Қаржы жоғары оқу орындарына арналған оқулық

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ
1.БӨЛІМ. ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ОНЫ
БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.тарау. Қоғамдық ұдайы өндірістегі
қаржы және қаржы жүйесі
1.1. Құндық категория ретіндегі қаржының ұғымы, мәні және қажеттігі
1.2 Ұлттық өндіріс көлемдерін өлшеу.
1.2. Қаржының айрықшалықты белгілері
1.4. Қаржының функциялары және рөлі
1.5. Құндық экономикалық категориялардың өзара іс.әрекеті мен өзара байланысы
1.6. Қаржылық ресурстар мен қорлар қаржылық қатынастардың объекті ретінде
1.7. Қаржы жүйесі және оны ұйымдастырудың
қағидаттары
2. тарау. Мемлекеттiң қаржылық саясаты. Қаржылық механизм
2.1. Қаржылық саясаттың мазмұны, міндеттері және қағидаттары
2.2. Қаржылық саясатты жасау
2.3 Қаржылық механизмнiң мазмұны мен құрылымы
3.тарау. Қаржыны басқару
3.1 Қаржыны басқару ұғымы
3.2. Мемлекеттің қаржысын басқару
3.3. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару.
3.4. Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі
4 . тарау. Қаржылық жоспарлау мен болжау
4.1. Қаржылық жоспарлаудың (болжаудың) мазмұны, міндеттері, қағидаттары және әдістері
4.2. Қаржы жоспарларының жүйесі
4.3. Қаржылық көрсеткіштер

«Қаржы» курсы экономикалық пәндер жүйесінде маңызды орын алады және экономикалық ғылымның маңызды құрамдас бөлігінің бірі – қаржы туралы ғылымның ерекшелегі зерделене- тін базалық оқу пәні болып табылады. Ол қаржы туралы ғылым-ның теориялық қағидаларын да, шаруашылық үдерістерде категорияны пайдаланудың практикалық аспектілерін де кіріктіреді.
Тұжырымдамалық негізде аталмыш курс экономикалық теорияның критерийлері мен қағидаттарына негізделген және қа- тынастардың айрықшалықты сферасында – қаржылық қатынас-тарда оның жалғасы, нақтылануы болып табылады. Ғылымның бұл бөлігінің объекті қаржылық ресурстар – ақшалай табыстар- дың, қорланымдар мен қорлардың әлуетті көздері, сондай- ақ қар-жылық нысандарда іске асырылғандары болып саналады.
Қаржы субъектілері аталған қатынастардың қатысушылары
– қызметтің сан алуан түрлері, меншік нысандары, басқару дең-гейлері болып көрінетін экономикалық агенттер: шаруашылық, коммерциялық, мемлекеттік, қоғамдық және өзге құрылымдар, органдар, мекемелер, үй шаруашылықтары болып табылады.
Курста қаржының табиғаты мен функцияларының мәселелері, олардың басқа экономикалық категориялармен өзара іс - әрекеті, шаруашылық өмірдегі көрінісінің ерекшеліктері қисынға сәйкес дәйекті түрде зерделеніп, қаржылық қатынастарды ұйымдастыру-дың нысандары мен әдістері арқылы іс - әрекет механизмі, қар-жыны рыноктық экономиканы реттеуде пайдалану мүмкіндіктері қарастырылған. Қаржыны зерделеудің маңызды жағы оған кіретін қосалқы категорияларды, жүйелерді, ұғымдарды, олардың қаржы және басқа экономикалық - әлеуметтік жүйелердегі іс-әрекетінің қағидаттарымен өзара байланысын анықтау, топтастыру және сыныптау болып табылады. Курста әр түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілердің бастапқы буын-дарындағы және сыртқы экономикалық байланыстар сферасын-дағы қаржының іс - әрекетінің өзіндік ерекшеліктеріне айтарлық-тай орын берілген.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 107 бет
Таңдаулыға:

ҚҰЛПЫБАЕВ С., ЫНТЫКБАЕВА С.Ж.,
МЕЛЬНИКОВ В.Д.

ҚАРЖЫ

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНА АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚ
АЛМАТЫ 2010

Құлпыбаев С., Ынтыкпаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық. - Алматы 2010 - 670 бет
ISBN 9965-803-47-1
Оқулықта қаржы категориясының, оның құрылымдық бөліктерінің жұмыс істеуінің мәні, ерекшеліктері және іс -әрекетінің қағидаттары баяндалған. Ішкі және сыртқы өзара байланыстарда қаржы жүйесінің, қаржылық механизмнің өзара іс - әрекетінің заңдылықтары ашылған. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайлардағы қаржының көкейтесті проблемалары бөліп көрсетілген.
Жоғары оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына, аспиранттарына, оқытушыларына арналған.
Рецензенттер:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі ұсынған.
Компьютерде беттегендер: Тойчибекова А.А., Рахманбердиева Р.А.
0605010204
00(05)-07

