Қаржы тәуекелінің нарықтық экономикадағы мәні және оны басқарудың теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Қаржы тәуекелінің нарықтық экономикадағы мәні және оны басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Нарықтық экономикадағы қаржылық тәуекелдің мазмұны, оның пайда болуына әсер етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуы және олардың деңгейлерін бағалау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2. Қаржылық тәуекелді басқару негізінде “Альянс банк” АҚ қаржылық.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 “Альянс банк” АҚ туралы жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 “Альянс банк” АҚ қаржылық.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... 34
2.3 “Альянс банк” АҚ экономикалық жағдайында қаржылық тәуекелді басқарудың жайы және деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3. Банктегі қаржылық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.1 Қаржылық тәуекелдерді бейтараптандыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 “ Альянс банк ” АҚ қызметіне тәуекел.менеджментті енгізуді негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
1. Қаржы тәуекелінің нарықтық экономикадағы мәні және оны басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Нарықтық экономикадағы қаржылық тәуекелдің мазмұны, оның пайда болуына әсер етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуы және олардың деңгейлерін бағалау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2. Қаржылық тәуекелді басқару негізінде “Альянс банк” АҚ қаржылық.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 “Альянс банк” АҚ туралы жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 “Альянс банк” АҚ қаржылық.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... 34
2.3 “Альянс банк” АҚ экономикалық жағдайында қаржылық тәуекелді басқарудың жайы және деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3. Банктегі қаржылық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.1 Қаржылық тәуекелдерді бейтараптандыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 “ Альянс банк ” АҚ қызметіне тәуекел.менеджментті енгізуді негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық экономиканың маңызды элементтерінің бірі - қаржы нарығы. Оның қазіргі кездегі Қазақстандағы қалыптасуы мен қарқынды түрде дамуы экономикалық қатынастарды қайта құрудың күрделі процесінің ажырамас және құрамдас бөлігіне айналуда. Сонымен бірге экономикалық процестердің тұрақсыздық сипаты, қаржы нарығын басқару жүйесінің және оның нормативтік-құқықтық базасының жеткілікті дәрежеде жетілдірілмеуі, ел экономикасының әлемдік конъюнктураның ауытқуына тәуелділігінің күшеюі және тағы басқа да бірқатар факторлар Қазақстандық қаржы нарығында операцияларды жузеге асыратын субъектілер үшін жоғары тәуекелдердің болуын білдіреді. Осындай жағдайда қаржылық тәуекелдердің деңгейін бағалаудың және оларды Қазақстанның нақты жағдайына бейімделген әдістерді қолдану арқылы басқару тәсілдерінің ғылыми неіздемелерін жоғарылату қажеттілігі туындайды. Соңғы жылдары Қазақстанның кәсіпорындары үшін тәуекел категориясының мәні мен мазмұны артуда. Осыған орай, қазіргі кезде тәуекелді басқару мен бағалаудың жеткілікті әдістері мен тәсілдері қалыптасқан.
Дипломдық жұмыстың пәні. Әр кәсіпорын өзінің қызмет ету саласына байланысты өзіне тән тәуекелдің түлерін, оларды бағалаудың оптималды әдістерінің жиынын анықтайды. Банк үшін тәуекелдердің түрлерін анықтау және оларды бағалау қиынға соғады. Осы мәселені шешу үшін банк алдын ала болашақта пайда болуы мүмкін барлық тәуекелдердің түрін және оларға төтеп беру мүмкінділігін анықтап алады. Егер де тәуекел жеткіліксіз дәрежеде анықталып талданса, нәтижесінде банктің банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі артады. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тәуекелді басқарудың, талдаудың, бағалаудың маңызы өте зор.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Қазақстан нарығының қаржылық тәуекелдерін бағалау және басқаруды жетілдіру проблемасын шешудің практикалық, маңызы және өзектілігі осы негізде нарық қатысушыларының қаржылық тұрақтылығын жоғарылату мүмкіндігімен анықталады. Қаржы нарығының қатысушыларының қаржылық тұрақтылығын жоғарылату осы нарықтық тұрақтануына әкеледі, ал бұл өз кезегінде бүкіл елдің экономикасының тұрақтануына себебін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қаржылық тәуекелдерді бағалау, басқарудың Қазақстан нарығының дамуы жағдайларына бейімделген әдістері мен үлгілерін ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадым:
-қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
-өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық материалдарды жинақтау және өңдеу;
- Тәуекелдер туралы жалпы мағлұмат ұсыну;
-Тәуекелдердің, соның ішінде қаржылық тәуекелдердің классификациясын ашып көрсету;
-Тәуекелдерді бағалау, басқару әдістеріне тоқталып өту;
-Жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және оларды жою жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың пәні. Әр кәсіпорын өзінің қызмет ету саласына байланысты өзіне тән тәуекелдің түлерін, оларды бағалаудың оптималды әдістерінің жиынын анықтайды. Банк үшін тәуекелдердің түрлерін анықтау және оларды бағалау қиынға соғады. Осы мәселені шешу үшін банк алдын ала болашақта пайда болуы мүмкін барлық тәуекелдердің түрін және оларға төтеп беру мүмкінділігін анықтап алады. Егер де тәуекел жеткіліксіз дәрежеде анықталып талданса, нәтижесінде банктің банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі артады. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тәуекелді басқарудың, талдаудың, бағалаудың маңызы өте зор.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Қазақстан нарығының қаржылық тәуекелдерін бағалау және басқаруды жетілдіру проблемасын шешудің практикалық, маңызы және өзектілігі осы негізде нарық қатысушыларының қаржылық тұрақтылығын жоғарылату мүмкіндігімен анықталады. Қаржы нарығының қатысушыларының қаржылық тұрақтылығын жоғарылату осы нарықтық тұрақтануына әкеледі, ал бұл өз кезегінде бүкіл елдің экономикасының тұрақтануына себебін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қаржылық тәуекелдерді бағалау, басқарудың Қазақстан нарығының дамуы жағдайларына бейімделген әдістері мен үлгілерін ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадым:
-қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
-өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық материалдарды жинақтау және өңдеу;
- Тәуекелдер туралы жалпы мағлұмат ұсыну;
-Тәуекелдердің, соның ішінде қаржылық тәуекелдердің классификациясын ашып көрсету;
-Тәуекелдерді бағалау, басқару әдістеріне тоқталып өту;
-Жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және оларды жою жолдарын ұсыну.
1.Р.Ә.Әмірханов, А.Д.Тұрғұлова. Қаржы менеджменті Оку құралы, Алматы, 2002ж;
2.Бланк И.А. Основы финансового менеджмента: Учебный курс в 2-х томах, Ника-центр, 2001;
3.Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент: в 2-х томах, перевод с английского под редакцией В.В.Ковалева, Санкт-Петербург, 2005;
4.Балабанов И.Т. Риск-менеджмент: Москва, 2000;
5.Дж. Ван Хорн. Основы управления финансами: Москва, 2000;
6.Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент: Москва, 2000;
7.Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент: учебник, Москва, 2005;
8.Риски в современном бизнесе: Москва, 2003;
9 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
10.Қаржы – қаражат №4 2007ж. А.Базарбаев Сақтаныру компаниялардың инвестициялық портфелінің тәуекелін басқару
11. Фабоцци Ф. Управление инвестициями. Ағылшыннан аударылған – М.: ИНФРА-М,2000
12. Альгин А.П. Грани экономического риска. – М.: Знание, 2001
13. Галиц Л.Финансовая инженерия:инструменты и способы управления финансовым риском.–М.: 2002
14. Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. - М.: Дело и Сервис, 2001
15. Кандинская О.А. Управление финансовыми рисками: поиск оптимальной стратегии. – М.: 2000.
16. Соколинская Н.Э. Экономический риск в деятельности банков, - М.: Знание, 2002.
17. Рэдхед К., Хьюс С. Управление финансовыми рисками. Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 2006
18. Севрук В. Банковские риски. – М., 2004.
19. Брейли Р., Майерс С. Принципы корпоративных финансов. Пер. с англ. – М.: ЗАО «Олимп-Бизнес», 2005.
20. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2000.
21. Джеймс К., Хорн, Джон М, Вахович, Основы финансового менеджмента. Киев, Перевод с английского, 2004 г.
22. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева А.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 1998 г.
23. Абрютина М.С. Финансовый анализ коммерческой деятельности. Москва. Финпресс. 2004 г. стр.
2.Бланк И.А. Основы финансового менеджмента: Учебный курс в 2-х томах, Ника-центр, 2001;
3.Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент: в 2-х томах, перевод с английского под редакцией В.В.Ковалева, Санкт-Петербург, 2005;
4.Балабанов И.Т. Риск-менеджмент: Москва, 2000;
5.Дж. Ван Хорн. Основы управления финансами: Москва, 2000;
6.Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент: Москва, 2000;
7.Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент: учебник, Москва, 2005;
8.Риски в современном бизнесе: Москва, 2003;
9 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
10.Қаржы – қаражат №4 2007ж. А.Базарбаев Сақтаныру компаниялардың инвестициялық портфелінің тәуекелін басқару
11. Фабоцци Ф. Управление инвестициями. Ағылшыннан аударылған – М.: ИНФРА-М,2000
12. Альгин А.П. Грани экономического риска. – М.: Знание, 2001
13. Галиц Л.Финансовая инженерия:инструменты и способы управления финансовым риском.–М.: 2002
14. Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. - М.: Дело и Сервис, 2001
15. Кандинская О.А. Управление финансовыми рисками: поиск оптимальной стратегии. – М.: 2000.
16. Соколинская Н.Э. Экономический риск в деятельности банков, - М.: Знание, 2002.
17. Рэдхед К., Хьюс С. Управление финансовыми рисками. Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 2006
18. Севрук В. Банковские риски. – М., 2004.
19. Брейли Р., Майерс С. Принципы корпоративных финансов. Пер. с англ. – М.: ЗАО «Олимп-Бизнес», 2005.
20. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2000.
21. Джеймс К., Хорн, Джон М, Вахович, Основы финансового менеджмента. Киев, Перевод с английского, 2004 г.
22. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева А.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 1998 г.
23. Абрютина М.С. Финансовый анализ коммерческой деятельности. Москва. Финпресс. 2004 г. стр.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Қаржы тәуекелінің нарықтық экономикадағы мәні және оны басқарудың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...7
Нарықтық экономикадағы қаржылық тәуекелдің мазмұны, оның
пайда болуына әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..7
Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуы және олардың деңгейлерін бағалау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2. Қаржылық тәуекелді басқару негізінде “Альянс банк” АҚ қаржылық-
экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..26
“Альянс банк” АҚ туралы жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..26
“Альянс банк” АҚ қаржылық-экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... 34
2.3 “Альянс банк” АҚ экономикалық жағдайында қаржылық тәуекелді басқарудың
жайы және
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .42
3. Банктегі қаржылық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.1 Қаржылық тәуекелдерді бейтараптандыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 “ Альянс банк ” АҚ қызметіне тәуекел-менеджментті енгізуді
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 58
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық экономиканың маңызды
элементтерінің бірі - қаржы нарығы. Оның қазіргі кездегі Қазақстандағы
қалыптасуы мен қарқынды түрде дамуы экономикалық қатынастарды қайта құрудың
күрделі процесінің ажырамас және құрамдас бөлігіне айналуда. Сонымен бірге
экономикалық процестердің тұрақсыздық сипаты, қаржы нарығын басқару
жүйесінің және оның нормативтік-құқықтық базасының жеткілікті дәрежеде
жетілдірілмеуі, ел экономикасының әлемдік конъюнктураның ауытқуына
тәуелділігінің күшеюі және тағы басқа да бірқатар факторлар Қазақстандық
қаржы нарығында операцияларды жузеге асыратын субъектілер үшін жоғары
тәуекелдердің болуын білдіреді. Осындай жағдайда қаржылық тәуекелдердің
деңгейін бағалаудың және оларды Қазақстанның нақты жағдайына бейімделген
әдістерді қолдану арқылы басқару тәсілдерінің ғылыми неіздемелерін
жоғарылату қажеттілігі туындайды. Соңғы жылдары Қазақстанның кәсіпорындары
үшін тәуекел категориясының мәні мен мазмұны артуда. Осыған орай, қазіргі
кезде тәуекелді басқару мен бағалаудың жеткілікті әдістері мен тәсілдері
қалыптасқан.
Дипломдық жұмыстың пәні. Әр кәсіпорын өзінің қызмет ету саласына
байланысты өзіне тән тәуекелдің түлерін, оларды бағалаудың оптималды
әдістерінің жиынын анықтайды. Банк үшін тәуекелдердің түрлерін анықтау және
оларды бағалау қиынға соғады. Осы мәселені шешу үшін банк алдын ала
болашақта пайда болуы мүмкін барлық тәуекелдердің түрін және оларға төтеп
беру мүмкінділігін анықтап алады. Егер де тәуекел жеткіліксіз дәрежеде
анықталып талданса, нәтижесінде банктің банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі
артады. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тәуекелді басқарудың,
талдаудың, бағалаудың маңызы өте зор.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Қазақстан нарығының қаржылық тәуекелдерін
бағалау және басқаруды жетілдіру проблемасын шешудің практикалық, маңызы
және өзектілігі осы негізде нарық қатысушыларының қаржылық тұрақтылығын
жоғарылату мүмкіндігімен анықталады. Қаржы нарығының қатысушыларының
қаржылық тұрақтылығын жоғарылату осы нарықтық тұрақтануына әкеледі, ал бұл
өз кезегінде бүкіл елдің экономикасының тұрақтануына себебін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қаржылық тәуекелдерді бағалау, басқарудың
Қазақстан нарығының дамуы жағдайларына бейімделген әдістері мен үлгілерін
ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадым:
-қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
-өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
- Тәуекелдер туралы жалпы мағлұмат ұсыну;
-Тәуекелдердің, соның ішінде қаржылық тәуекелдердің классификациясын
ашып көрсету;
-Тәуекелдерді бағалау, басқару әдістеріне тоқталып өту;
-Жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау
және оларды жою жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Альянс банк алынды.
Оның негізгі қызметі несиелік операциялық қызмет көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық тәуекелдердің түсінігін
ашуға негізделген. Бұл бөлім өзіне тәуекелдердің мәні мен түсінігі,
сыныпталуы, қаржылық тәуекелдердің деңгейін бағалау әдістері туралы
ақпараттарды кіріктіреді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік бөлігі Альянс банк-тің қаржылық
тәуекелдерді басқару саясатын талдау және оның нәтижелері бойынша қорытынды
жасауға, сонымен қатар банктің тәуекелдерді басқару саясатын жақсарту
бойынша іс-шаралар ұсынуға негізделген.
