. Мамыров, В.Д. Мельников, М. Махмутова, Р.У. Смаѓ±лова және т.б. Сонымен қатар Ресей ғалымдарының да еңбектерi аз емес: А.Соколов, А.Тривус, Л.Твердохлебов жєне т.б.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Негізгі мақсат, рыноктық экономика жағдайында µњірдіњ тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшiн салықтық реттеу механизмiн жетiлдiру жолымен Шығыс Қазақстан облысының бюджеттiк-салықтық саясатын, бюджетаралық қатынастарын оңтайландыруға бағытталған теориялық ќаѓидаларды және практикалық нұсқауларды жасау болып табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткiзу үшiн, диссертацияныњ мазм±нын жєне ќисынды дєйектілігін аныќтаѓан мына мiндеттердi шешу қажет:
- бюджетаралыќ ќатынастардыњ ќ±ралы ретіндегі салыќтыќ реттеудіњ мєнін жєне негізгі аспектілерін теориялыќ негіздеу;
- бюджет ж‰йесініњ дењгейлері арасында салыќтарды бµлу функциясына негізді сипаттама беру;
- жергілікті бюджет кірістеріндегі салыќтар рµлін аныќтау жєне Шыѓыс Ќазаќстан облысы бюджетіне салыќтыќ т‰сімдердіњ т‰суін талдау;
- бекітілген салыќтар жєне бюджеттік трансферттер жаѓдайына талдау жасай отырып, салыќтыќ реттеу арќылы жергілікті бюджеттерді ќалыптастыру объективтілігін негіздеу;
- µндіріске салыќ ауыртпалыѓын тµмендету факторы ретіндегі салыќтыќ реттеу баѓыттарын аныќтау;
- жергілікті бюджеттерді ќалыптастыру жєне салыќтыќ реттеу механизмін жетілдіруге ќатысты наќты ±сыныстар жасау;
- бюджетаралыќ ќатынастарды реттеудіњ єдістерін айќындау жєне єдістемелік кµзќарастарын аныќтау.
Зерттеу объектісі бюджетаралыќ ќатынастардаѓы салыќтардыњ реттеушілік механизмі болып табылады.
Зерттеу пәні. Жергілікті бюджет кірістерін ќалыптастырудаѓы салыќтардыњ реттеушілік ќызметімен байланысты ќаржылыќ ќатынастар жиынтыѓы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың монографиялары мен мақалалары, салықтық және қаржы-бюджеттік қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің ќаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, Қазақстан Республикасы статистика жµніндегі Агенттігінің, Қаржы министрлігінің материалдары, Шығыс Қазақстан облысы Қаржы басқармасының есептері, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, республикалық, облыстыќ және аудандыќ бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер, сондай-ақ факторлыќ, салыстырмалы жєне статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
Кіріспе
Зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі. Рыноктыќ экономиканы басќарудыњ
неѓ±рлым тиімді нысандарыныњ бірі мемлекетті салыќтыќ реттеу болып
табылады. Салыќты пайдалана отырып мемлекет екі маќсатты кµздейді.
Біріншісі, барлыќ дењгейлер кірістерін толтыруѓа баѓытталады. Б±л
мемлекеттіњ фискалдыќ функциясына негізделеді. Екіншісі, мемлекетпен
реттелетін рыноктыќ экономиканыњ басќару ж‰йесін ќамтамасыз ету.
Мемлекеттiң күрделi әлеуметтiк-экономикалық механизмiнiң қалыпты қызмет
етуi көбiнесе оның тұрақты қаржылық қамтамасыз етiлуiне тәуелдi. Қазақстан
Республикасының бюджеттiк-салықтық қатынастарыныњ даму проблемалары мыналар
болып табылады: аумақтық билiк органдарына қаржы ресурстарын жұмылдыру,
жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын қаржыландырудағы қажеттiктiң әлуетіне
сәйкестiк жүйесiн реттеу. Қазiргi жағдайда жергiлiктi бюджеттердiң меншiктi
кiрiстерiнiң неғұрлым маңызды көзі салықтар болып табылады.
Елбасыныњ Ќазаќстан халќына Жолдауында [15] тиімді осы заманѓы
мемлекеттік ќызмет пен мемлекеттік басќару ќ±рылымын ќ±ру мемлекеттіњ
т‰йінді міндеттерініњ бірі болып айќындалды.
Б±л мемлекеттік басқарудың жүйелі болуын, басқарудың әрбір деңгейі
үшін қаржы ресурстарымен бекітілген функциялардың және өкілеттіктердің
анықталуын, ведомствоаралық үйлесімнің қамтамасыз етілуін, басқарудың
барлық деңгейлерінің тиімді қызметі үшін заңнамалық-құқықтық базаның
құрылуын қажет етеді.
Мемлекеттің өз функцияларын орындауды қамтамасыз ету, мемлекеттік
саясатты жүзеге асыру жөніндегі негізгі құралы бюджет болып табылады.
Сондықтан мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін жеткілікті қаржылық
құралдармен қамтамасыз ететін, өзара қатынастардың тұрақтылығы және
айқындығы қағидаларына негізделген, сондай-ақ тиімді бюджеттік саясатты
жүргізуді ынталандыратын бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін
қалыптастыру қажет.
Аумақтардың экономикалық дамуының жоғары саралануы салдарынан µњірлер
арасындағы кіріс базасын бөлудің біркелкі еместігі µњірлердіњ бюджеттік
қамтамасыз етілуін теңестірудің белсенді саясатын жүргізуді қажет етеді.
Мұндай саясаттың негізгі мақсаты, орта мерзімді перспективада биліктің
әрбір деңгейініњ тұрақты кіріс көзін қамтамасыз ету болып табылады. Ќазіргі
кезде бюджетаралық трансферттер мөлшерін жиі нақтылау арќылы, бюджеттік
алулар және субвенциялар көмегімен реттеу механизмі бюджетаралық
қатынастардағы қажетті тұрақтылықты қамтамасыз етпейді.
Осыған байланысты жергілікті басқару деңгейіндегі бюджеттік теңестіру
құралы болып табылатын бюджетаралық трансферттер механизмі, µњірлердіњ
дамуының экономикалық ынталандырмасын шектеуші, жергілікті бюджеттерді
теңестірудің айқын емес механизмі ретінде қарастырылады және реттеуші
салықтарды бөлу нормативін есептеудің жаңа механизмін, әдістемесін
қарастыру қажеттігі туындайды.
Проблеманың зерттелу дәрежесі. Бюджетаралық қатынастармен, елдің
бюджеттік-салықтық саясатын жүзеге асырумен байланысты проблемалардың
кеңінен қарастырылуына қарамастан, реттеуші салықтар көмегімен бюджетаралық
қатынастарды жетілдіру механизмін кешенді зерттеу ерекше көңіл бөлуді қажет
етеді. Бюджеттің салықтық кірістерін қалыптастырумен байланысты кез келген
ғылыми зерттеудің негізі классиктердің еңбектерінде көрініс тапқан. А.
Смит, Дж. Кейнс, А. Вагнер, Ф. Кене, А. Лаффер, С.Л. Брю еңбектерінде
салықтардың негізгі қағидаларына, функцияларына сипаттама берілген.
Жергілікті бюджеттердің кірістерін қалыптастырудағы, бюджетаралық
қатынастардағы салықтардың алатын рµлі бойынша теориялық, әдістемелік және
практикалық зерттеулерге көптеген ғалымдардың еңбектері арналған.
Қарастырылып отырған тақырып бойынша зерттеулер мынадай қазақстандық
ғалымдар еңбектерiнде көптеп кездеседi: С.Ш. Єуелбаев, Ж.Елубаева, А.Б.
Зейнелгабдин, У.М. Искаков, Ќ.Ќ. Ілиясов, Ж.О. Ихданов, Э.Ќ. Идирисова,
П.Б. Исахова, С. Құлпыбаев, Н.Ќ. Мамыров, В.Д. Мельников, М. Махмутова,
Р.У. Смаѓ±лова және т.б. Сонымен қатар Ресей ғалымдарының да еңбектерi аз
емес: А.Соколов, А.Тривус, Л.Твердохлебов жєне т.б.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Негізгі мақсат, рыноктық
экономика жағдайында µњірдіњ тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету
үшiн салықтық реттеу механизмiн жетiлдiру жолымен Шығыс Қазақстан облысының
бюджеттiк-салықтық саясатын, бюджетаралық қатынастарын оңтайландыруға
бағытталған теориялық ќаѓидаларды және практикалық нұсқауларды жасау болып
табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткiзу үшiн, диссертацияныњ мазм±нын жєне
ќисынды дєйектілігін аныќтаѓан мына мiндеттердi шешу қажет:
- бюджетаралыќ ќатынастардыњ ќ±ралы ретіндегі салыќтыќ реттеудіњ мєнін
жєне негізгі аспектілерін теориялыќ негіздеу;
- бюджет ж‰йесініњ дењгейлері арасында салыќтарды бµлу функциясына
негізді сипаттама беру;
- жергілікті бюджет кірістеріндегі салыќтар рµлін аныќтау жєне Шыѓыс
Ќазаќстан облысы бюджетіне салыќтыќ т‰сімдердіњ т‰суін талдау;
- бекітілген салыќтар жєне бюджеттік трансферттер жаѓдайына талдау жасай
отырып, салыќтыќ реттеу арќылы жергілікті бюджеттерді ќалыптастыру
объективтілігін негіздеу;
- µндіріске салыќ ауыртпалыѓын тµмендету факторы ретіндегі салыќтыќ
реттеу баѓыттарын аныќтау;
- жергілікті бюджеттерді ќалыптастыру жєне салыќтыќ реттеу механизмін
жетілдіруге ќатысты наќты ±сыныстар жасау;
- бюджетаралыќ ќатынастарды реттеудіњ єдістерін айќындау жєне
єдістемелік кµзќарастарын аныќтау.
Зерттеу объектісі бюджетаралыќ ќатынастардаѓы салыќтардыњ реттеушілік
механизмі болып табылады.
Зерттеу пәні. Жергілікті бюджет кірістерін ќалыптастырудаѓы
салыќтардыњ реттеушілік ќызметімен байланысты ќаржылыќ ќатынастар жиынтыѓы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында
әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың монографиялары мен мақалалары, салықтық және қаржы-бюджеттік
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар
қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
ќаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, Қазақстан Республикасы статистика
жµніндегі Агенттігінің, Қаржы министрлігінің материалдары, Шығыс Қазақстан
облысы Қаржы басқармасының есептері, әр түрлі деңгейлердегі
конференциялардың материалдары, республикалық, облыстыќ және аудандыќ
бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер, сондай-ақ факторлыќ, салыстырмалы
жєне статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары
пайдаланылды.
Диссертациялыќ ж±мыстыњ ғылыми жаңалығы. Салықтық реттеудің теориялық
және практикалық мәселелерін кешенді зерттеу және қызмет ететін
бюджетаралық қатынастардағы реттеуші салықтар механизмін жетілдіру бойынша
ғылыми негізделген нұсқаулар мен ұсыныстарды єзірлеу диссертациялық
жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады. Зерттеу ‰дерісінде, ѓылыми
жањалыѓы бар, мынадай ѓылыми нєтижелер алынды:
- салыќтыќ реттеу ±ѓымыныњ маѓынасы теориялыќ т±рѓыдан зерттеліп,
авторлыќ аныќтама берілді;
- жергілікті бюджеттерді ќалыптастыруѓа реттеуші салыќтардыњ жєне
бюджеттік трансферттердіњ єсеріне салыстырмалы талдау жасалды;
- бюджеттер арасындаѓы ќатынастардыњ реттеуіштері ретіндегі салыќтыќ
реттеудіњ нысандары негізделді;
- бюджетаралыќ ќатынастарды реттеу єдістерін ж‰йелеу негізінде салыќтыќ
реттеудіњ оњ жєне жаѓымсыз жаќтары аныќталды, сондай-аќ жаѓымсыз
жаќтарды жою бойынша шаралар кешені ±сынылды;
- ќаржылыќ кµмек ќажеттігін наќты баѓалаудаѓы субъективтік ыќтималдыќты
тµмендету ‰шін салыќтыќ єлуетті аныќтау механизмі µњделді.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдар:
- тарихи тєжірибені жинаќтау негізінде, зањнама-ќ±ќыќтыќ факторлардыњ
µзгерістерін ескеріп, Ќазаќстанныњ салыќ-бюджеттік ж‰йесініњ даму
кезењдері аныќталды;
- жан басына шаќќандаѓы кірістер кµлемін аныќтау негізінде Шыѓыс
Ќазаќстан облысы аудандарыныњ кластерленуі жасалды;
- бюджетаралыќ ќатынастарды салыќтыќ реттеудіњ сыныптамалыќ ќ±рылымы
аныќталды.
- салыќтыќ реттеу нормативтерін саралаудыњ негізгі кµрсеткіші ретінде
аумаќтыњ салыќтыќ єлуетін аныќтау єдістемесі берілді;
- салыќтар кµмегімен реттеудіњ ќ±рылымдыќ-ќисынды сызбасы µњделді.
Жұмыстың практикалыќ маңызы мемлекеттік жєне µњірлік дењгейлерде
басќарушылыќ шешімдерді µњдеу, сондай-аќ µњірдіњ перспективалыќ даму
жоспарын ж‰зеге асыру ‰шін зерттеу нєтижелері мен ќорытындыларын пайдалану
м‰мкіндігінде болып отыр. Салықтарды бюджеттер арасында бөлудің
нормативтерін есептеудің ұсынылған әдістемесі жергілікті бюджеттердің
қаржылық базасын анықтау тұрақтылығына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Диссертацияныњ теориялыќ жєне єдістемелік ережелері Салыќтар жєне салыќ
салу, Мемлекеттік бюджет пєндері бойынша дєрістер жєне оќу-єдістемелік
кешенді єзірлеу барысында пайдаланылуы м‰мкін.
Зерттеу нєтижелерініњ ќолдау табуы. Ж‰ргізілген зерттеудіњ нєтижелері
дамудыњ перспективалыќ жоспарын єзірлеу барысында Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ
Ќаржы департаменті мемлекеттік мекемесініњ, Шыѓыс Ќазаќстан облысы бойынша
салыќ комитетініњ, Шыѓыс Ќазаќсан облысы Семей ќаласыныњ экономика жєне
бюджеттік жоспарлау бµлімініњ ќызметінде пайдаланылды.
Зерттеу нєтижелерініњ жариялынымы. Зерттеу нәтижесінде алынған негізгі
ғылыми ќаѓидалар және нәтижелер жалпы кµлемі 2,95 баспа табаќты ќ±райтын 3
ғылыми мақалада 3 халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда
баяндалды.