ISBN 9965-803-47-1

КІРІСПЕ

Қаржы курсы экономикалық пәндер жүйесінде маңызды орын алады және экономикалық ғылымның маңызды құрамдас бөлігінің бірі - қаржы туралы ғылымның ерекшелегі зерделене- тін базалық оқу пәні болып табылады. Ол қаржы туралы ғылым-ның теориялық қағидаларын да, шаруашылық үдерістерде категорияны пайдаланудың практикалық аспектілерін де кіріктіреді.
Тұжырымдамалық негізде аталмыш курс экономикалық теорияның критерийлері мен қағидаттарына негізделген және қа- тынастардың айрықшалықты сферасында - қаржылық қатынас-тарда оның жалғасы, нақтылануы болып табылады. Ғылымның бұл бөлігінің объекті қаржылық ресурстар - ақшалай табыстар- дың, қорланымдар мен қорлардың әлуетті көздері, сондай- ақ қар-жылық нысандарда іске асырылғандары болып саналады.
Қаржы субъектілері аталған қатынастардың қатысушылары
- қызметтің сан алуан түрлері, меншік нысандары, басқару дең-гейлері болып көрінетін экономикалық агенттер: шаруашылық, коммерциялық, мемлекеттік, қоғамдық және өзге құрылымдар, органдар, мекемелер, үй шаруашылықтары болып табылады.
Курста қаржының табиғаты мен функцияларының мәселелері, олардың басқа экономикалық категориялармен өзара іс - әрекеті, шаруашылық өмірдегі көрінісінің ерекшеліктері қисынға сәйкес дәйекті түрде зерделеніп, қаржылық қатынастарды ұйымдастыру-дың нысандары мен әдістері арқылы іс - әрекет механизмі, қар-жыны рыноктық экономиканы реттеуде пайдалану мүмкіндіктері қарастырылған. Қаржыны зерделеудің маңызды жағы оған кіретін қосалқы категорияларды, жүйелерді, ұғымдарды, олардың қаржы және басқа экономикалық - әлеуметтік жүйелердегі іс-әрекетінің қағидаттарымен өзара байланысын анықтау, топтастыру және сыныптау болып табылады. Курста әр түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілердің бастапқы буын-дарындағы және сыртқы экономикалық байланыстар сферасын-дағы қаржының іс - әрекетінің өзіндік ерекшеліктеріне айтарлық-тай орын берілген.
Қаржы - арнаулы пән және қаржылық қатынастардың теориясын зерделейтін бұл курстың мақсаты - қаржылық кате- горияларды, ұғымдарды, терминдерді ұғып алуда, олардың сы- ныптамасын, әлеуметтік -экономикалық үдерістердегі маңызы мен орнын біліп алуда студенттердің теориялық және практика-лық жағынан әзірлігін қамтамасыз ету; қаржыны ұйымдастыру нысандарының өзара байланысы мен өзара іс-әрекетін және оны қоғамның әлеуметтік -экономикалық дамуының нақтылы жағ-дайларында қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізу. Сөйтіп қаржының табиғатын, оның жұмыс істеу ерекшеліктерін, қоғамдық өндірісті тиімді дамытуда қаржылық категория механизмі-нің мүмкіндіктерін танып білу тек қаржы жүйесі үшін ғана емес, сонымен бірге экономиканың басқа салалары үшін де білікті ма-мандар даярлау кезінде аса маңызды қажеттік болып табылады.
Қаржыны зерделегенде теория мен практиканың, тарихи және қисындық тәсілдемелердің бірлігін сақтау қағидалы түрде қажет болуы тиіс.
Курсты зерделеу эконономика мен қаржыда рыноктық бастау- ды қолдану жөніндегі қолданыстағы шаруашылық практиканы белсенді пайдалануды қажетсініп шамалайды. Сондықтан қаржылық қатынастар дамуының жинақталған тәжірибиесін және олардың қаржыларға ықпалын талдап және қорытындылай отырып, ры-ноктық экономика дамуының болып жатқан үдерісіне үнемі көңіл бөліп отыру қажет.
Экономиканың, қаржылардың жаһандануы ұлттық шаруашы- лық жүйелердің интеграциясы жағдайларында қаржыларды ұйымдастырудың әлемдік тәжірибиесін зерделеу маңызды қажеттік бола бастайды. Рыноктық дамыған елдерде пайдаланылған критерийлер, нысандар, әдістер, үдерістер қазақстандық практикаға бейімделуі тиіс. Бұл үшін оларды теориялық түрде қайта ойластырып, рыноктық экономиканың ұлттық моделіне кіріктіру қажет.
Қаржы пәні кіріспелік, бейіндік пәндерді зерделеудің ал- дын алатын курс болып табылады және Мемлекеттің қаржысы, Салықтар және салық салу, Корпоративтік қаржылар, Қар- жылық менеджмент, Қаржы құқығы, Сақтандыру, Қаржы- лық бақылау және аудит сияқты арнаулы оқу пәндерімен тығыз байланысты. Сондықтан бұл пәнді ойдағыдай меңгеру алған бі- лімді қаржылық жұмыстың практикасында қолдануға мүмкіндік береді және жоғарыда аталған арнаулы пәндерді тез игеріп кетуді жеңілдетеді.
Қаржы туралы ғылымды танып білудің негізгі әдісі - диалек- тикалық -тарихи әдіс пайдаланылады. Құбылыстар, үдерістер, фактілер өзара байланыста, өзара іс -әрекетте, үнемі қозғалыс-та және дамуда қаралып талқыланады; тарихи тәсілдеме өткен тәжірибені, қордаланған білімдерді, қаржылық қатынастардың тексерілген, тұрақтанған нысандары мен әдістерін есепке алу- ды ұйғарады. Ақиқаттың критерийі - қоғамдық практика екені белгілі. Тап практикада теориялық сызбалардың, тұжы- рымдамалардың негізділігі тексеріледі. Сондықтан нақтылыққа сүйену, объективті критерийлерді пайдалану экономикалық ғы- лымдардың, соның ішінде қаржы туралы ғылымның да түйінде- рінің маңызды шарты болып табылады. Оқулықтың ғылыми ап- паратында ғылыми танып білудің мынадай ортақ әдістері пайдаланылды: теориялық зерттелім әдістері (абстркттіліктен нақтылыққа шығу және кері қозғалыс), эмпирикалық әдіс (қадағалау, салыстыру, өлшеу), эмпирикалық , сондай-ақ теориялық тәсілдемелер пайда-ланылатын әдістер (абсртакциялау, талдау және синтез,индукция мен дедукция және басқалары). Қаржылық операциялар мен үде-рістер ауқымының өлшеуіштері болып табылатын статистикалық және басқа цифрлық мәліметтер пайдаланылады.
Қаржы курсының құрылымы, оның тақырыптары мен сұ-рақтарын қарау дәйектілігі қаржы теориясы туралы ғылымның мазмұнымен және оның міндеттерімен айқындалатыны белгілі. Осыған байланысты оқулықтың мазмұнын оның алты бөлімнен, жиырма үш тараудан тұратын материалдары құрайды.
Жалпылама нусқамалар, критерийлер, қағидаттар қаржы жүйесінің құрамдас бөліктеріне, олардың тиісті бөлімдерінде, тарауларында бейнеленіп көрсетілген айрықшалықты насындарына таратылған, жалғастырылған және нақтыланып қолдалынған; бұл--шарушылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы-- кірістер мен шығыстар, салықтар, мемлекеттік бюджет, кредит. Оқулықтың бір бөлігі каржылардың көкейтесті проблемаларына--экономиканы қаржылық реттеудің, қаржы рыногының, сыртқы экономикалық қызметтің қаржылық механизмі аспектілерінің, қаржы және инфляцияның өзара байланыстарының ерекшеліктеріне арналған. Оқулықтын бір бөлімі сақтандыруға-- насандарының бір бөлігі қаржылық болып табылатын категориаға берілген, бақа бөлігі өзіндік белгілерді иемденеді.
Динамизм, шаруашылық, соның ішінде қаржылық механизмнің де реттеу тұтқаларының жетілдірілген нысандары мен әдістерін пайдалану рыноктық қатнастарға тән болып келеді. Мемлекет бұл тұтқаларды жасайды және оларды бизнесті дамытуды, әлеуметтік-экономикалық дамудын басым бағыттарын көтермелеу үшін қолданады. Сондықтан қаржы табиғатын, оның жұмыс істеу ерекшеліктерін, қоғамдық өндірістің тиімді дамуындағы категория механизмінің мүмкіндіктерін білу тек қаржы жүйесі ғана емес, экономиканың басқа салалары үшін де білікті мамандар даярлау кезінде аса маңызды қажеттік болып табылады. Бұл оқулықтын міндеттері де осында.
Оқулық кафедраның Қаржы пәнінің Оқу- әдістемелік кешені және кафедрада қазақ және орыс тілдерінде дайындалған Каржы негіздері оқулығының өнделіп, толықтырылған негізінде әзірленді және оның құрылымы Қаржы мамандығы бойынша білім берудің мемлекеттік стандарттары мен оқытудың кредиттік технология талаптарына жауап береді. Пәнді зерделеу кезінде қаржылық және экономикалық категориялардың, жүйе-лердің өзара байланысын көрнекі ету үшін, сыныптамаларды, құрылымдарды, жай- күйлерді, үдерістерді және басқа элемент-терді қабылдауды жеңілдету үшін құрылымдық- қисындық сыз-баларға басымдық берілді.
Кішірейтілген шрифтпен оқулықтың қосымша материалы бө-лектелінген. Негізгі тұжырымдаулар, терминдер, сыныптамалар және зерделеуге қажетті басқа параметрлер курсивпен бөлекте-лінген. Оқулық мәтінінің мұндай дәйектелімі кезінде оны бака-лавриат пен магистратурада оқитындар үшін пайдалану ыңғайлы болады.
Оқулық тақырыптарының материалдарын ойдағыдай игеру және өзін-өзі тексеру мақсатымен әрбір тараудың соңынан бақы-лау сұрақтарының тізбесі беріліп отыр.
Терминологиялық-түсіндірме сөздікте қаржы және қаржы жүйесі бойынша заңдар мен заңнамалық актілерде қолданыла-тын негізгі ұғымдар мен терминдер келтірілген және қосарлану-ды болдырмау мақсаттарында олар оқулықтың мәтіні мен сілте-мелерде қайталанбайды.
Оқулықта 2010 жылғы қантардың 1-не дейінгі қаржы - кре-дит мәселелеріне қатысты негізгі заңдар мен заңнамалық актілер қамтылған.

1-БӨЛІМ. ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ОНЫ
БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ

1-тарау. Қоғамдық ұдайы өндірістегі
қаржы және қаржы жүйесі

0.1. Құндық категория ретіндегі қаржының ұғымы,
мәні және қажеттігі

Қаржы (қолма-қол ақша, табыс ұғымын білдіретін ор- та ғасырдағы латын тілінің fіnancіa сөзінен пайда болған француздың fіnance сөзінен шыққан) - тауар-ақшалай қа- тынастармен және мемлекеттің өмір сүруімен байланысты тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категория- лардың бірі. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақшалай айырбасқа көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің қаржылық ресурстарға қажеттіліктерімен тығыз байланысты болды.
Қаржы ұғымы ақшалай нысандағы қоғамдық өнімнің ұдайы өндірісімен - байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс- ты жасау, бөлу және қайта бөлу үдерісінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін материал- дық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады.
Қаржы ақша негізінде, ақша көмегімен іс-әрекет ететіндіктен ақша, ақшалай қаражаттар, ақшалай операциялар ретінде кең мағынада қаржы ұғымын қабылдау күнделікті тұрмыстық практикада, публицистикада кең таралды. Бірақ ақша - тарихи категория, ол өзінің дамуында әр түрлі трансформацияларға - қарапайым нысандардан күрделі, кәміл, қазіргі түрленімдерге ұшырады. Осы дамуда оған қаржы да жататын ақша жаңа сапалы нысандарға ие болды, бұл нысандарға қаржы да жатады. Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы Республика туралы алты кі- тап деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге жа- зып қоюға болады.
Қаржы туралы жұмыстың (Афин республикасының табыстары тура- лы) алғашқы авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның Афиннің мемлекеттік құрылысы атты жұмысында баяндалған. Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақшалай қа- тынастарды қамту сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс үдері- сіндегі рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Құндық категориялардың жүйесінде қаржы белгілі орын ала- ды және өзінің ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өн- дірістегі өзгешілік рөлімен айшықталады. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және оның құндық эконо- микалық категорияға қатыстылығын баса көрсетеді. -
Қаржы экономикалық категория ретінде экономикалық заң- дардың (құн заңының, сұраным мен ұсыным заңының, қажетті- ліктердің жоғарылау заңының, өндірістік қатынастардың өндір- гіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
Қаржыны экономикалық категориялардың қатарынан бөліп алу үшін қар - жы - құ - бы - лы - сын қараудан оның мә - нін - оның бол- мысының барлық сан алуан нысандарының бірлігінде көрінетін пред - ме - ті - нің - іш - кі - маз - мұ - нын зерттеуге көшу қажет. Бұл ретте зерт- теу предметінің бейнесі оның сыртқы және ішкі қасиеттерінің өзара байланысында елестетілуі мүмкін.
Қоғамда адамдардың, олардың топтарының (ұжымдарының) қызметі қатынастарда, яғни белгілі бір мүдделердің негізіндегі өзара байланыстарда, тиісті қажеттіліктерді бейнелеп көрсететін осындай мүдделерді қанағаттандыруда қалыптасады.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақ - ша - лай қатынас- тар эко - но - ми - ка - лық - қатынастарға жатады, ал бұл қатынастар өз ке- зегінде қоғамдық қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі - өн- дірістік қатынастарға кіріктіріледі (1.1 сызбаны қараңыз). Бұдан қар - жы - лық - қа - ты - нас - тар - - - өн - ді - ріс - тік - қа - ты - нас - тар - дың - бір - бө - лі - гі, яғни ба - зис - тік - қа - ты - нас - тар болып табылады деуге болады.

1.1 сызба. Қоғамдық жүйедегі қатынастардың дәйектілігі (бағыныңқылығы)
Жалпы қоғамдық қатынастар
Өндірістік қатынастар
Экономикалық қатынастар
Ақшалай қатынастар
Қаржылық қатынастар
Салықтық
Бюджеттік
Мемлекеттік-кредиттік
Ішкішаруашылықтық
Шаруашылықаралық
Үйшаруашылықтарының
Сыртқы экономикалық

Қаржы мемлекеттің, заңи және жеке тұлғалардың арасында, жекелеген мемлекеттер арасында ақшалай қорларды қалыптас- тыру, бөлу және пайдалану жайында пайда болатын ақшалай қа- тынастардың жүйесі болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, ерекше қорлар арқылы іске асырылатын ақшалай қатынастар - бұл қаржылық қатынастар. Алайда кез келген ақшалай қатынастар қаржылық қатынастарды білдіре бермейді және ақ- ша әр түрлі экономикалық категориялардың - бағаның, еңбека- қының, қаржының, кредиттің, сақтандырудың көмегімен жүзеге асырылатын қоғамдық өнімнің бүкіл құнының қозғалысын ортақтастыратындықтан кез келген ақшалай операция, мәміле қаржылық операцияға жата бермейді. Қаржының ақшадан маз- мұны жағынан да, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Ақша - бұл ең алдымен ассоциацияланылған өндірушілер-дің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы - ішкі жалпы өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық құралы, ақшалай қорларды жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Мемлекеттің, оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің ақшалай қорла- рын құратын тек ақшалай қатынастар ғана қаржының мазмұны болып табылады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақшалай қатынастармен ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі. Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық оқшауланушылығын шарттастыратын қо - ғам - дық - ең - бек - бө - лі - ні - сі - болып табылады. Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының айырмашылығы мен олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен өндіріледі. Бұл теңсіздіктің сал- дарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың өлшемін ескере алатын ай-рықша тетіктің объективті қажеттігі туады. Бұған ақшаның және оның туын-ды экономикалық категорияларының, соның ішінде қаржының көмегімен же-теді. Қар - жы - тауарлай қа - ты - нас - та - рдан - тыс - өмір - сү - ре - ал - май - ды. Қаржылық қатынастар қаржылық мүдделер жайында, негізінде - ақшалай тұлғаланымда, ақшалай өлшенімде ортақтастырылған қатынастар субъектілерінің материалдық мүдделері жайында пайда болады. Кез келген экономикалық субъект басқа субъ- ектке талаптар қоюы сияқты оның оған міндеттемелері де болуы мүмкін.
Қоғамдық қатынастар тауарларды, игіліктерді және қызметтерді қоғамдық өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну үдерісінде қалыптасады, бұл тауарлар, игіліктер және қызметтер осы үздіксіз жалғасып жататын төрт стадияның (фазаның) өзара байланысы және өзара тәуелді үйлесімі ретіндегі ұдайы өндірісті сипаттайды. Ұдайы өндіріс стадиялары қоғамдық өндіріс үдерісінің қатысушылары арасында тауарлай қатынастардың болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алуға- сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау және бөлу стадияларынан өтеді. Бұл ретте материалдық өндіріс қатысушыларының ғана емес, қо- ғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.
Өз кезегінде тауарлай қатынастардың болуы экономикалық агенттердің еңбегін бөлу қажеттігінен барып шығады, осыған орай олар мамандандырылған еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен, әр түрлі өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сәйкес айырбасталуы тиіс. Тек өндірілген тауарлар, қызметтер, адам еңбегінің басқа өнімдері айырбасталғанда, оларды белгі-лі бір ақшалай баламамен өткізгенде өндірушілердің түсім-ақшасы (табысы) жасалады. Түсім-ақша жиынтық қоғамдық өнімнің микроэлементі ретінде с, v жә-не m құрамды бөліктерін, яғни өндірістің жұмсалынған құрал-жабдықтары құнының мөлшерін, жұмыскерлердің жұмсалынған нақты еңбегін өтеуге сәйкесетін құнының бір бөлігін және жасалған қосымша өнім құнын кіріктіреді. Өнімді, жұмыстарды, қызметтерді өткізуден алынған түсім-ақшадан тиісінше өндірістің жұмсалынған құрал-жабдықтарының орнын толтыруға, еңбекке ақы төлеуге бағытталатын тиісті ақшалай қорлар бөлінуі тиіс, ал қосымша өнім құны қоғамдық өндірістің, өндірістік емес сфераның барлық қатысушыларының, қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің экономикалық мүдделерін қанағаттандыратын, сақтық қорлары мен резервтерін жасауға арналған бөліктерге бөлінуі тиіс.
Бөлудің бүкіл үдерісі өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну предметтері қорларын жасай отырып натуралдық-заттай нысанда да, сонымен бірге ақ-шалай нысанда да еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға арналған ақшалай қорлардың қозғалысы арқылы болып жатады. Ақшалай қорларды қалыптасты-ру, тауарлық қатынастарда оларды пайдалану қаржыны пайдалану көмегімен жүргізіледі. Сөйтіп қаржы тауар-ақшалай қатынастармен байланысқан, олар-дың салдарлары болып табылады және сонымен бірге олардың жұмсалуына жәрдемдеседі.
Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды өлшеу құн - өл - ше - мі - мен - жә - не - жал - пы - ға - ор - тақ - ба - ла - ма - ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан материалдық және материалдық емес игіліктердің, қызметтердің өндірілген массасы - қо - ғам - дық - өнім - нің - - - - на - ту - рал - дық - - зат - тай - тұлғаланымен бірге оның ақ - ша - лай - тұлғаланымы да - болады. - Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысаны-ның болуы қоғамдық өндірістің әрбір қатысушыларының қажет-тіліктеріне сәйкес оны түпкілікті тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақ - ша, - ба - ға, - қар - жы, - ең - бе - ка - қы, - кре - дит - жә - не - бас - қа - ла - ры пайдаланылады.
Ұдайыөндірістік үдерістің түрлі стадияларында жекелеген экономикалық категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Қозғалыстың құндық нысаны натуралдық-заттай нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақшалай қорларды тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтыну- ға өтуі тек тиісті ақшалай қорларды жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда болатын ақшалай, экономика- лық қатынастар қаржының ұғымын құрады.

Қар - жы - лық - қа - ты - нас - тар - дың - пай - да - бо - лу - ын олардың жұмыс іс-теу сферасына қарай - экономиканың бастапқы буындарында яғни материалдық өндіріс сферасында - нақты секторда, немесе қоғам-дық, соның ішінде экономикалық өмірді де реттейтін ұйым ретін-дегі мемлекеттің қаржысы сферасында қадағалап отыруға болады.
Қар - жы - ның - мә - нін түсіну үшін бі - рін - ші - жағ - дайда ұдайыөн- дірістік үдерісте (кейбір шаруашылық жүргізуші субъектінің - өндірушінің өндірістік қорларының жалпы немесе жеке толық айналымында) есептеу нүктесі үшін құн - бө - лі - ні - сі - нің мезетін және дайындалған өнімді өткізу кезіндегі оның ақшалай нысанда бір- шама өз - ді - гін - ше қозғалысының бас - тауын алуға болады.
Өндірістің алдын ала шарттасылған сипаты кезінде С, V жә-не m-ге сәйкес элементтерге бөлінетін сатылатын өнім құры- лымының үйлесімдері (пропорциялары) қалыптасады және оларға сәйкес ақ - ша - лай - қаражаттардың қорлары не - ме - се - бұл - қа - ра - жат - тар - дың - қор - ла - ным - да - ры жасалынады.
Үлкейтілген түрде экономикадағы құн қозғалысын ұдайы өнді- ріс үдерісіндегі құнның басты компоненттерін сипаттайтын оның осы негізгі элементтері бойынша қадағалап отыруға болады:
Р = С + V + m
мұндағы: Р - жиынтық (жалпы) қоғамдық өнім; С - өндірістің материалдық шығындары; V - қажетті өнімнің құны; m - қосымша өнімнің құны.
Бұл ретте айна - лым - қа - ра - жат - та - ры - ның - қор - ла - ры, - амор - ти - за - циялық - жә - не - бас - қа - ауда - рым - дар - (мы - са - лы, - әлеу - мет - тік - қа - жет - тер - ге - ауда - ры - ла - тын - ауда - рым - дар, - ең - бек - ке - ақы - тө - леу - қо - ры, - пай - да**) - бөлінеді.
Бұдан ары бөлудің анықталатын нормативтерімен белгіленген үйлесімдерге сәйкес құнның аталған элементтерін қайта - бө - лу үдерісі болады. Алынған табыстың немесе пайданың бір бөлігі мемлекеттің қарамағына оның орталықтандырылған қорларын қалыптастыру үшін аударылады, басқа бөлігі өндірушіде қалады және оның қалауы бойынша пайдаланылады.
Егер С элементі-не сай келетін құнның бір бөлігі өндірістік үдерістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін өнімді өткізгеннен кейін еңбек предметте-рін - айналым қорларын (айналым капиталын) сатып алуға аван-сыланса, онда m элементінен, одан басқа, қорланымға, яғни еңбек құралдарын - сонымен бірге бұл үздіксіздікті қамтамасыз ететін өндірістің аса маңызды факторы - негізгі қорларды (негізгі капиталды) сатып алуға бағытталатын бөлігі бөлінуі мүмкін.
Қалыптастырылған ақшалай қорлар қайта бөлуге, ұсақтауға немесе, кері-сінше, қаражаттардың мақсатты арналымына қарай ірілендіруге, оларды атаулы бағыттауға немесе өндірістік және өндірістік емес қорлардың (капиталдың) толық айналымы үдерісінде пайдалануға ұшырайды. Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъекті жасаған құнның бір бөлігі осы субъектінің толық айналымында қалады, бір бөлігі еңбекке ақы төлеу, әлеуметтік шығыстар нысанында жұмыс күшін ұдайы толықтыруға жұмсалады, материалдық және материалдық емес игіліктер мен қызметтерге айырбасталады, тұтынылады және одан ары қозға-лыстан шығып қалады.
Материалдық өндірісте жасалған құнның едәуір бөлігі жалпы мемлекеттік қажеттерге беріледі және ақшалай нысанда өздігінше қозғалыс алып, мемлекеттің кірістері ретінде мемлекеттің қаржылық қатынастарының сферасына кіріктіріледі. Экономиканың бастапқы буындарының табыстарынан аударылатын аударымдарынан басқа мемлекет халықтың қаражаттарының бір бөлігін салықтар, ерікті төлемдер - қарыздар, лотереялар, мемлекеттің қатысуымен банктерде сақ-талынған жинақ ақшалар нысанында жұмылдырады. Қаражаттардың бір бөлігі мемлекеттік, жекеше, қоғамдық кәсіпорындар мен ұйымдардан және халықтан әр түрлі төлемдер, аударымдар, алымдар түрінде қор және қор емес нысанында түседі. Орталықтандырылған ақшалай қорларды - мемлекеттік бюджетті, әлеуметтік сақтандыру қорларын, түрлі бюджеттен тыс қорларды қалыптастыру арқылы мемлекет деңгейінде қаржылық қатынастардың нысандары осылай пайда болады. Қаржылық қатынастардың бұл бөлігі сан алуан және аталған қорларды мемлекеттік басқарудың түрлі деңгейлерінде - жалпыұлттық, жергілікті деңгей-лерде жасаумен, сондай-ақ аталған деңгейлерде сонымен бірге салалық, ведомс-тволық, өңірлік, әлеуметтік қағидаттар бойынша қайта бөлумен және пайдаланумен байланысты. Бұдан басқа, ақшаның және қорлардың қозғалысы мемлекеттік ұзақ мерзімді мақсатты бағдарламаларды - өндіргіш күштерді дамыту, әлеуметтік, экологиялық, ғылыми, өңірлік және басқаларын орындаумен шарттасылған.
Ең ақырында ұдайыөндірістік үдерістің барлық стадиялары-нан өте отырып, қоғамдық өнім жаңғырады және үш өзіндік қор-

1.2 сызба. Қоғамдық өнімді өндіру, оның құнын бөлу және қайта бөлу

да: ор - нын - тол - ты - ру - - қо - рын - да, - тұ - ты - ну қо - рын - да - жә - не - қор - ла - ну - қо - рын - да - іс - ке - аса - ды (1.2. сызбаны қараңыз).
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір бөлігі тұтынылады және одан арғы қозғалыстан шығып қалады. Қаралған үдерістер қаржылық қатынастардың, олардың басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетінің күрделі тоқайласуына себепші болады және экономиканың тиімділігіне, оның үдемелі дамуына, қоғамдағы әлеуметтік үдерістерге олардың іс-әрекетін зерделеуге ғылыми тәсілдеме-ні қажет етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында құнды одан ары бөлу және оны мақсатты пайдалануды нақтыландыру да қар-жының негізінде жүзеге асырылады.
Қар - жы - ның - қа - жет - ті - гі - объективті мән-жайдан - тауар - ақ - шалай - қа - ты - нас - та - рдың - бо - луынан - жә - не - қо - ғам - дық - да - му - дың - қа - жет - ті - лік - те - рі - нен - туын - дай - ды.Тарихи алғашқыда өзіне маңыз- ды қоғамдық функцияларды алған мем - ле - кет - тің - пай - да - бо - луы мен байланыстырылған қаржылық қатынастардың бір бөлігі бөлінді. Мемлекеттік билікті ұстау үшін арнаулы ақшалай қор қажет, ол қоғамның барлық мүшелерінің есебінен қалыптасады.
Салықтар, мемелекеттік кредит, ақшалай эмиссия арқылы мемлекет үкімет аппаратын, армияны ұстау және басқа өзінің функцияларын орындау үшін қажетті ақшалай каражаттарды шоғырландырды және пайдаланды. Мемлекет әрдайым қаржы- лық қатынастардың міндетті субъектісі болып табылады, бұл көптеген ғалымдарға қаржының қажеттігін негіздемелеуде мем- лекеттің рөлін асырып жіберуге негіз болды. Ресейлік Қаржы оқулығының авторлары. Мемлекеттен тыс қоғамдық өндірістің барлық басқа субъектілері қаржылық шаруашылықты емес, жай ақшалай шаруашылықты жүргізеді деп санады.*
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық үде- рістерді реттеу жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары - мемлекеттік бюджет арқылы қазір ішкі жалпы өнімнің 40 пайыздан астамы және жиынтық қоғамдық өнімнің 20 пайыздайы (Қазақстан бой-
__________
* Финансы. Учебник для вузов. Под ред. проф. М.В. Романовскго и др. М.: Издатель-ство Перспектива, 2006, ынша) бөлінеді. Мемлекет қаржысының көмегімен салалық және аумақтық аспектілерде қоғамдық өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа қоғамдық қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржылық қатынастар елеулі дәрежеде қо - ғам - дық - (не - ме - се - әлеу - мет - тік) тауар - лар деп аталынатындарды - мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру мен бөлуді қамтамасыз етуге бағыталған. Бұған қалалар мен елді мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің, басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау, білім беру және денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады. Қоғамдық тауарларды қар-жыландыру егжей-тегжейлі 10- тарауда қаралған.

1.2 Ұлттық өндіріс көлемдерін өлшеу.

Шет елдің оқулық әдебиеттерінде экономиканың даму ауқымының өлшем көрсеткіші - кірістер мен шығыстар бойынша анықталатын жалпы - ұл - тық - өнім - (ЖҰӨ) - пайдаланылады. Кірістер бойынша ЖҰӨ-ні өлшеу мына элементтерді жинақтаумен жасалынады: 1) тұтынылған капиталдың көлемі (амортизациялық аударымдар); 2) бизнеске салынатын жанама салықтар; 3) жалдамалы жұмыс-кердің жалақысы; 4) ренталық төлемдер; 5) пайыздар; 6) меншіктен түсетін та-быстар; 7) корпорациялардың пайдасы.
Шығыстар бойынша (яғни өнімнің бүкіл массасын сатып алу үшін субъекті-лер шығыстарының жиынтығы бойынша) ЖҰӨ мыналарды кіріктіреді: үй ша-руашылықтарының, яғни елдің бүкіл халқының тұтыну шығыстарының көлемі
- С; жалпы жекеше ішкі инвестициялар - Іg; тауарлар мен қызметтерді үкімет-тің сатып алуы - G; Xn - таза экспорт (экспорт көлемінің импорттан асып түсуі немесе, керісінше, минус белгісімен).
ЖҰӨ (GNP) = С+ Іg+ G+ Xn.
Бұл көрсеткіш қоғамдық өндірістің түпкілікті нәтижесін сипаттайды, ол айналым қорларының (капиталының) (бұл қорлардың қалыптасуы мен қозға- лысында қаржы зор рөл атқарады) елеулі бөлігі болып келетін аралық өнімнің құнын кіріктірмейді. Сондықтан бұл оқулықта жалпықоғамдық өнімнің дәстүр-лі формуласы алынды:
P=C+V+m
Экономиканың қорытындылаушы көрсеткіштерінің неғұрлым егжей- тегжейлі есеп- қисаптарын статистикалық органдар Ұлттық шоттар жүйесінде (ҰШЖ) ұдайы өндіріс үдерісінің түрлі стадияларында бұл көрсеткіштердің өз арасында өзара үйлесімде жүргізеді.
Ұдайы өндірістің әрбір стадиясына арнаулы шот немесе шоттар тобы сәйкес келеді. Мысалы, тауарлар мен қызметтер шоты; өндіріс шоты; кірістерді жасау шоты; кірістерді қайталама бөлу және қайта бөлу шоты; кірістерді пайдалану шоты; капиталмен жасалатын операциялар шоты.
Шоттар екі бөліктен тұрады: ресурстар және пайдалану.
ҰШЖ- да айрықшалықты терминология пайдаланылады:
не - гіз - гі - ба - ға - лар - да - ғы - шы - ға - ры - лым - есепті кезеңде экономикада өндірілген
тауарлар мен қызметтердің жиынтық құны;
ара - лық - тұ - ты - ну трансформацияланатын немесе өндіріс үдерісінде түгелдей тұтынылатын тауарлар мен қызметтердің құнын білдіреді;
жал - пы - қо - сыл - ған - құн - тауарлар мен қызметтер шығарылымы мен аралық тұтыну арасындағы айырма;
өнім - дер - ге - жә - не - им - по - рт - қа - са - лы - на - тын - са - лық - тар - - бизнеске салынатын жанама салықтар;
өнім - дер - ге - жә - не - им - по - рт - қа - бе - рі - ле - тін - суб - си - диялар - - - шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір тауарлар мен қызметтерді өндіру шарты кезінде оларға мемлекеттік бюджеттен берілетін өтемақы төленбейтін төлемдер;
өн - ді - ріс - ке - са - лы - на - тын - са - лық - тар - өндіріс факторларын (олардың мөлшері өндірістің көлемі мен рентабелділігіне тәуелді болмайды) пайдалану кезіндегі салықтардың сомасы; өндіріске берілетін субсидиялар; негізгі капиталды тұты-ну - амортизациялық аударымдар.
ҰШЖ-ның маңызды көрсеткіші ІЖӨ елдің экономикалық кызметінің түпкілікті нәтижесін сипаттайтын іш - кі - жал - пы - өнім - болып табылады.Ол салалардың қосылған құндарының сомасы ретінде есептеп шығарылады: негізгі бағалардағы шығарылымнан аралық тұтыну шегеріледі - жал - пы - қо - сыл - ған - құнның - ЖҚҚ - - ның - көрсеткіші шығады; ЖҚҚ-ға өнімдерге және импортқа салынатын салықтар қосылады және өнімдермен импортқа берілетін субсидиялар шегеріледі; жиыны - ІЖӨ.
ІЖӨ-ні есептеудің екінші тәсілі кірістерді сомалауда екендігінде: еңбекке ақы төлеуді, өндіріске және импортқа салынатын салықтарды, өндіріске берілетін субсидияларды, негізгі капитал мен таза табысты (пайданы) және таза аралас табыстарды тұтынуды. Соңғы көрсеткіш жиынтық түрде еңбекке ақы төлеуді және үй шаруашылықтары қызметінің табысын (пайдасын) бейнелейді.
Бас - қа - ел - дер - ден (яғни басқа мемлекеттердің субъектілерінен) түскен не- месе басқа - елдерге - - берілген бас - тап - қы - та - быс - тар - дың - саль - до - сы - на - (еңбекке ақы төлеу, өндіріске және импортқа салынатын салықтар, меншіктен түсетін табыстар бойынша) ІЖӨ -нің өзгеруі жал - пы - ұлт - тық - та - быс - тың - көрсеткішін құрады.
Жалпы ұлттық табыс пен негізгі капиталды тұтыну көлемі арасындағы айырмашылық та - за - ұлт - тық - та - быс - көрсеткіші болып табылады.
Басқа елдерден түскен немесе басқа елдерге берілген ағым - да - ғы - транс - ферт - тер - саль - до - сы - на - таза ұлттық табысты түзету та - за - ұлт - тық - мүм - кін - ді - гі - бар - та - быс - ты - қалыптастырады.
Таза ұлттық мүмкіндігі бар табыстан түп - кі - лік - ті - тұ - ты - ну - мен - та - за - жи - нақ - ақ - ша - ның - кө - лем - де - рі - калыптасады:
Басқа елдерден алынған және басқа елдерге берілген күрделі транс- ферттердің мөлшеріне түзетілген таза жинақ ақша мен - шік - ті - ка - пи - тал - дың - та - за құ - нын - дағы - өл - шем - болып табылады.
Не - гіз - гі - ка - пи - тал - ды - тұ - ты - ну - кө - ле - мі - мен - жә - не - өн - ді - ріл - ме - ген - қар - жы - лық - ак - тив - тер - ді - та - за - са - тып - алу - мен - бірге сомада ол жал - пы - қор - ла - ным - көрсеткішін құрады және та - за - қа - рыз - алу - сомасымен ішінара жабылуы мүмкін; жалпы қорланым көлемдерінің артылуы жағдайында та - за - кре - дит - тен бе - ру - мүмкін.
Түпкілікті тұтынуға жұмсалатын шығыстар үй - ша - ру - ашы - лық - та - ры - ның, - үй - ша - ру - ашы - лық - та - ры - на - қыз - мет - көр - се - те - тін - - ком - мер - циялық - емес - ұйым - дар - дың,мем - ле - кет - тік - бас - қа - ру - дың - шығыстарын кіріктіреді.
ҰШЖ-да ұлт - тық - эко - но - ми - ка - ның - мы - на - сек - тор - ла - ры - бөлектеніп көрсетіледі:
институтына жатпайтын қаржы кәсіпорындар;
қаржы мекемелер;
мемлекеттік мекемелер;
үй шаруашылықтарына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдар;
Қыз - мет - түр - ле - рі - ұғымы пайдаланылады, мысалы: кен өндіру өнеркәсібі; өң -деу өнеркәсібі; электр қуатын, газды және суды өндіру және бөлу; құрылыс; көлік және байланыс; ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы; балық аулау, балық өсіру; сауда, автомобильдерді және үйде пайдаланылатын бұйымдарды жөндеу, қаржылық қызмет; жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар; жалға беру және кәсіпорындарға көрсетілетін қызметтер; мейман -ханалар мен мейрамханалар; мемлекеттік басқару; білім беру; денсаулық сақ -тау және әлеуметтік қызметтер; басқадай коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызметтер.
Статистикалық есепке алуда сондай-ақ қызмет түрлерінің немесе экономика салалары ретінде олардың топтарының атауларына рұқсат етіледі. Экономика секторларында, салаларында, қызмет түрлерінде инс - ти - ту - ционал - дық - бір - лік - тер - (яғни шаруашылық жүргізуші субъектілер) деп аталатын, орындалатын функ -циялары және қаржыландыру көздері тұрғысынан біртекті, ұқсас мақсаттары бар ұқсас экономикалық бірліктердің жиынтығы топтастырылады, мұның өзі олардың ұқсас экономикалық тұрғысына себепші болады. Олар активтерге ие, міндеттеме қабылдайды, басқа бірліктермен экономикалық қызмет пен опера -цияларды жүзеге асырады. Заңи тұлғалар мен үй шаруашылықтары түрінде- гі жеке тұлғалар ( немесе олардың топтары) институционалдық бірліктер бола алады.

0.2. Қаржының айрықшалықты белгілері

Әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы мемле -кеттерде қаржымен қатар басқа экономикалық категориялар да - ақша, табыс (пайда), өзіндік құн және басқалары пайдаланылады. Олардың әрқайсысы өзінің функцияларын (тауардың құнын не -месе бағасын білдіру, айналыс құралы, еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемін анықтау, өндірісті ынталандыру, кәсіпорындар қызметі -нің нәтижелерін бағалау) орындайды, оларда қоғам дамуындағы бұл категориялардың мәні мен маңызы көрінеді. Қаржының олар- дың барлығынан өзінің айрықшалықты белгілері бойынша айыр - машылығы бар.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жал- пы жиынтығынан ажыратып алу үшін бұл экономикалық катего- рияға тән өзгеше белгілерді біліп алған жөн. Сонымен бірге, құ- былыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана белгімен, тіпті ол елеулі болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес. Құндық категория -лардың барлығының да толып жатқан ортақ белгілері болады. Сондықтан қайсы бір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да өзгешелігін тек бірнеше сипатты белгілердің жиын -тығы ғана кез келген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.