1. Қаржы тәуекелінің нарықтық экономикадағы мәні
және оны басқарудың теориялық негіздері
1. Нарықтық экономикадағы қаржылық тәуекелдің мазмұны, оның
пайда болуына әсер етуші факторлар
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің
ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін
немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы
салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс,
зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі
бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар
қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің
сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты
тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік береді.
Бұл тәуекел түрлеріне келесілер жатады: табиғи, экологиялық, саясаттық,
транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік,
саудалық).
Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу
мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер
бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.
Дипломдық жұмыс тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан
қаржы тәуекеліне тереңірек тоқталамыз.
Қаржылық тәуекел кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық,
инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы
процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
- ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
- капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық
тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге
тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық
тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция –
инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес
ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
-Инфляциялық тәуекел – инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу
қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез
құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап
болады.
-Дефляциялық тәуекел – дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі
төмендейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс
төмендейді.
-Валюталық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да
валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа
валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту
қаупімен түсіндіріледі.
-Өтімділік тәуекелі – тұтынушылық құнының және сапалық бағаның
өзгерісі себебінен бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу
кезіндегі мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:
- жіберіліп қойған пайда тәуекелі;
- табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
- тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп қойған пайда тәуекелі – белгілі бір шараларды (мысалы,
сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде
жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туындау тәуекелі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар
және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу
нәтижесінде туындауы мүмкін.
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен
байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен
түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Porte foglio шығып,
инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен тұрады:
пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер.
Пайыздық тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық
мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып
кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің,
инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық
тәуекелдерге сонымен қатар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар,
сертификаттар және басқа бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық
мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі
жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық
құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға
қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша
шығарылған және шығару шарттары бойынша эмитент жедел қайта қабылданатын
бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін.
Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі
кезінде тұрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
өз қаражатын салған инвестор пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша
айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын
еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынған өз қаражаттарын босата
алмайды.
Тұрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарықтық пайыздың
төмендеуі кезінде тұрақты пайызды орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарды айналысқа шығарған эмитент пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Басқаша айтқанда, эмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын
еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез
өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының негізгі қарыз және несиегерге
жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелге сонымен қатар
қарыздық бағалы қағаздар шығарған эмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе
қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі
болуы мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық
тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік
тәуекел.
Биржалық тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден жоғалту
қаупін ұсынады. Бұл тәуекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мәмілелер
бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақы төлемеу
тәуекелі және т.б.
Селективтік тәуекелдер (латын тілінен selectio – таңдау, сұрыптау)
–инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен
салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал
салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттық тәуекелі өзімен бірге капитал салымының әдісін дұрыс емес
таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған
міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті
ұсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа ұшырайды.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген
қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт
бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде
контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі
уақытқа байланысты, себебі ұлттық валютаға шетел валютасының бағамының
қатынасы өсуде.
Кез келген кәсіпорынның қаржылық әрекеттерінің барлық түрлері көптеген
тәуекелмен тығыз байланысты болады. Оның ыкпал ету дәрежесі нарықтық
экономикаға байланысты біршама артуда.
Тәуекел шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты категориялардың
ішінде ең күрделілерінің бірі болып табылады. Әдебиеттерде бұл категорияға
әртүрлі түсінік береді. Мысалы, отандық әдебиетіміз-Р.Ә.Әмірханов және
А.К.Тұрғұлованың "Қаржы менеджменті" атты еңбегінде "Тәуекел - бұл бір
жағынан, барынша мумкінді қауіптілік, ресурстардан айырылу мүмкіндігі
немесе ресурстарды ұтымды пайдаланудан алынатын табысты толық, алмау, басқа
жағынан, тәуекелдің арқасында қосымша пайда табу мумкіндігі" делелденген
[1]. Шынында да тәуекелдің салдарын алдын-ала нақты айта алмаймыз.
Тәуекелге бару арқылы кәсіпорын табыс табуы да мүмкін, сонымен қатар оның
шығынға ұшырамайтынына да кепілдік бермейді. Сондықтан да қаржы менеджменті
табыс алу мумкіндігін ылғи да тәуекелмен байланыстырады. Тәуекел және табыс
- өзара байланысты қаржылық категориялар.
Ресейдің профессоры Е.С.Стоянованың "Финансовый менеджмент" оқулығында
тәуекелге келесідей анықтама берілген: "Тәуекел деп кандай да бір табиғат
құбылысы немесе адамның кандай да бір қызмет түрінің ерекшелігінен
туындайтын шығындалу кауіптілігімен түсіндіріледі". Осы орайда қаржы
менеджері үшін тәуекел - бұл жағымсыз нәтиже ықтималдылығы. Әртүрлі
инвестициялық жобалардың тәуекелдік деңгейі әртүрлі болады, салымдар
салудың ең жоғары табысты вариантының тәуекелі тым жоғары болуы мүмкін.
Тәуекел - бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде
ол болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін оқиғаны білдіреді. Сондай-ақ
тәуекелге экономикалық категория ретінде келесідей негізгі белгілер тән:
- Экономикальқ табиғаты бойынша тәуекел кәсіпорынның экономикалық
қызметінің сферасында көрініс табады, оның табыстарын қалыптастырумен
тікелей байланысты жэне каржыльщ қызметті жүзеге асыру процесінде
кәсіпорынның экономикалық залалдарға ұшырау мүмкіндігімен сипатталады.
Өзінің көрініс табуының аталған экономикалық формаларын ескере отырып,
тәуекел экономикалық категория ретінде сипатталады, шаруашылық процесін
жүзеге асырумен байланысты экономикалық категориялар жүйесінде белгілі бір
орын алады.
- Көрініс табу объективтілігі бойынша тәуекел кез келген кәспорынның
қызмет етуіндегі объективті құбылыс болып табылады, ол кәсіпорынның
қаржылық қызметінің барлық дерлік бағыттарымен және қаржылық операциялардың
барлық түрлерімен бірге қабаттаса жүреді. Тәуекелдердің параметрлерінің
бірқатары субъективті басқарушылық шешімдерге байланысты болғаныменен, оның
көрініс табуының объективті табиғаты өзгермей қала береді.
- Жүзеге асыру ықтималдылығы бойынша тәуекел категориясының
ықтималдылығы кәсіпорынның қаржылық қызметін жүзеге асыру процесінде
тәуекелді жағдай болу мүмкіндігімен де, болмау мүмкіндігімен де
айқындалады. Бұл ықтималдылықтың дәрежесі объективті де, субъективті де
факторлармен анықталады, бірақ тәуекелдің ықтималдылық табиғаты оның
тұрақты белгісі болып табылады.
- Салдарлардың белгізсіздігі бойынша тәуекелдің бұл белгісі оның
қаржылық нәтижелерінің, бірінші кезекте жүзеге асырылатын қаржылық
операциялардың табыстылық деңгейінің толық айқындылықпен шешілмеуімен
анықталады. Қаржылық операциялардың нәтижелігінің күтілмеген деңгейі
тәуекелдің түрі мен деңгейіне байланысты айтарлықтай кең диапазонда ауытқуы
мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, тәуекел кәсіпорын үшін айтарлықтай қаржылық
залалдар да әкелуі мүмкін, сондай-ақ кәсіпорын үшін қосымша табыстар да
қалыптастыруы мүмкін.
- Салдарлардың күтпеген қолайсыздығы бойынша жоғарыда тәуекелдердің
көрініс табуының салдарлары қаржылық қызметтің негативті де, позитивті де
нәтижелерімен сипатталуы мүмкін деп айтылғанмен, бұл тәуекел шаруашылық
тәжірибеде мүмкін болатын қолайсыз салдарлардың деңгейімен сипатталады және
өлшенеді. Бұл тәуекелдің тым негативті салдарлары тек қана табыстардың ғана
емес, сондай-ақ, кәсіпорынның капитал құнының да жоғалуына әкелу
мумкінділігімен анықталады, ал бұл кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауына
(яғни кәсіпорынның қызметінің қайтып оралмас негативті салдарларына)
әкеледі.
- Тәуекел деңгейінің өзгерушілігі бойынша кәсіпорынның қаржылық
қызметінің белгілі бір түрде немесе қандай да бір қаржылық операцияға тән
тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт бойынша
айтарлықтай өзгеріп отырады, яғни каржылық операцияны жүзеге асыру
ұзактылығына байланысты болады, өйткені уақыт факторы тәуекел деңгейіне
ықпал етеді (бұл салынатын қаржылық қаражаттардың өттімділік деңгейі
арқылы, қаржы нарығындағы қарыздар бойынша пайыздық ставкалардың өзгеруінің
белгісіздігі және тағы басқалар арқылы көрініс табады). Сонымен қатар,
тәуекел деңгейінің көрсеткіштері үнемі динамикалық өзгерісте болып отыратын
көптеген объективті және субъективті факторлардың ықпалынан да айтарлықтай
ауытқып отырады.
- Бағалау субъективілігі бойынша экономикалық құбылыс ретіндегі
тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалану
көрсеткіші – тәуекел деңгейі субъективті сипатқа ие. Бұл субъективтілік,
яғни осы объективті құбылыстың бағалануының бір мәнді болмауы акпараттық
базаның толықтылығы мен ақиқаттылық деңгейінің әртүрлігімен, қаржы
менеджерлерінің мамандану дәрежесімен, олардың тәуекелдерді басқару
сферасындағы тәжірибесімен және тағы басқа да факторлармен анықталады [2].
Тәуекел категориясының қарастырылып өткен белгілері оны келесідей етіп
тусіндіруге мумкіндік береді: Кәсіпорынның тәуекелі деп оның қаржылық
қызметінің жүзеге асырылуының шарттарының белгісіздігі жағдайында табыстар
жоғалту немесе капитал жоғалту формасында жағымсыз қаржылық салдарлардың
пайда болу ықтималдылығы түсіндіріледі.
Әрине, тәуекелден қашуға, яғни тәуекелмен байланысты шаралардан бас
тартуға болады. Бірақ, кәсіпкер үшін тәуекелден қашу көбінесе мүмкінді
пайдадан бас тартуды білдіреді.
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелді оқиғаның пайда болуын
қандай да бір дәрежеде болжауға мүмкіндік беретін әртурлі шараларды
қолдануға және тәуекел дәрежесін төмендетуге шаралар қабылдауға болады.
Тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі көпшілік жағдайда тәуекелдің
сыныпталуымен анықталады.
Тәуекелдердің сыныпталуы деп белгілі бір мақсатқа жету үшін қандай да
бір белгілер бойынша тәуекелдерді жеке топтарға бөлуді түсінуге болады.
Тәуекелдердің ғылыми негізделген сыныпталуы әрбір тәуекел түрінің олардың
жалпы жүйесіндегі нақты орнын анықтауға мүмкіндік береді. Тәуекелдердің
сыныпталуы тәуекелдерді басқарудың сәйкес тәсілдері мен әдістерін тиімді
пайдалануға мүмкіндік тудырады. Тәуекелдің әрбір түріне тәуекелді
басқарудың өз тәсілі сәйкес келеді.
Тәуекелдерді сыныптау жүйесі өзіне тәуекелдердің категорияларын,
топтарын және турлерін қамтиды.
Мүмкін болатын нәтижеге байланысты тәуекелдерді екі үлкен топқа бөлуге
болады: таза және спекулятивті тәуекелдер.
Таза тәуекелдер теріс немесе нөлдік нәтиже алу мумкіндігін білдіреді.
Мұндай тәуекелдерге табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және
коммерциялық тәуекелдердің кейбір түрлері (мүлктік, өндірісктік және сауда
тәуекелі) жатады.
Спекулятиеті тәуекелдер оң нәтиже де, сондай-ақ теріс нәтиже де алу
мүмкіндігімен айқындалады. Оларға коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі
болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.
Пайда болуының негізгі себебіне байланысты тәуекелдер келесідей
категорияларға бөліеді: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және
коммерциялық тәуекелдер.
Табиғи тәуекелдерге табиғаттың апатты күштерінің көрініс табуымен,
яғни жер сілкінісімен, су тасқынымен, боранмен, өртпен, эпидемиямен және
тағы басқалармен байланысты тәуекелдер жатады.
Экологиялық тәуекелдер - бұл қоршаған ортаны ластаумен байланысты
тәуекелдер.
Саяси тәуекелдер - елдегі саяси жағдаймен және мемлекеттің қызметімен
байланысты тәуекелдер. Саяси тәуекелдер өндірістік-сауда процесінің
шаруашылық субъектіге байланыссыз себептер бойынша бұзылуынан пайда болады.
Транспорттық тәуекелдер - бұл жүктерді автомобильмен, су кемелерімен,
теміржол поездарымен, самолеттермен және тағы баска да көлік түрлерімен
тасумен байланысты тәуекелдер.
Коммерциялық тәуекелдер - қаржылық-шаруашылық қызмет процесінде
залалдарға ұшырау кауіптілігі. Олар коммерциялық мәмле нәтижесінің белгі-
сіздігін білдіреді.
Құрылымдық белгілері бойынша коммерциялық тәуекелдер мүліктік,
өндірісік, сауда, қаржылық тәуекелдерге бөлінеді.
Мүліктік тәуекелдер - бұл кәсіпкер-азаматтың ұрлық, диверсия,
техникалық және технологиялық; жүйелердің бұзылуы нәтижесінде мүлкін
жоғалту ықтималдылығымен байланысты тәуекелдер.
Өндірістік тәуекелдер — бұл әртурлі факторлардың ықпалы нәтижесінде
өндірістің тоқтап қалуынан болатын шығындармен байланысты және өндіріске
жаңа техника мен технологияны ендірумен байланысты тәуекелдер.
Сауда тәуекелі - бұл төлемдерді кешіктіру, тауарларды жөңелту кезінде
төлемдері жүргізуден бас тарту, тауарды уақытында жеткізбеу себептері
бойынша шығындармен байланысты тәуекел.
Қаржылық тәуекелдер қаржы ресурстарын жоғалту ықтималдылығымен
байланысты болады [3].
1.2 Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуы және олардың деңгейлерін бағалау
тәсілдері
Кәсіпорындардың тәуекелдерінің ішінде ең көп кездесетіні және ең
негізгісі болып қаржылық тәуекелдер табылады. Кәсіпорынның қаржылық
тәуекелдері көп түрімен сипатталады және оларды тиімді басқару мақсатында
келесідей негізгі белгілер бойынша сыныптайды (қосымша - 5) [4].
1. Түрлері бойынша. Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуының бұл белгісі
басқару процесінде оларды дифференциациялаудың негізгі параметрі болып
табылады.
Қазіргі кезде кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерінің негізгі түрлеріне
келесілерді жатқызады (1-сурет).
Қаржылық Төлем кабілетсіздік тәуекеліИнвестициялық тәуекел
тұрақтылықтың
төмендеу тәуекелі
Тәуекелдердің Инфляциялық тәуекел
басқа түрлері
Криминогенік Қаржылық тәуекелдер Пайыздық тәуекел
тәуекел түрлері
Құрылымдық Несиелік тәуекел Валюталық тәуекел
тәуекел
Салыктық тәуекел Депозиттік тәуекел
Сурет 1. Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерінің түрлерінің сипаттамасы
Қайнар көзі: Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерінің мәліметі бойынша
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының төмендеу тәуекелі (немесе каржылық
даму турақтылығының бұзылу тәуекелі). Бұл тәуекел капитал құрылымының
жетілдірілмеуімен (қолданылатын қарыз қаражаттарының жоғары үлесімен)
түсіндіріледі. Капитал құрылымының жетілдірілмеуі кәсіпорынның көлемдері
бойынша ақша ағындарының теріс немесе оң тепе-теңсіздігін тудырады. Бұл
тәуекел қаржылық тәуекелдердің қауіптілік дәрежесі бойынша құрамында
маңызды орын алады.
Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі тәуекелі (немесе тепе-теңсіздік өтімділік
тәуекелі). Бұл тәуекел айналым активтерінің өтімділік деңгейінің
төмендеуінен туындайды, бұл кәсіпорынның уақыт бойынша ақша ағындарының
теріс немесе оң тепе-теңсіздігін тудырады. Қаржылық салдарлары бойынша
тәуекелдің бұл түрі аса кауіпті тәуекелдердің қатарына жатады.
Инвестициялық тәуекел. Ол кәсіпорынның инвестициялық кызметін жүзеге асыру
процесінде қаржылық залалдардың пайда болу мүмкіндігін сипаттайды. Осы
қызметтің түрлеріне қарай инвестициялық тәуекелдің де түрлері бөлінеді-
нақтылы инвестициялау тәуекелі және қаржылық инвестициялау тәуекелі.
Инвестициялық кызметті жүзеге асырумен байланысты барлық қаржылық
тәуекелдер "күрделі тәуекелдерге" жатады. Осылайша, мысалға, нактылы
инвестициялау тәуекелінің құрамында инвестициялық жобаны уақытында
дайындамау тәуекелін; жоба-конструкторлық жұмыстарды уақытында аяқтамау
тәуекелін; құрылыс-монтаждық жұмыстарды дер кезінде аяқтамау тәуекелін;
инвестициялық жоба бойынша қаржыландыруды уақытында бастамау тәуекелін;
жобаның тиімділігінің төмендеуімен байланысты инвестицияның тартымдылығын
жоғалту тәуекелін және тағы басқа да тәуекелдерді бөліп көрсетуге болады.
Инвестициялық тәуекелдердің барлық түрлері кәсіпорынның капиталын жоғалту
мумкіндігімен байланысты болғандықтан, олар да аса кауіпті қаржылық
тәуекелдер тобына жатады.
Инфляциялық тәуекел. Инфляциялық экономика жағдайында бұл тәуекел қаржылық
тәуекелдердің жеке түрі болып бөлінеді. Тәуекелдің бұл түрі инфляция
жағдайында капиталдың нақты құнының, сондай-ақ, қаржылық операцияларды
жүзеге асырудан күтілетін табыстардың құнсыздану мүмкіндігімен сипатталады.
Пайыздық тәуекел. Ол қаржы нарығында пайыздық ставкалардың (депозиттік те,
несиелік те ставкалардың) күтпеген өзгеруін сипаттайды. Бұл қаржылық
тәуекелдің пайда болуының негізгі себептері мемлекетік реттеу ықпалынан
қаржы нарығының конъюнктурасының өзгеруі, бос ақша ресурстарын ұсынудың
томендеуі немесе өсуі және басқа да факторлар. Бұл тәуекелдің теріс
қаржылық салдарлары кәсіпорынның эмиссиялық қызметінде, оның дивидендтік
саясатында, қысқа мерзімді қаржылық салымдарда және басқа да кейбір
қаржылық операцияларда көрініс табуы мүмкін.
Валюталық тәуекел. Тәуекелдің бұл түрі сыртқы экономикалық қызмет
жүргізетін (шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар импорттайтын
немесе дайын өнімді экспорттайтын) кәсіпорындарға тән. Ол кәсіпорынның
сыртқы экономикалық операцияларында қолданатын шетел валютасы курсының
өзгеруінің операциялардан күтпеген ақша ағындарына тікелей әсер етуі
нәтижесінде алдын-ала көзделген табыстарды толығымен ала алмауын
түсіндіреді. Осылайша, шикізат пен материалдарды импорттай отырып,
кәсіпорын сәйкес шетел валютасының ұлттық валютаға қатысты айырбас курсының
жоғарылауынан ұтылады. Сондай-ақ, бұл курстың төмендеуі кәсіпорынның дайын
өнімді экспорттау кезіндегі қаржылық залалын анықтайды.
Депозиттік тәуекел. Бұл тәуекел депозитік салымдардың қайтпау (депозиттік
сертификаттардың өтелмеуі) мүмкіндігін сипаттайды. Бұл тәуекел сирек
кездеседі және кәсіпорынның депозитік операцияларын жүзеге асыру үшін
коммерциялық банкті дұрыс бағаламау немесе дұрыс таңдамауымен байланысты
болады.
Несиелік тәуекел. Бұл тәуекел кәсіпорынның өз қаржылық қызметі
барысында сатып алушыларына тауарлай (коммерциялық) немесе тұтыну несиесін
ұсыну кезінде орын алады. Оның көрініс табу формасы болып кәсіпорынның
несиеге берген дайын өнімі үшін төлемдерді өтемеу немесе уақытында есеп
айырыспау табылады.
Салыктық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің бұл түрі бірнеше түрде көрініс
табады: шаруашылық қызметтің жеке аспектілерін жүзеге асыруға жаңа салықтар
мен алымдардың түрлерін енгізу ықтималдылығы; салықтар мен алымдардың
ставкаларының деңгейінің жоғарылау мүмкіндігі; жеке салықтық төлемдерді
жүзеге асырудың шарттары мен мерзімдерінің өзгеруі; кәсіпорынның шаруашылық
кызметінің сферасындағы салықтық жеңілдіктерді алып тастау ықтималдылығы.
Кәсіпорын үшін алдын-ала болжанылмайтын бұл тәуекел оның қаржылық
қызметінің нәтижелеріне айтарлықтай ықпалын тигізеді.
Құрылымдық тәуекел. Тәуекелдің бұл түрі кәсіпорынның ағымдағы шығындарының
тиімді қаржыландырылмауымен байланыстырылады. Тауар нарығы конъюнктурасының
жағымсыз өзгеруі кезіндегі операциялық леверидждің жоғары коэффициенті және
операциялық қызмет бойынша оң мәнінің ақша ағындарының жиынтық көлемінің
төмендеуі кызметтің осы түрі бойынша таза ақша ағындары сомасының
төмендеуінің одан да жоғары қарқынымен ұштасады.
Криминогендік тәуекел. Кәсіпорынның қаржылық қызметі сферасында бұл тәуекел
оның серіктестерінің өзін жалған банкрот деп тану формасында, басқа бір
үшінші тұлғаның осы кәсіпорынның ақшалай және басқа да активтерін заңсыз
иемденуді қамтамасыз ететін құжаттарды жалған рәсімдеу; кәсіпорынның жеке
персоналының активтердің жекелеген түрлерін ұрлауы және тағы да басқа
формаларда көрініс табады.
Тәуекелдердің басқа да түрлері. Басқа да қаржылық тәуекелдердің тобы
айтарлықтай үлкен, бірақ пайда болу ықтималдылығына қарай немесе қаржылық
залалдар деңгейі бойынша бұл тәуекелдер жоғарыда атап өтілген тәуекел
түрлерімен салыстырғанда, кәсіпорын үшін аса маңызды емес. Мұндай
тәуекелдерге тек қана күтпеген табыстардың ғана емес, сондай-ақ
кәсіпорынның активтерінің бір бөлігінің (негізгі қорлардың, тауарлы-
материалдық құндылықтар қорларының) жоғалуына әкелуі мүмкін стихиялық
апаттар тәуекелі және басқа да "форс-мажорлық тәуекелдер"; есептік-кассалық
операциялардың уақытында орындалмау тәуекеліне эмиссиялық тәуекел жатады.
2.Сипатталатын объекті бойынша қаржылық тәуекелдердің келесі топтарын
бөледі:
жеке каржылық операция тәуекелі. Ол кандай да бір каржылық операцияға тән
барлық қаржылық тәуекел түрлерінің бүкіл спектрін кешенді түрде сипаттайды
(мысалы, қандай да бір акцияны сатып алуға тән тәуекел);
әртүрлі қаржылық қызмет түрлері тәуекелі (мысалы, кәсіпорынның
инвестициялық немесе несиелік қызметінің тәуекелі);
кәсіпорының жалпы қаржылық қызметі тәуекелі. Кәсіпорынның қаржылық
кызметіне тән қаржылық тәуекел түрлерінің кешені оның қызметінің
ұйымдастырушылық-құқықтық формасының ерекшелігмен, капиталының құрылымымен,
активтер құрамымен, тұрақты және өзгермелі шығындарының ара қатынасымен
және тағы басқалармен анықталады.
3.Зерттелетін инструменттер жиынтығы бойынша қаржылық тәуекелдер
келесідей топтарға бөлінеді:
жеке қаржылық тәуекел. Ол жеке қаржылық инструменттерге тән жиынтық
тәуекелді сипаттайды.
портфелді қаржылық тәуекел. Ол портфелге біріктірілген бір функционалды
қаржылық инструменттердің кешеніне тән жиынтық тәуекелді (мысалы,
кәсіпорынның несиелік портфелінің тәуекелі, оның инвестициялық портфелінің
тәуекелі және тағы басқа да тәуекелдер) сипаттайды.
4.Зерттеу кешенділігі бойынша тәуекелдердің келесідей түрлерін бөледі:
қарапайым қаржылық тәуекел. Ол әрі қарай жеке түрлерге жіктелмейтін
тәуекелді сипаттайды. Қарапайым қаржылық тәуекелге инфляциялық тәуекел
мысал бола алады;
күрделі қаржылық тәуекел. Ол түрлерінің кешенінен тұратын қаржылық тәуекел
түрін сипаттайды. Инвестициялық тәуекел күрделі қаржылық тәуекелдің мысалы
бола алады (инвестициялық жоба тәуекелі).
5.Пайда болу көздері бойынша каржылық тәуекелдердің келесідей топтарын
бөліп көрсетуге болада:
сыртқы, жүйелік немесе нарықтық тәуекел (барлық терминдер бұл тәуекелді
кәсіпорын қызметіне тәуелді емес тәуекел ретінде анықтайды). Тәуекелдің бұл
түрі қаржылық қызметтің барлық қатысушыларына және қаржылық операциялардың
барлық түрлеріне тән. Ол экономикалық циклдың жеке стадияларының ауысуы
кезінде, қаржы нарығының конъюнктурасының езгеруі кезінде және кәсіпорын өз
қызметі барысында әсер ете алмайтын басқа да жағдайлар туындаған кезде
пайда болады. Тәуекелдердің бұл тобына инфляциялық тәуекел, пайыздық
тәуекел, валюталық тәуекел, салықтық тәуекел және бөлшектей инвестициялық
тәуекел (инвестициялаудың макроэкономикалық шарттарының өзгеруі кезінде)
жатқызылады.
Ішкі, жүйелік емес немесе айрықшалықты тәуекел (барлық терминдер бұл
тәуекелді нақты бір кәсіпорынның қызметіне тәуелді тәуекел ретінде
анықтайды). Ол мамандану дәрежесі төмен қаржы менеджерімен, активтер мен
капиталдың тиімсіз құрылымымен, шаруашылық серіктестердің дұрыс
бағаланбауымен және қаржылық тәуекелдерді тиімді басқару есебінен теріс
салдарларды қандай да бір дәрежеде болдырмауға мүмкін болатын басқа да
факторлармен байланысты болуы мүмкін.
6.Қаржылық салдарлары бойынша барлық тәуекелдер мынадай топтарға
бөлінеді.
Тек экономикалық залалдарға әкелетін тәуекел. Тәуекелдің бұл түрінде
қаржылық салдарлар тек теріс мәні болуы мүмкін (табысты немесе капиталды
жоғалту).
пайданы жіберіп алу тәуекелі. Ол кәсіпорынның қалыптасқан белгілі бір
объективті және субъективті себептерге байланысты өзінің жоспарланған
қаржылық операциясын жүзеге асыра алмауы жағдайын сипаттайды (мысалы:
кәсіпорынның несиелік рейтингісінің төмендеуі салдарынан қажет несиені ала
алмауы).
• экономикалық залалдар да, қосымша табыстар да әкелетін тәуекел.
Әдебиеттерде қаржылық тәуекелдің бұл түрін кепілдік жағдайда "спекулятивті
қаржылық тәуекел" деп атайды, себебі ол спекулятивті (агрессивті) қаржылық
операцияларды жүзеге асырумен байланысты. Бірақ бұл термин (мұндай
мағынада) бұл тәуекелдің табиғатын нақты ашпайды, себебі тәуекелдің бұл
түрлі тек спекулятивті қаржылық операцияларға ғана тән емес.
7.Әсер ету уақыты бойынша каржылық тәуекелдердің келесі тобын бөледі
тұрақты қаржылық тәуекел. Ол қаржылық операцияның бүкіл жүзеге асырылу
кезеңі үшін сипатты және ол тұрақты факторлардың қызмет етуімен байланысты.
Мұндай қаржылық тәуекелге пайыздық тәуекел, валюталық тәуекел және тағы
басқа тәуекелдер мысал бола алады.
уақытша қаржылық тәуекел. Ол қаржылық операцияның жүзеге асырылуының жеке
этаптарында ғана пайда болатын өзгергіштік сипаттағы тәуекелді сипаттайды.
Мұндай қаржылық тәуекелге мысал: тиімді жұмыс істеп тұрған кәспорынның
төлем қабілетсіздігі тәуекелі.
8.Қаржылық залалдар деңгейі бойынша тәуекелдерді келесідей түрлерге
бөледі:
мүмкін қаржылық тәуекел. Ол қаржылық залалы жүзеге асырылатын қаржылық
операция бойынша есептелген пайда сомасынан аспайтын тәуекелді сипаттайды.
сыни қаржылық тәуекел. Ол қаржылық залалы жүзеге асырылатын қаржылық
операция бойынша есептелген жиынтық табыс сомасынан асатын тәуекелді
сипаттайды.
апатты қаржылық тәуекел. Ол каржылық залалы меншікті капиталдың бөлшектей
немесе толығымен жоғалуын анықтайтын тәуекелді сипаттайды (тәуекелдің бұл
түрі қарыз капиталының да жоғалуын сипаттауы мүмкін).
9.Болжай алу мүмкіндігі бойынша қаржылық тәуекелдер келесідей екі
топқа бөлінеді:
болжанатын қаржылық тәуекел. Ол экономиканың циклды дамуымен, қаржы нарығы
конъюнктурасы стадияларының ауысуымен, бәсекелестіктің болжамды дамуымен
және тағы басқалармен байланысты тәуекел түрлерін сипаттайды. Қаржылық
тәуекелдердің болжана алуы салыстырмалы сипатқа ие, себебі нәтижеін 100%-
дық сеніммен болжау бұл құбылыстың тәуекелдер категориясына жатпайтындығын
білдіреді. Болжанатын қаржылық тәуекелдерге мысал: инфляциялық тәуекел,
пайыздық тәуекел және басқа да тәуекел түрлері (әрине, оларды тек қысқа
мерзімге ғана болжауға болады).
болжанбайтын қаржылық тәуекел. Ол пайда болуын алдын-ала мүлдем болжауға
келмейтін тәуекелдерді сипаттайды. Мұндай тәуекелдерге форс-мажорлық топтың
тәуекелдері, салықтық тәуекел, тағы басқа да тәуекел түрлері мысал бола
алады.
Осы сыныпталу белгісіне қарай қаржылық тәуекелдерді кәсіпорын
шеңберінде басқарылатын және басқарылмайтын тәуекелдер деп те бөледі.
10.Сақтандыру мүмкіндігі бойынша да каржылық тәуекелдер екі топқа
бөлінеді:
сақтандырылатын қаржылық тәуекел. Оларға сыртқы сақтандыру тәртібімен
сәйкес сақтандыру ұйымдарына беріле алатын тәуекелдер жатады.
сақтандырылмайтын қаржылық тәуекел. Оларға қаржы нарығында сәйкес
сақтандыру өнімдерінің ұсынысы жоқ тәуекелдер жатады.
Осы қарастырылған екі топтың тәуекелдерінің құрамы өте өзгермелі және
ол тек оларды болжау мүмкіндігімен ғана емес, сондай-ақ нақты экономикалық
жағдайларда сақтандыру операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыру
тиімділігімен де байланысты болады.
Қазіргі кезде көптеген жаңадан құрылған кәсіпорындардың өмірлік
циклының ерте стадиясын, сәйкесінше олардың басшылары мен қаржы
менеджерлерінің агрессивті менталитетін ескере отырып, олардың қызметінде
кездесетін тәуекелдердің түрлері өте көп екенін айта кету жөн.
Көптеген қаржылық операциялар (венчурлық инвестициялау, акциялар сатып
алу, несиелік операциялар және тағы басқалар) айтарлықтай тәуекелмен
байланысты. Олар тәуекел дәрежесін бағалауды және оның мөлшерін анықтауды
қажет етеді.
Тәуекел дәрежесі – бұл залалдарға ұшырау ықтималдылығы, сондай-ақ одан
келетін шығынның мүмкін мөлшері.
Кәсіпкер тәуекелі капиталдың осы салымынан күтпеген максималды және
минималды табыстар (шығындар) мөлшерін субъективті бағалаумен сандық
сипатталады. Мұнда максималды және минималды табыс (шығын) арасындағы
диапазон неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым тәуекел дәрежесі де жоғары.
Кәсіпкерге өзіне тәуекел алуға ең алдымен шаруашылық жағдайдың
белгісіздігі, яғни қандай да бір қызметті қоршаған ортаның саяси және
экономикалық жағдайларының белгісіздігі және осы жағдайлардың өзгеру
перспективаларының белгісіздігі итермелейді. Шешімдер қабылдау кезінде
шаруашылық жағдайдың белгісіздігі неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым
тәуекел дәрежесі де жоғары болады [5].
Енді тәуекел дәрежесін бағалау әдістеріне қысқаша тоқталып кетейін.
Сандық талдау - қаржылық тәуекелдердің жекелеген түрлерінің және
жиынтық қаржылық тәуекелдердің қаржылық залалының нақты мөлшерін анықтау.
Кейде сандық және сапалық талдау ішкі және сыртқы факторлардың әсер
етуін бағалау негізінде жүргізіледі: осы факторлардың берілген кәсіпорынның
жұмысына әсер етуінің үлес салмағын және оның ақшалай мәнін бағалау жүзеге
асырылады. Талдаудың мұндай әдісі сандық талдау тұрғысынан алғанда
айтарлықтай қиынға түседі, бірақ өз жемісін әкелетіні сөзсіз. Осыған
байланысты қаржылық тәуекелдерді сандық талдаудың тәсілдеріне үлкен көңіл
болу керек, себебі олар аз емес және оларды дұрыс тиімді қолдану үшін
қандай да бір біліктілік қажет.
Абсолютті мәнде тәуекел мүмкін болатын залалдардың материалдық-заттай
(физикалық) немесе күш (ақшалай) мәніндегі мөлшерімен анықталады. Ал
салыстырмалы мәнде тәуекел қандай да бір базаға жатқызылған мүмкін
залалдардың мөлшерімен анықталады. Мұндай база ретінде не кәсіпорынның
мүліктік жағдайы, не кәсіпкерліктің осы түріне жұмсалған ресурстар
шығындары, не күтілетін пайда алынады. Осындай жағдайда залал болып
күтпеген өлшемдермен салыстырғанда пайданың немесе табыстың төмендеу
жағдайына ауытқуы саналады. Кәсіпкерлік залал - бұл ең алдымен кәсіпкерлік
табыстың кездейсоқ төмендеуі. Дәл осы залалдардың мөлшері тәуекел дәрежесін
көрсетеді. Осыдан шығатыны: тәуекелді талдау ең бірінші кезекте залалдарды
зерттеумен байланысты.
Мүмкін болатын залалдардың мөлшеріне қарай оларды үш топқа бөлген жөн:
• есептелген пайда сомасынан аспайтын залалдарды мүмкінді залалдар деп
атауға болады;
мөлшері есептелген пайдадан асатын залалдарды сыни залалдар қатарына
жатқызуға болады - мұндай залалдарды кәсіпкер өз қалтасынан өтейтін болады;
ең қауіпті - апатты залал, мұндай залал кәсіпкердің бүкіл мүлкін жоғалтып
алуын білдіреді.
Егер осы берілген операция бойынша мүмкін болатын залалды алдын ала
болжай білсе, бағалай білсе, онда тәуекелге сандық талдау жасалды деуге
болады. Мүмкін залалдардың абсолютті мөлшерін шығындар немесе пайданың
есептік көрсеткішіне бөлу арқылы біз тәуекелдің салыстырмалы мағынадағы,
яғни пайыздағы сандық бағасын аламыз.
Тәуекелдер мүмкін залалдар мөлшерімен өлшенеді деп отырып, мұндай
залалдардың кездейсоқтық сипатын ескеру қажет. Оқиғаның пайда болу
ықтималдылығы объективті әдіспен және субъективті әдіспен анықталынуы
мүмкін.
Объективті әдісті бұл окиғаның болып отыратын жиынын есептеу негізінде
оқиғаның пайда болу ықтималдылығын анықтау үшін қолданады.
Субъективті әдіс әртүрлі болжамдарға негізделетін субъективті
критерийлерді қолдануға негізделеді. Мұндай болжамдарға бағалаушының
көзқарасын, оның жеке тәжірибесін, эксперттің рейтинг бойынша бағалауын,
аудитор-кеңесшінің қорытындыларын жаткызуға болады.
Осылайша, қаржылық тәуекелдерді бағалау негізінде кәсіпорынның белгілі
бір залалдарының мөлшерімен олардың пайда болу ықтималдылығының арасындағы
тәуелділікті анықтау жатыр. Бұл тәуелділік залалдардың белгілі бір
деңгейінің пайда болу ықтималдылығының қисығында көрініс табады.
Қисықты тұрғызу - қаржылық тәуекел сұрақтарымен айналысатын
қызметкерлердің жеткілікті білім тәжірибесінің болуын талап ететін өте
күрделі мәселе. Залалдардың белгілі бір деңгейінің пайда болу
ықтималдылығының қисығын (тәуекел қисығы) тұрғызу үшін әртүрлі әдістер
қолданылады: статисткалық шығындар мақсаттылығын талдау, эксперттік бағалау
әдісі, аналитикалық әдіс. Осылардың ішінде үшеуін ерекше бөліп көрсетуге
болады:
• Статистикалық әдістің мәні - берілген немесе ұқсас көріністе болған
залалдар мен пайданың статистикасын зерттеу, шығындардың өтелуінің жиілігі
анықталады, болашаққа мүмкіндігінше дәл, нақты болжам жасалады.
Әрине, тәуекел - бұл ықтималдылық категориясы. Ал қаржылық тәуекелдін
сандық мөлшерін есептеу үшін қандай да бір әрекеттің барлық мүмкін болатын
салдарларын ашу қажет.
Қаржылық тәуекелді есептеудің статистикалық әдістің негізгі
инструменттері вариация, дисперсия және орташа квадраттық ауытқу.
Вариация - бір варианттан екінші вариантқа көшуде сандық
көрсеткіштердің өзгеруі.
Дисперсия - нақты мәннің орташа мәннен ауытқу өлшемі.
Осылайша, тәуекел мөлшері немесе тәуекел дәрежесі белгісіз оқиғамен
байланысты. Ол барлық мүмкін нәтижелердің орташа есептелген мәні болып
табылады. Ал әр нәтиженің ықтималдылығы ішкі немесе сәйкес мәннің үлес
салмағы ретінде қолданылады. Осылайша, күтетін нәтиже есептеледі.
Шығындардың мақсаттылығын талдау фирманың қаржылық тұрақтылығы
корсеткіштерін ескере отырып, әлеуетті тәуекел зоналарын анықтауға
бағытталған. Бұл жағдайда негізгі кәсіпрынның және оның контрагенттерінің
(банкттің, инвестициялық қордың, клиент-кәсіпорынның, эмитент-кәсіпорынның,
инвестордың, сатып алушының, сатушының және тағы басқалардың қызметінің
нәтижелерін қаржылық талдаудың стандартты тәсілдерін қолданумен-ақ
шектелуге болады.
Экперттік бағалау әдісі әдетте тәжірибелі кәсіпкерлердің немесе мамандардың
шешімдерін қарастыру арқылы жүзеге асырылады. Ол статистикалық әдістен
тәуекел қисығын тұрғызу үшін ақпарат жинау тәсілімен ғана ерекшеленеді.
Бұл әдіс залалдардың әртүрлі деңгейлерінің пайда болу ықтималдылығына
әртүрлі мамандармен (кәсіпорынның ішкі немесе сыртқы эксперттермен)
берілген бағалауларды жинақтау және зерттеуді көздейді. Бұл бағалаулар
қаржылық тәуекелдердің барлық факторларының сондай-ақ статистикалық
мәліметтердің ескертулеріне негізделеді.
• Тәуекел қисығын тұрғызудың аналитикалық әдісі ең күрделі болып
есептеледі, өйткені оның негізінде жатқан ойын теориясының элементтері тек
кейбір мамандарға ғана белгілі. Кейбір жағдайда аналитикалық әдістің бір
түрі - моделдің сезімталдыгын талдау қолданылады [6].
Моделдің сезімталдығын талдау келесі қадамдардан тұрады: қандай да бір
маңызды көрсеткіші таңдалады және осы көрсеткішке қатысты сезімталдық
(табыстылықтың нормасы, таза табыс және тағы басқа) бағаланады; факторларды
таңдау (инфляция деңгейі, экономика жағдайынының дәрежесі және басқалар);
жобаны жүзеге асырудың әртурлі кезеңдеріндегі (шикізат сатып алу, өндіру,
сату, жөнелту тағы сол сияқты) ішкі көрсеткіштердің мәндерін есептеу.
Осындай жолмен қалыптастырылған шығындар мен қаржылық ресурстардың
түсу кезектілігі әр кезең үшін ақша қаражаттары қорының ағындарын анықтауға
мүмкіндік береді, яғни тиімділік көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді.
Таңдалған нәтижелік көрсеткіштерінің бастапқы параметрлер мөлшеріне
тәуелділігін көрсететін диаграммалар құрылады. Диаграммаларды өзара
салыстыра отырып, жобаның табыстылығына айтарлықтай әсер ететін
көрсеткіштерді анықтауға болады.
Сезімталдықты таңдаудың кемшіліктері де бар: ол барлық факторларды
қамтымайды және баламалы жобаларды жүзеге асыру ықтималдылығы
нақтыланбайды.
•Аналитикалық әдіс. Аналитикалық әдісі жаңа жобаның тәуекелін талдауда
аса пайдалы, себебі бұл жағдайда басқа да бәсекелес кәсіпорындардың осы
жобаға ұксас жобаларына қаржылық тәуекелдің жағымсыз факторларының
әсерлерінің салдарлары туралы мәліметтер зерттеледі.
Осылайша, залалдардың белгілі бір деңгейінің пайда болу
ықтималдылығының қисығын тұрғызудың әдістері нақты емес, бірақ қаржылық
тәуекелдердің жалпы көлемін шамалап болса да бағалауға мүмкіндік береді
[7].
. Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын
сипаттауға мүмкіндік беретін коэффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде
негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі
көрсеткіштерді (коэффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары
арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің қаржылық тәуекелін компьютерлік
имитациясы перспективалы болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау
бойынша дайын бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынның
қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын
анықтауға, болашақта кәсіпорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік
береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
Қаржылық тәуекелніің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді
орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімдерінің кешіктірілуі,
өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері:
өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың
қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі,
қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру
көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің тәуекелін бағалау үшін
рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі көрсеткіштер
корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін
кәсіпорынның эксперттік өлшем бойынша белгілі көрсеткіштердің орта салмақты
рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін интегралды рейтингі анықталады.
Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі
бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте
бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді
кәсіпорын алады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің экономикалық қызметінің
тәуекелін сапалы бағалау төмендегілерді қарастырады:
- тәуекел факторларын анықтау;
- тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
- тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.
Әр кәсіпорында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет.
Тәуекел облысы – жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен
аспайтын мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының
құрылымдық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің
мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім
диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр диверсификациясы,
әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі
салалары бар:
- тәуекелсіз зона;
- минималды тәуекел саласы;
- жоғары тәуекел саласы;
- сыни тәуекел саласы;
- жіберуге болмайтын тәуекел саласы
Қаржылық тәуекел менеджменті кәсіпкерлік қызметінің саласын
сақтандыру нарығы болып табылады. Сақтандыру нарығы – сақтандыру бойынша
экономикалық қатынастардың пайда болу сферасы Сақтандыру нарығы сақтандыру
компанияларымен (қоғамдары) және мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен
азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілеріне ұсынылатын сақтандыру
қызметтері сауда-саттық объектісі болып табылатын ақшалай қатынастар
сферасымен түсіндіріледі.
Тәуекел-менеджменті тәуекелді басқару және экономикалық, нақтырақ
айтқанда, осы басқару процессінде туындайтын қаржылық қатынастарды басқару
жүйесі болып табылады.
Тәуекел-менеджменті басқарудың стратегиясы мен тактикасынан тұрады.
Басқару стратегиясы қойылған мақсаттарға жету үшін қаражаттарды
пайдалану әдістері және бағыттарымен түсіндіріледі. Бұл әдіске шешімді
қабылдау үшін белгілі бір ережелер мен шектеулер жиынтығы сәйкес келеді.
Тактика – нақты жағдайларда қойылған мақсаттарға жету үшін нақты
әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндеті ең оптималды шешім және
берілген шаруашылық жағдайда оптималды басқару әдістері мен тәсілдерін
таңдау болып табылады.
Тәуекел менеджменті басқару жүйесі ретінде екі ішікіжүйеден тұрады:
басқарылатын ішкіжүйе (басқару объектісі) және басқаратын ішкіжүйе (басқару
субъектісі).
Тәуекел менеджментінде басқару объектісі болып капиталдың тәуекелді
салымы және тәуекелді өткізу процессінде шаруашылық жүргізуші субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастар табылады. Бұл экономикалық қатынастарға
сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы, несие алушы мен несие беруші,
кәсіпкерлер (серіктестер, бәсекелестер) арасындағы қатынастар жатады және
т.с.с.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектісі – түрлі басқарушылық істің
әдістері мен тәсілдері арқылы басқару объектінің мақсаттылық бағытты қызмет
етуін жүзеге асыратын арнайы адамдар тобы (қаржы менеджері, сақтандыру
маманы, аквизитор, актуарий, андеррайтер және т.б.).
Субъектінің басқару объектісіне әсер еті процессі, яғни басқару
процессі басқаратын және басқарылатын ішкіжүйе арасында белгілі бір
ақпаратты айналдыру жағдайында жүзеге асырылады. Басқару процессі оның
нақты мазмұнынан тәуелсіз ақпараттарды алу, беру және қолдануды ұсынады.
Тәуекел менеджментінде белгілі жағдайларда сенімді және жеткілікті
ақпараттарды алу маңызды орын алады, себебі тәуекел жағдайында қызмет ету
бойынша нақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекел менеджментінің қызмет етуінде ақпараттық қамтамасыз ету
ақпараттың түрлі типтерінен тұрады: статистикалық, экономикалық,
коммерциялық, қаржылық және т.б.
Бұл ақпарат белгілі бір ықтималдылық туралы сақтық жағдайдың
тауарларға және капиталға сұраныстың бар-жоқтығы және сұраныс мөлшері,
өздерінің клиенттері, серіктестері, бәсекелестерінің қаржылық тұрақтылығы
және төлемқабілеттілігі,бағалар, бағамдар және тарифтер, сонымен қатар
сақтандырушылар шарттары жөнініде, дивидендтер және пайыздар туралы
мәліметтерден тұрады [2].
Кез келген шешім ақпаратқа негізделеді. Ақпараттың сапасы өте маңызды.
Ақпарат қаншалықты аутқыған болса, соншалықты шешім анықты емес болады.
Ақпарат сапасы оны алған кезде бағалануы тиіс. Ақпарат жылдам ескіреді,
сондықтан ол жедел қолданылуы қажет.
Тәуекел менеджменті белгілі бір қызметтер атқарады.
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің екі типі бар:
– басқару объектісінің қызметтері;
– басқару субъектісінің қызметтері.
Тәуекел менеджментінде басқару объектісінің қызметтеріне келесілерді
ұйымдастыру жатады:
– тәуекелді шешу;
– тәуекелді капитал салымдарын;
– тәуекел мөлшерін төмендету бойынша жұмыстарын;
– тәуекелді сақтандыруды; шаруашылық процесс субъектілері арасында
экономикалық байланыстар мен қатынастарды.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектінің қызметтеріне келесілер
жатады:
– болжамдау;
– ұйымдастыру;
– координациялау;
– ынталандыру;
– бақылау.
Тәуекел менеджментіндегі болжамдау объектінің толықтай немесе оның
бөлшектерінің қаржылық жағдайын келешекте өзгерістерін қалыптастырумен
түсіндіріледі. Болжамдау – белгілі жағдайды алдын ала көру.
Болжамдау жасалған болжамдарды тәжірибеде бұлжытпай жүзеге асыру
міндетті емес. Болжамдау ерекшелігі бағыталған беталыстар негізінде басқару
объектісінің қаржылық жағдайын дамуының түрлерін анықтайтын қаржылық
көрсеткіштерді құрудағы баламалылық (альтернативтілік) болып табылады.
Тәуекел динамикасында болжамдау өзгеріс беталысын эксперттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Қаржы тәуекелінің нарықтық экономикадағы мәні және оны басқарудың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...7
Нарықтық экономикадағы қаржылық тәуекелдің мазмұны, оның
пайда болуына әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..7
Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуы және олардың деңгейлерін бағалау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2. Қаржылық тәуекелді басқару негізінде “Альянс банк” АҚ қаржылық-
экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..26
“Альянс банк” АҚ туралы жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..26
“Альянс банк” АҚ қаржылық-экономикалық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... 34
2.3 “Альянс банк” АҚ экономикалық жағдайында қаржылық тәуекелді басқарудың
жайы және
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .42
3. Банктегі қаржылық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.1 Қаржылық тәуекелдерді бейтараптандыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 “ Альянс банк ” АҚ қызметіне тәуекел-менеджментті енгізуді
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 58
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық экономиканың маңызды
элементтерінің бірі - қаржы нарығы. Оның қазіргі кездегі Қазақстандағы
қалыптасуы мен қарқынды түрде дамуы экономикалық қатынастарды қайта құрудың
күрделі процесінің ажырамас және құрамдас бөлігіне айналуда. Сонымен бірге
экономикалық процестердің тұрақсыздық сипаты, қаржы нарығын басқару
жүйесінің және оның нормативтік-құқықтық базасының жеткілікті дәрежеде
жетілдірілмеуі, ел экономикасының әлемдік конъюнктураның ауытқуына
тәуелділігінің күшеюі және тағы басқа да бірқатар факторлар Қазақстандық
қаржы нарығында операцияларды жузеге асыратын субъектілер үшін жоғары
тәуекелдердің болуын білдіреді. Осындай жағдайда қаржылық тәуекелдердің
деңгейін бағалаудың және оларды Қазақстанның нақты жағдайына бейімделген
әдістерді қолдану арқылы басқару тәсілдерінің ғылыми неіздемелерін
жоғарылату қажеттілігі туындайды. Соңғы жылдары Қазақстанның кәсіпорындары
үшін тәуекел категориясының мәні мен мазмұны артуда. Осыған орай, қазіргі
кезде тәуекелді басқару мен бағалаудың жеткілікті әдістері мен тәсілдері
қалыптасқан.
Дипломдық жұмыстың пәні. Әр кәсіпорын өзінің қызмет ету саласына
байланысты өзіне тән тәуекелдің түлерін, оларды бағалаудың оптималды
әдістерінің жиынын анықтайды. Банк үшін тәуекелдердің түрлерін анықтау және
оларды бағалау қиынға соғады. Осы мәселені шешу үшін банк алдын ала
болашақта пайда болуы мүмкін барлық тәуекелдердің түрін және оларға төтеп
беру мүмкінділігін анықтап алады. Егер де тәуекел жеткіліксіз дәрежеде
анықталып талданса, нәтижесінде банктің банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі
артады. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тәуекелді басқарудың,
талдаудың, бағалаудың маңызы өте зор.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Қазақстан нарығының қаржылық тәуекелдерін
бағалау және басқаруды жетілдіру проблемасын шешудің практикалық, маңызы
және өзектілігі осы негізде нарық қатысушыларының қаржылық тұрақтылығын
жоғарылату мүмкіндігімен анықталады. Қаржы нарығының қатысушыларының
қаржылық тұрақтылығын жоғарылату осы нарықтық тұрақтануына әкеледі, ал бұл
өз кезегінде бүкіл елдің экономикасының тұрақтануына себебін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қаржылық тәуекелдерді бағалау, басқарудың
Қазақстан нарығының дамуы жағдайларына бейімделген әдістері мен үлгілерін
ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадым:
-қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
-өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
- Тәуекелдер туралы жалпы мағлұмат ұсыну;
-Тәуекелдердің, соның ішінде қаржылық тәуекелдердің классификациясын
ашып көрсету;
-Тәуекелдерді бағалау, басқару әдістеріне тоқталып өту;
-Жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау
және оларды жою жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Альянс банк алынды.
Оның негізгі қызметі несиелік операциялық қызмет көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық тәуекелдердің түсінігін
ашуға негізделген. Бұл бөлім өзіне тәуекелдердің мәні мен түсінігі,
сыныпталуы, қаржылық тәуекелдердің деңгейін бағалау әдістері туралы
ақпараттарды кіріктіреді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік бөлігі Альянс банк-тің қаржылық
тәуекелдерді басқару саясатын талдау және оның нәтижелері бойынша қорытынды
жасауға, сонымен қатар банктің тәуекелдерді басқару саясатын жақсарту
бойынша іс-шаралар ұсынуға негізделген.
1. Қаржы тәуекелінің нарықтық экономикадағы мәні
және оны басқарудың теориялық негіздері
1. Нарықтық экономикадағы қаржылық тәуекелдің мазмұны, оның
пайда болуына әсер етуші факторлар
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің
ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін
немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы
салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс,
зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі
бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар
қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің
сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты
тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік береді.
Бұл тәуекел түрлеріне келесілер жатады: табиғи, экологиялық, саясаттық,
транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік,
саудалық).
Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу
мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер
бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.
Дипломдық жұмыс тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан
қаржы тәуекеліне тереңірек тоқталамыз.
Қаржылық тәуекел кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық,
инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы
процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
- ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
- капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық
тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге
тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық
тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция –
инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес
ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
-Инфляциялық тәуекел – инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу
қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез
құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап
болады.
-Дефляциялық тәуекел – дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі
төмендейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс
төмендейді.
-Валюталық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да
валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа
валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту
қаупімен түсіндіріледі.
-Өтімділік тәуекелі – тұтынушылық құнының және сапалық бағаның
өзгерісі себебінен бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу
кезіндегі мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:
- жіберіліп қойған пайда тәуекелі;
- табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
- тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп қойған пайда тәуекелі – белгілі бір шараларды (мысалы,
сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде
жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туындау тәуекелі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар
және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу
нәтижесінде туындауы мүмкін.
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен
байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен
түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Porte foglio шығып,
инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен тұрады:
пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер.
Пайыздық тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық
мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып
кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің,
инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық
тәуекелдерге сонымен қатар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар,
сертификаттар және басқа бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық
мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі
жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық
құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға
қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша
шығарылған және шығару шарттары бойынша эмитент жедел қайта қабылданатын
бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін.
Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі
кезінде тұрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
өз қаражатын салған инвестор пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша
айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын
еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынған өз қаражаттарын босата
алмайды.
Тұрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарықтық пайыздың
төмендеуі кезінде тұрақты пайызды орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарды айналысқа шығарған эмитент пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Басқаша айтқанда, эмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын
еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез
өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының негізгі қарыз және несиегерге
жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелге сонымен қатар
қарыздық бағалы қағаздар шығарған эмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе
қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі
болуы мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық
тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік
тәуекел.
Биржалық тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден жоғалту
қаупін ұсынады. Бұл тәуекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мәмілелер
бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақы төлемеу
тәуекелі және т.б.
Селективтік тәуекелдер (латын тілінен selectio – таңдау, сұрыптау)
–инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен
салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал
салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттық тәуекелі өзімен бірге капитал салымының әдісін дұрыс емес
таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған
міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті
ұсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа ұшырайды.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген
қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт
бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде
контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі
уақытқа байланысты, себебі ұлттық валютаға шетел валютасының бағамының
қатынасы өсуде.
Кез келген кәсіпорынның қаржылық әрекеттерінің барлық түрлері көптеген
тәуекелмен тығыз байланысты болады. Оның ыкпал ету дәрежесі нарықтық
экономикаға байланысты біршама артуда.
Тәуекел шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты категориялардың
ішінде ең күрделілерінің бірі болып табылады. Әдебиеттерде бұл категорияға
әртүрлі түсінік береді. Мысалы, отандық әдебиетіміз-Р.Ә.Әмірханов және
А.К.Тұрғұлованың "Қаржы менеджменті" атты еңбегінде "Тәуекел - бұл бір
жағынан, барынша мумкінді қауіптілік, ресурстардан айырылу мүмкіндігі
немесе ресурстарды ұтымды пайдаланудан алынатын табысты толық, алмау, басқа
жағынан, тәуекелдің арқасында қосымша пайда табу мумкіндігі" делелденген
[1]. Шынында да тәуекелдің салдарын алдын-ала нақты айта алмаймыз.
Тәуекелге бару арқылы кәсіпорын табыс табуы да мүмкін, сонымен қатар оның
шығынға ұшырамайтынына да кепілдік бермейді. Сондықтан да қаржы менеджменті
табыс алу мумкіндігін ылғи да тәуекелмен байланыстырады. Тәуекел және табыс
- өзара байланысты қаржылық категориялар.
Ресейдің профессоры Е.С.Стоянованың "Финансовый менеджмент" оқулығында
тәуекелге келесідей анықтама берілген: "Тәуекел деп кандай да бір табиғат
құбылысы немесе адамның кандай да бір қызмет түрінің ерекшелігінен
туындайтын шығындалу кауіптілігімен түсіндіріледі". Осы орайда қаржы
менеджері үшін тәуекел - бұл жағымсыз нәтиже ықтималдылығы. Әртүрлі
инвестициялық жобалардың тәуекелдік деңгейі әртүрлі болады, салымдар
салудың ең жоғары табысты вариантының тәуекелі тым жоғары болуы мүмкін.
Тәуекел - бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде
ол болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін оқиғаны білдіреді. Сондай-ақ
тәуекелге экономикалық категория ретінде келесідей негізгі белгілер тән:
- Экономикальқ табиғаты бойынша тәуекел кәсіпорынның экономикалық
қызметінің сферасында көрініс табады, оның табыстарын қалыптастырумен
тікелей байланысты жэне каржыльщ қызметті жүзеге асыру процесінде
кәсіпорынның экономикалық залалдарға ұшырау мүмкіндігімен сипатталады.
Өзінің көрініс табуының аталған экономикалық формаларын ескере отырып,
тәуекел экономикалық категория ретінде сипатталады, шаруашылық процесін
жүзеге асырумен байланысты экономикалық категориялар жүйесінде белгілі бір
орын алады.
- Көрініс табу объективтілігі бойынша тәуекел кез келген кәспорынның
қызмет етуіндегі объективті құбылыс болып табылады, ол кәсіпорынның
қаржылық қызметінің барлық дерлік бағыттарымен және қаржылық операциялардың
барлық түрлерімен бірге қабаттаса жүреді. Тәуекелдердің параметрлерінің
бірқатары субъективті басқарушылық шешімдерге байланысты болғаныменен, оның
көрініс табуының объективті табиғаты өзгермей қала береді.
- Жүзеге асыру ықтималдылығы бойынша тәуекел категориясының
ықтималдылығы кәсіпорынның қаржылық қызметін жүзеге асыру процесінде
тәуекелді жағдай болу мүмкіндігімен де, болмау мүмкіндігімен де
айқындалады. Бұл ықтималдылықтың дәрежесі объективті де, субъективті де
факторлармен анықталады, бірақ тәуекелдің ықтималдылық табиғаты оның
тұрақты белгісі болып табылады.
- Салдарлардың белгізсіздігі бойынша тәуекелдің бұл белгісі оның
қаржылық нәтижелерінің, бірінші кезекте жүзеге асырылатын қаржылық
операциялардың табыстылық деңгейінің толық айқындылықпен шешілмеуімен
анықталады. Қаржылық операциялардың нәтижелігінің күтілмеген деңгейі
тәуекелдің түрі мен деңгейіне байланысты айтарлықтай кең диапазонда ауытқуы
мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, тәуекел кәсіпорын үшін айтарлықтай қаржылық
залалдар да әкелуі мүмкін, сондай-ақ кәсіпорын үшін қосымша табыстар да
қалыптастыруы мүмкін.
- Салдарлардың күтпеген қолайсыздығы бойынша жоғарыда тәуекелдердің
көрініс табуының салдарлары қаржылық қызметтің негативті де, позитивті де
нәтижелерімен сипатталуы мүмкін деп айтылғанмен, бұл тәуекел шаруашылық
тәжірибеде мүмкін болатын қолайсыз салдарлардың деңгейімен сипатталады және
өлшенеді. Бұл тәуекелдің тым негативті салдарлары тек қана табыстардың ғана
емес, сондай-ақ, кәсіпорынның капитал құнының да жоғалуына әкелу
мумкінділігімен анықталады, ал бұл кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауына
(яғни кәсіпорынның қызметінің қайтып оралмас негативті салдарларына)
әкеледі.
- Тәуекел деңгейінің өзгерушілігі бойынша кәсіпорынның қаржылық
қызметінің белгілі бір түрде немесе қандай да бір қаржылық операцияға тән
тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт бойынша
айтарлықтай өзгеріп отырады, яғни каржылық операцияны жүзеге асыру
ұзактылығына байланысты болады, өйткені уақыт факторы тәуекел деңгейіне
ықпал етеді (бұл салынатын қаржылық қаражаттардың өттімділік деңгейі
арқылы, қаржы нарығындағы қарыздар бойынша пайыздық ставкалардың өзгеруінің
белгісіздігі және тағы басқалар арқылы көрініс табады). Сонымен қатар,
тәуекел деңгейінің көрсеткіштері үнемі динамикалық өзгерісте болып отыратын
көптеген объективті және субъективті факторлардың ықпалынан да айтарлықтай
ауытқып отырады.
- Бағалау субъективілігі бойынша экономикалық құбылыс ретіндегі
тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалану
көрсеткіші – тәуекел деңгейі субъективті сипатқа ие. Бұл субъективтілік,
яғни осы объективті құбылыстың бағалануының бір мәнді болмауы акпараттық
базаның толықтылығы мен ақиқаттылық деңгейінің әртүрлігімен, қаржы
менеджерлерінің мамандану дәрежесімен, олардың тәуекелдерді басқару
сферасындағы тәжірибесімен және тағы басқа да факторлармен анықталады [2].
Тәуекел категориясының қарастырылып өткен белгілері оны келесідей етіп
тусіндіруге мумкіндік береді: Кәсіпорынның тәуекелі деп оның қаржылық
қызметінің жүзеге асырылуының шарттарының белгісіздігі жағдайында табыстар
жоғалту немесе капитал жоғалту формасында жағымсыз қаржылық салдарлардың
пайда болу ықтималдылығы түсіндіріледі.
Әрине, тәуекелден қашуға, яғни тәуекелмен байланысты шаралардан бас
тартуға болады. Бірақ, кәсіпкер үшін тәуекелден қашу көбінесе мүмкінді
пайдадан бас тартуды білдіреді.
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелді оқиғаның пайда болуын
қандай да бір дәрежеде болжауға мүмкіндік беретін әртурлі шараларды
қолдануға және тәуекел дәрежесін төмендетуге шаралар қабылдауға болады.
Тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі көпшілік жағдайда тәуекелдің
сыныпталуымен анықталады.
Тәуекелдердің сыныпталуы деп белгілі бір мақсатқа жету үшін қандай да
бір белгілер бойынша тәуекелдерді жеке топтарға бөлуді түсінуге болады.
Тәуекелдердің ғылыми негізделген сыныпталуы әрбір тәуекел түрінің олардың
жалпы жүйесіндегі нақты орнын анықтауға мүмкіндік береді. Тәуекелдердің
сыныпталуы тәуекелдерді басқарудың сәйкес тәсілдері мен әдістерін тиімді
пайдалануға мүмкіндік тудырады. Тәуекелдің әрбір түріне тәуекелді
басқарудың өз тәсілі сәйкес келеді.
Тәуекелдерді сыныптау жүйесі өзіне тәуекелдердің категорияларын,
топтарын және турлерін қамтиды.
Мүмкін болатын нәтижеге байланысты тәуекелдерді екі үлкен топқа бөлуге
болады: таза және спекулятивті тәуекелдер.
Таза тәуекелдер теріс немесе нөлдік нәтиже алу мумкіндігін білдіреді.
Мұндай тәуекелдерге табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және
коммерциялық тәуекелдердің кейбір түрлері (мүлктік, өндірісктік және сауда
тәуекелі) жатады.
Спекулятиеті тәуекелдер оң нәтиже де, сондай-ақ теріс нәтиже де алу
мүмкіндігімен айқындалады. Оларға коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі
болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.
Пайда болуының негізгі себебіне байланысты тәуекелдер келесідей
категорияларға бөліеді: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және
коммерциялық тәуекелдер.
Табиғи тәуекелдерге табиғаттың апатты күштерінің көрініс табуымен,
яғни жер сілкінісімен, су тасқынымен, боранмен, өртпен, эпидемиямен және
тағы басқалармен байланысты тәуекелдер жатады.
Экологиялық тәуекелдер - бұл қоршаған ортаны ластаумен байланысты
тәуекелдер.
Саяси тәуекелдер - елдегі саяси жағдаймен және мемлекеттің қызметімен
байланысты тәуекелдер. Саяси тәуекелдер өндірістік-сауда процесінің
шаруашылық субъектіге байланыссыз себептер бойынша бұзылуынан пайда болады.
Транспорттық тәуекелдер - бұл жүктерді автомобильмен, су кемелерімен,
теміржол поездарымен, самолеттермен және тағы баска да көлік түрлерімен
тасумен байланысты тәуекелдер.
Коммерциялық тәуекелдер - қаржылық-шаруашылық қызмет процесінде
залалдарға ұшырау кауіптілігі. Олар коммерциялық мәмле нәтижесінің белгі-
сіздігін білдіреді.
Құрылымдық белгілері бойынша коммерциялық тәуекелдер мүліктік,
өндірісік, сауда, қаржылық тәуекелдерге бөлінеді.
Мүліктік тәуекелдер - бұл кәсіпкер-азаматтың ұрлық, диверсия,
техникалық және технологиялық; жүйелердің бұзылуы нәтижесінде мүлкін
жоғалту ықтималдылығымен байланысты тәуекелдер.
Өндірістік тәуекелдер — бұл әртурлі факторлардың ықпалы нәтижесінде
өндірістің тоқтап қалуынан болатын шығындармен байланысты және өндіріске
жаңа техника мен технологияны ендірумен байланысты тәуекелдер.
Сауда тәуекелі - бұл төлемдерді кешіктіру, тауарларды жөңелту кезінде
төлемдері жүргізуден бас тарту, тауарды уақытында жеткізбеу себептері
бойынша шығындармен байланысты тәуекел.
Қаржылық тәуекелдер қаржы ресурстарын жоғалту ықтималдылығымен
байланысты болады [3].
1.2 Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуы және олардың деңгейлерін бағалау
тәсілдері
Кәсіпорындардың тәуекелдерінің ішінде ең көп кездесетіні және ең
негізгісі болып қаржылық тәуекелдер табылады. Кәсіпорынның қаржылық
тәуекелдері көп түрімен сипатталады және оларды тиімді басқару мақсатында
келесідей негізгі белгілер бойынша сыныптайды (қосымша - 5) [4].
1. Түрлері бойынша. Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуының бұл белгісі
басқару процесінде оларды дифференциациялаудың негізгі параметрі болып
табылады.
Қазіргі кезде кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерінің негізгі түрлеріне
келесілерді жатқызады (1-сурет).
Қаржылық Төлем кабілетсіздік тәуекеліИнвестициялық тәуекел
тұрақтылықтың
төмендеу тәуекелі
Тәуекелдердің Инфляциялық тәуекел
басқа түрлері
Криминогенік Қаржылық тәуекелдер Пайыздық тәуекел
тәуекел түрлері
Құрылымдық Несиелік тәуекел Валюталық тәуекел
тәуекел
Салыктық тәуекел Депозиттік тәуекел
Сурет 1. Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерінің түрлерінің сипаттамасы
Қайнар көзі: Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерінің мәліметі бойынша
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының төмендеу тәуекелі (немесе каржылық
даму турақтылығының бұзылу тәуекелі). Бұл тәуекел капитал құрылымының
жетілдірілмеуімен (қолданылатын қарыз қаражаттарының жоғары үлесімен)
түсіндіріледі. Капитал құрылымының жетілдірілмеуі кәсіпорынның көлемдері
бойынша ақша ағындарының теріс немесе оң тепе-теңсіздігін тудырады. Бұл
тәуекел қаржылық тәуекелдердің қауіптілік дәрежесі бойынша құрамында
маңызды орын алады.
Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі тәуекелі (немесе тепе-теңсіздік өтімділік
тәуекелі). Бұл тәуекел айналым активтерінің өтімділік деңгейінің
төмендеуінен туындайды, бұл кәсіпорынның уақыт бойынша ақша ағындарының
теріс немесе оң тепе-теңсіздігін тудырады. Қаржылық салдарлары бойынша
тәуекелдің бұл түрі аса кауіпті тәуекелдердің қатарына жатады.
Инвестициялық тәуекел. Ол кәсіпорынның инвестициялық кызметін жүзеге асыру
процесінде қаржылық залалдардың пайда болу мүмкіндігін сипаттайды. Осы
қызметтің түрлеріне қарай инвестициялық тәуекелдің де түрлері бөлінеді-
нақтылы инвестициялау тәуекелі және қаржылық инвестициялау тәуекелі.
Инвестициялық кызметті жүзеге асырумен байланысты барлық қаржылық
тәуекелдер "күрделі тәуекелдерге" жатады. Осылайша, мысалға, нактылы
инвестициялау тәуекелінің құрамында инвестициялық жобаны уақытында
дайындамау тәуекелін; жоба-конструкторлық жұмыстарды уақытында аяқтамау
тәуекелін; құрылыс-монтаждық жұмыстарды дер кезінде аяқтамау тәуекелін;
инвестициялық жоба бойынша қаржыландыруды уақытында бастамау тәуекелін;
жобаның тиімділігінің төмендеуімен байланысты инвестицияның тартымдылығын
жоғалту тәуекелін және тағы басқа да тәуекелдерді бөліп көрсетуге болады.
Инвестициялық тәуекелдердің барлық түрлері кәсіпорынның капиталын жоғалту
мумкіндігімен байланысты болғандықтан, олар да аса кауіпті қаржылық
тәуекелдер тобына жатады.
Инфляциялық тәуекел. Инфляциялық экономика жағдайында бұл тәуекел қаржылық
тәуекелдердің жеке түрі болып бөлінеді. Тәуекелдің бұл түрі инфляция
жағдайында капиталдың нақты құнының, сондай-ақ, қаржылық операцияларды
жүзеге асырудан күтілетін табыстардың құнсыздану мүмкіндігімен сипатталады.
Пайыздық тәуекел. Ол қаржы нарығында пайыздық ставкалардың (депозиттік те,
несиелік те ставкалардың) күтпеген өзгеруін сипаттайды. Бұл қаржылық
тәуекелдің пайда болуының негізгі себептері мемлекетік реттеу ықпалынан
қаржы нарығының конъюнктурасының өзгеруі, бос ақша ресурстарын ұсынудың
томендеуі немесе өсуі және басқа да факторлар. Бұл тәуекелдің теріс
қаржылық салдарлары кәсіпорынның эмиссиялық қызметінде, оның дивидендтік
саясатында, қысқа мерзімді қаржылық салымдарда және басқа да кейбір
қаржылық операцияларда көрініс табуы мүмкін.
Валюталық тәуекел. Тәуекелдің бұл түрі сыртқы экономикалық қызмет
жүргізетін (шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар импорттайтын
немесе дайын өнімді экспорттайтын) кәсіпорындарға тән. Ол кәсіпорынның
сыртқы экономикалық операцияларында қолданатын шетел валютасы курсының
өзгеруінің операциялардан күтпеген ақша ағындарына тікелей әсер етуі
нәтижесінде алдын-ала көзделген табыстарды толығымен ала алмауын
түсіндіреді. Осылайша, шикізат пен материалдарды импорттай отырып,
кәсіпорын сәйкес шетел валютасының ұлттық валютаға қатысты айырбас курсының
жоғарылауынан ұтылады. Сондай-ақ, бұл курстың төмендеуі кәсіпорынның дайын
өнімді экспорттау кезіндегі қаржылық залалын анықтайды.
Депозиттік тәуекел. Бұл тәуекел депозитік салымдардың қайтпау (депозиттік
сертификаттардың өтелмеуі) мүмкіндігін сипаттайды. Бұл тәуекел сирек
кездеседі және кәсіпорынның депозитік операцияларын жүзеге асыру үшін
коммерциялық банкті дұрыс бағаламау немесе дұрыс таңдамауымен байланысты
болады.
Несиелік тәуекел. Бұл тәуекел кәсіпорынның өз қаржылық қызметі
барысында сатып алушыларына тауарлай (коммерциялық) немесе тұтыну несиесін
ұсыну кезінде орын алады. Оның көрініс табу формасы болып кәсіпорынның
несиеге берген дайын өнімі үшін төлемдерді өтемеу немесе уақытында есеп
айырыспау табылады.
Салыктық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің бұл түрі бірнеше түрде көрініс
табады: шаруашылық қызметтің жеке аспектілерін жүзеге асыруға жаңа салықтар
мен алымдардың түрлерін енгізу ықтималдылығы; салықтар мен алымдардың
ставкаларының деңгейінің жоғарылау мүмкіндігі; жеке салықтық төлемдерді
жүзеге асырудың шарттары мен мерзімдерінің өзгеруі; кәсіпорынның шаруашылық
кызметінің сферасындағы салықтық жеңілдіктерді алып тастау ықтималдылығы.
Кәсіпорын үшін алдын-ала болжанылмайтын бұл тәуекел оның қаржылық
қызметінің нәтижелеріне айтарлықтай ықпалын тигізеді.
Құрылымдық тәуекел. Тәуекелдің бұл түрі кәсіпорынның ағымдағы шығындарының
тиімді қаржыландырылмауымен байланыстырылады. Тауар нарығы конъюнктурасының
жағымсыз өзгеруі кезіндегі операциялық леверидждің жоғары коэффициенті және
операциялық қызмет бойынша оң мәнінің ақша ағындарының жиынтық көлемінің
төмендеуі кызметтің осы түрі бойынша таза ақша ағындары сомасының
төмендеуінің одан да жоғары қарқынымен ұштасады.
Криминогендік тәуекел. Кәсіпорынның қаржылық қызметі сферасында бұл тәуекел
оның серіктестерінің өзін жалған банкрот деп тану формасында, басқа бір
үшінші тұлғаның осы кәсіпорынның ақшалай және басқа да активтерін заңсыз
иемденуді қамтамасыз ететін құжаттарды жалған рәсімдеу; кәсіпорынның жеке
персоналының активтердің жекелеген түрлерін ұрлауы және тағы да басқа
формаларда көрініс табады.
Тәуекелдердің басқа да түрлері. Басқа да қаржылық тәуекелдердің тобы
айтарлықтай үлкен, бірақ пайда болу ықтималдылығына қарай немесе қаржылық
залалдар деңгейі бойынша бұл тәуекелдер жоғарыда атап өтілген тәуекел
түрлерімен салыстырғанда, кәсіпорын үшін аса маңызды емес. Мұндай
тәуекелдерге тек қана күтпеген табыстардың ғана емес, сондай-ақ
кәсіпорынның активтерінің бір бөлігінің (негізгі қорлардың, тауарлы-
материалдық құндылықтар қорларының) жоғалуына әкелуі мүмкін стихиялық
апаттар тәуекелі және басқа да "форс-мажорлық тәуекелдер"; есептік-кассалық
операциялардың уақытында орындалмау тәуекеліне эмиссиялық тәуекел жатады.
2.Сипатталатын объекті бойынша қаржылық тәуекелдердің келесі топтарын
бөледі:
жеке каржылық операция тәуекелі. Ол кандай да бір каржылық операцияға тән
барлық қаржылық тәуекел түрлерінің бүкіл спектрін кешенді түрде сипаттайды
(мысалы, қандай да бір акцияны сатып алуға тән тәуекел);
әртүрлі қаржылық қызмет түрлері тәуекелі (мысалы, кәсіпорынның
инвестициялық немесе несиелік қызметінің тәуекелі);
кәсіпорының жалпы қаржылық қызметі тәуекелі. Кәсіпорынның қаржылық
кызметіне тән қаржылық тәуекел түрлерінің кешені оның қызметінің
ұйымдастырушылық-құқықтық формасының ерекшелігмен, капиталының құрылымымен,
активтер құрамымен, тұрақты және өзгермелі шығындарының ара қатынасымен
және тағы басқалармен анықталады.
3.Зерттелетін инструменттер жиынтығы бойынша қаржылық тәуекелдер
келесідей топтарға бөлінеді:
жеке қаржылық тәуекел. Ол жеке қаржылық инструменттерге тән жиынтық
тәуекелді сипаттайды.
портфелді қаржылық тәуекел. Ол портфелге біріктірілген бір функционалды
қаржылық инструменттердің кешеніне тән жиынтық тәуекелді (мысалы,
кәсіпорынның несиелік портфелінің тәуекелі, оның инвестициялық портфелінің
тәуекелі және тағы басқа да тәуекелдер) сипаттайды.
4.Зерттеу кешенділігі бойынша тәуекелдердің келесідей түрлерін бөледі:
қарапайым қаржылық тәуекел. Ол әрі қарай жеке түрлерге жіктелмейтін
тәуекелді сипаттайды. Қарапайым қаржылық тәуекелге инфляциялық тәуекел
мысал бола алады;
күрделі қаржылық тәуекел. Ол түрлерінің кешенінен тұратын қаржылық тәуекел
түрін сипаттайды. Инвестициялық тәуекел күрделі қаржылық тәуекелдің мысалы
бола алады (инвестициялық жоба тәуекелі).
5.Пайда болу көздері бойынша каржылық тәуекелдердің келесідей топтарын
бөліп көрсетуге болада:
сыртқы, жүйелік немесе нарықтық тәуекел (барлық терминдер бұл тәуекелді
кәсіпорын қызметіне тәуелді емес тәуекел ретінде анықтайды). Тәуекелдің бұл
түрі қаржылық қызметтің барлық қатысушыларына және қаржылық операциялардың
барлық түрлеріне тән. Ол экономикалық циклдың жеке стадияларының ауысуы
кезінде, қаржы нарығының конъюнктурасының езгеруі кезінде және кәсіпорын өз
қызметі барысында әсер ете алмайтын басқа да жағдайлар туындаған кезде
пайда болады. Тәуекелдердің бұл тобына инфляциялық тәуекел, пайыздық
тәуекел, валюталық тәуекел, салықтық тәуекел және бөлшектей инвестициялық
тәуекел (инвестициялаудың макроэкономикалық шарттарының өзгеруі кезінде)
жатқызылады.
Ішкі, жүйелік емес немесе айрықшалықты тәуекел (барлық терминдер бұл
тәуекелді нақты бір кәсіпорынның қызметіне тәуелді тәуекел ретінде
анықтайды). Ол мамандану дәрежесі төмен қаржы менеджерімен, активтер мен
капиталдың тиімсіз құрылымымен, шаруашылық серіктестердің дұрыс
бағаланбауымен және қаржылық тәуекелдерді тиімді басқару есебінен теріс
салдарларды қандай да бір дәрежеде болдырмауға мүмкін болатын басқа да
факторлармен байланысты болуы мүмкін.
6.Қаржылық салдарлары бойынша барлық тәуекелдер мынадай топтарға
бөлінеді.
Тек экономикалық залалдарға әкелетін тәуекел. Тәуекелдің бұл түрінде
қаржылық салдарлар тек теріс мәні болуы мүмкін (табысты немесе капиталды
жоғалту).
пайданы жіберіп алу тәуекелі. Ол кәсіпорынның қалыптасқан белгілі бір
объективті және субъективті себептерге байланысты өзінің жоспарланған
қаржылық операциясын жүзеге асыра алмауы жағдайын сипаттайды (мысалы:
кәсіпорынның несиелік рейтингісінің төмендеуі салдарынан қажет несиені ала
алмауы).
• экономикалық залалдар да, қосымша табыстар да әкелетін тәуекел.
Әдебиеттерде қаржылық тәуекелдің бұл түрін кепілдік жағдайда "спекулятивті
қаржылық тәуекел" деп атайды, себебі ол спекулятивті (агрессивті) қаржылық
операцияларды жүзеге асырумен байланысты. Бірақ бұл термин (мұндай
мағынада) бұл тәуекелдің табиғатын нақты ашпайды, себебі тәуекелдің бұл
түрлі тек спекулятивті қаржылық операцияларға ғана тән емес.
7.Әсер ету уақыты бойынша каржылық тәуекелдердің келесі тобын бөледі
тұрақты қаржылық тәуекел. Ол қаржылық операцияның бүкіл жүзеге асырылу
кезеңі үшін сипатты және ол тұрақты факторлардың қызмет етуімен байланысты.
Мұндай қаржылық тәуекелге пайыздық тәуекел, валюталық тәуекел және тағы
басқа тәуекелдер мысал бола алады.
уақытша қаржылық тәуекел. Ол қаржылық операцияның жүзеге асырылуының жеке
этаптарында ғана пайда болатын өзгергіштік сипаттағы тәуекелді сипаттайды.
Мұндай қаржылық тәуекелге мысал: тиімді жұмыс істеп тұрған кәспорынның
төлем қабілетсіздігі тәуекелі.
8.Қаржылық залалдар деңгейі бойынша тәуекелдерді келесідей түрлерге
бөледі:
мүмкін қаржылық тәуекел. Ол қаржылық залалы жүзеге асырылатын қаржылық
операция бойынша есептелген пайда сомасынан аспайтын тәуекелді сипаттайды.
сыни қаржылық тәуекел. Ол қаржылық залалы жүзеге асырылатын қаржылық
операция бойынша есептелген жиынтық табыс сомасынан асатын тәуекелді
сипаттайды.
апатты қаржылық тәуекел. Ол каржылық залалы меншікті капиталдың бөлшектей
немесе толығымен жоғалуын анықтайтын тәуекелді сипаттайды (тәуекелдің бұл
түрі қарыз капиталының да жоғалуын сипаттауы мүмкін).
9.Болжай алу мүмкіндігі бойынша қаржылық тәуекелдер келесідей екі
топқа бөлінеді:
болжанатын қаржылық тәуекел. Ол экономиканың циклды дамуымен, қаржы нарығы
конъюнктурасы стадияларының ауысуымен, бәсекелестіктің болжамды дамуымен
және тағы басқалармен байланысты тәуекел түрлерін сипаттайды. Қаржылық
тәуекелдердің болжана алуы салыстырмалы сипатқа ие, себебі нәтижеін 100%-
дық сеніммен болжау бұл құбылыстың тәуекелдер категориясына жатпайтындығын
білдіреді. Болжанатын қаржылық тәуекелдерге мысал: инфляциялық тәуекел,
пайыздық тәуекел және басқа да тәуекел түрлері (әрине, оларды тек қысқа
мерзімге ғана болжауға болады).
болжанбайтын қаржылық тәуекел. Ол пайда болуын алдын-ала мүлдем болжауға
келмейтін тәуекелдерді сипаттайды. Мұндай тәуекелдерге форс-мажорлық топтың
тәуекелдері, салықтық тәуекел, тағы басқа да тәуекел түрлері мысал бола
алады.
Осы сыныпталу белгісіне қарай қаржылық тәуекелдерді кәсіпорын
шеңберінде басқарылатын және басқарылмайтын тәуекелдер деп те бөледі.
10.Сақтандыру мүмкіндігі бойынша да каржылық тәуекелдер екі топқа
бөлінеді:
сақтандырылатын қаржылық тәуекел. Оларға сыртқы сақтандыру тәртібімен
сәйкес сақтандыру ұйымдарына беріле алатын тәуекелдер жатады.
сақтандырылмайтын қаржылық тәуекел. Оларға қаржы нарығында сәйкес
сақтандыру өнімдерінің ұсынысы жоқ тәуекелдер жатады.
Осы қарастырылған екі топтың тәуекелдерінің құрамы өте өзгермелі және
ол тек оларды болжау мүмкіндігімен ғана емес, сондай-ақ нақты экономикалық
жағдайларда сақтандыру операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыру
тиімділігімен де байланысты болады.
Қазіргі кезде көптеген жаңадан құрылған кәсіпорындардың өмірлік
циклының ерте стадиясын, сәйкесінше олардың басшылары мен қаржы
менеджерлерінің агрессивті менталитетін ескере отырып, олардың қызметінде
кездесетін тәуекелдердің түрлері өте көп екенін айта кету жөн.
Көптеген қаржылық операциялар (венчурлық инвестициялау, акциялар сатып
алу, несиелік операциялар және тағы басқалар) айтарлықтай тәуекелмен
байланысты. Олар тәуекел дәрежесін бағалауды және оның мөлшерін анықтауды
қажет етеді.
Тәуекел дәрежесі – бұл залалдарға ұшырау ықтималдылығы, сондай-ақ одан
келетін шығынның мүмкін мөлшері.
Кәсіпкер тәуекелі капиталдың осы салымынан күтпеген максималды және
минималды табыстар (шығындар) мөлшерін субъективті бағалаумен сандық
сипатталады. Мұнда максималды және минималды табыс (шығын) арасындағы
диапазон неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым тәуекел дәрежесі де жоғары.
Кәсіпкерге өзіне тәуекел алуға ең алдымен шаруашылық жағдайдың
белгісіздігі, яғни қандай да бір қызметті қоршаған ортаның саяси және
экономикалық жағдайларының белгісіздігі және осы жағдайлардың өзгеру
перспективаларының белгісіздігі итермелейді. Шешімдер қабылдау кезінде
шаруашылық жағдайдың белгісіздігі неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым
тәуекел дәрежесі де жоғары болады [5].
Енді тәуекел дәрежесін бағалау әдістеріне қысқаша тоқталып кетейін.
Сандық талдау - қаржылық тәуекелдердің жекелеген түрлерінің және
жиынтық қаржылық тәуекелдердің қаржылық залалының нақты мөлшерін анықтау.
Кейде сандық және сапалық талдау ішкі және сыртқы факторлардың әсер
етуін бағалау негізінде жүргізіледі: осы факторлардың берілген кәсіпорынның
жұмысына әсер етуінің үлес салмағын және оның ақшалай мәнін бағалау жүзеге
асырылады. Талдаудың мұндай әдісі сандық талдау тұрғысынан алғанда
айтарлықтай қиынға түседі, бірақ өз жемісін әкелетіні сөзсіз. Осыған
байланысты қаржылық тәуекелдерді сандық талдаудың тәсілдеріне үлкен көңіл
болу керек, себебі олар аз емес және оларды дұрыс тиімді қолдану үшін
қандай да бір біліктілік қажет.
Абсолютті мәнде тәуекел мүмкін болатын залалдардың материалдық-заттай
(физикалық) немесе күш (ақшалай) мәніндегі мөлшерімен анықталады. Ал
салыстырмалы мәнде тәуекел қандай да бір базаға жатқызылған мүмкін
залалдардың мөлшерімен анықталады. Мұндай база ретінде не кәсіпорынның
мүліктік жағдайы, не кәсіпкерліктің осы түріне жұмсалған ресурстар
шығындары, не күтілетін пайда алынады. Осындай жағдайда залал болып
күтпеген өлшемдермен салыстырғанда пайданың немесе табыстың төмендеу
жағдайына ауытқуы саналады. Кәсіпкерлік залал - бұл ең алдымен кәсіпкерлік
табыстың кездейсоқ төмендеуі. Дәл осы залалдардың мөлшері тәуекел дәрежесін
көрсетеді. Осыдан шығатыны: тәуекелді талдау ең бірінші кезекте залалдарды
зерттеумен байланысты.
Мүмкін болатын залалдардың мөлшеріне қарай оларды үш топқа бөлген жөн:
• есептелген пайда сомасынан аспайтын залалдарды мүмкінді залалдар деп
атауға болады;
мөлшері есептелген пайдадан асатын залалдарды сыни залалдар қатарына
жатқызуға болады - мұндай залалдарды кәсіпкер өз қалтасынан өтейтін болады;
ең қауіпті - апатты залал, мұндай залал кәсіпкердің бүкіл мүлкін жоғалтып
алуын білдіреді.
Егер осы берілген операция бойынша мүмкін болатын залалды алдын ала
болжай білсе, бағалай білсе, онда тәуекелге сандық талдау жасалды деуге
болады. Мүмкін залалдардың абсолютті мөлшерін шығындар немесе пайданың
есептік көрсеткішіне бөлу арқылы біз тәуекелдің салыстырмалы мағынадағы,
яғни пайыздағы сандық бағасын аламыз.
Тәуекелдер мүмкін залалдар мөлшерімен өлшенеді деп отырып, мұндай
залалдардың кездейсоқтық сипатын ескеру қажет. Оқиғаның пайда болу
ықтималдылығы объективті әдіспен және субъективті әдіспен анықталынуы
мүмкін.
Объективті әдісті бұл окиғаның болып отыратын жиынын есептеу негізінде
оқиғаның пайда болу ықтималдылығын анықтау үшін қолданады.
Субъективті әдіс әртүрлі болжамдарға негізделетін субъективті
критерийлерді қолдануға негізделеді. Мұндай болжамдарға бағалаушының
көзқарасын, оның жеке тәжірибесін, эксперттің рейтинг бойынша бағалауын,
аудитор-кеңесшінің қорытындыларын жаткызуға болады.
Осылайша, қаржылық тәуекелдерді бағалау негізінде кәсіпорынның белгілі
бір залалдарының мөлшерімен олардың пайда болу ықтималдылығының арасындағы
тәуелділікті анықтау жатыр. Бұл тәуелділік залалдардың белгілі бір
деңгейінің пайда болу ықтималдылығының қисығында көрініс табады.
Қисықты тұрғызу - қаржылық тәуекел сұрақтарымен айналысатын
қызметкерлердің жеткілікті білім тәжірибесінің болуын талап ететін өте
күрделі мәселе. Залалдардың белгілі бір деңгейінің пайда болу
ықтималдылығының қисығын (тәуекел қисығы) тұрғызу үшін әртүрлі әдістер
қолданылады: статисткалық шығындар мақсаттылығын талдау, эксперттік бағалау
әдісі, аналитикалық әдіс. Осылардың ішінде үшеуін ерекше бөліп көрсетуге
болады:
• Статистикалық әдістің мәні - берілген немесе ұқсас көріністе болған
залалдар мен пайданың статистикасын зерттеу, шығындардың өтелуінің жиілігі
анықталады, болашаққа мүмкіндігінше дәл, нақты болжам жасалады.
Әрине, тәуекел - бұл ықтималдылық категориясы. Ал қаржылық тәуекелдін
сандық мөлшерін есептеу үшін қандай да бір әрекеттің барлық мүмкін болатын
салдарларын ашу қажет.
Қаржылық тәуекелді есептеудің статистикалық әдістің негізгі
инструменттері вариация, дисперсия және орташа квадраттық ауытқу.
Вариация - бір варианттан екінші вариантқа көшуде сандық
көрсеткіштердің өзгеруі.
Дисперсия - нақты мәннің орташа мәннен ауытқу өлшемі.
Осылайша, тәуекел мөлшері немесе тәуекел дәрежесі белгісіз оқиғамен
байланысты. Ол барлық мүмкін нәтижелердің орташа есептелген мәні болып
табылады. Ал әр нәтиженің ықтималдылығы ішкі немесе сәйкес мәннің үлес
салмағы ретінде қолданылады. Осылайша, күтетін нәтиже есептеледі.
Шығындардың мақсаттылығын талдау фирманың қаржылық тұрақтылығы
корсеткіштерін ескере отырып, әлеуетті тәуекел зоналарын анықтауға
бағытталған. Бұл жағдайда негізгі кәсіпрынның және оның контрагенттерінің
(банкттің, инвестициялық қордың, клиент-кәсіпорынның, эмитент-кәсіпорынның,
инвестордың, сатып алушының, сатушының және тағы басқалардың қызметінің
нәтижелерін қаржылық талдаудың стандартты тәсілдерін қолданумен-ақ
шектелуге болады.
Экперттік бағалау әдісі әдетте тәжірибелі кәсіпкерлердің немесе мамандардың
шешімдерін қарастыру арқылы жүзеге асырылады. Ол статистикалық әдістен
тәуекел қисығын тұрғызу үшін ақпарат жинау тәсілімен ғана ерекшеленеді.
Бұл әдіс залалдардың әртүрлі деңгейлерінің пайда болу ықтималдылығына
әртүрлі мамандармен (кәсіпорынның ішкі немесе сыртқы эксперттермен)
берілген бағалауларды жинақтау және зерттеуді көздейді. Бұл бағалаулар
қаржылық тәуекелдердің барлық факторларының сондай-ақ статистикалық
мәліметтердің ескертулеріне негізделеді.
• Тәуекел қисығын тұрғызудың аналитикалық әдісі ең күрделі болып
есептеледі, өйткені оның негізінде жатқан ойын теориясының элементтері тек
кейбір мамандарға ғана белгілі. Кейбір жағдайда аналитикалық әдістің бір
түрі - моделдің сезімталдыгын талдау қолданылады [6].
Моделдің сезімталдығын талдау келесі қадамдардан тұрады: қандай да бір
маңызды көрсеткіші таңдалады және осы көрсеткішке қатысты сезімталдық
(табыстылықтың нормасы, таза табыс және тағы басқа) бағаланады; факторларды
таңдау (инфляция деңгейі, экономика жағдайынының дәрежесі және басқалар);
жобаны жүзеге асырудың әртурлі кезеңдеріндегі (шикізат сатып алу, өндіру,
сату, жөнелту тағы сол сияқты) ішкі көрсеткіштердің мәндерін есептеу.
Осындай жолмен қалыптастырылған шығындар мен қаржылық ресурстардың
түсу кезектілігі әр кезең үшін ақша қаражаттары қорының ағындарын анықтауға
мүмкіндік береді, яғни тиімділік көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді.
Таңдалған нәтижелік көрсеткіштерінің бастапқы параметрлер мөлшеріне
тәуелділігін көрсететін диаграммалар құрылады. Диаграммаларды өзара
салыстыра отырып, жобаның табыстылығына айтарлықтай әсер ететін
көрсеткіштерді анықтауға болады.
Сезімталдықты таңдаудың кемшіліктері де бар: ол барлық факторларды
қамтымайды және баламалы жобаларды жүзеге асыру ықтималдылығы
нақтыланбайды.
•Аналитикалық әдіс. Аналитикалық әдісі жаңа жобаның тәуекелін талдауда
аса пайдалы, себебі бұл жағдайда басқа да бәсекелес кәсіпорындардың осы
жобаға ұксас жобаларына қаржылық тәуекелдің жағымсыз факторларының
әсерлерінің салдарлары туралы мәліметтер зерттеледі.
Осылайша, залалдардың белгілі бір деңгейінің пайда болу
ықтималдылығының қисығын тұрғызудың әдістері нақты емес, бірақ қаржылық
тәуекелдердің жалпы көлемін шамалап болса да бағалауға мүмкіндік береді
[7].
. Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын
сипаттауға мүмкіндік беретін коэффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде
негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі
көрсеткіштерді (коэффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары
арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің қаржылық тәуекелін компьютерлік
имитациясы перспективалы болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау
бойынша дайын бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынның
қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын
анықтауға, болашақта кәсіпорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік
береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
Қаржылық тәуекелніің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді
орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімдерінің кешіктірілуі,
өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері:
өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың
қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі,
қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру
көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің тәуекелін бағалау үшін
рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі көрсеткіштер
корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін
кәсіпорынның эксперттік өлшем бойынша белгілі көрсеткіштердің орта салмақты
рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін интегралды рейтингі анықталады.
Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі
бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте
бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді
кәсіпорын алады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің экономикалық қызметінің
тәуекелін сапалы бағалау төмендегілерді қарастырады:
- тәуекел факторларын анықтау;
- тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
- тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.
Әр кәсіпорында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет.
Тәуекел облысы – жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен
аспайтын мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының
құрылымдық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің
мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім
диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр диверсификациясы,
әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі
салалары бар:
- тәуекелсіз зона;
- минималды тәуекел саласы;
- жоғары тәуекел саласы;
- сыни тәуекел саласы;
- жіберуге болмайтын тәуекел саласы
Қаржылық тәуекел менеджменті кәсіпкерлік қызметінің саласын
сақтандыру нарығы болып табылады. Сақтандыру нарығы – сақтандыру бойынша
экономикалық қатынастардың пайда болу сферасы Сақтандыру нарығы сақтандыру
компанияларымен (қоғамдары) және мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен
азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілеріне ұсынылатын сақтандыру
қызметтері сауда-саттық объектісі болып табылатын ақшалай қатынастар
сферасымен түсіндіріледі.
Тәуекел-менеджменті тәуекелді басқару және экономикалық, нақтырақ
айтқанда, осы басқару процессінде туындайтын қаржылық қатынастарды басқару
жүйесі болып табылады.
Тәуекел-менеджменті басқарудың стратегиясы мен тактикасынан тұрады.
Басқару стратегиясы қойылған мақсаттарға жету үшін қаражаттарды
пайдалану әдістері және бағыттарымен түсіндіріледі. Бұл әдіске шешімді
қабылдау үшін белгілі бір ережелер мен шектеулер жиынтығы сәйкес келеді.
Тактика – нақты жағдайларда қойылған мақсаттарға жету үшін нақты
әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндеті ең оптималды шешім және
берілген шаруашылық жағдайда оптималды басқару әдістері мен тәсілдерін
таңдау болып табылады.
Тәуекел менеджменті басқару жүйесі ретінде екі ішікіжүйеден тұрады:
басқарылатын ішкіжүйе (басқару объектісі) және басқаратын ішкіжүйе (басқару
субъектісі).
Тәуекел менеджментінде басқару объектісі болып капиталдың тәуекелді
салымы және тәуекелді өткізу процессінде шаруашылық жүргізуші субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастар табылады. Бұл экономикалық қатынастарға
сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы, несие алушы мен несие беруші,
кәсіпкерлер (серіктестер, бәсекелестер) арасындағы қатынастар жатады және
т.с.с.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектісі – түрлі басқарушылық істің
әдістері мен тәсілдері арқылы басқару объектінің мақсаттылық бағытты қызмет
етуін жүзеге асыратын арнайы адамдар тобы (қаржы менеджері, сақтандыру
маманы, аквизитор, актуарий, андеррайтер және т.б.).
Субъектінің басқару объектісіне әсер еті процессі, яғни басқару
процессі басқаратын және басқарылатын ішкіжүйе арасында белгілі бір
ақпаратты айналдыру жағдайында жүзеге асырылады. Басқару процессі оның
нақты мазмұнынан тәуелсіз ақпараттарды алу, беру және қолдануды ұсынады.
Тәуекел менеджментінде белгілі жағдайларда сенімді және жеткілікті
ақпараттарды алу маңызды орын алады, себебі тәуекел жағдайында қызмет ету
бойынша нақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекел менеджментінің қызмет етуінде ақпараттық қамтамасыз ету
ақпараттың түрлі типтерінен тұрады: статистикалық, экономикалық,
коммерциялық, қаржылық және т.б.
Бұл ақпарат белгілі бір ықтималдылық туралы сақтық жағдайдың
тауарларға және капиталға сұраныстың бар-жоқтығы және сұраныс мөлшері,
өздерінің клиенттері, серіктестері, бәсекелестерінің қаржылық тұрақтылығы
және төлемқабілеттілігі,бағалар, бағамдар және тарифтер, сонымен қатар
сақтандырушылар шарттары жөнініде, дивидендтер және пайыздар туралы
мәліметтерден тұрады [2].
Кез келген шешім ақпаратқа негізделеді. Ақпараттың сапасы өте маңызды.
Ақпарат қаншалықты аутқыған болса, соншалықты шешім анықты емес болады.
Ақпарат сапасы оны алған кезде бағалануы тиіс. Ақпарат жылдам ескіреді,
сондықтан ол жедел қолданылуы қажет.
Тәуекел менеджменті белгілі бір қызметтер атқарады.
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің екі типі бар:
– басқару объектісінің қызметтері;
– басқару субъектісінің қызметтері.
Тәуекел менеджментінде басқару объектісінің қызметтеріне келесілерді
ұйымдастыру жатады:
– тәуекелді шешу;
– тәуекелді капитал салымдарын;
– тәуекел мөлшерін төмендету бойынша жұмыстарын;
– тәуекелді сақтандыруды; шаруашылық процесс субъектілері арасында
экономикалық байланыстар мен қатынастарды.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектінің қызметтеріне келесілер
жатады:
– болжамдау;
– ұйымдастыру;
– координациялау;
– ынталандыру;
– бақылау.
Тәуекел менеджментіндегі болжамдау объектінің толықтай немесе оның
бөлшектерінің қаржылық жағдайын келешекте өзгерістерін қалыптастырумен
түсіндіріледі. Болжамдау – белгілі жағдайды алдын ала көру.
Болжамдау жасалған болжамдарды тәжірибеде бұлжытпай жүзеге асыру
міндетті емес. Болжамдау ерекшелігі бағыталған беталыстар негізінде басқару
объектісінің қаржылық жағдайын дамуының түрлерін анықтайтын қаржылық
көрсеткіштерді құрудағы баламалылық (альтернативтілік) болып табылады.
Тәуекел динамикасында болжамдау өзгеріс беталысын эксперттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz