Адамның есі мнемикалық процесс пен әрекет жүйесі ретінде

Адамның есі мнемикалық процесс пен әрекет жүйесі ретінде:
Адамның есі - адамның бұрын көрген, естіген, білген нәрселері мен бейнелерін ойында ұзақ уақыт сақтап, қажет кезінде қайта жаңғырту қабілеті, жүйке жүйесінің негізгі қызметтерінің бірі. Адамның есте сақтау қабілеті үнемі дамып, жетіліп отырады.Ақпаратты сақтау қабілеті және оны іріктеп, таңдаумен қажетті іс- әрекетке қосып баруы, әрекет-қылықты реттеу үшін пайдалануы – тек өкілің қоршаған ортамен байланысын қамсыздандырушы мидың негізгі қасиеті. Ес арқылы өмір тәжірибесі бірігеді, адамзат мұдениеті мен жеке бас тіршілігі үздіксіз дамиды. Ес негізінде адам бүгінгісін бағдарлап, келешегін болжастырады. Есті интелекттік және тұлғалық жүйешелер ретінде белгілі құрылымға ие қызмет, үдеріс, психикалық болмыс деп сипаттауға бо- лады. Ежелден қалыптасқан ғылыми көзқарастар бойынша ес, бір тараптан – психикалық қызмет (функция), ал, екіншіден – үдеріс (процесс) ретінде қарастырылып жүр. Естің психикалық қызметі, яғни қандай да мнемикалық (лат. mnema – ес) нәтиже беруге қатысуы, оның психикалық болмысы (реальность). Бұл жағдайда назарға ес тиімділігінің нәтижелілік тарапы алынады. Ес тиімділігі – бұл мнемикалық іс-әрекеттің өнімділігі, сапасы және сенімділігі Мнемикалық іс-әрекеттің өнімділігі – бұл есте қалдырылған және қайта жаңғыртылған материалдың саны (ес көлемі), есте қалдыру мен қайта жаңғырту шапшаңдығы. Мнемикалық іс – әрекеттің сапасы – есте қалдырылған мен жаңғыртылғанның дәлдігі. Мнемикалық іс – әрекеттің сенімділігі – (валидность): ес беріктігі, жылдам әрі дәл есте қалдыру және жаңғырту ықтималдығы. Ес нәтижесі оның үдерістік табиғатының (процессуальная сторона) салдары. Еспсихикалық үдеріс ретінде мнемикалық әрекеттерімен, мнемикалық амалдарымен, есте қалдыру және қайта жаңғырту және т.б. кезеңдерімен сипатталады.
Адамның мнемикалық әрекетiндегi еске қалдыру, есте сақтау, қайта жаңғырту, тану және ұмыту процестердiң ара-қатынасы. Еске қалдырудың қысқа-мерзiмдiк, ұзақ-мерзiмдiк және оперативтi компонентерi. Ес арқылы материалды үнемдеуiндегi 7+2 заңдылығы (ДЖ.Миллер). Естiң оперативтi өлшемдерi және олардың әрекеттегi динамикасы (П.И.Зинченко). Ес мнемикалық қимылдардың жүйесi ретiнде. Естiң жоғарғы психикалық функциясы ретiнде дамуы (Л.С.Выготский, А.Р.Лурия, А.Н.Леонтьев).
Адам мнемикалық әрекетiнiң заңдылықтары (Г.Әббингауз). Есте сақтау мерзiмi және материалды ұмыту динамикасы. Еске ұсынылған материалдың құрылымы және оның сақтау ерекшелiктерi. Ес мазмұндарының әмоциялармен байланысы. Ес мазмұндарының субъективтi өңделiну сипаты. Есте өңделген материады түсiну деңгейлерi (А.А.Смирнов). Ес құрамындағы бейнелœер мен елœестердiң ара-қатынасы.
Ертедегі грек философы Аристотель әр түрлі нәрселер мен бейнелердің есте әсерлену (яғни сақталу) сипаттарын үш топқа бөледі:
а) әсерленген нысанның белгілі бір кеңістік пен уақытқа ұштаса қабылдануы;
ә) әсерленген нысанның басқа бір нысанға өзара ұқсастығы;
б) олардың бір-бірінен айырмашылығы мен қарама-қарсылығы.
Естің физиологиялық сипатын орыс физиологы И.П. Павлов зерттеді. Ол ассоциацияларды шартты рефлекс теориясымен түсіндіріп,ми қабығындағы екі қозу процесінің қабаттасып келуінен пайда болып, сан рет қайталау нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар деп атады. Қазақ ғұламасы Абай ес туралы “Отыз бірінші сөзінде”“Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: бірінші — көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші — сол нәрсені естігенде иә көргенде ғибратлану керек, көңілденіп, ынтамен ұғу керек; үшінші — сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші — ой кеселді нәрселерден қашық болу керек”, — дейді. Ес адамның әр алуан іс-әрекеттерімен байланысты болып, тіршілікте аса маңызды қызмет атқаратын болғандықтан, оның түрлері мен көріністері де әр қилы.Психикалық белсенділік сипатына байланысты ол қимыл-қозғалыс есі, эмоциялық-сезімдік ес, бейнелі-көрнекілік ес және сөздік-мағыналық (логикалық) ес болып бөлінеді. Іс-әрекеттің мақсат сипатына қарай ерікті ес, еріксіз ес болып бөлінеді. Адамның ақпаратты қанша уақытқа дейін есте сақтай алатындығына қарай қысқа ес және ұзақ мерзімді (түпкілікті) ес, сондай-ақ, шұғыл ес болып бөлінеді. Естің кейбір түрлері арнайы аспап — мнемометр арқылы өлшенеді. Қимыл-қозғалыс есі дегеніміз — ойын, спорт, еңбек, оқу әрекеттеріне байланысты әр түрлі қимыл-қозғалыстар мен әрекеттерді есте қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру. Эмоциялық ес бойынша адам басынан кешіргендерін еске түсіргенде бозарады не қызарады. өйткені, оның басынан өткен әр алуан жағдайлар оған күшті әсер етіп, эмоциялық күйге ұшыратады. Бейнелі-көрнекілік ес заттар мен құбылыстардың қасиеттерін, нақты бейнесін ойда қалдырып, қайта жаңғыртуда айқын көрініс береді. Естің бұл түрі арқылы табиғат көрінісі, бастан кешкен оқиғалар, дыбыс, иіс, дәм жаңғыртылады. Егер қалыпты дамыған адамдар үшін есту есі мен көру есінің маңызы зор болса, ал соқыр, саңырау адамдарда мұның есесіне сипау, иіс, дәм естері өте жақсы дамып, басқа естердің кемістіктерін толықтырады. Бейнелі ес, әсіресе, көркемөнер кәсібімен шұғылданатын адамдарда жоғары әрі өте нәзік түрде дамыған. Сөздік-мағыналық (логикалық) ес ұғым, пікір, ой қорытындылары сияқты түрлі пішімдер арқылы із қалдырып отырады. Ойдың қандай формасы болса да тілмен, сөзбен байланысты. Естің бұл түрінің сөздік-мағыналық (логикалық) деп аталуы да сондықтан. Сөздік-мағыналық ес оқушылардың білім жүйесі мен оқу материалдарын есте сақтауында жетекші мәнге ие.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.ХайдароваАурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент2005 жыл.
2.С.Бап-Баба.Жалпы психология. А.,2003
3.Тәжібаев Т.Жалпы психология.–А., 2003
4.К.Жұмасова Психология –A..2010