Диссертация құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс 150 беттік компьютерлік терім мәтінін
құрай отырып, 22 кестені және 13 суретті қамтиды
1 Бюджетаралық қатынастарды реттеу құралы ретіндегі салықтық реттеудің
Єлеуметтік-экономикалық мазмұны жЄне теориялық аспектілері
1.1 Бюджетаралық қатынастардағы салықтық реттеу құралдары және олардың
экономикалық мазмұны
Мемлекеттiк бюджеттiң қызмет етуiнiң ұйымдастырушылық нысаны, оның
бюджеттiк жүйесi болып табылады. Бұл елдiң бүкiл аумағында әлеуметтiк
әдiлеттiк қағиданы сақтау қажеттiгiмен, мүмкiн болатын икемдiлiктi
қамтамасыз ету маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиiмдiлiгiмен
шартталған.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 38 бабына сәйкес, жоғарғы
және төменгі бюджеттердің бюджет үдерісіндегі катынастары бюджетаралық
қатынастар болып табылады. Бюджет үдерісінде республикалық бюджеттің
аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерімен, облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің басқа облыстық
бюджеттермен, республикалық маңызы бар қалалар бюджеттерімен, аудандар
(облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің бір-бірімен өзара қатынастарына
жол берілмейді. Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасындағы функциялар мен өкілеттіліктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға,
түсімдер мен шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бірыңғай бөлуге,
сондай-ақ бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен
ашықтығына негізделген. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен орталық
мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті атқарушы органдарының,
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың және
аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджет үдерісіне араласуына
жол берілмейді [1, 20 б.].
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
- облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің –
республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінің жоғарғы облыстық бюджетпен өзара қатынастарда
теңдігі;
- Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
- жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
- мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен нәтижелілігі
– мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі жүргізілуі
мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару деңгейіне
мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
- мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны пайдаланушыларға барынша
жақындату – қызметтерді алушылардың қажеттіктерін нақтылап есепке алу
және мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен
көрсетілетін қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша
неғұрлым төмен деңгейіне беру;
- бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен
кредиттердің тиімді және нысаналы пайдалануы үшін жауаптылығы [1, 21 б.].
Бюджетаралық қатынас – мемлекеттi басқарудың негiзгi мәселелерiнiң
бiрi. Саяси тұрақты қоғамды және үнемi өспелi ұлттық экономиканы құру аумақ
аралық айырмашылықтарды теңестiру мәселерiн шешпейінше мүмкiн емес.
Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:
- жеке әлеуметтiк және экономикалық функцияларды орындау үшiн
жауапкершiлiктi республикалық және жергiлiктi деңгейлер арасында бөлу және
заңды тағайындауға негiзделген шығыстарды бөлу;
- бюджеттiк жүйенiң әрбiр деңгейiне бекiтiлген өкiлеттiлiктерге
адекватты, шығындар шамасын негiздеу;
- барлық деңгейдегi бюджеттер кiрiстерiнiң көздерiн заңдық бекiту және
анықтауды көздейтiн кiрiстердi бөлу;
- аумақтың жиынтық қаржылық әлуетіне және шығыстардың аумақтық
құрылымына тәуелдi бюджетаралық қаржылық ағындарды ұйымдастыру
крийтерилерiн заңды бекiту және анықтауды көздейтiн, аймақтарды қолдау
нысандары.
Қалыптасқан бюджетаралық қатынастардың мәнiн олардың ұйымдастырылу
тәртібін және ерекшелiктерiн зерттеу мынадай қорытынды жасауға мүмкiндiк
бередi: бюджетаралық қатынастар қалыптасатын, бюджеттiк жүйелер
деңгейлерiне тәуелдi, оларды деңгейаралық қатынастарға және бiр деңгей
бюджеттерi арасындағы қатынастарға бөлуге болады. Ал бюджетаралық
қатынастар пайда болу бағыттарына тәуелдi, оларды үш негiзгi блоктарға
бөлуге болады, ал бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын республика –
облыс және облыс – аудандар деңгейіне бөлуге болады (Сурет 1).
Бюджетаралыќ ќатынастарѓа реттеуші салыќтардан бµлулер, бір бюджет
ќаражаттарын басќа бюджеттерге ќайта бµлу, маќсатты ќолдау бойынша
бюджетаралыќ ќатынастар жатады. Келтірілген суретте бюджетаралыќ
ќатынастардыњ баѓыттары ќарастырылып, олар µзара бюджетаралыќ ќатынастар
нысандарына бµлінген. 1991 жылдан бастап Қазақстанның экономикасында, саяси
жүйесiнде және әлеуметтiк құрылымында айтарлықтай өзгерiстер болуда. Бiрақ
бюджетаралық қатынастар жүйесiнде бұрынғы, социалистiк жоспарлы
экономикаға негiзделген режим сақталған. Қазiргi жағдайда ол салықтық және
бюджеттiк әкiмшiлiктендiрудi реформалау жолында экономикалық дамуды
тежейтiн бөгет болып отыр. Бюджетаралық қатынастардың Кеңестiк жүйесi елдiң
әрбiр тұрғынына мемлекеттiк қызметтiң бiркелкi, бiрдей түрiн ұсыну
қағидасына сәйкес құрылды.
Бюджетаралық қатынастар жоғарыда айтылғандай бюджеттiк жүйенiң
деңгейлерi бойынша кiрiстердi бөлуге негiзделеді. Орталық және аумақтың
өзара қатынасын реттеудiң басқа маңызды механизмi республикалық бюджеттен
жергiлiктi бюджеттерге қаржылық көмек ретiнде қаржыларды бөлу
болып табылады. Оның көмегімен қаржылық қамтамасыз етiлуi теңесуi қажет.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналған нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, аймақтардың объективтік
бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай нормалар
ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді
фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді. Нысаналы трансферттер мен
кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек қана олардың нысаналы
қызметіне сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер мен кредиттер нысаналы
бағытқа сай пайдаланылмаған жағдайда трансферттер мен кредиттерді бөлген
жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының 31 желтоқсанына дейін міндетті
түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен
кредиттерді бөлген жоғары тұрған бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он
күн ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Дамуға арналған трансферттердің қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған
(толық пайдаланылмаған) сомалары белгіленген мөлшерде тиісті төменгі
бюджеттердің иелігінде қалдырылуы мүмкін.
Жергiлiктi деңгейдегi бюджеттiк қатынастардың ұйымдық нысандарын
кешендi қарау жергiлiктi бюджеттер қызметiндегi екi жүйенi анықтап бермек.
Олардың бiрi – түсетiн кiрiстер мен шығындық мiндеттердi қалыптастыру
жөнiнде болса, екiншiсі – оларды реттеу жүйесi болып табылады. Бұл екi
жүйе бiрге қызмет етедi және олар бюджеттiк қатынастарды ұйымдастырудың
бiртұтас үдерісінің екi жағы iспеттi.
Салықтар мен кiрiстердi бюджеттер бойынша орналастырудың елiмiзде
қалыптасқан жүйесi барлық деңгейдегi бюджеттерге салықтар мен кiрiстердiң
бiрқалыпты түсуiн қамтамасыз ете алмайды, бiрлесе қызмет ету қағидатын
және дербестiгiн жүзеге асыра алмайды.
Салықтарды орталықтандырып жинау кезiнде, шығындарды орталықсыздандыру
әрине, бюджет тапшылығын төмендетуге әсерiн тигiздi. Бiрақ, шығындарды
жергiлiктi билiк органдарына аудара отырып, үкiмет жергiлiктi бюджеттiң
кiрiстерiнiң тиісті жоғарлауын қамтамасыз етпейдi, бұл оларды елеулi
шектедi. Нәтижесiнде негiзгi шығындар бойынша берешек жинақтала бердi және
облыстардан республикалық бюджетке бөлулер кешiктiрiлуi пайда болды.
Нәтижесiнде пайда болатын жергiлiктi бюджеттiң тапшылығы, экономиканың
қалыпты дамуын тежейтiн жалпы бюджеттiк тапшылықтың өсуiне әкелдi.
Салықтық өкiлеттiктердiң орталықтандырылуымен жүргiзiлетiн, шығыстарды
орталықсыздандыру, аумақтар арасындағы теңсiздiктiң жоғарылауына әкелді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеуде маңызды орын алатын, бюджеттің басты
кіріс көзі болып табылатын, салықтар көмегімен реттеуді қарастырайық. Ол
үшін ең алдымен салықтық реттеу ұғымына сипаттама беру қажет.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың сәйкес тұтқаларына сүйенеді.
Мұндай тұтқалардың бірі салықтар болып табылады. Бұл, экономикалық өмірге
араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді анықтайтын мемлекеттік
актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші субъектілердегі мүліктің
және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі. Сонымен, салықтар жалпы ішкі
өнімді және ұлттық кірісті бөлу үдерісінде маңызды рөл атқарады.
Салық салу практикасын теориялық негіздеу салық теориясында
белгіленеді. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың әртүрлі бағыттарының
бір уақытта дамуымен жүрді. Салық жүйесінің тұжырымдамалық моделдері
мемлекеттің экономикалық саясатына тәуелді дамыды.
Ұзақ уақыт ағымында экономикадағы салықтар рөлі туралы классикалық
ұсынылу болды. 200 жыл бұрын А. Смит мемлекеттік қаржылар эволюциясы туралы
ғылымды ең бірінші құрды. Салық жүйесінің қалыптасуы мемлекеттің дамуының
жоғары деңгейінде жүреді. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.-Б. Сей және ағылшын
экономисттері Д. Рикардо, Дж. Милль экономиканы тұрақты және өзі реттелетін
жүйе ретінде қарастырады, мұнда сұраныс ұсынысты туғызады, ал оның
біреуінің артықшылығы өндірушілердің шаруашылықтың тапшылықты салаларына
қозғалысымен өзі теңесуі болады деп санады.
Салықтардың мазмұнын жүйелі зерттеген Д. Рикардо былай деп жазды:
Салық салу келесідей зұлымдықтардың бірін таңдау болып табылады: егер ол
пайдаға немесе кірістердің басқа көздеріне әсер етпесе, онда ол шығындарға
әсер етуі керек, немесе егер оның ауыртпалығы біркелкі бөлінеді және ұдайы
өндірісті тоқтатпайды десек, онда салық қайда түсетіні бәрібір. Оның
еңбектері салықтан мүлдем бас тартуға шақырмайды, өйткені салықтар
мемлекеттің өмір сүруінің материалдық базасын қамтамасыз етеді. Д. Рикардо
өз еңбектерінде салықтардың тек бір жағын ғана қарастырған – салықтардың
реттеуші әсерін көрмей, үкіметтің қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көңіл
бөлген. Д. Рикардоның пікірлесі А. Смит салықтардың қызметін басқаша
қарастырған. Ол салықтар тек зұлымдық әкелмейді, салық салудың белгілі
қағидаттарын сақтау кезінде олар қоғамдық дамудың маңызды жағымды факторы
болады деп санаған. Ондай қағидаттарға А. Смит мыналарды жатқызған:
мемлекеттің қол астындағылар үкімет шығындарын жабуға қатысуы
мүмкіндігіне, өзінің салыстырмалы төлем қабілеттілігіне қарай; тек салық
төлеушіге емес, кез келген адамға салық төлеу мерзімінің, тәсілдерінің және
мөлшерінің белгілі болуы.
Салықтар тек мемлекеттік бюджет кірістерінің көздері рөлін атқарады,
ал зерттеу пікірталастары олардың алыну әділеттілігі қағидаты төңірегінде
жүргізіледі. Бірақ қоғамдағы экономикалық қатынастардың күрделенуімен,
объективті циклдық үдерістердің әсерімен, классикалық ғылымды түзету,
мемлекеттің рөлін, оның экономикалық үдерістерге әсерін бөлу, сондай-ақ
салық салудың әлеуметтік, экономикалық шекараларын реттеу қажеттілігі туды.
Жаңа ғылыми теориялар пайда болды. Қазіргі кезде экономикалық ойлардың екі
негізгі бағытын бөліп алуға болады – кейнсшілдік және неоклассикалық.
Кейнсшілдік теория мемлекеттік реттеудің маңызды мароэкономикалық
бағыттарын негіздейді, экономиканың жалпы қызмет етуін талдаудың
элементтерін бейнелейді. Салыќ теориясыныњ жєне экономикалыќ теорияныњ
дамуына аса зор ‰лес ќосќан, аѓылшын экономисті Дж. Мейнард Кейнс µзініњ
ењбегінде экономиканы мемлекеттік реттеу ќ±ралын негіздеген. Басќа
экономикалыќ т±тќалармен бірге салыќтыќ реттеуге басым кµњіл бµлген. Ол
салыќтыќ саясат экономикалыќ µрлеуге, ж±мыспен ќамтуѓа, т±тынуды
ынталандыруѓа ‰лкен єсер етуі м‰мкіндігін атап µткен. Егер салыќтыќ саясат
кірістерді неѓ±рлым єділетті бµлу ќ±ралы ретінде пайдаланылса, онда
т±тынушылыќтыњ жоѓарылауына єкеледі деп есептеген.
Сонымен, экономиканы, оныњ наќты т±тќаларын жєне нысандарын
мемлекеттік реттеу баѓдарламасы Кейнспен жалпы т‰рде ќалыптасќан. Ол
мемлекет т±тынуѓа µзініњ басќарушылыќ єсерін сєйкес салыќ ж‰йесі жолымен
ж‰зеге асыруы ќажет болады - деп жазѓан [17, 156 б.]. Дж. М. Кейнс салық
салудың үдемелігін жақтаушы болды, ол үдемелі салық жүйесі, капиталдық
салымдарға қатысты өндірушінің тәуекелін ынталандырады, деп санады. Дж. М.
Кейнс теориясына сәйкес салықтар экономикалық жүйеде икемділіктің
енгізілген механизмі ретінде қызмет етеді. Жоғары салықтар, оның ойынша,
жағымды рөл атқарады. Бюджеттің үздіксіз бөлігі бола отырып, бұл
экономикалық категория экономиканы баланстануға әсер етеді. Салықтық
түсімдердің төмендеуі экономикалық тұрақсыздықты шиеленістіреді және бюджет
кірістерін төмендетеді, ал салықтар енгізілген ынталандырушы ретінде бұл
үдерісті реттейді. Экономикалық өрлеу кезінде салық салынатын кірістер,
салықтық кірістерге қарағанда баяу өседі, ал дағдарыс кезінде салықтар
кірістер құлдырағанға дейін төмендейді. Сонымен қоғамдағы салыстырмалы
тұрақты әлеуметтік жағдайға қол жеткізіледі [17, 158 б.].
Ғылыми техникалық өрлеу жағдайында дағдарыстық құбылыстың жиі
айқындалуынан кейнсшілдік теория экономикалық дамудың талаптарына жауап
беруден қалды. Реттеудің кейнсшілдік жүйесі келесі себептерге байланысты
бұзылды: өндіріс жағдайларының өзгерісіне байланысты инфляция көп уақытқа
созылған сипатқа ие бола бастады; экономикалық интеграцияның дамуымен әрбір
елдің сыртқы нарықтарѓа тәуелділігінің жоғарылауы болды. Сұранысты
мемлекетпен ынталандыру шетел инвестицияларына жағымды әсер етті.
Сондықтан, кейнсиандық тиімді сұраныс теориясы келді.
Неоклассикалық теория еркін бәсекелестік, экономикалық және өндірістік
үдерістердің тұрақтылығына негізделеді. Осы негізгі тұжырымдамалардың
айырмашылықтары мемлекеттік реттеу әдістеріне әртүрлі көзқарастардың
болуына негізделеді [18, 81 б.].
Неоклассикалық теорияда екі бағыт кең дамыған: ұсыныс экономикасының
теориясы және монетаризм.
Ұсыныс экономикасының теориясы салықтарды төмендетуді және
корпорацияларға салық жеңілдіктерін ұсынуды қарастырады, өйткені осы бағыт
жақтаушыларының айтуынша жоғары салықтар кәсіпкерлікті және инвестициялау
саясатын тежейді.
А. Смит өте көп салықтар салғанға қарағанда салық ауыртпалығын
төмендетуден мемлекет көп мөлшерде ұтатынын атап көрсеткен. Бұл кезде салық
төлеушілер осы төлемдерді жеңілдікпен төлейді, ал бұл өз тарапынан
мемлекетті жазалау және өндіріп алумен байланысты салықтар жинауға қосымша
шығындардан босатады [19, 588 б.]. А. Смиттің теориялық ой толғаулары оның
ізбасарларына ғана емес, сондай-ақ барлық экономист-ғалымдар үшін аксиома
болды.
Сонымен, 80-ші жылдардың басында АҚШ-та М. Уэйденбауммен, М. Бернспен,
А. Лаффермен дамыған, ұсыныс экономикасының теориясы, салық салу
үдемелілігін төмендете отырып, салықтың шекті мөлшерлемелерін қысқартуға
негізделген идеяға сүйенді.
Неоклассикалық теорияның негізгі идеясы инфляцияны төмендету әдістерін
іздеуге және корпорацияларға салықтық жеңілдіктердің басым мөлшерін ұсынуға
негізделеді. Неоклассикалық бағыттың әдістерінің кең қолданылуымен,
экономиканы реттеудің кейнсшілдік әдісі толығымен жойылмады. Кейнсшілдік
теорияның дамуында да жаңа ағындар пайда бола бастады.
Неокейнсшілдік теорияда салықтық проблемаларға маңызды орын берілген.
Ағылшын экономистері И. Фишер және Н. Колбер тұтынуға қатысты салық салу
объектілерін бөлу қажеттігін анықтаған. Осыдан жинақтауды қолдау әдісі және
инфляциямен күресу құралы болып табылатын, тұтынуға салық идеясы пайда
болды.
А. Вагнер 1980 жылы салықтардың әлеуметтік-саяси теориясын ұсынды,
оған сәйкес салықтық саясат тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтік-
саяси мақсаттарды шешуі қажет. Ол былай деп жазды: Салықтардың таза
қаржылық мақсатымен қатар басқа реттеуші мақсат бөлінуі мүмкін.
Реттеушілікпен жеке кірісті және мүлікті пайдалануға араласуға болады.
Вагнер мемлекеттің шаруашылық өмірге араласуын кеңейтуді жақтаушы болды.
Вагнердің ойынша, салықтар кез келген қоғамдағы ұлттық байлықты тарату
теңсіздігін түзете алады.
Француз экономисті Ф. Кенэ осы көзқарасты ұстанды. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтардың қажеттігін көрсеткен, сондай-ақ
салықтар капитал өндіру үдерісіне әсер ететін факторлардың бірі болып
табылатындығын атап өтті.
Ф. Кенэнің ойынша дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнім есебінен
алынуы қажет және өндіріс шығындарына жатқызылмауы қажет, өйткені мұндай
жағдайда ол жер иеленушіде, меншік иесінде, мемлекетте ештеңе қалдырмайды,
яғни тонау құралын айқындайды.
Ф. Кенэ және А. Вагнер тұжырымдамасы бойынша, олардың салықтарды
шаруашылық өмірге белсенді араласу құралы ретінде қарастырғанын, салық
ауыртпалығын неғұрлым дұрыс бөлу жолымен шаруашылық өмірдің барысына кері
әсерді жою немесе төмендету мүмкіндігін көрсеткенін атап өткен жөн.
Дамыған рыноктық мемлекеттерде экономиканы реттеудің ең маңызды
қаржылық құралдарының бірі ретінде салықтарды пайдалану тәжірибесі, олардың
қорытындыларын растады.
Көріп отырғанымыздай, салықтар саласындағы шетел зерттеулері нақты
қолданбалы сипатпен ерекшеленеді, өйткені олармен өңделетін теориялық
ережелер осы мемлекеттердің қаржылық заңдылығының фискалдық саясатының
негізі болып табылады. Теориялық дау-дамайлар салықтың мәні туралы мәселе
бойынша емес, олардың экономикадағы рөлі туралы болды.
Ресейде салық теориялары сұрақтары бойынша үлкен пікірталастар
революцияға дейін жүргізілді және негізінен салықтардың мәні, олардың
нысандары, түрлері, олармен атқарылатын функциялар проблемаларын қозғады.
Еңбектері салықтар теориясына бағасыз үлес болып қосылған А. Тривус, Н.
Тургенев, И. Озеров, А. Исаев, А. Соколов, Л. Твердохлебов сияқты экономист-
ғалымдарды ресейдің экономикалық ғылымының классиктеріне жатқызуға болады.
Бірақ революциядан кейін саяси себептерге байланысты жалпы қабылданған
салықтар теориялары бұзылып, осы бағыттағы ғылымның дамуын бірнеше жылдарға
қалдырды. Тек қазіргі кезде ғана салық жүйесі туралы пікірлер қайта дами
бастады. Олар түрлі бағыттар бойынша жүргізіледі: салықтар туралы
экономикалық ойларды зерттеу, экономиканы мемлекеттік реттеудегі
салықтардың орны және рөлін зерттеу, салықтардың басқа қаржылық
тұтқаларымен өзара әсерін зерттеу, салық жүйесін экономикалық-математикалық
моделдеу.
Профессор В.Твердохлебовтың салық жүйесін құрудың негізгі қағидаттары
мәселелері бойынша позициясына көңіл аударуға болады. В. Твердохлебов
салықтық саясаттың негізгі қағидаты ретінде өндіргіш күштерді дамыту
қағидатын ұсынады. Ол былай деп жазды: Өндіргіш күштерді дамыту – бұл
салық салудың жоғарғы қағидаты, ол кез келген алымдық жүйенің негізін
құрауы қажет және ғылым өзінің саяси бейтараптығын сақтай отырып, бұл
жүйелерді бағалауға құқығы бар. [20, 49 б.].
Өндіргіш күштердің дамуы ең алдымен таза ұлттық өнімнің өсуінде және
жан басына шаққанда оның жоғарылауында айқындалады. Осыған байланысты А.
Соколовтың пікірінше, В. Твердохлебов ұсынған, салықтық саясат қағидатын
келесідей тұжырымдаған жөн: Салықтар таза ұлттық өнімнің абсолютті немесе
салыстырмалы өсуіне жағдай жасауы керек немесе бөгет жасамауы қажет. [21,
65 б.].
А. Тривус кейнсшілдік тұжырымдама жақтаушысы ретінде шаруашылық
қағидаттар рөлінің жоғарылығын растайды. Ол, мемлекеттің экономикалық
саясат құралы рөлін орындау үшін салық салу жүйесі, экономикалық қызметке
кәсіпкерлердің өздері мүдделі болатындай етіп құрылуы қажет, деп санайды.
Бұл жерде мына қағидат орын алады: салықтық қысым жеке салалар арасында
таратылуы қажет және тиімді салық жүйесін құру үшін маңызды [22, 32 б.].
Жоғарыда айтылғандар экономистердің экономикалық даму үдерісіне
салықтардың әсері туралы идеяға бірден келмегенін растайды. Бұл ойдың пайда
болуына салықтық теорияның қалыптасуының ұзақ кезеңі алғы шарт болды.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салық функциясы – оның қасиеттерін айқындау тәсілі, яғни осы
экономикалық категорияның қоғамдық бағыты қалайша іске асырылатындығын
көрсететін, салық мәнінің әрекетімен айқындалуы. Барлық функциялар бірігіп
мемлекеттің салық жүйесінің және оның бюджеттік саясатының тиімділігін
анықтайды.
Салықтық реттеуді айқындауда отандық авторлар әртүрлі көзқарастар
ұстанған: біреулері салықтық реттеу реттеушілік функция арқылы жүзеге
асырылады десе, басқалары салықтар сыныптамасында жеке реттеуші салықтарды
бөліп алған. Мысалы, Ф. С. Сейдахметова өз еңбегінде салықтардың мынадай
негізгі функцияларын бөліп көрсеткен:
фискалдық – мемлекеттің қызмет етуі үшін қажетті материалдық шарттар
және мемлекеттің ақшалай қорлары қалыптасатын функция. Осы функция
көмегімен мемлекет ұлттық табыс құнының бір бөлігін бөледі және экономикаға
әсер етеді;
экономикалық – қоғамдық ұдайы өндіріске, оның қарқынын ынталандыра
немесе тежей отырып, тұрғындардың төлемқабілеті сұранысын кеңейтіп, немесе
азайтып әсер ететін, қайта таратушылық үдеріске қатысатын функция;
бақылау – салық жүйесін бақылауды қамтамасыз ететін және қандай да
бір өзгерістер енгізу қажеттігі айқындалатын функция [23, 7-8 б.].
Осы функцияларды бөліп ала отырып, салықтарды сыныптамалық белгілерге
бөлу кезінде бюджетті реттеу құралы ретінде салықтарды бекітілген және
реттеуші салықтарға бөлген. Бекітілген салықтарды – бұл заңдылыққа сәйкес
белгілі бюджеттің кіріс көзі ретінде бекітілген салықтар, ал реттеуші
салықтарды – жыл сайын бюджеттерді бекіту үдерісінде баланстану мақсатында
жоғары бюджеттен төменгі бюджетке берілетін салықтар ретінде қарастырған
[23, 8-9 б.].
Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев өз еңбектеріне ұйымдық-құқықтық жағынан
салықтарды мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір
мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы
міндетті ақшалай төлемдер ретінде қарастырған [24, 208 б.].
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олардың
атқаратын функцияларында толық ашылатындығын, жалпы қаржы категориясы
тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн екендігін ескерте
отырып, салықтардың фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш
функциясын бөліп көрсеткен және оларға мынадай анықтама берген:
фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді;
салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерістер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді;
қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді [24, 210-211 б.].
Сәйкесінше, салықтық реттеуді реттеуші салықтар емес, реттеуші
функция көмегімен іске асырған.
Өздерінің еңбектерінде Қ.Қ. Ілиясов, А.Б. Зейнелғабдин, Б.Ж.
Ермекбаева салықтар мемлекетпен экономикалық тұтқалар, экономика реттеуіші
ретінде пайдаланылады және заңнамаға сәйкес белгілі мөлшерде және
тағайындалған мерзімде алынатын міндетті төлем болып табылады - деп
тұжырымдап, салықтардың негізгі функцияларының бірі ретінде реттеуші
функцияны қарастырған және оны былайша сипаттаған: Салықтардың негізгі
функциясы өндірістің дамуына әсер ететін реттеуші функция болып табылады.
Бұл кезде салықтар нысандарын таңдау, салық мөлшерлемелерінің, салықтарды
алу тәсілдерінің, жеңілдіктердің өзгерісі қолданылады. Бұл реттеуіштер
қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына және пропорциясына; жинақтау мен
тұтыну көлемдеріне; оларды тиімді пайдалануға әсер етеді. Салықтық
реттеуіштер басқа экономикалық тұтқалармен өзара байланысып, қажетті
нәтижені қамтамасыз ете алады [25, 6 б.].
Б.Ж. Ермекбаева өз еңбегінде салықтардың маңызды қызметі ретінде оның
реттеушілік қызметін бөліп алған. Реттеушілік қызметі салық механизмі
арқылы іске асырылады. Оның ішінде негізгі тетіктер салық ставкалары мен
салық жеңілдіктері Салықтық реттеу теттіктері тек қана өндірістің дамуын
ғана реттеп қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыруы қажет [27, 7 б.]. Бұл тұжырымда салық механизмі арқылы
салықтық реттеудің экономикалық жағдайды реттеудегі қызметіне басым көңіл
бөлінген.
С.М. Найманбаев µз ењбегінде салыќтардыњ функциялары экономикалыќ
табиѓаты мен зањи мєн-жайына ќарай мемлекет кірісін бµлу жєне ќайта бµлу
ќ±ралы сипатында мемлекеттіњ салыќтыќ ќызметініњ негізгі баѓыттарында
пайдаланылатын салыќтардыњ тек µзіне тєн экономикалыќ-ќ±ќыќтыќ ќасиеттері
ретінде кµрініс табатындыѓын, сондай-аќ экономиканыњ ќазіргі даму
м‰мкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік ќажеттіліктерге сай
айќындалѓан салыќтардыњ функциялары мемлекет белгілеген баѓыт бойынша іске
асырылатындыѓын атап айтќан. Сонымен, ќатар экономикалыќ категория
ретіндегі салыќтардыњ фискалдыќ, бµлуші, реттеуші, баќылаушы, жењілдік
беруші функцияларын бµліп алѓан [31, 20 б.].
Б±л жерде автор салыќтардыњ экономикалыќ сипатына ќараѓанда ќ±ќыќтыќ
ќасиеттеріне кµп кµњіл бµлген. Салыќ функциялары ќарастырылѓанымен салыќтыќ
реттеу бюджет дењгейлері арасындаѓы реттеуге ќатысты ќарастырылмаѓан.
Дегенмен т±жырыммен келіспеуге болмайды.
А.И. Худяков өз еңбегінде бюджетті реттеу құралы ретіндегі
салықтардың бекітілген және реттеуші түрлерін бөледі, сонымен қатар
Д.Г. Черникпен бөлінген салықтың келесі функцияларымен келіседі:
фискалдық, бақылау, қайта бөлу, реттеуші функциялар. Мұндағы реттеуші
функцияның өзін екі ішкі функцияларға бөледі. Олар: ынталандыратын және
тежейтін. Оның ойынша, салықтар функциясы экономиканың моделіне тәуелді
және экономикада мемлекеттің атқаратын рөліне тәуелді өзгереді [29, 82 б.].
Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков еңбектерінде салықтық реттеу фискалдық
саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның көп тараған түрлеріне мыналар
жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу
мақсатында салық мөлшерін өзгерту;
ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту;
б) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау [33, 26 б.]
Бұл тұжырымда салықтық реттеу фискалды, ынталандырушы тұрғыдан
қарастырған. Тұжырым толығымен дұрыс деп санаймыз, бірақ бюджетті реттеуге
қатысты салықтық реттеу тұрғысынан толықтыруларды қажет етеді.
Н.Қ. Мамыров, Ж.О. Ихданов өз еңбектерінде өңірлік сипаттағы
проблемаларды шешуге бағытталған орталық басқару органдарының негізгі
бағыттарының ішінде бюджеттер арасында кірістерді бөлудің ұзақ мерзімді
деңгейін белгілеу және ғылыми негіздеуді ұсынған [35, 232 б.]. Осы ұсыныс
қазіргі кезде көкейтесті болып отыр.
Жоѓарыда келтірілген авторлардыњ ішінде тек А. И. Худяков бюджетті
реттеу ќ±ралы ретіндегі реттеуші салыќтарды бµліп алѓан. Б±л µте д±рыс деп
ойлаймыз, µйткені салыќтыќ реттеу µте кењ ±ѓым жєне де салыќтардыњ реттеуші
функциясында оныњ жењілдіктер, мµлшерлемелер сияќты реттеуіштері ескеріліп,
бюджеттер арасындаѓы ќатынастар кµбінесе ескерілмей ќалады.
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа қарай сәйкес жүргізеді.
Рыноктық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының
негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы
халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған
қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі
экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке
жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Салық
жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және
берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі [30, 211 б.].
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлуде салықтардың реттеуші және
фискалды функциялары іске асырылады. Мемлекет өзінің кірістерін
қалыптастырады және экономикаға мақсатты әсер етеді.
Ресурстармен қамтамасыз ету себебін басшылыққа ала отырып, мемлекет
салықтар құралы арқылы қаржылық қаражаттардың ең көп мүмкін көлемін жинауға
ұмтылады. Осы кезде ол салық төлеушіге қатысты әділетсіздікке баруы мүмкін:
қалыпты өндіріске қажетті ресурстардың бөлігін алып қою, салық ауырпалығын
аудару, қосарлы салық салу және т.б.
Салықтардың екінші негізі мемлекеттің экономикаға реттеуші әсерімен
пайда болады. Бұл жағдайда салық өзінің әсерінің бағыты бойынша мемлекеттік
қаржыландыруға ұқсас: ол кәсіпкерлік қызметтің барысын, жалпы қоғам мүддесі
тұрғысынан неғұрлым мақсатты болып саналатын бағытқа бағыттайды.
Сәйкесінше, бұл жағдайда салықтық реттеу әдістері, мемлекеттік кірістердің
кепілді түсуін қамтамасыз ету кезіндегіге қарағанда басқа қағидаттарға
қарай құрылады. Мұнда салық төлеушіні белгілі әрекеттерге ынталандыруға
көңіл бөлінеді және мемлекет осы кезде салықтық қаражаттардың белгілі
бөлігін уақытша жоғалтуға баруы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады: салықтар
реттеуші функцияны орындау үшін қажетті қаражатты мемлекетке ұсыну жолымен,
сондай-ақ өндірістің дамуын қоғамға қажетті бағытқа бағыттауды қамтамасыз
ететін, арнайы салықтық механизм көмегімен экономикалық үдеріс барысын
мемлекеттік реттеуді қамтамасыз етеді.
Салықтарды мемлекеттік қаржылық реттеу құралы ретінде пайдалану
салықтардың жалпы табиғатынан, олардың ішкі мазмұнынан және функцияларынан
туындайды. Салықтар экономикалық категория бола отырып, мемлекет пайдасына
ұлттық кірісті қайта бөлу бойынша өндірістік қатынастардың жиынтығын
білдіреді және ең алдымен фискалдық функция атқарады. Ұлттық табыс бөлігін
шоғырландыру, мемлекеттің және өндірістік үдеріс қатысушыларының үнемі
байланысын туғызады, бұл ел экономикасына қажетті бағытта әсер етудің нақты
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Осыған байланысты салықтар жүзеге асырылу
үдерісінде ынталандыру, шектеу, санкциялау іске асырылатын реттеуші функция
атқарады. Жоғарыда аталған екі функция салықтардың маңыздылығын айқындайды,
олардың объективті қасиеті болып табылады. Салықтар теориясының дамуы ең
алдымен оның фискалдық функциясын негіздеуден басталады. Ал олардың дамуы
барысында реттеуші функция айқындала бастайды [30, 20-21 б.].
Салықтық қатынастар экономикалық базис және саяси құрылым арасындағы
қайшылықта болады. Мемлекет жоғарғы заң шығарушы орган ретінде салықтардың
кез келген түрін енгізуге және оларды алудың кез келген механизмін
тағайындауға құқылы.
Құрылған салық жүйесі ұдайы өндірістің объективті қажеттіліктерімен
қайшылыққа түссе, ол белгілі уақыт өтісімен өзінің тиімсіздігін көрсетеді.
Қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайынан тәуелді бұл тиімсіздік
салықтан жаппай жалтарынуға және салықтық түсімдердің төмендеуіне әкеледі.
Рыноктық экономика жағдайында мемлекет ұдайы өндіріс үдерісіне
тікелей қатыспайды, бұл үдерістегі өзінің орнын тауар өндірушілерге береді.
Сонымен, оның қаржылық қызметі құрылған байлықтың алғашқы бөлу сферасынан
қайта бөлу сферасына көшеді.
Экономиканы салықтар көмегімен реттеу проблемаларын шешуге әр түрлі
көзқарастар, көптеген авторлардың салықтар рөлін бюджет рөлімен
ауыстыруынан туындайды. Егер бюджет өндіру және тұтынуға екі жақты үдеріс –
қаражаттарды алу және оларды беру жолымен әсер етсе, салықтар осы екі жақты
үдерістің тек бір жағын – шаруашылық жүргізуші субъектілерден қаржылық
ресурстарды алуды іске асыра отырып, өзінің барлық функцияларын атқарады.
Э.К. Идирисова салықтық реттеуге келесідей анықтама берген: Салықтық
реттеу – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерден немесе жеке тұтынушылардан
олардың қолындағы құнның бөлігін алу жолымен, яғни олардың өндірістік және
өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін төмендету жолымен іске асырылатын
әрекет. Қандай да бір үдерістерді дамыту үшін қосымша қаржылық ресурстар
қажет, ал салықтық алуларда олар төмендейді [30, 26 б.].
Аныќтамада шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілерге жєне т±тынушыларѓа
ќатысты салыќтыќ реттеу мєні белгілі мµлшерде ашылѓанымен, жалпы мемлекет,
бюджеттер арасындаѓы ќатынастар т±рѓысынан реттеу ќамтылмаѓан. Дегенмен,
белгілі т±рѓыдан салыќтыќ реттеу сипаты ашылѓан.
Салықтар проблемасы күрделі және қайшылықты проблемалардың бірі болып
табылады, қазір енгізілген салық жүйесінің салық төлеушінің заңдық
құқықтарын және толық әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ететіндігі туралы
айту әлі ерте. Осы салада жүргізіліп жатқан жаңалықтар салық жүйесінің
тарамдану сипатында, бірақ мемлекеттің оларды нақты шынайылыққа жақындату
үшін жүргізіп жатқан шараларын ескермей кетуге болмайды.
Жаңа салық кодексіне сәйкес салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің құрылымын, мөлшерлемелерін қайта қарастырумен
байланысты кез-келген өзгертулер және толықтыруларды жылына бір рет, яғни
келесі жылдың 1 қаңтарымен шектеу күтілуде. Әрине, мұндай қадам салық
заңдарының тұрақтылығын және алдын ала болжанатындығын қамтамасыз етуге
әсер етеді [23, 10 б.].
Сонымен, зерттеуші-экономисттер өздерінің теориялық зерттеулерінде
салықтарға экономикалық үдерістердің реттеушілері ретінде көңіл бөледі.
Өйткені, салықтар теориясы олардың объективтілігін дәлелдеді.
Бірақ салық жүйесінің тиімді қызметі үшін салықтар мәнін, түрлері және
нысандарын, олардың құрылу қағидаттарын ғана білу жеткіліксіз. Сондықтан
қазіргі салықтық теориялар өзінің зерттеулерін нақты қызмет ететін салық
жүйесін талдау мәселелерін шешуге, оның оң және жағымсыз салдарын
айқындауға негіздеп құрайды. Бұл теориялар қандай да бір шекараларды
анықтау мүмкін еместігін, бірақ экономиканың дамуы, салықтық түсімдер үлесі
және салықтар құрылымы арасындағы байланыс үрдістерін қадағалауға
болатындығын, салықтардың кері әсері салдарын болдырмауға болатындығын
растайды.
Жоғарыдағы экономистердің салықтық реттеуге қатысты тұжырымдамаларына
сипаттама бере отырып, біздің ойымызша, салықтық реттеуге мынадай анықтама
берген дұрыс. Салықтық реттеу – бұл бюджетаралық қатынастарды реттеуді,
шаруашылық жүргізуші субъектілерге салық ауыртпалығын жеңілдетуді,
мемлекеттің салықтық кірістерін толық көлемді қамтамасыз етуді көздейтін
салықтық механизмнің және мемлекеттік салықтық менеджмент өрісінің мобилді
элементтерінің бірі. Анықтамада салықтық реттеуге екі жақты сипат берілген.
Олар: бюджетті ретту құралы және өнеркәсіп өндірісін реттеу құралы. Осы
анықтамаға сәйкес, салықтық реттеу мәнін толығырақ ашып көрсету мақсатында
құрастырылған сызба сурет 3-те келтірілген. Келтірілген суретте салықтық
реттеу екі тұрғыдан қарастырылған: біріншіден бюджетаралық қатынастарды
реттеу құралы ретінде; екіншіден, өнеркәсіп өндірісін ынталандырушы
ретінде.
Бюджетаралық қатынастарды реттеуде салықтар екі түрде қолданылуы
мүмкін: 1) бөлу нормативтерін бекіту. Қазіргі уақытта бюджет кодексіне
сәйкес, облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында кірістерді бөлу нормативтері қолданылады; 2) параллель салықтарды
енгізу. Кейбір шетелдерде жергілікті бюджеттерге қосымша салықтар енгізу
құқығы берілген, бірақ Қазақстанда мұндай практика қолданылмайды. Тек жер
салығы бойынша ғана жергілікті өкілді органдар Қазақстан Республикасының
жер заңдарына сәйкес жүргізілетін жерлерді µњірлерге бөлу жобалары
негізінде жер салығының мөлшерлемелерін белгіленген жер салығының базалық
мөлшерлемелерінен елу пайыздан аспайтындай етіп төмендетуге немесе
жоғарылатуға құқығы бар. Өнеркәсіп өндірісін салықтар көмегімен реттеу
әдістері негізінде салық мөлшерлемелері, салықтық жеңілдіктер, санкциялар
қолданылады. Салық заңында салық мөлшерлемелеріне өзгерістер енгізе отырып,
салық ауырпалығын төмендетуге немесе жоғарылатуға болады. Салықтық
реттеудің жеңілдіктер әдісі шаруашылық жүргізуші субъектілерге, азаматтарға
ынталандырушы әсерін тигізеді. Суретте көрсетілген салықтық жеңілдіктер
түрлері субъектілерге түсетін салық ауытпалығын төмендетуге бағытталған.
Әр түрлі экономикалық бағыт ғалымдары ұсынатын макроэкономикалық
басқаруда пайдаланылатын теориялық әдістер және құралдарға, қоғам
дамуындағы неғұрлым маңызды мәселелерді шешу кезінде үйлесімділік және
бағыттылық қажет. Басқа сөзбен айтқанда, қажетті жетістікке қол жеткізу
үшін экономикалық реттеуіштер жиынтығы тыңғылықты қарастырылуы қажет.
Сурет 3 – Салықтық реттеу әдістері
Қорытындылай келе, бюджетаралық қатынастарды реттеудегі салықтық
реттеудің экономикалық мазмұнын ашу барысында, ең алдымен бюджетаралық
қатынастарға сипаттама берілген. Бюджетаралық қатынастардың қағидаларына,
әдістеріне, нысандарына сипаттама бере отырып, салықтар көмегімен
бюджетаралық қатынастарды реттеудің негіздері ашылған. Салықтық реттеу
құралдарына сипаттама беру мақсатында салықтар теориясы, салықтық реттеуге
қатысты әртүрлі экономисттер пікірлеріне сипаттама бере отырып, салықтық
реттеу анықтамасы мен сызба түріндегі кескіні келтірілген. Осы бөлімшеде
қарастырылған негіздер салықтардың бекітілу және бөлу механизмінің
экономикалық мәнін ашу үшін алғы шарттар бола алады.
1.2 Бюджет дењгейлерін салыќтыќ реттеудіњ экономикалыќ мєні
Барлық деңгейдегi бюджеттердiң кiрiс базасын қалыптастырудағы
салықтардың ролi басым болады. Сондықтан аумақтар бойынша және әртүрлi
деңгейдегi бюджеттер арасында салықтық кiрiстердi бөлу механизмi бюджеттiк
жүйенiң негiзi болып табылады.
Қаржылық әдебиеттерде жекелеген кiрiстердi бекiтiлген немесе
реттеушiге жатқызу туралы әр түрлi көзқарастар кездеседi. Кейбiр
экономистер, бекiтiлген және реттеушi кiрiстерден басқа екi жақты сипаты
бар кiрiстер болады деп санайды. Бiр бюджеттер үшiн олар бекiтiлген
кiрiстер болып табылса, ал екiншiлерi үшiн реттеушi ретiнде болады.
Мемлекеттiк бюджет жүйесiнде олар бекiтiлген кiрiстер ретiнде болады,
өйткенi толығымен мемлекеттiк бюджетке берiледi, ал жергiлiктi бюджеттер
жүйесiнде реттеушi ретiнде болады
Ел аумағында салық әлуетін бөлудің, бюджеттiк жүйе деңгейлерi бойынша
кiрiстердi бөлудің µњірлік аспектiлерiне аумақтық деңгейде бюджетаралық
ағындарды талдауға әсерi зор.
Сөзбе-сөз аударғанда салықтық әлует – салықтық мүмкiндiк дегендi
бiлдiредi, яғни салықтық жиындардың мүмкiн болатын, шартты сомасын
көрсетедi. Батыс практикасында қолданылатын tax capasity - салық
қабiлеттiлiк терминiнiң мәнiн де жоғарыдағыдай түсiнуге болады. Салықтық
әлует – бұл қандай да бiр әкiмшiлiк бiрлiк шегiнде салық салу базасының
салықтық түсiмдер түрiнде кiрiстер әкелу қабiлеттiлiгi. Жергiлiктi
салықтық әлует факторларына мемлекеттiк жергiлiктi билік органдарының
құзыры шегiнде кез-келген жергiлiктi салық салу базасы жатады.
Терминге жалпы түсiнiктеме беру деңгейiнде бюджетаралық қатынастарды
жетiлдiруде, салықтарды бөлу және бекiту процедурасында салықтық әлуетті
нақты бағалаудың маңызды рөл атқаратындығы айқындалды. Егер аймақтардың
салықтық мүмкiндiктерi нақты айқындалса, онда көмекке қажеттiлiктi нақты
бағалаудағы субъективтiлiк ықтималдығы төмендейдi. Аймақтардың өзiнiң
салықтық әлуетін пайдаланудағы дербестiгi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі. Рыноктыќ экономиканы басќарудыњ
неѓ±рлым тиімді нысандарыныњ бірі мемлекетті салыќтыќ реттеу болып
табылады. Салыќты пайдалана отырып мемлекет екі маќсатты кµздейді.
Біріншісі, барлыќ дењгейлер кірістерін толтыруѓа баѓытталады. Б±л
мемлекеттіњ фискалдыќ функциясына негізделеді. Екіншісі, мемлекетпен
реттелетін рыноктыќ экономиканыњ басќару ж‰йесін ќамтамасыз ету.
Мемлекеттiң күрделi әлеуметтiк-экономикалық механизмiнiң қалыпты қызмет
етуi көбiнесе оның тұрақты қаржылық қамтамасыз етiлуiне тәуелдi. Қазақстан
Республикасының бюджеттiк-салықтық қатынастарыныњ даму проблемалары мыналар
болып табылады: аумақтық билiк органдарына қаржы ресурстарын жұмылдыру,
жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын қаржыландырудағы қажеттiктiң әлуетіне
сәйкестiк жүйесiн реттеу. Қазiргi жағдайда жергiлiктi бюджеттердiң меншiктi
кiрiстерiнiң неғұрлым маңызды көзі салықтар болып табылады.
Елбасыныњ Ќазаќстан халќына Жолдауында [15] тиімді осы заманѓы
мемлекеттік ќызмет пен мемлекеттік басќару ќ±рылымын ќ±ру мемлекеттіњ
т‰йінді міндеттерініњ бірі болып айќындалды.
Б±л мемлекеттік басқарудың жүйелі болуын, басқарудың әрбір деңгейі
үшін қаржы ресурстарымен бекітілген функциялардың және өкілеттіктердің
анықталуын, ведомствоаралық үйлесімнің қамтамасыз етілуін, басқарудың
барлық деңгейлерінің тиімді қызметі үшін заңнамалық-құқықтық базаның
құрылуын қажет етеді.
Мемлекеттің өз функцияларын орындауды қамтамасыз ету, мемлекеттік
саясатты жүзеге асыру жөніндегі негізгі құралы бюджет болып табылады.
Сондықтан мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін жеткілікті қаржылық
құралдармен қамтамасыз ететін, өзара қатынастардың тұрақтылығы және
айқындығы қағидаларына негізделген, сондай-ақ тиімді бюджеттік саясатты
жүргізуді ынталандыратын бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін
қалыптастыру қажет.
Аумақтардың экономикалық дамуының жоғары саралануы салдарынан µњірлер
арасындағы кіріс базасын бөлудің біркелкі еместігі µњірлердіњ бюджеттік
қамтамасыз етілуін теңестірудің белсенді саясатын жүргізуді қажет етеді.
Мұндай саясаттың негізгі мақсаты, орта мерзімді перспективада биліктің
әрбір деңгейініњ тұрақты кіріс көзін қамтамасыз ету болып табылады. Ќазіргі
кезде бюджетаралық трансферттер мөлшерін жиі нақтылау арќылы, бюджеттік
алулар және субвенциялар көмегімен реттеу механизмі бюджетаралық
қатынастардағы қажетті тұрақтылықты қамтамасыз етпейді.
Осыған байланысты жергілікті басқару деңгейіндегі бюджеттік теңестіру
құралы болып табылатын бюджетаралық трансферттер механизмі, µњірлердіњ
дамуының экономикалық ынталандырмасын шектеуші, жергілікті бюджеттерді
теңестірудің айқын емес механизмі ретінде қарастырылады және реттеуші
салықтарды бөлу нормативін есептеудің жаңа механизмін, әдістемесін
қарастыру қажеттігі туындайды.
Проблеманың зерттелу дәрежесі. Бюджетаралық қатынастармен, елдің
бюджеттік-салықтық саясатын жүзеге асырумен байланысты проблемалардың
кеңінен қарастырылуына қарамастан, реттеуші салықтар көмегімен бюджетаралық
қатынастарды жетілдіру механизмін кешенді зерттеу ерекше көңіл бөлуді қажет
етеді. Бюджеттің салықтық кірістерін қалыптастырумен байланысты кез келген
ғылыми зерттеудің негізі классиктердің еңбектерінде көрініс тапқан. А.
Смит, Дж. Кейнс, А. Вагнер, Ф. Кене, А. Лаффер, С.Л. Брю еңбектерінде
салықтардың негізгі қағидаларына, функцияларына сипаттама берілген.
Жергілікті бюджеттердің кірістерін қалыптастырудағы, бюджетаралық
қатынастардағы салықтардың алатын рµлі бойынша теориялық, әдістемелік және
практикалық зерттеулерге көптеген ғалымдардың еңбектері арналған.
Қарастырылып отырған тақырып бойынша зерттеулер мынадай қазақстандық
ғалымдар еңбектерiнде көптеп кездеседi: С.Ш. Єуелбаев, Ж.Елубаева, А.Б.
Зейнелгабдин, У.М. Искаков, Ќ.Ќ. Ілиясов, Ж.О. Ихданов, Э.Ќ. Идирисова,
П.Б. Исахова, С. Құлпыбаев, Н.Ќ. Мамыров, В.Д. Мельников, М. Махмутова,
Р.У. Смаѓ±лова және т.б. Сонымен қатар Ресей ғалымдарының да еңбектерi аз
емес: А.Соколов, А.Тривус, Л.Твердохлебов жєне т.б.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Негізгі мақсат, рыноктық
экономика жағдайында µњірдіњ тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету
үшiн салықтық реттеу механизмiн жетiлдiру жолымен Шығыс Қазақстан облысының
бюджеттiк-салықтық саясатын, бюджетаралық қатынастарын оңтайландыруға
бағытталған теориялық ќаѓидаларды және практикалық нұсқауларды жасау болып
табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткiзу үшiн, диссертацияныњ мазм±нын жєне
ќисынды дєйектілігін аныќтаѓан мына мiндеттердi шешу қажет:
- бюджетаралыќ ќатынастардыњ ќ±ралы ретіндегі салыќтыќ реттеудіњ мєнін
жєне негізгі аспектілерін теориялыќ негіздеу;
- бюджет ж‰йесініњ дењгейлері арасында салыќтарды бµлу функциясына
негізді сипаттама беру;
- жергілікті бюджет кірістеріндегі салыќтар рµлін аныќтау жєне Шыѓыс
Ќазаќстан облысы бюджетіне салыќтыќ т‰сімдердіњ т‰суін талдау;
- бекітілген салыќтар жєне бюджеттік трансферттер жаѓдайына талдау жасай
отырып, салыќтыќ реттеу арќылы жергілікті бюджеттерді ќалыптастыру
объективтілігін негіздеу;
- µндіріске салыќ ауыртпалыѓын тµмендету факторы ретіндегі салыќтыќ
реттеу баѓыттарын аныќтау;
- жергілікті бюджеттерді ќалыптастыру жєне салыќтыќ реттеу механизмін
жетілдіруге ќатысты наќты ±сыныстар жасау;
- бюджетаралыќ ќатынастарды реттеудіњ єдістерін айќындау жєне
єдістемелік кµзќарастарын аныќтау.
Зерттеу объектісі бюджетаралыќ ќатынастардаѓы салыќтардыњ реттеушілік
механизмі болып табылады.
Зерттеу пәні. Жергілікті бюджет кірістерін ќалыптастырудаѓы
салыќтардыњ реттеушілік ќызметімен байланысты ќаржылыќ ќатынастар жиынтыѓы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында
әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың монографиялары мен мақалалары, салықтық және қаржы-бюджеттік
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар
қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
ќаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, Қазақстан Республикасы статистика
жµніндегі Агенттігінің, Қаржы министрлігінің материалдары, Шығыс Қазақстан
облысы Қаржы басқармасының есептері, әр түрлі деңгейлердегі
конференциялардың материалдары, республикалық, облыстыќ және аудандыќ
бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер, сондай-ақ факторлыќ, салыстырмалы
жєне статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары
пайдаланылды.
Диссертациялыќ ж±мыстыњ ғылыми жаңалығы. Салықтық реттеудің теориялық
және практикалық мәселелерін кешенді зерттеу және қызмет ететін
бюджетаралық қатынастардағы реттеуші салықтар механизмін жетілдіру бойынша
ғылыми негізделген нұсқаулар мен ұсыныстарды єзірлеу диссертациялық
жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады. Зерттеу ‰дерісінде, ѓылыми
жањалыѓы бар, мынадай ѓылыми нєтижелер алынды:
- салыќтыќ реттеу ±ѓымыныњ маѓынасы теориялыќ т±рѓыдан зерттеліп,
авторлыќ аныќтама берілді;
- жергілікті бюджеттерді ќалыптастыруѓа реттеуші салыќтардыњ жєне
бюджеттік трансферттердіњ єсеріне салыстырмалы талдау жасалды;
- бюджеттер арасындаѓы ќатынастардыњ реттеуіштері ретіндегі салыќтыќ
реттеудіњ нысандары негізделді;
- бюджетаралыќ ќатынастарды реттеу єдістерін ж‰йелеу негізінде салыќтыќ
реттеудіњ оњ жєне жаѓымсыз жаќтары аныќталды, сондай-аќ жаѓымсыз
жаќтарды жою бойынша шаралар кешені ±сынылды;
- ќаржылыќ кµмек ќажеттігін наќты баѓалаудаѓы субъективтік ыќтималдыќты
тµмендету ‰шін салыќтыќ єлуетті аныќтау механизмі µњделді.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдар:
- тарихи тєжірибені жинаќтау негізінде, зањнама-ќ±ќыќтыќ факторлардыњ
µзгерістерін ескеріп, Ќазаќстанныњ салыќ-бюджеттік ж‰йесініњ даму
кезењдері аныќталды;
- жан басына шаќќандаѓы кірістер кµлемін аныќтау негізінде Шыѓыс
Ќазаќстан облысы аудандарыныњ кластерленуі жасалды;
- бюджетаралыќ ќатынастарды салыќтыќ реттеудіњ сыныптамалыќ ќ±рылымы
аныќталды.
- салыќтыќ реттеу нормативтерін саралаудыњ негізгі кµрсеткіші ретінде
аумаќтыњ салыќтыќ єлуетін аныќтау єдістемесі берілді;
- салыќтар кµмегімен реттеудіњ ќ±рылымдыќ-ќисынды сызбасы µњделді.
Жұмыстың практикалыќ маңызы мемлекеттік жєне µњірлік дењгейлерде
басќарушылыќ шешімдерді µњдеу, сондай-аќ µњірдіњ перспективалыќ даму
жоспарын ж‰зеге асыру ‰шін зерттеу нєтижелері мен ќорытындыларын пайдалану
м‰мкіндігінде болып отыр. Салықтарды бюджеттер арасында бөлудің
нормативтерін есептеудің ұсынылған әдістемесі жергілікті бюджеттердің
қаржылық базасын анықтау тұрақтылығына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Диссертацияныњ теориялыќ жєне єдістемелік ережелері Салыќтар жєне салыќ
салу, Мемлекеттік бюджет пєндері бойынша дєрістер жєне оќу-єдістемелік
кешенді єзірлеу барысында пайдаланылуы м‰мкін.
Зерттеу нєтижелерініњ ќолдау табуы. Ж‰ргізілген зерттеудіњ нєтижелері
дамудыњ перспективалыќ жоспарын єзірлеу барысында Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ
Ќаржы департаменті мемлекеттік мекемесініњ, Шыѓыс Ќазаќстан облысы бойынша
салыќ комитетініњ, Шыѓыс Ќазаќсан облысы Семей ќаласыныњ экономика жєне
бюджеттік жоспарлау бµлімініњ ќызметінде пайдаланылды.
Зерттеу нєтижелерініњ жариялынымы. Зерттеу нәтижесінде алынған негізгі
ғылыми ќаѓидалар және нәтижелер жалпы кµлемі 2,95 баспа табаќты ќ±райтын 3
ғылыми мақалада 3 халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда
баяндалды.
Диссертация құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс 150 беттік компьютерлік терім мәтінін
құрай отырып, 22 кестені және 13 суретті қамтиды
1 Бюджетаралық қатынастарды реттеу құралы ретіндегі салықтық реттеудің
Єлеуметтік-экономикалық мазмұны жЄне теориялық аспектілері
1.1 Бюджетаралық қатынастардағы салықтық реттеу құралдары және олардың
экономикалық мазмұны
Мемлекеттiк бюджеттiң қызмет етуiнiң ұйымдастырушылық нысаны, оның
бюджеттiк жүйесi болып табылады. Бұл елдiң бүкiл аумағында әлеуметтiк
әдiлеттiк қағиданы сақтау қажеттiгiмен, мүмкiн болатын икемдiлiктi
қамтамасыз ету маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиiмдiлiгiмен
шартталған.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 38 бабына сәйкес, жоғарғы
және төменгі бюджеттердің бюджет үдерісіндегі катынастары бюджетаралық
қатынастар болып табылады. Бюджет үдерісінде республикалық бюджеттің
аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерімен, облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің басқа облыстық
бюджеттермен, республикалық маңызы бар қалалар бюджеттерімен, аудандар
(облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің бір-бірімен өзара қатынастарына
жол берілмейді. Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасындағы функциялар мен өкілеттіліктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға,
түсімдер мен шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бірыңғай бөлуге,
сондай-ақ бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен
ашықтығына негізделген. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен орталық
мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті атқарушы органдарының,
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың және
аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджет үдерісіне араласуына
жол берілмейді [1, 20 б.].
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
- облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің –
республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінің жоғарғы облыстық бюджетпен өзара қатынастарда
теңдігі;
- Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
- жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
- мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен нәтижелілігі
– мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі жүргізілуі
мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару деңгейіне
мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
- мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны пайдаланушыларға барынша
жақындату – қызметтерді алушылардың қажеттіктерін нақтылап есепке алу
және мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен
көрсетілетін қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша
неғұрлым төмен деңгейіне беру;
- бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен
кредиттердің тиімді және нысаналы пайдалануы үшін жауаптылығы [1, 21 б.].
Бюджетаралық қатынас – мемлекеттi басқарудың негiзгi мәселелерiнiң
бiрi. Саяси тұрақты қоғамды және үнемi өспелi ұлттық экономиканы құру аумақ
аралық айырмашылықтарды теңестiру мәселерiн шешпейінше мүмкiн емес.
Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:
- жеке әлеуметтiк және экономикалық функцияларды орындау үшiн
жауапкершiлiктi республикалық және жергiлiктi деңгейлер арасында бөлу және
заңды тағайындауға негiзделген шығыстарды бөлу;
- бюджеттiк жүйенiң әрбiр деңгейiне бекiтiлген өкiлеттiлiктерге
адекватты, шығындар шамасын негiздеу;
- барлық деңгейдегi бюджеттер кiрiстерiнiң көздерiн заңдық бекiту және
анықтауды көздейтiн кiрiстердi бөлу;
- аумақтың жиынтық қаржылық әлуетіне және шығыстардың аумақтық
құрылымына тәуелдi бюджетаралық қаржылық ағындарды ұйымдастыру
крийтерилерiн заңды бекiту және анықтауды көздейтiн, аймақтарды қолдау
нысандары.
Қалыптасқан бюджетаралық қатынастардың мәнiн олардың ұйымдастырылу
тәртібін және ерекшелiктерiн зерттеу мынадай қорытынды жасауға мүмкiндiк
бередi: бюджетаралық қатынастар қалыптасатын, бюджеттiк жүйелер
деңгейлерiне тәуелдi, оларды деңгейаралық қатынастарға және бiр деңгей
бюджеттерi арасындағы қатынастарға бөлуге болады. Ал бюджетаралық
қатынастар пайда болу бағыттарына тәуелдi, оларды үш негiзгi блоктарға
бөлуге болады, ал бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын республика –
облыс және облыс – аудандар деңгейіне бөлуге болады (Сурет 1).
Бюджетаралыќ ќатынастарѓа реттеуші салыќтардан бµлулер, бір бюджет
ќаражаттарын басќа бюджеттерге ќайта бµлу, маќсатты ќолдау бойынша
бюджетаралыќ ќатынастар жатады. Келтірілген суретте бюджетаралыќ
ќатынастардыњ баѓыттары ќарастырылып, олар µзара бюджетаралыќ ќатынастар
нысандарына бµлінген. 1991 жылдан бастап Қазақстанның экономикасында, саяси
жүйесiнде және әлеуметтiк құрылымында айтарлықтай өзгерiстер болуда. Бiрақ
бюджетаралық қатынастар жүйесiнде бұрынғы, социалистiк жоспарлы
экономикаға негiзделген режим сақталған. Қазiргi жағдайда ол салықтық және
бюджеттiк әкiмшiлiктендiрудi реформалау жолында экономикалық дамуды
тежейтiн бөгет болып отыр. Бюджетаралық қатынастардың Кеңестiк жүйесi елдiң
әрбiр тұрғынына мемлекеттiк қызметтiң бiркелкi, бiрдей түрiн ұсыну
қағидасына сәйкес құрылды.
Бюджетаралық қатынастар жоғарыда айтылғандай бюджеттiк жүйенiң
деңгейлерi бойынша кiрiстердi бөлуге негiзделеді. Орталық және аумақтың
өзара қатынасын реттеудiң басқа маңызды механизмi республикалық бюджеттен
жергiлiктi бюджеттерге қаржылық көмек ретiнде қаржыларды бөлу
болып табылады. Оның көмегімен қаржылық қамтамасыз етiлуi теңесуi қажет.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналған нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, аймақтардың объективтік
бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай нормалар
ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді
фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді. Нысаналы трансферттер мен
кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек қана олардың нысаналы
қызметіне сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер мен кредиттер нысаналы
бағытқа сай пайдаланылмаған жағдайда трансферттер мен кредиттерді бөлген
жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының 31 желтоқсанына дейін міндетті
түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен
кредиттерді бөлген жоғары тұрған бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он
күн ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Дамуға арналған трансферттердің қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған
(толық пайдаланылмаған) сомалары белгіленген мөлшерде тиісті төменгі
бюджеттердің иелігінде қалдырылуы мүмкін.
Жергiлiктi деңгейдегi бюджеттiк қатынастардың ұйымдық нысандарын
кешендi қарау жергiлiктi бюджеттер қызметiндегi екi жүйенi анықтап бермек.
Олардың бiрi – түсетiн кiрiстер мен шығындық мiндеттердi қалыптастыру
жөнiнде болса, екiншiсі – оларды реттеу жүйесi болып табылады. Бұл екi
жүйе бiрге қызмет етедi және олар бюджеттiк қатынастарды ұйымдастырудың
бiртұтас үдерісінің екi жағы iспеттi.
Салықтар мен кiрiстердi бюджеттер бойынша орналастырудың елiмiзде
қалыптасқан жүйесi барлық деңгейдегi бюджеттерге салықтар мен кiрiстердiң
бiрқалыпты түсуiн қамтамасыз ете алмайды, бiрлесе қызмет ету қағидатын
және дербестiгiн жүзеге асыра алмайды.
Салықтарды орталықтандырып жинау кезiнде, шығындарды орталықсыздандыру
әрине, бюджет тапшылығын төмендетуге әсерiн тигiздi. Бiрақ, шығындарды
жергiлiктi билiк органдарына аудара отырып, үкiмет жергiлiктi бюджеттiң
кiрiстерiнiң тиісті жоғарлауын қамтамасыз етпейдi, бұл оларды елеулi
шектедi. Нәтижесiнде негiзгi шығындар бойынша берешек жинақтала бердi және
облыстардан республикалық бюджетке бөлулер кешiктiрiлуi пайда болды.
Нәтижесiнде пайда болатын жергiлiктi бюджеттiң тапшылығы, экономиканың
қалыпты дамуын тежейтiн жалпы бюджеттiк тапшылықтың өсуiне әкелдi.
Салықтық өкiлеттiктердiң орталықтандырылуымен жүргiзiлетiн, шығыстарды
орталықсыздандыру, аумақтар арасындағы теңсiздiктiң жоғарылауына әкелді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеуде маңызды орын алатын, бюджеттің басты
кіріс көзі болып табылатын, салықтар көмегімен реттеуді қарастырайық. Ол
үшін ең алдымен салықтық реттеу ұғымына сипаттама беру қажет.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың сәйкес тұтқаларына сүйенеді.
Мұндай тұтқалардың бірі салықтар болып табылады. Бұл, экономикалық өмірге
араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді анықтайтын мемлекеттік
актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші субъектілердегі мүліктің
және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі. Сонымен, салықтар жалпы ішкі
өнімді және ұлттық кірісті бөлу үдерісінде маңызды рөл атқарады.
Салық салу практикасын теориялық негіздеу салық теориясында
белгіленеді. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың әртүрлі бағыттарының
бір уақытта дамуымен жүрді. Салық жүйесінің тұжырымдамалық моделдері
мемлекеттің экономикалық саясатына тәуелді дамыды.
Ұзақ уақыт ағымында экономикадағы салықтар рөлі туралы классикалық
ұсынылу болды. 200 жыл бұрын А. Смит мемлекеттік қаржылар эволюциясы туралы
ғылымды ең бірінші құрды. Салық жүйесінің қалыптасуы мемлекеттің дамуының
жоғары деңгейінде жүреді. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.-Б. Сей және ағылшын
экономисттері Д. Рикардо, Дж. Милль экономиканы тұрақты және өзі реттелетін
жүйе ретінде қарастырады, мұнда сұраныс ұсынысты туғызады, ал оның
біреуінің артықшылығы өндірушілердің шаруашылықтың тапшылықты салаларына
қозғалысымен өзі теңесуі болады деп санады.
Салықтардың мазмұнын жүйелі зерттеген Д. Рикардо былай деп жазды:
Салық салу келесідей зұлымдықтардың бірін таңдау болып табылады: егер ол
пайдаға немесе кірістердің басқа көздеріне әсер етпесе, онда ол шығындарға
әсер етуі керек, немесе егер оның ауыртпалығы біркелкі бөлінеді және ұдайы
өндірісті тоқтатпайды десек, онда салық қайда түсетіні бәрібір. Оның
еңбектері салықтан мүлдем бас тартуға шақырмайды, өйткені салықтар
мемлекеттің өмір сүруінің материалдық базасын қамтамасыз етеді. Д. Рикардо
өз еңбектерінде салықтардың тек бір жағын ғана қарастырған – салықтардың
реттеуші әсерін көрмей, үкіметтің қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көңіл
бөлген. Д. Рикардоның пікірлесі А. Смит салықтардың қызметін басқаша
қарастырған. Ол салықтар тек зұлымдық әкелмейді, салық салудың белгілі
қағидаттарын сақтау кезінде олар қоғамдық дамудың маңызды жағымды факторы
болады деп санаған. Ондай қағидаттарға А. Смит мыналарды жатқызған:
мемлекеттің қол астындағылар үкімет шығындарын жабуға қатысуы
мүмкіндігіне, өзінің салыстырмалы төлем қабілеттілігіне қарай; тек салық
төлеушіге емес, кез келген адамға салық төлеу мерзімінің, тәсілдерінің және
мөлшерінің белгілі болуы.
Салықтар тек мемлекеттік бюджет кірістерінің көздері рөлін атқарады,
ал зерттеу пікірталастары олардың алыну әділеттілігі қағидаты төңірегінде
жүргізіледі. Бірақ қоғамдағы экономикалық қатынастардың күрделенуімен,
объективті циклдық үдерістердің әсерімен, классикалық ғылымды түзету,
мемлекеттің рөлін, оның экономикалық үдерістерге әсерін бөлу, сондай-ақ
салық салудың әлеуметтік, экономикалық шекараларын реттеу қажеттілігі туды.
Жаңа ғылыми теориялар пайда болды. Қазіргі кезде экономикалық ойлардың екі
негізгі бағытын бөліп алуға болады – кейнсшілдік және неоклассикалық.
Кейнсшілдік теория мемлекеттік реттеудің маңызды мароэкономикалық
бағыттарын негіздейді, экономиканың жалпы қызмет етуін талдаудың
элементтерін бейнелейді. Салыќ теориясыныњ жєне экономикалыќ теорияныњ
дамуына аса зор ‰лес ќосќан, аѓылшын экономисті Дж. Мейнард Кейнс µзініњ
ењбегінде экономиканы мемлекеттік реттеу ќ±ралын негіздеген. Басќа
экономикалыќ т±тќалармен бірге салыќтыќ реттеуге басым кµњіл бµлген. Ол
салыќтыќ саясат экономикалыќ µрлеуге, ж±мыспен ќамтуѓа, т±тынуды
ынталандыруѓа ‰лкен єсер етуі м‰мкіндігін атап µткен. Егер салыќтыќ саясат
кірістерді неѓ±рлым єділетті бµлу ќ±ралы ретінде пайдаланылса, онда
т±тынушылыќтыњ жоѓарылауына єкеледі деп есептеген.
Сонымен, экономиканы, оныњ наќты т±тќаларын жєне нысандарын
мемлекеттік реттеу баѓдарламасы Кейнспен жалпы т‰рде ќалыптасќан. Ол
мемлекет т±тынуѓа µзініњ басќарушылыќ єсерін сєйкес салыќ ж‰йесі жолымен
ж‰зеге асыруы ќажет болады - деп жазѓан [17, 156 б.]. Дж. М. Кейнс салық
салудың үдемелігін жақтаушы болды, ол үдемелі салық жүйесі, капиталдық
салымдарға қатысты өндірушінің тәуекелін ынталандырады, деп санады. Дж. М.
Кейнс теориясына сәйкес салықтар экономикалық жүйеде икемділіктің
енгізілген механизмі ретінде қызмет етеді. Жоғары салықтар, оның ойынша,
жағымды рөл атқарады. Бюджеттің үздіксіз бөлігі бола отырып, бұл
экономикалық категория экономиканы баланстануға әсер етеді. Салықтық
түсімдердің төмендеуі экономикалық тұрақсыздықты шиеленістіреді және бюджет
кірістерін төмендетеді, ал салықтар енгізілген ынталандырушы ретінде бұл
үдерісті реттейді. Экономикалық өрлеу кезінде салық салынатын кірістер,
салықтық кірістерге қарағанда баяу өседі, ал дағдарыс кезінде салықтар
кірістер құлдырағанға дейін төмендейді. Сонымен қоғамдағы салыстырмалы
тұрақты әлеуметтік жағдайға қол жеткізіледі [17, 158 б.].
Ғылыми техникалық өрлеу жағдайында дағдарыстық құбылыстың жиі
айқындалуынан кейнсшілдік теория экономикалық дамудың талаптарына жауап
беруден қалды. Реттеудің кейнсшілдік жүйесі келесі себептерге байланысты
бұзылды: өндіріс жағдайларының өзгерісіне байланысты инфляция көп уақытқа
созылған сипатқа ие бола бастады; экономикалық интеграцияның дамуымен әрбір
елдің сыртқы нарықтарѓа тәуелділігінің жоғарылауы болды. Сұранысты
мемлекетпен ынталандыру шетел инвестицияларына жағымды әсер етті.
Сондықтан, кейнсиандық тиімді сұраныс теориясы келді.
Неоклассикалық теория еркін бәсекелестік, экономикалық және өндірістік
үдерістердің тұрақтылығына негізделеді. Осы негізгі тұжырымдамалардың
айырмашылықтары мемлекеттік реттеу әдістеріне әртүрлі көзқарастардың
болуына негізделеді [18, 81 б.].
Неоклассикалық теорияда екі бағыт кең дамыған: ұсыныс экономикасының
теориясы және монетаризм.
Ұсыныс экономикасының теориясы салықтарды төмендетуді және
корпорацияларға салық жеңілдіктерін ұсынуды қарастырады, өйткені осы бағыт
жақтаушыларының айтуынша жоғары салықтар кәсіпкерлікті және инвестициялау
саясатын тежейді.
А. Смит өте көп салықтар салғанға қарағанда салық ауыртпалығын
төмендетуден мемлекет көп мөлшерде ұтатынын атап көрсеткен. Бұл кезде салық
төлеушілер осы төлемдерді жеңілдікпен төлейді, ал бұл өз тарапынан
мемлекетті жазалау және өндіріп алумен байланысты салықтар жинауға қосымша
шығындардан босатады [19, 588 б.]. А. Смиттің теориялық ой толғаулары оның
ізбасарларына ғана емес, сондай-ақ барлық экономист-ғалымдар үшін аксиома
болды.
Сонымен, 80-ші жылдардың басында АҚШ-та М. Уэйденбауммен, М. Бернспен,
А. Лаффермен дамыған, ұсыныс экономикасының теориясы, салық салу
үдемелілігін төмендете отырып, салықтың шекті мөлшерлемелерін қысқартуға
негізделген идеяға сүйенді.
Неоклассикалық теорияның негізгі идеясы инфляцияны төмендету әдістерін
іздеуге және корпорацияларға салықтық жеңілдіктердің басым мөлшерін ұсынуға
негізделеді. Неоклассикалық бағыттың әдістерінің кең қолданылуымен,
экономиканы реттеудің кейнсшілдік әдісі толығымен жойылмады. Кейнсшілдік
теорияның дамуында да жаңа ағындар пайда бола бастады.
Неокейнсшілдік теорияда салықтық проблемаларға маңызды орын берілген.
Ағылшын экономистері И. Фишер және Н. Колбер тұтынуға қатысты салық салу
объектілерін бөлу қажеттігін анықтаған. Осыдан жинақтауды қолдау әдісі және
инфляциямен күресу құралы болып табылатын, тұтынуға салық идеясы пайда
болды.
А. Вагнер 1980 жылы салықтардың әлеуметтік-саяси теориясын ұсынды,
оған сәйкес салықтық саясат тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтік-
саяси мақсаттарды шешуі қажет. Ол былай деп жазды: Салықтардың таза
қаржылық мақсатымен қатар басқа реттеуші мақсат бөлінуі мүмкін.
Реттеушілікпен жеке кірісті және мүлікті пайдалануға араласуға болады.
Вагнер мемлекеттің шаруашылық өмірге араласуын кеңейтуді жақтаушы болды.
Вагнердің ойынша, салықтар кез келген қоғамдағы ұлттық байлықты тарату
теңсіздігін түзете алады.
Француз экономисті Ф. Кенэ осы көзқарасты ұстанды. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтардың қажеттігін көрсеткен, сондай-ақ
салықтар капитал өндіру үдерісіне әсер ететін факторлардың бірі болып
табылатындығын атап өтті.
Ф. Кенэнің ойынша дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнім есебінен
алынуы қажет және өндіріс шығындарына жатқызылмауы қажет, өйткені мұндай
жағдайда ол жер иеленушіде, меншік иесінде, мемлекетте ештеңе қалдырмайды,
яғни тонау құралын айқындайды.
Ф. Кенэ және А. Вагнер тұжырымдамасы бойынша, олардың салықтарды
шаруашылық өмірге белсенді араласу құралы ретінде қарастырғанын, салық
ауыртпалығын неғұрлым дұрыс бөлу жолымен шаруашылық өмірдің барысына кері
әсерді жою немесе төмендету мүмкіндігін көрсеткенін атап өткен жөн.
Дамыған рыноктық мемлекеттерде экономиканы реттеудің ең маңызды
қаржылық құралдарының бірі ретінде салықтарды пайдалану тәжірибесі, олардың
қорытындыларын растады.
Көріп отырғанымыздай, салықтар саласындағы шетел зерттеулері нақты
қолданбалы сипатпен ерекшеленеді, өйткені олармен өңделетін теориялық
ережелер осы мемлекеттердің қаржылық заңдылығының фискалдық саясатының
негізі болып табылады. Теориялық дау-дамайлар салықтың мәні туралы мәселе
бойынша емес, олардың экономикадағы рөлі туралы болды.
Ресейде салық теориялары сұрақтары бойынша үлкен пікірталастар
революцияға дейін жүргізілді және негізінен салықтардың мәні, олардың
нысандары, түрлері, олармен атқарылатын функциялар проблемаларын қозғады.
Еңбектері салықтар теориясына бағасыз үлес болып қосылған А. Тривус, Н.
Тургенев, И. Озеров, А. Исаев, А. Соколов, Л. Твердохлебов сияқты экономист-
ғалымдарды ресейдің экономикалық ғылымының классиктеріне жатқызуға болады.
Бірақ революциядан кейін саяси себептерге байланысты жалпы қабылданған
салықтар теориялары бұзылып, осы бағыттағы ғылымның дамуын бірнеше жылдарға
қалдырды. Тек қазіргі кезде ғана салық жүйесі туралы пікірлер қайта дами
бастады. Олар түрлі бағыттар бойынша жүргізіледі: салықтар туралы
экономикалық ойларды зерттеу, экономиканы мемлекеттік реттеудегі
салықтардың орны және рөлін зерттеу, салықтардың басқа қаржылық
тұтқаларымен өзара әсерін зерттеу, салық жүйесін экономикалық-математикалық
моделдеу.
Профессор В.Твердохлебовтың салық жүйесін құрудың негізгі қағидаттары
мәселелері бойынша позициясына көңіл аударуға болады. В. Твердохлебов
салықтық саясаттың негізгі қағидаты ретінде өндіргіш күштерді дамыту
қағидатын ұсынады. Ол былай деп жазды: Өндіргіш күштерді дамыту – бұл
салық салудың жоғарғы қағидаты, ол кез келген алымдық жүйенің негізін
құрауы қажет және ғылым өзінің саяси бейтараптығын сақтай отырып, бұл
жүйелерді бағалауға құқығы бар. [20, 49 б.].
Өндіргіш күштердің дамуы ең алдымен таза ұлттық өнімнің өсуінде және
жан басына шаққанда оның жоғарылауында айқындалады. Осыған байланысты А.
Соколовтың пікірінше, В. Твердохлебов ұсынған, салықтық саясат қағидатын
келесідей тұжырымдаған жөн: Салықтар таза ұлттық өнімнің абсолютті немесе
салыстырмалы өсуіне жағдай жасауы керек немесе бөгет жасамауы қажет. [21,
65 б.].
А. Тривус кейнсшілдік тұжырымдама жақтаушысы ретінде шаруашылық
қағидаттар рөлінің жоғарылығын растайды. Ол, мемлекеттің экономикалық
саясат құралы рөлін орындау үшін салық салу жүйесі, экономикалық қызметке
кәсіпкерлердің өздері мүдделі болатындай етіп құрылуы қажет, деп санайды.
Бұл жерде мына қағидат орын алады: салықтық қысым жеке салалар арасында
таратылуы қажет және тиімді салық жүйесін құру үшін маңызды [22, 32 б.].
Жоғарыда айтылғандар экономистердің экономикалық даму үдерісіне
салықтардың әсері туралы идеяға бірден келмегенін растайды. Бұл ойдың пайда
болуына салықтық теорияның қалыптасуының ұзақ кезеңі алғы шарт болды.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салық функциясы – оның қасиеттерін айқындау тәсілі, яғни осы
экономикалық категорияның қоғамдық бағыты қалайша іске асырылатындығын
көрсететін, салық мәнінің әрекетімен айқындалуы. Барлық функциялар бірігіп
мемлекеттің салық жүйесінің және оның бюджеттік саясатының тиімділігін
анықтайды.
Салықтық реттеуді айқындауда отандық авторлар әртүрлі көзқарастар
ұстанған: біреулері салықтық реттеу реттеушілік функция арқылы жүзеге
асырылады десе, басқалары салықтар сыныптамасында жеке реттеуші салықтарды
бөліп алған. Мысалы, Ф. С. Сейдахметова өз еңбегінде салықтардың мынадай
негізгі функцияларын бөліп көрсеткен:
фискалдық – мемлекеттің қызмет етуі үшін қажетті материалдық шарттар
және мемлекеттің ақшалай қорлары қалыптасатын функция. Осы функция
көмегімен мемлекет ұлттық табыс құнының бір бөлігін бөледі және экономикаға
әсер етеді;
экономикалық – қоғамдық ұдайы өндіріске, оның қарқынын ынталандыра
немесе тежей отырып, тұрғындардың төлемқабілеті сұранысын кеңейтіп, немесе
азайтып әсер ететін, қайта таратушылық үдеріске қатысатын функция;
бақылау – салық жүйесін бақылауды қамтамасыз ететін және қандай да
бір өзгерістер енгізу қажеттігі айқындалатын функция [23, 7-8 б.].
Осы функцияларды бөліп ала отырып, салықтарды сыныптамалық белгілерге
бөлу кезінде бюджетті реттеу құралы ретінде салықтарды бекітілген және
реттеуші салықтарға бөлген. Бекітілген салықтарды – бұл заңдылыққа сәйкес
белгілі бюджеттің кіріс көзі ретінде бекітілген салықтар, ал реттеуші
салықтарды – жыл сайын бюджеттерді бекіту үдерісінде баланстану мақсатында
жоғары бюджеттен төменгі бюджетке берілетін салықтар ретінде қарастырған
[23, 8-9 б.].
Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев өз еңбектеріне ұйымдық-құқықтық жағынан
салықтарды мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір
мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы
міндетті ақшалай төлемдер ретінде қарастырған [24, 208 б.].
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олардың
атқаратын функцияларында толық ашылатындығын, жалпы қаржы категориясы
тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн екендігін ескерте
отырып, салықтардың фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш
функциясын бөліп көрсеткен және оларға мынадай анықтама берген:
фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді;
салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерістер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді;
қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді [24, 210-211 б.].
Сәйкесінше, салықтық реттеуді реттеуші салықтар емес, реттеуші
функция көмегімен іске асырған.
Өздерінің еңбектерінде Қ.Қ. Ілиясов, А.Б. Зейнелғабдин, Б.Ж.
Ермекбаева салықтар мемлекетпен экономикалық тұтқалар, экономика реттеуіші
ретінде пайдаланылады және заңнамаға сәйкес белгілі мөлшерде және
тағайындалған мерзімде алынатын міндетті төлем болып табылады - деп
тұжырымдап, салықтардың негізгі функцияларының бірі ретінде реттеуші
функцияны қарастырған және оны былайша сипаттаған: Салықтардың негізгі
функциясы өндірістің дамуына әсер ететін реттеуші функция болып табылады.
Бұл кезде салықтар нысандарын таңдау, салық мөлшерлемелерінің, салықтарды
алу тәсілдерінің, жеңілдіктердің өзгерісі қолданылады. Бұл реттеуіштер
қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына және пропорциясына; жинақтау мен
тұтыну көлемдеріне; оларды тиімді пайдалануға әсер етеді. Салықтық
реттеуіштер басқа экономикалық тұтқалармен өзара байланысып, қажетті
нәтижені қамтамасыз ете алады [25, 6 б.].
Б.Ж. Ермекбаева өз еңбегінде салықтардың маңызды қызметі ретінде оның
реттеушілік қызметін бөліп алған. Реттеушілік қызметі салық механизмі
арқылы іске асырылады. Оның ішінде негізгі тетіктер салық ставкалары мен
салық жеңілдіктері Салықтық реттеу теттіктері тек қана өндірістің дамуын
ғана реттеп қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыруы қажет [27, 7 б.]. Бұл тұжырымда салық механизмі арқылы
салықтық реттеудің экономикалық жағдайды реттеудегі қызметіне басым көңіл
бөлінген.
С.М. Найманбаев µз ењбегінде салыќтардыњ функциялары экономикалыќ
табиѓаты мен зањи мєн-жайына ќарай мемлекет кірісін бµлу жєне ќайта бµлу
ќ±ралы сипатында мемлекеттіњ салыќтыќ ќызметініњ негізгі баѓыттарында
пайдаланылатын салыќтардыњ тек µзіне тєн экономикалыќ-ќ±ќыќтыќ ќасиеттері
ретінде кµрініс табатындыѓын, сондай-аќ экономиканыњ ќазіргі даму
м‰мкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік ќажеттіліктерге сай
айќындалѓан салыќтардыњ функциялары мемлекет белгілеген баѓыт бойынша іске
асырылатындыѓын атап айтќан. Сонымен, ќатар экономикалыќ категория
ретіндегі салыќтардыњ фискалдыќ, бµлуші, реттеуші, баќылаушы, жењілдік
беруші функцияларын бµліп алѓан [31, 20 б.].
Б±л жерде автор салыќтардыњ экономикалыќ сипатына ќараѓанда ќ±ќыќтыќ
ќасиеттеріне кµп кµњіл бµлген. Салыќ функциялары ќарастырылѓанымен салыќтыќ
реттеу бюджет дењгейлері арасындаѓы реттеуге ќатысты ќарастырылмаѓан.
Дегенмен т±жырыммен келіспеуге болмайды.
А.И. Худяков өз еңбегінде бюджетті реттеу құралы ретіндегі
салықтардың бекітілген және реттеуші түрлерін бөледі, сонымен қатар
Д.Г. Черникпен бөлінген салықтың келесі функцияларымен келіседі:
фискалдық, бақылау, қайта бөлу, реттеуші функциялар. Мұндағы реттеуші
функцияның өзін екі ішкі функцияларға бөледі. Олар: ынталандыратын және
тежейтін. Оның ойынша, салықтар функциясы экономиканың моделіне тәуелді
және экономикада мемлекеттің атқаратын рөліне тәуелді өзгереді [29, 82 б.].
Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков еңбектерінде салықтық реттеу фискалдық
саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның көп тараған түрлеріне мыналар
жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу
мақсатында салық мөлшерін өзгерту;
ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту;
б) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау [33, 26 б.]
Бұл тұжырымда салықтық реттеу фискалды, ынталандырушы тұрғыдан
қарастырған. Тұжырым толығымен дұрыс деп санаймыз, бірақ бюджетті реттеуге
қатысты салықтық реттеу тұрғысынан толықтыруларды қажет етеді.
Н.Қ. Мамыров, Ж.О. Ихданов өз еңбектерінде өңірлік сипаттағы
проблемаларды шешуге бағытталған орталық басқару органдарының негізгі
бағыттарының ішінде бюджеттер арасында кірістерді бөлудің ұзақ мерзімді
деңгейін белгілеу және ғылыми негіздеуді ұсынған [35, 232 б.]. Осы ұсыныс
қазіргі кезде көкейтесті болып отыр.
Жоѓарыда келтірілген авторлардыњ ішінде тек А. И. Худяков бюджетті
реттеу ќ±ралы ретіндегі реттеуші салыќтарды бµліп алѓан. Б±л µте д±рыс деп
ойлаймыз, µйткені салыќтыќ реттеу µте кењ ±ѓым жєне де салыќтардыњ реттеуші
функциясында оныњ жењілдіктер, мµлшерлемелер сияќты реттеуіштері ескеріліп,
бюджеттер арасындаѓы ќатынастар кµбінесе ескерілмей ќалады.
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа қарай сәйкес жүргізеді.
Рыноктық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының
негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы
халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған
қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі
экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке
жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Салық
жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және
берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі [30, 211 б.].
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлуде салықтардың реттеуші және
фискалды функциялары іске асырылады. Мемлекет өзінің кірістерін
қалыптастырады және экономикаға мақсатты әсер етеді.
Ресурстармен қамтамасыз ету себебін басшылыққа ала отырып, мемлекет
салықтар құралы арқылы қаржылық қаражаттардың ең көп мүмкін көлемін жинауға
ұмтылады. Осы кезде ол салық төлеушіге қатысты әділетсіздікке баруы мүмкін:
қалыпты өндіріске қажетті ресурстардың бөлігін алып қою, салық ауырпалығын
аудару, қосарлы салық салу және т.б.
Салықтардың екінші негізі мемлекеттің экономикаға реттеуші әсерімен
пайда болады. Бұл жағдайда салық өзінің әсерінің бағыты бойынша мемлекеттік
қаржыландыруға ұқсас: ол кәсіпкерлік қызметтің барысын, жалпы қоғам мүддесі
тұрғысынан неғұрлым мақсатты болып саналатын бағытқа бағыттайды.
Сәйкесінше, бұл жағдайда салықтық реттеу әдістері, мемлекеттік кірістердің
кепілді түсуін қамтамасыз ету кезіндегіге қарағанда басқа қағидаттарға
қарай құрылады. Мұнда салық төлеушіні белгілі әрекеттерге ынталандыруға
көңіл бөлінеді және мемлекет осы кезде салықтық қаражаттардың белгілі
бөлігін уақытша жоғалтуға баруы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады: салықтар
реттеуші функцияны орындау үшін қажетті қаражатты мемлекетке ұсыну жолымен,
сондай-ақ өндірістің дамуын қоғамға қажетті бағытқа бағыттауды қамтамасыз
ететін, арнайы салықтық механизм көмегімен экономикалық үдеріс барысын
мемлекеттік реттеуді қамтамасыз етеді.
Салықтарды мемлекеттік қаржылық реттеу құралы ретінде пайдалану
салықтардың жалпы табиғатынан, олардың ішкі мазмұнынан және функцияларынан
туындайды. Салықтар экономикалық категория бола отырып, мемлекет пайдасына
ұлттық кірісті қайта бөлу бойынша өндірістік қатынастардың жиынтығын
білдіреді және ең алдымен фискалдық функция атқарады. Ұлттық табыс бөлігін
шоғырландыру, мемлекеттің және өндірістік үдеріс қатысушыларының үнемі
байланысын туғызады, бұл ел экономикасына қажетті бағытта әсер етудің нақты
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Осыған байланысты салықтар жүзеге асырылу
үдерісінде ынталандыру, шектеу, санкциялау іске асырылатын реттеуші функция
атқарады. Жоғарыда аталған екі функция салықтардың маңыздылығын айқындайды,
олардың объективті қасиеті болып табылады. Салықтар теориясының дамуы ең
алдымен оның фискалдық функциясын негіздеуден басталады. Ал олардың дамуы
барысында реттеуші функция айқындала бастайды [30, 20-21 б.].
Салықтық қатынастар экономикалық базис және саяси құрылым арасындағы
қайшылықта болады. Мемлекет жоғарғы заң шығарушы орган ретінде салықтардың
кез келген түрін енгізуге және оларды алудың кез келген механизмін
тағайындауға құқылы.
Құрылған салық жүйесі ұдайы өндірістің объективті қажеттіліктерімен
қайшылыққа түссе, ол белгілі уақыт өтісімен өзінің тиімсіздігін көрсетеді.
Қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайынан тәуелді бұл тиімсіздік
салықтан жаппай жалтарынуға және салықтық түсімдердің төмендеуіне әкеледі.
Рыноктық экономика жағдайында мемлекет ұдайы өндіріс үдерісіне
тікелей қатыспайды, бұл үдерістегі өзінің орнын тауар өндірушілерге береді.
Сонымен, оның қаржылық қызметі құрылған байлықтың алғашқы бөлу сферасынан
қайта бөлу сферасына көшеді.
Экономиканы салықтар көмегімен реттеу проблемаларын шешуге әр түрлі
көзқарастар, көптеген авторлардың салықтар рөлін бюджет рөлімен
ауыстыруынан туындайды. Егер бюджет өндіру және тұтынуға екі жақты үдеріс –
қаражаттарды алу және оларды беру жолымен әсер етсе, салықтар осы екі жақты
үдерістің тек бір жағын – шаруашылық жүргізуші субъектілерден қаржылық
ресурстарды алуды іске асыра отырып, өзінің барлық функцияларын атқарады.
Э.К. Идирисова салықтық реттеуге келесідей анықтама берген: Салықтық
реттеу – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерден немесе жеке тұтынушылардан
олардың қолындағы құнның бөлігін алу жолымен, яғни олардың өндірістік және
өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін төмендету жолымен іске асырылатын
әрекет. Қандай да бір үдерістерді дамыту үшін қосымша қаржылық ресурстар
қажет, ал салықтық алуларда олар төмендейді [30, 26 б.].
Аныќтамада шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілерге жєне т±тынушыларѓа
ќатысты салыќтыќ реттеу мєні белгілі мµлшерде ашылѓанымен, жалпы мемлекет,
бюджеттер арасындаѓы ќатынастар т±рѓысынан реттеу ќамтылмаѓан. Дегенмен,
белгілі т±рѓыдан салыќтыќ реттеу сипаты ашылѓан.
Салықтар проблемасы күрделі және қайшылықты проблемалардың бірі болып
табылады, қазір енгізілген салық жүйесінің салық төлеушінің заңдық
құқықтарын және толық әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ететіндігі туралы
айту әлі ерте. Осы салада жүргізіліп жатқан жаңалықтар салық жүйесінің
тарамдану сипатында, бірақ мемлекеттің оларды нақты шынайылыққа жақындату
үшін жүргізіп жатқан шараларын ескермей кетуге болмайды.
Жаңа салық кодексіне сәйкес салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің құрылымын, мөлшерлемелерін қайта қарастырумен
байланысты кез-келген өзгертулер және толықтыруларды жылына бір рет, яғни
келесі жылдың 1 қаңтарымен шектеу күтілуде. Әрине, мұндай қадам салық
заңдарының тұрақтылығын және алдын ала болжанатындығын қамтамасыз етуге
әсер етеді [23, 10 б.].
Сонымен, зерттеуші-экономисттер өздерінің теориялық зерттеулерінде
салықтарға экономикалық үдерістердің реттеушілері ретінде көңіл бөледі.
Өйткені, салықтар теориясы олардың объективтілігін дәлелдеді.
Бірақ салық жүйесінің тиімді қызметі үшін салықтар мәнін, түрлері және
нысандарын, олардың құрылу қағидаттарын ғана білу жеткіліксіз. Сондықтан
қазіргі салықтық теориялар өзінің зерттеулерін нақты қызмет ететін салық
жүйесін талдау мәселелерін шешуге, оның оң және жағымсыз салдарын
айқындауға негіздеп құрайды. Бұл теориялар қандай да бір шекараларды
анықтау мүмкін еместігін, бірақ экономиканың дамуы, салықтық түсімдер үлесі
және салықтар құрылымы арасындағы байланыс үрдістерін қадағалауға
болатындығын, салықтардың кері әсері салдарын болдырмауға болатындығын
растайды.
Жоғарыдағы экономистердің салықтық реттеуге қатысты тұжырымдамаларына
сипаттама бере отырып, біздің ойымызша, салықтық реттеуге мынадай анықтама
берген дұрыс. Салықтық реттеу – бұл бюджетаралық қатынастарды реттеуді,
шаруашылық жүргізуші субъектілерге салық ауыртпалығын жеңілдетуді,
мемлекеттің салықтық кірістерін толық көлемді қамтамасыз етуді көздейтін
салықтық механизмнің және мемлекеттік салықтық менеджмент өрісінің мобилді
элементтерінің бірі. Анықтамада салықтық реттеуге екі жақты сипат берілген.
Олар: бюджетті ретту құралы және өнеркәсіп өндірісін реттеу құралы. Осы
анықтамаға сәйкес, салықтық реттеу мәнін толығырақ ашып көрсету мақсатында
құрастырылған сызба сурет 3-те келтірілген. Келтірілген суретте салықтық
реттеу екі тұрғыдан қарастырылған: біріншіден бюджетаралық қатынастарды
реттеу құралы ретінде; екіншіден, өнеркәсіп өндірісін ынталандырушы
ретінде.
Бюджетаралық қатынастарды реттеуде салықтар екі түрде қолданылуы
мүмкін: 1) бөлу нормативтерін бекіту. Қазіргі уақытта бюджет кодексіне
сәйкес, облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында кірістерді бөлу нормативтері қолданылады; 2) параллель салықтарды
енгізу. Кейбір шетелдерде жергілікті бюджеттерге қосымша салықтар енгізу
құқығы берілген, бірақ Қазақстанда мұндай практика қолданылмайды. Тек жер
салығы бойынша ғана жергілікті өкілді органдар Қазақстан Республикасының
жер заңдарына сәйкес жүргізілетін жерлерді µњірлерге бөлу жобалары
негізінде жер салығының мөлшерлемелерін белгіленген жер салығының базалық
мөлшерлемелерінен елу пайыздан аспайтындай етіп төмендетуге немесе
жоғарылатуға құқығы бар. Өнеркәсіп өндірісін салықтар көмегімен реттеу
әдістері негізінде салық мөлшерлемелері, салықтық жеңілдіктер, санкциялар
қолданылады. Салық заңында салық мөлшерлемелеріне өзгерістер енгізе отырып,
салық ауырпалығын төмендетуге немесе жоғарылатуға болады. Салықтық
реттеудің жеңілдіктер әдісі шаруашылық жүргізуші субъектілерге, азаматтарға
ынталандырушы әсерін тигізеді. Суретте көрсетілген салықтық жеңілдіктер
түрлері субъектілерге түсетін салық ауытпалығын төмендетуге бағытталған.
Әр түрлі экономикалық бағыт ғалымдары ұсынатын макроэкономикалық
басқаруда пайдаланылатын теориялық әдістер және құралдарға, қоғам
дамуындағы неғұрлым маңызды мәселелерді шешу кезінде үйлесімділік және
бағыттылық қажет. Басқа сөзбен айтқанда, қажетті жетістікке қол жеткізу
үшін экономикалық реттеуіштер жиынтығы тыңғылықты қарастырылуы қажет.
Сурет 3 – Салықтық реттеу әдістері
Қорытындылай келе, бюджетаралық қатынастарды реттеудегі салықтық
реттеудің экономикалық мазмұнын ашу барысында, ең алдымен бюджетаралық
қатынастарға сипаттама берілген. Бюджетаралық қатынастардың қағидаларына,
әдістеріне, нысандарына сипаттама бере отырып, салықтар көмегімен
бюджетаралық қатынастарды реттеудің негіздері ашылған. Салықтық реттеу
құралдарына сипаттама беру мақсатында салықтар теориясы, салықтық реттеуге
қатысты әртүрлі экономисттер пікірлеріне сипаттама бере отырып, салықтық
реттеу анықтамасы мен сызба түріндегі кескіні келтірілген. Осы бөлімшеде
қарастырылған негіздер салықтардың бекітілу және бөлу механизмінің
экономикалық мәнін ашу үшін алғы шарттар бола алады.
1.2 Бюджет дењгейлерін салыќтыќ реттеудіњ экономикалыќ мєні
Барлық деңгейдегi бюджеттердiң кiрiс базасын қалыптастырудағы
салықтардың ролi басым болады. Сондықтан аумақтар бойынша және әртүрлi
деңгейдегi бюджеттер арасында салықтық кiрiстердi бөлу механизмi бюджеттiк
жүйенiң негiзi болып табылады.
Қаржылық әдебиеттерде жекелеген кiрiстердi бекiтiлген немесе
реттеушiге жатқызу туралы әр түрлi көзқарастар кездеседi. Кейбiр
экономистер, бекiтiлген және реттеушi кiрiстерден басқа екi жақты сипаты
бар кiрiстер болады деп санайды. Бiр бюджеттер үшiн олар бекiтiлген
кiрiстер болып табылса, ал екiншiлерi үшiн реттеушi ретiнде болады.
Мемлекеттiк бюджет жүйесiнде олар бекiтiлген кiрiстер ретiнде болады,
өйткенi толығымен мемлекеттiк бюджетке берiледi, ал жергiлiктi бюджеттер
жүйесiнде реттеушi ретiнде болады
Ел аумағында салық әлуетін бөлудің, бюджеттiк жүйе деңгейлерi бойынша
кiрiстердi бөлудің µњірлік аспектiлерiне аумақтық деңгейде бюджетаралық
ағындарды талдауға әсерi зор.
Сөзбе-сөз аударғанда салықтық әлует – салықтық мүмкiндiк дегендi
бiлдiредi, яғни салықтық жиындардың мүмкiн болатын, шартты сомасын
көрсетедi. Батыс практикасында қолданылатын tax capasity - салық
қабiлеттiлiк терминiнiң мәнiн де жоғарыдағыдай түсiнуге болады. Салықтық
әлует – бұл қандай да бiр әкiмшiлiк бiрлiк шегiнде салық салу базасының
салықтық түсiмдер түрiнде кiрiстер әкелу қабiлеттiлiгi. Жергiлiктi
салықтық әлует факторларына мемлекеттiк жергiлiктi билік органдарының
құзыры шегiнде кез-келген жергiлiктi салық салу базасы жатады.
Терминге жалпы түсiнiктеме беру деңгейiнде бюджетаралық қатынастарды
жетiлдiруде, салықтарды бөлу және бекiту процедурасында салықтық әлуетті
нақты бағалаудың маңызды рөл атқаратындығы айқындалды. Егер аймақтардың
салықтық мүмкiндiктерi нақты айқындалса, онда көмекке қажеттiлiктi нақты
бағалаудағы субъективтiлiк ықтималдығы төмендейдi. Аймақтардың өзiнiң
салықтық әлуетін пайдаланудағы дербестiгi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz