Бағалы қағаздар нарығының мәні, қағидалары және оған әсер етуші факторлар
МАЗМҰНЫ
Жоспар
Анықтамалар мен қысқартулар
Кіріспе
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні, қағидалары және
оған әсер етуші факторлар
1.2 Бағалы қағаздар нарығының құрамы және атқаратын
қызметтері
1.3 Бағалы қағаздар нарығының шетелдік тәжірбиесінің
қалыптасуы мен функциялары
2 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму перспективалары
2.1 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
дамуын талдау
2.2 Бағала қағаздар нарығын реттейтін жуйелер
2.3 Бағалы қағаздар нарығы құрылымының қазіргі жағдайы
2.4 Бағалы қағаздардың даму болашағы
3
3.1 Қор биржасы оның қызметі
3.2 Трансакциондық шығындарды есептеудің рейтингтік әдісі
3.3 Биражалық операциялар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Жоспар
Анықтамалар мен қысқартулар
Кіріспе
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні, қағидалары және
оған әсер етуші факторлар
1.2 Бағалы қағаздар нарығының құрамы және атқаратын
қызметтері
1.3 Бағалы қағаздар нарығының шетелдік тәжірбиесінің
қалыптасуы мен функциялары
2 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму перспективалары
2.1 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
дамуын талдау
2.2 Бағала қағаздар нарығын реттейтін жуйелер
2.3 Бағалы қағаздар нарығы құрылымының қазіргі жағдайы
2.4 Бағалы қағаздардың даму болашағы
3
3.1 Қор биржасы оның қызметі
3.2 Трансакциондық шығындарды есептеудің рейтингтік әдісі
3.3 Биражалық операциялар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономикаға көшкеннен бастап, бағалы қағаздар нарығының дамуы өз алдына заңдылық бола бастады. Мемлекеттің экономикалық жүйесінде қор нарығы басты рөл атқарады, экономикадағы бос ақшаны қалыпты ұстап тұрады. Бұл функцияны қалыптастыру бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының түріне байланысты.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын және механизмін зерттеу, оның қордағы алатын орынмен дамуына негізделген. Осы жағдайда жетекші шетел мемлекеттерінің тәжірбиесіне сүйенсек, экономиканы қайта қалыпқа келтіру, инвестициялық жағдайды жақсарту үшін бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын жетілдіру керек.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының жағдайы, мемлекеттің нарық жағдайына, оның айналымына, қолданылатын құрылғыларымен тікелей байланысты. Осыған қарамастан инфрақұрылымды негізгі екі бағытқа бөлуге болады: бағалы қағаздар нарығының басқару тәуекелділігі және жасалатын операциялардың шығындардың төмен болуы.
Бағалы қағаздар нарығынының инфрақұрылымы құқұқтық ережелерді қатаң сақтау және инвесторладың бағалы қағаздар нарығында қызығушылығын жоғалтпау, қалыпты корпорациялық басқару, керекті мәліметтерді беру, бағалы қағаздармен келісім шарт жүргізу, бағалы қағаздармен ақшалай есеп айырысу, өз құқығын тіркеу, қор нарығында жұмыстың дұрыс жүргізілуін қадағалау. Бұның барлығы бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының териялық мазмұны, осыған байланысты бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын түбегейлі зерттеуді талап етеді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының дамуы және оның дамуының кедергілері басты мәсселе.
Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының теориялық - әдістемелік даму жолдарын қарастыру, оның механизмінің қалыптасуына ғылыми-тәжірбиелік ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасы Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі, Қаржы Министрлігі, Ұлттық Банк және KASE Қазақстанның қор биржасының бағалы қағаздар нарығында атқаратын қызметтері.
Зерттеу кезінде мынадай сұрақтарға жауап іздетік:
- Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының механизмін талдау.
- Қазақстандағы және шетел мелекеттерінің бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының даму жағдайын салыстыра отырып қарастыру.
- Нарықта Қазақстаннның бағалы қағаздар нарығының арнайы моделін құрастыру, оны мемлекеттік және өздігінен қадағалануы.
- Бағалы қағаздар нарығының субъектілерінің даму бағыттарын анықтау
- Бағалы қағаздар нарығының ақпараттық – білім беру жолындағы кемшіліктерін талдау
- Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының даму жылдамдығын жақсарту жолдарын қарастыру
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде ќайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизімдерінің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе нақты көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың кепілі. Менің, жазып отырған рефератымның негізгі мақсаты – бағалы қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету және бағалы қағаздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен қосымша үлестерді есептеу.
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын және механизмін зерттеу, оның қордағы алатын орынмен дамуына негізделген. Осы жағдайда жетекші шетел мемлекеттерінің тәжірбиесіне сүйенсек, экономиканы қайта қалыпқа келтіру, инвестициялық жағдайды жақсарту үшін бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын жетілдіру керек.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының жағдайы, мемлекеттің нарық жағдайына, оның айналымына, қолданылатын құрылғыларымен тікелей байланысты. Осыған қарамастан инфрақұрылымды негізгі екі бағытқа бөлуге болады: бағалы қағаздар нарығының басқару тәуекелділігі және жасалатын операциялардың шығындардың төмен болуы.
Бағалы қағаздар нарығынының инфрақұрылымы құқұқтық ережелерді қатаң сақтау және инвесторладың бағалы қағаздар нарығында қызығушылығын жоғалтпау, қалыпты корпорациялық басқару, керекті мәліметтерді беру, бағалы қағаздармен келісім шарт жүргізу, бағалы қағаздармен ақшалай есеп айырысу, өз құқығын тіркеу, қор нарығында жұмыстың дұрыс жүргізілуін қадағалау. Бұның барлығы бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының териялық мазмұны, осыған байланысты бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын түбегейлі зерттеуді талап етеді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының дамуы және оның дамуының кедергілері басты мәсселе.
Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының теориялық - әдістемелік даму жолдарын қарастыру, оның механизмінің қалыптасуына ғылыми-тәжірбиелік ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасы Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі, Қаржы Министрлігі, Ұлттық Банк және KASE Қазақстанның қор биржасының бағалы қағаздар нарығында атқаратын қызметтері.
Зерттеу кезінде мынадай сұрақтарға жауап іздетік:
- Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының механизмін талдау.
- Қазақстандағы және шетел мелекеттерінің бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының даму жағдайын салыстыра отырып қарастыру.
- Нарықта Қазақстаннның бағалы қағаздар нарығының арнайы моделін құрастыру, оны мемлекеттік және өздігінен қадағалануы.
- Бағалы қағаздар нарығының субъектілерінің даму бағыттарын анықтау
- Бағалы қағаздар нарығының ақпараттық – білім беру жолындағы кемшіліктерін талдау
- Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының даму жылдамдығын жақсарту жолдарын қарастыру
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде ќайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизімдерінің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе нақты көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың кепілі. Менің, жазып отырған рефератымның негізгі мақсаты – бағалы қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету және бағалы қағаздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен қосымша үлестерді есептеу.
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Сейтказиева А.М., Кыдырбекулы А.Б., Развитие инфраструктуры Республики Казахстан ⁄ ̸ Вестник КазГау: экономика и менеджиент, 2009, №12, 315б.
2. Микирин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. Москва? Перспектива, 2008, 532 б.
3. Лякин А.Н., Лапинскас А.А. Рынок ценных бумаг. Сант Петербург: Поиск, 2001, 157 б.
4. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. Москва: «Юрист», 2001, 702 б.
5. Войтов А.Г., Экономика. Москва, изд. «Дело», 2009, 53 б.
6. Томлянович С.А., Управление инвестиционными рисками и развитие инфраструктуры фондового рынка ⁄⁄htpp.www.rosbnk.ru/
7. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж.
8. Назарбаев Н.Ә., Қазақстан-2030, Қазақстан халқына жолдауы
9. Сахариев С.с., Сахариева А.С., Әлем экономикасы, оқулық 1 бөлім,2003
10. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О., Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері 2002 202 б.
11. Сахариев С.с., Сахариева А.С., Әлем экономикасы, оқулық 2 бөлім,2003
12. Ақша,несие,банктер. Оқулық Алматы-2001ж. 186б.
13. Қазақстан Республикасының банктермен банк қызмет туралы заңдары 05.1995 ж.
14. Бағалы қағаздар нарығы. Б.А.Көшенова, Алматы, Экономика, 1999.
15. Банковское дело. Г.С.Сейткасымов, Алматы, Каржы-Каражат, 1998.
16. Бухгалтерский учет и отчетность в банках. Г.С.Сейткасымова, К.О.Шаяхметова, Г.ТАбдраимова, Алматы, Каржы-Каражат, 1998.
17. Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру. Н.А. Ғұмар, Р.Ж.Қалығұлова, Алматы, Арыс,2000.
18. Ценные бумаги и их регулирование в РК. Ф.Карагусов, Алматы, Каржы-Каражат, 1995.
19. "Банки Казахстана" журналы №5 2000ж.
20. Банк хабаршысы. 2000
21. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру” туралы заңы
22. Бухгалтерлік есеп шоттары
23. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы. 2007 жылғы 23 мамырындағы № 185 бұйрығы
24. Бухгалтерлік есептерінің халықаралық стандартына нұсқаулықтар. Алматы 2003
25. ҚР Салық кодексі
26. Қаржылық есептілік және халықаралық стандарттар. Москва 2004
27. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. Алматы. 2005
28. Баймұханова С.Б. Қаржылық есеп. Алматы. 2007
29. Бухгалтер бюлетені № 43 қазан 2007ж
30. Бухгалтер бюлетені № 44 қазан 2007ж
31. Бухгалтер бюлетені №3-4 қаңтар 2008ж.
32. Бухгалтер бюлетені №11 наурыз 2008ж.
33. Бухгалтер бюлетені №32 тамыз 2008ж.
34. Бухгалтер бюлетені №33 тамыз 2008ж.
35. Бухгалтер бюлетені № 35 тамыз 2008ж.
36. Жапаров К.Ж. Есеп және анализ. Алматы, 2000
37. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі N 461 “Бағалы қағаздар нарығы туралы” Заңы
38. Кеуімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құрайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп. Алматы 2001
39. Кеулімжаев Қ.К., Құрайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алтаты 2006
40. Ладаненко Е.И. Әлімова Н.Ж. Ілгерілмелі қаржылық есеп. Костанай 2006
41. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Алматы 2006
42. Назарова В.А. Бухгалтерлік есеп Алтамы 2005
43. Нидлз Б., Андерсон Х. Және басқалар Бухгалтерлік есеп прициптері. Москва 2001
44. Оразбекұлы Бахыт Инвестициялық институттардағы бухгалтерлік есеп. Алматы 2002
45. Родостовец В.К. Кісіпорындағы қаржылық және басқарушылық есеп. Алтамы, 2006
46. «Бағалы қағаздар нарығы» туралы ҚР заңнамасы , 5- наурыз 1997ж
47. У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Г.А. Рузиева «Финансовые рынки»
48. Ғ.С. Сейітқасымов «Ақша, несие, банктер» Алматы, 1998ж
49. И.С. Мұханалиева «Бағалы қағаздар нарығы және оларды реттеу», Алматы, Экономика, 2006ж.
50. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. 2002.
51. «Рынок ценных бумаг Казахстана» ақпараттық-аналитикалық
журналы, №18 (146) қыркүйек 2010ж.
52. ҚР-ның Президентінің 2007 жылғы халқына жолдауы, Егемен Қазақстан, 2-басылымдық , 2007ж.
53. «Ақшаны қайда салу қажет немесе бәрі де инвестиция жайлы», RFCA ақпараттық-аналитикалық журналы, Алматы, 2009ж.
54. «Қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғау», RFCA ақпараттық-аналитикалық журналы, Алматы, 2009ж.
55. ҚР БҚН реттеу департаментінің сайты www.nse.kz
56. ҚР KASE қор биржасының сайты www.kase.kz
57. ҚР Қаржы Министрлігінің сайты www.minfin.kz
58. ҚР Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің сайты www.rfca.kz
1. Сейтказиева А.М., Кыдырбекулы А.Б., Развитие инфраструктуры Республики Казахстан ⁄ ̸ Вестник КазГау: экономика и менеджиент, 2009, №12, 315б.
2. Микирин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. Москва? Перспектива, 2008, 532 б.
3. Лякин А.Н., Лапинскас А.А. Рынок ценных бумаг. Сант Петербург: Поиск, 2001, 157 б.
4. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. Москва: «Юрист», 2001, 702 б.
5. Войтов А.Г., Экономика. Москва, изд. «Дело», 2009, 53 б.
6. Томлянович С.А., Управление инвестиционными рисками и развитие инфраструктуры фондового рынка ⁄⁄htpp.www.rosbnk.ru/
7. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж.
8. Назарбаев Н.Ә., Қазақстан-2030, Қазақстан халқына жолдауы
9. Сахариев С.с., Сахариева А.С., Әлем экономикасы, оқулық 1 бөлім,2003
10. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О., Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері 2002 202 б.
11. Сахариев С.с., Сахариева А.С., Әлем экономикасы, оқулық 2 бөлім,2003
12. Ақша,несие,банктер. Оқулық Алматы-2001ж. 186б.
13. Қазақстан Республикасының банктермен банк қызмет туралы заңдары 05.1995 ж.
14. Бағалы қағаздар нарығы. Б.А.Көшенова, Алматы, Экономика, 1999.
15. Банковское дело. Г.С.Сейткасымов, Алматы, Каржы-Каражат, 1998.
16. Бухгалтерский учет и отчетность в банках. Г.С.Сейткасымова, К.О.Шаяхметова, Г.ТАбдраимова, Алматы, Каржы-Каражат, 1998.
17. Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру. Н.А. Ғұмар, Р.Ж.Қалығұлова, Алматы, Арыс,2000.
18. Ценные бумаги и их регулирование в РК. Ф.Карагусов, Алматы, Каржы-Каражат, 1995.
19. "Банки Казахстана" журналы №5 2000ж.
20. Банк хабаршысы. 2000
21. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру” туралы заңы
22. Бухгалтерлік есеп шоттары
23. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы. 2007 жылғы 23 мамырындағы № 185 бұйрығы
24. Бухгалтерлік есептерінің халықаралық стандартына нұсқаулықтар. Алматы 2003
25. ҚР Салық кодексі
26. Қаржылық есептілік және халықаралық стандарттар. Москва 2004
27. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. Алматы. 2005
28. Баймұханова С.Б. Қаржылық есеп. Алматы. 2007
29. Бухгалтер бюлетені № 43 қазан 2007ж
30. Бухгалтер бюлетені № 44 қазан 2007ж
31. Бухгалтер бюлетені №3-4 қаңтар 2008ж.
32. Бухгалтер бюлетені №11 наурыз 2008ж.
33. Бухгалтер бюлетені №32 тамыз 2008ж.
34. Бухгалтер бюлетені №33 тамыз 2008ж.
35. Бухгалтер бюлетені № 35 тамыз 2008ж.
36. Жапаров К.Ж. Есеп және анализ. Алматы, 2000
37. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі N 461 “Бағалы қағаздар нарығы туралы” Заңы
38. Кеуімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құрайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп. Алматы 2001
39. Кеулімжаев Қ.К., Құрайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алтаты 2006
40. Ладаненко Е.И. Әлімова Н.Ж. Ілгерілмелі қаржылық есеп. Костанай 2006
41. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Алматы 2006
42. Назарова В.А. Бухгалтерлік есеп Алтамы 2005
43. Нидлз Б., Андерсон Х. Және басқалар Бухгалтерлік есеп прициптері. Москва 2001
44. Оразбекұлы Бахыт Инвестициялық институттардағы бухгалтерлік есеп. Алматы 2002
45. Родостовец В.К. Кісіпорындағы қаржылық және басқарушылық есеп. Алтамы, 2006
46. «Бағалы қағаздар нарығы» туралы ҚР заңнамасы , 5- наурыз 1997ж
47. У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Г.А. Рузиева «Финансовые рынки»
48. Ғ.С. Сейітқасымов «Ақша, несие, банктер» Алматы, 1998ж
49. И.С. Мұханалиева «Бағалы қағаздар нарығы және оларды реттеу», Алматы, Экономика, 2006ж.
50. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. 2002.
51. «Рынок ценных бумаг Казахстана» ақпараттық-аналитикалық
журналы, №18 (146) қыркүйек 2010ж.
52. ҚР-ның Президентінің 2007 жылғы халқына жолдауы, Егемен Қазақстан, 2-басылымдық , 2007ж.
53. «Ақшаны қайда салу қажет немесе бәрі де инвестиция жайлы», RFCA ақпараттық-аналитикалық журналы, Алматы, 2009ж.
54. «Қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғау», RFCA ақпараттық-аналитикалық журналы, Алматы, 2009ж.
55. ҚР БҚН реттеу департаментінің сайты www.nse.kz
56. ҚР KASE қор биржасының сайты www.kase.kz
57. ҚР Қаржы Министрлігінің сайты www.minfin.kz
58. ҚР Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің сайты www.rfca.kz
МАЗМҰНЫ
Жоспар
Анықтамалар мен қысқартулар
Кіріспе
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні, қағидалары және
оған әсер етуші факторлар
1.2 Бағалы қағаздар нарығының құрамы және атқаратын
қызметтері
1.3 Бағалы қағаздар нарығының шетелдік тәжірбиесінің
қалыптасуы мен функциялары
2 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму перспективалары
2.1 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
дамуын талдау
2.2 Бағала қағаздар нарығын реттейтін жуйелер
2.3 Бағалы қағаздар нарығы құрылымының қазіргі жағдайы
2.4 Бағалы қағаздардың даму болашағы
3
3.1 Қор биржасы оның қызметі
3.2 Трансакциондық шығындарды есептеудің рейтингтік әдісі
3.3 Биражалық операциялар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономикаға көшкеннен бастап, бағалы
қағаздар нарығының дамуы өз алдына заңдылық бола бастады. Мемлекеттің
экономикалық жүйесінде қор нарығы басты рөл атқарады, экономикадағы бос
ақшаны қалыпты ұстап тұрады. Бұл функцияны қалыптастыру бағалы қағаздар
нарығының инфрақұрылымының түріне байланысты.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын және механизмін зерттеу,
оның қордағы алатын орынмен дамуына негізделген. Осы жағдайда жетекші шетел
мемлекеттерінің тәжірбиесіне сүйенсек, экономиканы қайта қалыпқа келтіру,
инвестициялық жағдайды жақсарту үшін бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымын жетілдіру керек.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының жағдайы, мемлекеттің нарық
жағдайына, оның айналымына, қолданылатын құрылғыларымен тікелей
байланысты. Осыған қарамастан инфрақұрылымды негізгі екі бағытқа бөлуге
болады: бағалы қағаздар нарығының басқару тәуекелділігі және жасалатын
операциялардың шығындардың төмен болуы.
Бағалы қағаздар нарығынының инфрақұрылымы құқұқтық ережелерді қатаң
сақтау және инвесторладың бағалы қағаздар нарығында қызығушылығын
жоғалтпау, қалыпты корпорациялық басқару, керекті мәліметтерді беру, бағалы
қағаздармен келісім шарт жүргізу, бағалы қағаздармен ақшалай есеп айырысу,
өз құқығын тіркеу, қор нарығында жұмыстың дұрыс жүргізілуін қадағалау.
Бұның барлығы бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының териялық мазмұны,
осыған байланысты бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын түбегейлі
зерттеуді талап етеді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымының дамуы және оның дамуының кедергілері басты мәсселе.
Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, Қазақстандағы
бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының теориялық - әдістемелік даму
жолдарын қарастыру, оның механизмінің қалыптасуына ғылыми-тәжірбиелік
ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасы
Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қазақстан Республикасының Қаржы
нарығы мен Қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі, Қаржы
Министрлігі, Ұлттық Банк және KASE Қазақстанның қор биржасының бағалы
қағаздар нарығында атқаратын қызметтері.
Зерттеу кезінде мынадай сұрақтарға жауап іздетік:
- Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының механизмін талдау.
- Қазақстандағы және шетел мелекеттерінің бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымының даму жағдайын салыстыра отырып қарастыру.
- Нарықта Қазақстаннның бағалы қағаздар нарығының арнайы моделін
құрастыру, оны мемлекеттік және өздігінен қадағалануы.
- Бағалы қағаздар нарығының субъектілерінің даму бағыттарын анықтау
- Бағалы қағаздар нарығының ақпараттық – білім беру жолындағы
кемшіліктерін талдау
- Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының даму жылдамдығын
жақсарту жолдарын қарастыру
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік
қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет
көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының
нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер –
еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы
өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі
бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра
алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын
толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде ќайта құру олардың инвестиция
тартудың ең бір тиімді механизімдерінің бірі – акция, облигация шығаруды
пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың
барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті
мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең
экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық
жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де
қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғары
білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе нақты көмекті
қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге
болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың
кепілі. Менің, жазып отырған рефератымның негізгі мақсаты – бағалы қағаздар
нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның жоғарыда
аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын
көрсету және бағалы қағаздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен қосымша
үлестерді есептеу.
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық
қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген
қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы,
өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді
құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы
қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы
міндеттемелері – экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шетеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90–шы жылдардың басында құрыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны
одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері–халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі
өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық
өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан түрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
1) Айналымдағы қолма-қол ақша нарығы.
2) Несие капиталының нарығы.
3) Бағалы қағаздар нарығы.
Үш нарықтың ішінде бағалы қағаздар нарығын қарастырайық. Қазіргі кезде
егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы
үйренген әдіс - ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай, оның орнына
мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару
органдары да дәл осы жолды пайдалануда.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез келген саласының өз қажетіне
ақша қорын алуына жол алуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни
кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені
банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар
нарығын өрістетуге мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
өзгешенеледі. Ол өзгеше тауар — бағалы қағаздар. Олар біріншіден меншік
белгісі, екіншіден қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бағалы қағаздар ақша
капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін "символы"
болғандықтан оны "қордың құндылықтары" болып та есептеледі. Себебі тек сол
құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуде немесе сол
құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаз
нарығы капитал нарығының яғни ақша және басқа материалдардың құндылықтардың
нақты қызметін көрсетеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада
күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі.
1. Бағалы қағаздар нарығының теориялық негізі
1.1 Бағалы қағаздар нарығының, мәні, қағидалары және оған әсер етуші
факторлар
Нарықтық инфрақұрылым өз алдына әртүрлі шаруашылық механизмі
бөлшектерімен байланыса келе тұтастай нарықтық экономиканы құрайды.
Инфрақұрылымды экономикалық зерттеу, экономиканы ілгерілендігу мақсатында
жасалған. Әртүрлі шетел экономикасының даму тарихы мынадай қорытындыға алып
келеді, экономиканы қайта құру үшін, инфрақұрылымның әртүрлі бөлімдерін
бірге дамуын қалыптастыру қажет. [1, б.8]
Инфрақұрылым термині ХХ ғасырда 50-ші жылдардың басында (НАТО)
Солтүстік Атлантикалық Союзға қарулы күштер нысандарын салу кезінде
дайындалған экономикалық талдауда алғашқы рет қолданған. Содан бері батыста
инфрақұрылым саласы, экономикалық матералдарды дамытуда қолданылып келеді.
Сонымен қатар инфрақұрылым – кезкелген экономикалық жүйенің компоненті.
Негізінен инфрақұрылым термині - ішкі экономикалық жүйенің іргетасы,
негізі.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көше бастағанда өз алдына
экономикалық инфрақұрылымынды құру міндеттелді.
Нарықтық инфрақұрылым табиғатын өзгертпейді, ол айырбастаушылық және
әртүрлі эконмикалық қорларды, тауар айналмын адамзаттың қалыпты өмір сүруін
қамтамасыз етеді.
Инфрақұрылым негізі адам өміріне қызмет көрсету, бұл материалдық
саланы ажыратуға көмегін тигізеді. [2. б.22]
Бағалы қағаздар нарығы (әрі қарай БҚН) және нарықтың басқа түрлері
күрделі ұйымдастырушылық – экономикалық жүйені құрады. Бұлардың элементтері
бір бірімен тығыз байланыста болады. Нарықтық экономиканың басты
элементтерінің бірі бағалы қағаздар нарығы, ол нарықтың инфрақұрылымының
бір бөлігі.
Я.М.Миркин бағалы қазадар нарығын көп тауарлы, айрбастаушылығы мол
нарытқтық экономиканың тауар айналымына, күрделі ақпараттық техникалық,
қымбат жұмыс күшін, шекаралық тасымалдау, бәсекелестік, сонымен қатар бұл
нарық көп қаржыны талап етеді. [3,б.27.]
Қазіргі таңда, отандық экономика әдебиеттерінде БҚН туралы мәліметтер
өте аз, себебі мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу қарқыны әлсіздеу, даму
үстінде. Сол себепі БҚН инфрақұрылымы негізінен аз дамыған.
Рессей экономисті В.Д.Огурцов латын сөзінен алғанда infra сөзін
ішінде деп аударған, құрылымдық жүйенің бір бөлігі. [4, б.18]
В.Д.Огурцовтың дәледегеніндей, бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымы
ерекше экономкалық көрініс, нарықтық эконмикадағы бағалы қағаздар нарығы
инфрақұрылымы тығыз байланыста. БҚН – дағы шындық, инрфқұрылым қор
субъектісі әр қайсысы өз міндетін атқарады, экономикалық қатынасқа түседі,
осының арқасында бағалы қағаздар қозғалысы байқалады. [ 4,б.63]
Салыстыру мақсатында басқада қор инфрақұрылымы туралы пікірлерді
А.Н.Лякиин және А.А.Лапинскас Рессей экономистерінің пікірінше, нарық
қорының инфрақұрылымы қабылданған мөлшер мен ережелерге және бағалы
қағаздардың қызыметін жүзеге асратын техникалық қызметтерден тұрады.[
5,б.122]
“Қор нарығының инфрақұрылымы инвесторлар мен эмитент арсындағы
байланысты нығайтады, инвесторлардың ақша айналымын және қаржы ағымын
бағалы қағаздар эмитентін иемденуге үлкен үлес қосады ” – А.А.Килячков және
Л.А.Чалдаев Рессей атақты экономистерінің пікірінше. [6, б.36]
Ресей экономисті Н.Г.Кузнецов инфрақұрылым туралы төмендегідей пікір
айтады: қор нарығы инфрақұрылымы қор нарығы субъектісімен бағалы қорды
айырбастау процессінде туындайтын эквивалент [ 7, б.185.]
Ресей экономисті С.В.Ветловтың пікірінше, қор нарығының инфрақұрылымы
өнеркәсіп ұйымы мен технологияның арсындағы қарым қатынасты жақсару,
тәуекелділік жағдайын төмендетіп, бағалы қағаздарды сату мен сатып алудан
туратын күрделі процесс [ 8, б.29-30.]
Біздің ойымызша жоғарыда айтылған бағалы қағаздар нарығының
инрфақұрылымы туралы ой – пікірлер жеткіліксіз. Бағалы қағаздар нарыңының
инфрақұрылымына әсер ететін факторлар, оның түрін, нарықтық инфрақұрылым
институтын анықтайтын дәлелдер жеткіліксіз.
Бағаны анықтауға кеткен шығындар, бизнес пен келісім шарт, шаруашылық
келісім шарттар, олардың орындалуын қадағалау т.б. трансакциялық
қызметтерді жүзеге асырады. Экономикалық субъектілерді функциялау,
трансакционды шығындарды қысқарту мен оның жұмыстарының жемісті болуына
тікелей байланысты. [9, б. 13-14]
Трансакциондық экономика жағынан қазақстандық экономист – ғалымдары
Е.У.Темирханов және А.Р.Сейфуллин облыс қорларының инфрақұрылымын
зерттеген. Е.У.Темірхановтің пікірінше бағалы қағаздар нарыңының
инфрақұрылымы: қор нарығының инрфақұрылымының астарында нарық институты
құралса, қор келсісім шарты мен оның іске асуына кеткен шығын мөлері аз
болмақ [10, б.24].
А.Р.Сейфуллин өз десертациясында мынадай түсініктеме береді: жалпы
бағалы қағаздар нарығының негізгі элементі – инфрақұрылым болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының ішіндегі институт жүйесін, бағалы қағаздар нарығы
трансакциясының қызыметін жандандырады. [ 9,б.35.]
А.Р.Сейфуллиннің пікірінше негізгі мақсат инфрақұрылымды құру бағалы
қағаздар нарығына жасалған келісімдер экономикалық шығын. Бағалы қағаздар
нарығына құралған келісім шартқа қатысқандар арсынадғы жағдайды ұстайды, ал
мемлекет оның жұмысын қадағалап тұрады.
Тарнсакциондық шегерімге тоқталайық, 1991 жылғы Нобель сыйлығының
Лауреаты аммерикандық экономист Р.Коуз негізін салған.
Трансакциондық шегерім тікелей аударғанда келісімдердің шығынын
азайтуға , ұйымның жалпы шығынын қоспағанда жасалатын шегерім. Оны
өндірісте есептемейді. [11,б.191].
Р.Коуз өзі дәлелдегендей, нарықтар институттардан тұрады, айырбас
процесін жеңілдету яғни, трансакциондық айырбасты шегеруді жеңілдетеді
[12,б.23.]
Американдық О.Уильямсон трансакциондық шегерімді келісім шартқа дейін
және келісім шарттан кейін деп бөледі. [13,б.23].
Келісім қорытындысының бөліммдерін: контингент табу, ой – пікірдің
түйісуін, келсімнің рәсімделуін орындау. Осы бөлімдермен келісе отырып
кесте 1 трансакциондық шегерімдердің класификацтясы көрсетілген.
Трансакциондық шегерңмдердің классификациясы мынадай контрагенттерден:
a) Жекеменшікке алу төлемақылары (тіркеу, лицензиялау)
b) Қаржылық интелектуальды байлықтарды төлеуге қол жеткізу(қол жеткізу)
c) Индевидттің жеңілдіктер алу шегерімі
d) Келісім шартты қорытындылау, серіктетер туралы мәліметтер жинау, өзі
туралы мәліметтер тарату, келісімдерді рәсімдеу (қызметкерлерді
жұмысқа алуда жатады);
e) Жеке өзінің құқығын қорғау шегерімдері
1) Аудиторлық тексерімдер, заңды азаматтарға консультатция беру
2) Соттық және арбитражды шығындарды төлеу
3) Қарауыл және қауіпсіздік жағдайында төлемдер
4) Операциялар шығындарын шегеру (салыққа және қолданыстарды
жаңаландыруға кеткен шығындар)
Кесте 1 – Трансакциондық кедергілердің классификациясы
Кедергілер ex ante Кедергілер ex post
Ақпараттарды іздеу кедергілері: Келісімнің дұрыс жүргізілуіне
жұмыс жүргізуге ыңғайлы серіктес кеткен шығын
іздеу
Келіссөз жүргізуге кеткен шығындар Арнайы және өз құқықтарын қорғауға
кеткен шығындар және келісім шарт
жасаған кездегі шыққан шығындар
Кедергілер мөлшерлері тауарларды Келісім шарт жасаған кездегі үшінші
сату кезінде жасалатын келісім шарт адамның шығаратын шығындарынан
кезіндегі шегерімдер сақтандыру
Заңды тұлғалардың жасаған келісім
шарттарына шыққан шығындары
ескерту кесте [14, б.14] әдебиетіне сәйкес жасалған
Нарық субъектілерінің тарансакциондық шегерімі бизнес ұйымдарымен
келісім шарт жасауға байланысты шегерімдер болып табылады. Трансакциондық
шегерімнің көлемі нарықтың деңгейіне байланысты. Нарық шағын немесе оған
қалыптасушылардың саны аз боласа, ақпараттар жеткіліксіз болған сайын
трансакциондық кедергілер көп болады. Сонымен қатар трансакциондық шегерім
нарық институтының сұранысына да байланысты. Трансакциондық кедергілер
мөлшері көп болса, институцияналды сұраныста көбейеді немесе керісінше.
Мысалы, арбитражды институты нарықта тапшы болса, кедергілер көбейіп,
келісім шарт немесе қосымша кіріс пен шығыста көп болады [13,б.59.]
Трансакциондық кедергілерді есептеу қиын, біріншіден олар жеткіліксіз
айқындалған, екіншіден трансакциондық шегерімнің статистикасы болмайды
О.И.Улямстың пікірінше турасын айқында, трансакциондық шегерімдердің
теориялық аппараты әліде қарпайым, ол әлі де толыққанды жетілдіруді талап
етеді [13, б.21].
Сондықтан да, трансакциондық шегерімнің теориялық аппаратын тәжірбиеде
қолдану үшін әр бөлімін мұқият қарастыру керек.
Инфрақұрылым нарықпен бірге дамиды. Келісім шарт аз жасалса, нарықта
инфрақұрылым қымбаттай түсуі мүмкін. Бағалы қағаздарды сату мен сатып алу
бизнестіңөздігімен және осы бөлімнің стандартымен трансакциондық
шегерімдердің көмегімен бзнесті қаржыландыру жасалады. Трансакциондық
шегерім тек тікелей шығындарды ғана құрамайды, серіктестіктерді табу,
құжаттарды рәсімдеу, келісім шарт жасау т.б. кеткен шығындарды, яғни жанама
шығындарға келісім шарттың дұрыс жүргізілуін, төлемдер жасаудан бас тарту,
жалған құжат, төлем ақының кешіктірілуінен пайда болатын шығындарды
құрайды. Бағалы қағаздардың дүние жүзінде дамуы, нарықтың қатысушысыларына
тәуеклділік жағдайымен кездесуге тура келеді. Бұл тәуекелділік бағалы
қағаздар нарығының инфрақұрылымы арқылы реттеледі. Бағалы қағаздар -
тауарлардың күрделі түрі, белгілі бір тәуекелділікті талап етеді. Бағалы
ұағаздар нарығының шеберлері бағалы қағаздарды сату және сатып алу
қызметтерінде тәуеклділіктің мөлшерін төмендете алады. Қаржылық құралдардың
түрлері және өсу саны бағалы қағаздар нарығының инвестициялық қаржы
серіктестіктерінің негізгі қызметіне мыналар жатады:
- инвестициялық тәуекелділік немесе оның жекеше санаттары;
- инвестициялық шешеімдерді қабылдау;
- ақпараттарды жинау;
- инвесторды сақтандыру тәуекелендіру.
Дұрыс ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар қызыметі, міндеттерін дұрыс
орындай алмауынаң әсерінен әртүрлі даму сатысының кезіңде тәуекелділікті
бастан кешуі мүмкін.бағалы қағаздар нарығының жасампаздығын сақтандыру,
ақпараттардың жеткіліксіздігі, бағаның тұрақты болмауының әсерінен осындай
жағдайларға кездеседі.
Орташа ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығының түрлері -
инфрақұрылым тәуелелділігі бойынша инвестормен тәуекел шығынын өтей алмай
салық салу салдарынан кездей соқ өзгерістерге немесе бағалы қағаздар
нарығының қызметтері дұрыс жүрмеуі мүмкін.
Инвестор, бағалы қағаздар арасында кездесетін тәуекелділіктерді
болдырмау үшін қаржы нарығындағы келісім шарттарды қатаң қадағалап, әр
тарап өз міндеттерін дұрыс орындауын қадағалау керек.
Инфрақұрылым тәукелділігі:
- жекелеген инфрақұрылым түрінің тәукелділігі;
- тәуекелділікті ұйымдастырудың жауапкершілігі;
- келісім шарт жасауға қатысушылардың шығын төлеуге деген
жауапкершілігін алуы.
Жоғарыда айтылған бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымына
айтылған пікірлерге , біздің көз қарасымыз:
Бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымы - қызымет көрсету
айналсы, қаржылық құралдары бар, негізгі бағыттталған қызметі ережелердің
орындалуын қамтамасызх ету, технологиялық ережелердің орындалуын, бағалы
қағаздар минимальды трансакциондық шегерімдердің және бағалы қағаздар
нарығы инвесторларының тәуекелділігін төмендетуді көздейді.
Бағалы қағаздар нарығы құрылымы ережелердің орындалуын қатаң
талап етеді. Мысалы, 1-ден бағалы қағаздар нарығын пайдалана алады, 2-ден
өзіне тәуекелділікті алады, 3-ден ережелердің орындалуын қадағалайды.
Шаруашылық механизімін зерттеген Ресей экономисті Ю.М.Осипов
бқл потенциялға өзінің Шаруашылық механизімі теорияларының негіздері
атты кітабында, механизм дегеніміз – тек үйлесімді ғана емес, ол күрделі
ұйымдастырылған жүйе. Ұйым – эманаця механизмі оның өкілі кез келген немесе
өте қарапайым ұйым акті – механизм акті және өз алдына механизм болып
табылады.
Механизм үнемі бір тұтас, механизм жүйе және оған элементтердің
барлығы тұтастай бір құрылым болып табылады. Ұйымдастырудың барлығы
механизмге жатады. [16, б.22.]
Механизмді сипаттап жазу үшін, ұйым: оның және оның механизімін
ашу керек. Ф.И.Гумеров шаруашылық механизміне экономикалық форма,
функциялық және бірлесіп жүйе қабатын құрайды. Осылар арқылы тәжірбиие
құралады. Сондықтан да шаруашылық механизмі туралы ғалымдар оны мжекеменшік
механизмі деп, экономикада қолданылатын заңдылықтар механизмі дейді.
[17,б.4].
Грузин экономисті М.И.Гвемиссанишаруашылық механизмінің элементтерінің
мазмұны қарапайым болса, ұйымды алып жүре алмайды дейді. [18, б,11.]
Ресей экономисті Ю.Г.Добрин және Ф.С.Наточиев Шаруашылық
механизмін күрделі диалектика - дейді. Күрделі ұйымдық жүйе, жүйелермен
байланысты экономикаға тікелей әсер етуші [19, б.16-17.]
Егер шаруашылық механизімінің концепциясын бағалы қағаздар
нарықта инфрақұрылымды функцияласақ, онда әр субъект қор инфра құрылымының
субъектісі болып табылады. Бұл күрделі ұйымдық жүйе. [16, б.52.]
Нарықтағы бағалы қағаздар инфрақұрылымы – бұл жүйе экономикалық
қатнастар түрлері, оның әр субъектісі қатынас түйіні және қатынас түйіні
және жүйе қатынас түрі. Бағалы қағаздар инфрақұрылымы функциясының механзмі
субъекту – материалдарды, критериі, үрдістерді функциялау әдістері, сонымен
қатар нақты экономикалық қатынастар: келісім шарт, келісім, бірлесу,
өнідру, айырбастау, бөлу, қолдану және т.б. қолдану қажеттіліктерін
жүзеге асырады.
Бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымы – нарықтық ұйымның жүйесі
болып табылады. Негізі бұл механизм нарықта жоқ деседе болады, белгілі бір
объекті заңдылықтарына байланысты. Бағалы қағаздардың субъектісі
инфрақұрылым ішінде. Ресей эконимисті В.Д.Огурцовтің мәлімдеуінше,
инвестиция инфрақұрылымды тоқтадудың өзі экономикалық жүйені қоғам
мүшелерінің қолдану үрдісін шектетеді. [4, б.65].
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымы бүгінгі таңда жетіліп келеді және төмендегідей элементтерден
тұрады:
a) басқарылатын инфрақұрылым, мемлекет тарпынан басқарылатын және өздігінен
басқарылатын, нормативті құқықытық базасына негізі прогрессивті және арнайы
орган жүйесңмен қадағалынатын, заңмен қарастырылатын бағалы қағаздар түрі;
ә) иститутционалды инфрақұрылым - институт қаржыларымен көрсетілген;
1. азаматтардың – құқықтық келісімімен жүзеге асрылатын бағалы қағаздар
нарығы (брокерлер-диллерлер);
1. . бағалы қағаздар нарығын ұстаушылар, сақтаушылар, тіркеушілер;
2. . сақталуын және бағалы қағаздар нарығының портфелін ақша келісім
шартына қосылушылар (кастодиондар);
3. . бағалы қағаздар нарығының портфелінің жеке иелері (бағалы қағаздар
нарығын басқарушылар);
4. . мемлекеттік емес зейнет ақы қорлары (зейнет ақы қорлары компаниялары
немесе ұйымдары, зейнет ақы инвестициясының активін басқару ұйымдары);
5. . бағалы қағаздар нарығы бланкті іске асыру, өндіру, (Қазақстан
Республикасы бір ғана ұйым айналасында Ұлттық банк - Банкнотты фабрика
филиалы арқылы жүзеге асырады);
в) технкалық инфрақұрылым – есепті – депозитті жүйе, негізгі
координациялық жүйе. Орталық депозитарлы және келісім шарт жүйесі, оны
Қазақстан қор бржасы іске асырады;
г) ақпараттық – білім беру инфрақұрылымы – өңдеу, талдау, қаржылық
ақпараттарды тарату, бағалы қағаздар нарығының дәрежесін жоғарлату
жолдарында мамандар дайындау;
Айта кететін жайт, бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымы
тәжірбиеде ақпараттық және кадрлық ішкі құрылыстардан тұрады, біздің
ойымызша, сыларды біріктіру ақпараттық білім беру, оқыту – мәліметтер беру
немесе алу орталықтарын ашып, оған білікті мамандар қызмет жасаса, сонымен
қатар бағалы қағаздар нарығы туралы білімберу орталықтары ақпараттық
жүйелер мен тығыз байланыста болу керек.
ҚР қаржы ұйымын реттеу және Өздігінен реттелетін қйымдар:
қаржылық бақылау агенттігі КАРД,активтерді басқару ассоциясы
Кесте -2 Инфрақұрылымның жіктелуі
Заң, тіркеу, лицензия беру,
нормалар
Нормалар, ережелер, салт, этика
Институциональды Техникалық
инфрақұрылым инфрақұрылым
Ақпараттық-білім беру
инфрақұрылымы
Бағалы Зейнетақы қорлары
қағаздар инвестицияларын басқару
нарығының ұйымы
портфелін
басқару
Американдық үлгі
АҚШ Бағалы қағаздар нарығын және Бағалы қағаздар туралы
биржаға құрылғын комиссия Ұлттық заң 1933ж.,
диллерлер ассоцицясы Қор биржасы туралы заң
1934 ж.
Еуропалық үлгі
Германия Бағалы қағаздар нарығына құрылғынБағалы қағаздарды сату
комиссия Bundesamt fur das туралы заң 1998 ж.
Wertpieren неміс федералды банкі,
(банкті федералды қадағалау
палаталары қарайды) Bundesaauf
sicchsamt fur das kreditwesen
Аралас үлгі
Жапония Қаржы министрі, биржа және Бағалы қағаздар нарығы
бағалы қағаздар ісі жөніндегі туралы заң 1993 ж.,
комиссия, Жапония қор нарығының Қаржы жүйелерін
диллерлер ассоцациясы реформалау тьуралы заң
1993 ж.
Қор нарығын біріңғай басқару үлгісі
Ұлыбритания Қаржылық қызмет көрсетуді басқаруКомпаниялар туралы заң
органы (The Finansical Services 19851986 жж., Бағалы
Authory, FSA) қағаздар туралы заң
(инсаудерлер туралы
заң) 1985 ж.,
Қаржылық қызмет көрсету
туралы заң 1986 ж.,
Англия банкі туралы
заң 1998 ж.
ескертулер: 1) кесте [27] әдебиет мәлңіметтері негізінде құралған.
2) Ұлыбританияда т.б. жаңадан өзгертулер
енгізілген
Еліміздің бағалы қағаздар нарығының epeкшелігi-кіші және жалпы
жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке
инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның
нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік
тәжірбие дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік
(монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттерің бағалы
қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан
еліміздігі экономикалық өзrеpic әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар
нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының
құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы
мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі яғни немесе
нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.
Бағалы қағаздар нapығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
- нapықтa акционерлік капитал үлгісінің көптiгi;
- үлестік бағалы қағаздардардың қарыздық қағаздардан көптігі;
- өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
- нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нapығының нapықтық
үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
Бірінші өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен
aқшa-ол "арзан" aқшa өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру
- өндіpіcті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де,
онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешедi.
Екінші әлі көп yaқытқa дейін еліміздің нарығында өндіріс саласын өз
активтері мен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды.
Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты
кәсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Үшінші саясат факторы — дүниежүзіндегі сияқты, елімізде бос ақша
көздерінің нeгiзri иесі – халық. Жекеменшіктендіру купондары apқылы әрбір
адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқын жүзеге асыру-бүгінгі
кездегі ең кезекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).
Сонымен Қазақстанның қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының
үлгісіне факты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына
уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін.
Жалған (алдамшы) капитал деген – қосымша құнның бір бөлігін дивидент
немесе процент ретінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің
титулық бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да
түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды жалған капитал деп атауға
себеп болғандар мыналар:
Біріншіден, табыс көзі – тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік капиталмен тікелей байланысты. Өнім өндірістен айналымға
түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан
табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады.
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептейтін себебі оларды
сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалар
ирроцианалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың бағасы
капиталға сұраныс пен ұсыныстың арқасына және бағалы қағаздарды сатудан
түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады. Капиталға сұраныс оның
ұсынысынан жоғары болса және одан түскен табыстың мөлшері де жоғары болса
оның жалған капиталдың бағасы оған тура пропоцианалды кемді.
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмі келесі бағытта
жүзеге асады:
1.Мемлекет бағалы қағаз нарығын реттеп, ұйымдастыратын заң жүйесін
қабылдайды. Бұл заңдар:
- акционерлік қоғамдардың қалыптасу тәртібін анықтайды және
реттейді;
- бағалы қағаздарды шығару тәртібін және акцияны шығаруға рұқсат алу
түрлерін анықтап реттейді;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардан түсетін пайдаға салық
кeciмдepiн реттейді;
- биржаның қызметін және бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар
түpлepiн анықтап реттейді.
2.Мемлекет мекемелері нарық субъектісі ретінде бағалы қағаздар
рыногына шығады.
Қаржы ресурстарын жинау үшін мемлекет облигациялар, қазыналық
міндеттемелер (қысқа мepзiмдік облигациялар) сияқты бағалы қағаздарды
айналымға шығарады.
3.Ұлттық банктің ақша-несие саясаты арқылы бағалы қағаздар
рыногына ықпал жасайды. Басқаша айтқанда, қор рыногындағы жағдай
айналымдағы ақша көлемін реттеумен және несиені қолдау саясатымен тығыз
байланысты. Ақша массасын қысқа мерзімде реттеу үшін Ұлттық банк қазыналық
міндеттемелерді сатады және қайта сатып алады. Бағалы қағаздардың бұл
түрін коммерциялық банктерден басқа ipi фирмалар, зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары сатып алады. Облигацияларды сатып алғанда олар
көбіне чек түрінде төлейді. Ұлттық банк бұл чектерді төлеуге коммерциялық
банкке ұсынады, сондықтан олардың төлем қорлары белгілі сомаға қысқарады.
Бұл облигацияларды Ұлттық банк сатып алғанда коммерциялық банктердің
резервтері өседі. Нақты экономикалық жағдайға байланысты мемлекеттік
қағаздар сатылады немесе сатылып алынады. Мысалы, елде жұмыссыздық
деңгейі жоғары болса, онда банк ашық рынокқа шығын мемлекеттік қағаздарды
көптеп сатып алады және сонымен бipгe резервтерін арттырады. Бұл өз
кезегінде ақшаны арзандатады, несие алу жеңілдейді, іскерлік
белсенділігі артады, инвестиция өсіп, жаңа жұмыс орындары ашылады.
Бағалы қағаздар рыногына Ұлттық банктің есептеу пайызы ықпал етеді.
Ұлттық банк басқа банкілерге несие бере алады. Бұл міндеттемелерд есептеу
деп аталады. Есептеу кeліciмін, яғни қарыз төлемін төмендетіп Ұлттық банк
міндеттемелер eceбiн қолдайды, оны көтеру ставкасы жоғарлаған күні
пайыз өседі, ал акциялар мен облигациялар курсы төмендейді және керісінше,
есептеу монополиясы төмендегенде акциялар мен облигациялар бағамыөседі.
Міндетті резерв қорларының нормасы да бағалы қағаздар нарығына
әсер етеді. Банк несиені тез қысқарту үшін міндетті резерв нормасын
өсіреді. Ал егер несиені кеңейту қажеттілігі туындаса, банк
резерв мөлшерін қысқартады.
Несие кеңейгенде қарыз пайызы төмендейді, ақша алу
жеңілдейді. Осындай ic әрекеттің нәти жесінде, акциялар мен
облигациялардың пайызы банк пайызынан жоғары болса, олар күрт көтеріледі.
Резерв нормасы өскен болса, ақша алу қиын дайды, қарыз пайызы
өседі, ал акциялар мен облигациялардың төлем пайызы төмен болса күрт
төмендейді.
Банк резервтерін өзгерту қаржы саясатының өте қуатты құралы екені
белгілі. Сондықтан, банк міндеттемелерді есептеу және қысқа мерзімдік
облигацияларды сату сияқты емес, резерв нормасын өте сирек екі-үш жылда бip
рет ғана өзгертеді.
Ұлттық банктің бағалы қағаздар рыногына ықпал жасау жолымен акцияларды
сатып алуға, несие беруге де болады. Мысалы, АҚШ-тауар Федералды
резерв жүйесі акция сатып алушылар үшін міндетті түрде өз қорынан төленетін
қаржы мөлшерін белгілейді ал қалған соманы олар несие арқылы төлей алады
екен.
Бағалы қағаздар рыногына мемлекет бюджетінің тапшылығы да әсер етеді.
Бюджет тапшылығын толтыру мақсатында мемлекет облигациялар шығарады.
Осыған байланысты мемлекет қарыз пайызының төмен болуына мүдделі. Банк
пайызы төмен болғанда, мемлекеттік қағаздарды арзан пайызбен
орналастыруға болады. Пайыз мөлшерін төмендету үшін айналымдағы ақша
массасын арттыруға тура келеді. Ал бұл болса, жоғары пайызбен шығарылған
акциялар мен облигациялардың курсын өcipeтiн болады.
Банкілердің, корпорациялардың және тұрғындардың қолында өзгермелі
пайызды облигациялар өте көп жиналған жағдайда мемлекет қарыз бойынша
пайыз деңгейін төмендетіп ұстап тұру үшін жеңіл несие алу саясатын
жүргізеді. Мұндай әрекет бунның алдында келтірілген жағдайда ұқсас,
жоғары пайызды акциялар мен облигациялардың курсын көтеруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы батыс елдерінің бірқатар қаржы инвестициялық
құрылымдары мен келісімге келіп, өзінің орта мерзімдік облигацияларын
Еуропада орналастырды.
Қазақстанда бағалы қағаздар рыногы толыққанды дамып, жоғары деңгейде
қызмет eтуi үшін ұллтық өндіріс пен ішкі ұлттық рынок жүйесін тереңдету
қажет. Қазақстан экономикасының өндірістің құрылымының одан әpi жетілуі
тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмылдырып,
экономиканың нақты секторына жұмсауды қажет етеді. Одан қорларды
инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің мүмкіншілігін
нығайтып, олардың салымшыларға беретін сақтандыру кепілдіктерін жоғары
деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы және оның тиімді жұмыс жасауы
Қазақстандағы ұлттық капитал мен табыстардың өсіп шоғырлануына тікелей
байланысты.№3,77бет
Сонымен, бағалы қағаздар нарығы ұлттық экономиканы одан әpi
дамытуда қолданылатын өте қуатты да икемді құрал екені белгілі.
Қазақстанның болашағы, әлеуметтік-экономикалық дамуы, өзінің қолындағы
табиғи ресурстары мен байлығын дұрыс та ұтымды пайдаланып, іске асыруына
байланысты болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығын (БҚН) дамыту тұтастай алғанда мемлекеттiң
экономикалық және әлеуметтiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн қажеттi
алғышарт жасауға ықпал етедi. Бұдан басқа, белгіленген шаралар өтімді
бағалы қағаздар тізбесін кеңейтуге, корпорациялық басқаруды, эмитенттердің
және БҚР-ның басқа да қатысушыларының ақпаратты ашу тәртібін жетілдіруге
ықпал етеді.
Мемлекеттік қарыз алу және акциялардың мемлекеттік пакетін басқару
тәртібін жетілдіру, халықтың инвестициялық мәдениетiнiң деңгейiн арттыру
жөніндегі шаралар өткізіледі. Бағдарламада Қазақстанда сертификатталған
халықаралық инвестициялық талдаушылардың келуiне қажеттi жағдайлар жасау,
инвесторлардың құқықтарын қорғауды жоғарылату, бағалы қағаздар рыногына
қатысушыларды қадағалау мен реттеудiң тиiмдiлiгiн арттыру көзделеді.
Болжанып отырған кезеңге арналған саясат мынадай мәселелерді шешуді
қамтиды:
- кредиттік рейтингтік бағалауларды, оның ішінде бағалы қағаздардың
листингі және институционалдық инвесторлардың активтерін инвестициялауға
қойылатын талаптарды белгілеу кезінде қазақстандық ұлттық уәкіл бойынша
қолдануды кеңейту;
- бағалы қағаздар рыногының бірқатар индектерін әзірлеуін қамтамасыз
ету бойынша ақпараттық және талдамалық агенттіктермен жұмыс;
- дефолт жағдайына бағалы қағаздар рыногы лицензиаттарының жекелеген
тәуекелдерді еркін сақтандыруын ынталандыру;
- бағалы қағаздар рыногының лицензиаттарын бағдарламалық техникалық
қамтамасыз етуге және бағдарламалық қамтамасыз етуді сертификаттауға
қойылатын талаптарды әзірлеу;
- сауда-саттық ұйымдастырушысының, орталық депозитарийдің, оның ішінде
номиналды ұстаушылар мен тіркеушілердің ақпаратты резервтік көшіру және
сақтау жүйесіне қойылатын талаптарды белгілеу.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының үнемі өсіп отыратын инвестициялық
әлеуеті, сондай-ақ қаржы рыногының өзге де қатысушыларының инвестициялық
белсенділігінің артуы Қазақстанның бағалы қағаздар рыногын серпінді
дамытуға қолайлы әсер етеді.
Агенттік бағалы қағаздар рыногын реттеуді халықаралық стандарттарға,
ЕурАзЭҚ, БЭК, ШЫҰ, өзге де халықаралық ұйымдар шеңберінде тиімді біріктіру
талаптарына сәйкес келтіру жөніндегі іс-шараларды өткізеді. №7
Сонымен, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамытудың
2009-2010 жж. арналған бағдарламасы қазір жүзеге асырылуда. Бағалы қағаздар
нарығының дамуы күрделі экономикалық кезеңнен өтіп жатыр. Бүгін көптеген
факторлар бағалы қағаздар нарығының толығымен дамуына әсер тигізеді деп
ойлаймын.
Қазіргі кезде Республикада бағалы кағаздар нарығы қалыптасу шағында.
Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін
толтыру максатында мемлекет бүрынғыдай ақша белгілерін шығармай, оның
орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың жэне
жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы
кағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және
элеуметтік-психологиялык мэселелер баршылық.
Экономикалық мәселелерге:
• нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
• нарықты дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің
жоқтығы;
• заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
• салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
• бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық
негізінің аздығы;
• нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман
кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен
деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы
кағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінен және өздерінің уақытша бос
ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының
жоқтығынан туындайды.
Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық
комиссияның осы іспен шұғылдануға рұхсат берген Оқу орталықтары дайындаған
болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес
құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық
комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері жэне хатшысы болып
бағалы қағаздар нарығын реттейтін Бас басқарманың мамандары кірген. Оқуды
ойдағыдай бітіріп, мамандық туралы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай
адам брокерлік, дилерлік іспен айналысуға құқық алып, қызмет атқаруда.
Әлемдік нарык тарихында бағалы қағаздар нарыгының негізгі үш үлгісі
(моделі) бар. Олар:
I. Банктік үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы
банктер қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда,
Белгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен
мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банктер өз міндетіне алады.
II. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі - онда бағалы қағаздар
нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес
мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, ¥лыбританияда, Малайзияда,
Пакістанда, Сингапурда). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы
демократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың
ақшасы. Ол - банктен алған ақшаға қарағанда - арзан ақша.
III. Аралас үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі аркылы қаржы
қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі-мүлікті
кіші және жалпы жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын
өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын
қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан
жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында
жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік
мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына
әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік
бейімделген багалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық
бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік
берген жөн. Дәл осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес
үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер молшылық.
Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
1. Нарықта акционерлік капитал үлесінің көптігі;
2. Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;
3. Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
4. Нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін
таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін ақша-
арзан ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру -
өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердін де, онда
қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.
2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз
активтерімен (қаржысымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар
болмайды деген болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы
жекеменшіктендіру аркылы халықты кэсіпорын басқаруға тарту жақын
арада бұл механизмді пайдалануіа мүмкіндік туғызады.
3. Саясат факторы – дүние жүзіндегі сияқты Қазақстанда да бос ақша
көздерінің негізгі иесі - халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру
купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын
жүзеге асыру ( халықтың социалистік менталитетін есептегенде) - бүгінгі
кездегі ең өзекті саясат.
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында калыптасып келе жатқан бағалы
қағаздар нарығының үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы
қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі
қажет.
Кесте 8 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы жеке тұлғалар
арасындиа ең белсенді сатылатын бағалы қағаздар
2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл
Ең белсенді ҚазМұнайГаз АҚ ҚазМұнайГаз АҚ ҚазМұнайГаз БӨ
сатылатын ҚазақтелекомАҚ SAT Company АҚ
акциялар Қазақстанның халықБанк Центр Кредит БТА Банк АҚ,
жинақ банкіАҚ АҚ Қазақстанның халық
жинақ банкіАҚ
Ең белсенді БТА Банк АҚ, Қазақстандық Kazcat АҚ, VITA
сатылатын БатысТранзит АҚ, ипотекалық компанияАҚ, Орда Кредит
облигацияларДосжан темір жолыИҰ АҚ, Қ Д Б і Кредиттік
АҚ Kazcat АҚ, ,Қазақтан Даму
VITA АҚ, Орда Банкі АҚ
Кредит Кредиттік серкітестігі ЖШС
компания,
Қазақтан Даму
Банкі АҚ
Ең белсенді МУИКАМ МЕУКАМ МЕОКАМ
сатылатын
мемлекеттік
бағалы
қағаздары
Жеке 4 745 6 485 8 251
тұлғалары
шоттарының
саны
дерек көзі: www.kase.kz
Қазақстан өз қаржы жүйесін дамытпай, экономиканың нақты секторында
табыска жетуі мүмкін емес. Бұл ретте 2003 жылғы 4 шілдедегі Қаржы нарыгы
мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу жэне қадағалау туралы Қазақстан
Республикасынның Заңына сәйкес кұрылған Қаржы нарығын және
қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау Агенттігі қаржы жүйесін жетілдіру
жөнінде бірсыпыра жұмыстар атқарғанын айтқан жөн. Солардың кейбіріне
тоқталар болсақ, банк секторында банк топтарын кадағалауды және реттеуді
одан әрі дамыту мақсатында Агенттіктің Шоғырландырылған қадағалау
тұжырымдамасы бекітілді.
Операциялық және несиелік тәуекелдерді ескере отырып, төлем
қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін бағалы
қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары капиталының жеткілікті нормативі
қайта қаралды.
Қазақстанда ұжымдық инвестициялау нышандарының дамуын жетілдіру және
ынталандыру, жеке инвесторлардың қаражатын жұмылдыратын инвестициялық
қорлардың пайда болуы үшін Инвестициялық қорлар туралы заң қабылданды.
Сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы қызметінің стандарттарын белгілеу,
корпоративтік басқаруды жақсартуға арналған ынталандыру шараларын пайдалану
және тәуекелге барынша бейім қаржы нарығының сегменттерінде қадағалау
ресурстарын шоғырландыру үшін өзгертілген және толықтырылған Бағалы
кағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданып,
оның негізінде Агенттік Бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2005-2007
жылдарға арналған бағдарламасын бекітті.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, салымшылар мен
алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ мерзімді ішкі инвестициялар көзі
ретінде зейнетақы активтерін тиімді басқаруды жетілдіру мақсатында
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы қабылданды. Несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Анықтамалар мен қысқартулар
Кіріспе
1 Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні, қағидалары және
оған әсер етуші факторлар
1.2 Бағалы қағаздар нарығының құрамы және атқаратын
қызметтері
1.3 Бағалы қағаздар нарығының шетелдік тәжірбиесінің
қалыптасуы мен функциялары
2 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму перспективалары
2.1 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
дамуын талдау
2.2 Бағала қағаздар нарығын реттейтін жуйелер
2.3 Бағалы қағаздар нарығы құрылымының қазіргі жағдайы
2.4 Бағалы қағаздардың даму болашағы
3
3.1 Қор биржасы оның қызметі
3.2 Трансакциондық шығындарды есептеудің рейтингтік әдісі
3.3 Биражалық операциялар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономикаға көшкеннен бастап, бағалы
қағаздар нарығының дамуы өз алдына заңдылық бола бастады. Мемлекеттің
экономикалық жүйесінде қор нарығы басты рөл атқарады, экономикадағы бос
ақшаны қалыпты ұстап тұрады. Бұл функцияны қалыптастыру бағалы қағаздар
нарығының инфрақұрылымының түріне байланысты.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын және механизмін зерттеу,
оның қордағы алатын орынмен дамуына негізделген. Осы жағдайда жетекші шетел
мемлекеттерінің тәжірбиесіне сүйенсек, экономиканы қайта қалыпқа келтіру,
инвестициялық жағдайды жақсарту үшін бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымын жетілдіру керек.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының жағдайы, мемлекеттің нарық
жағдайына, оның айналымына, қолданылатын құрылғыларымен тікелей
байланысты. Осыған қарамастан инфрақұрылымды негізгі екі бағытқа бөлуге
болады: бағалы қағаздар нарығының басқару тәуекелділігі және жасалатын
операциялардың шығындардың төмен болуы.
Бағалы қағаздар нарығынының инфрақұрылымы құқұқтық ережелерді қатаң
сақтау және инвесторладың бағалы қағаздар нарығында қызығушылығын
жоғалтпау, қалыпты корпорациялық басқару, керекті мәліметтерді беру, бағалы
қағаздармен келісім шарт жүргізу, бағалы қағаздармен ақшалай есеп айырысу,
өз құқығын тіркеу, қор нарығында жұмыстың дұрыс жүргізілуін қадағалау.
Бұның барлығы бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының териялық мазмұны,
осыған байланысты бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын түбегейлі
зерттеуді талап етеді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымының дамуы және оның дамуының кедергілері басты мәсселе.
Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, Қазақстандағы
бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының теориялық - әдістемелік даму
жолдарын қарастыру, оның механизмінің қалыптасуына ғылыми-тәжірбиелік
ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасы
Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қазақстан Республикасының Қаржы
нарығы мен Қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі, Қаржы
Министрлігі, Ұлттық Банк және KASE Қазақстанның қор биржасының бағалы
қағаздар нарығында атқаратын қызметтері.
Зерттеу кезінде мынадай сұрақтарға жауап іздетік:
- Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының механизмін талдау.
- Қазақстандағы және шетел мелекеттерінің бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымының даму жағдайын салыстыра отырып қарастыру.
- Нарықта Қазақстаннның бағалы қағаздар нарығының арнайы моделін
құрастыру, оны мемлекеттік және өздігінен қадағалануы.
- Бағалы қағаздар нарығының субъектілерінің даму бағыттарын анықтау
- Бағалы қағаздар нарығының ақпараттық – білім беру жолындағы
кемшіліктерін талдау
- Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының даму жылдамдығын
жақсарту жолдарын қарастыру
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік
қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет
көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының
нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер –
еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы
өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі
бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра
алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын
толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде ќайта құру олардың инвестиция
тартудың ең бір тиімді механизімдерінің бірі – акция, облигация шығаруды
пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың
барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті
мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең
экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық
жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де
қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғары
білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе нақты көмекті
қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге
болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың
кепілі. Менің, жазып отырған рефератымның негізгі мақсаты – бағалы қағаздар
нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның жоғарыда
аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын
көрсету және бағалы қағаздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен қосымша
үлестерді есептеу.
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық
қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген
қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы,
өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді
құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы
қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы
міндеттемелері – экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шетеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90–шы жылдардың басында құрыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны
одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері–халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі
өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық
өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан түрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
1) Айналымдағы қолма-қол ақша нарығы.
2) Несие капиталының нарығы.
3) Бағалы қағаздар нарығы.
Үш нарықтың ішінде бағалы қағаздар нарығын қарастырайық. Қазіргі кезде
егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы
үйренген әдіс - ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай, оның орнына
мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару
органдары да дәл осы жолды пайдалануда.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез келген саласының өз қажетіне
ақша қорын алуына жол алуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни
кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені
банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар
нарығын өрістетуге мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
өзгешенеледі. Ол өзгеше тауар — бағалы қағаздар. Олар біріншіден меншік
белгісі, екіншіден қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бағалы қағаздар ақша
капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін "символы"
болғандықтан оны "қордың құндылықтары" болып та есептеледі. Себебі тек сол
құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуде немесе сол
құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаз
нарығы капитал нарығының яғни ақша және басқа материалдардың құндылықтардың
нақты қызметін көрсетеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада
күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі.
1. Бағалы қағаздар нарығының теориялық негізі
1.1 Бағалы қағаздар нарығының, мәні, қағидалары және оған әсер етуші
факторлар
Нарықтық инфрақұрылым өз алдына әртүрлі шаруашылық механизмі
бөлшектерімен байланыса келе тұтастай нарықтық экономиканы құрайды.
Инфрақұрылымды экономикалық зерттеу, экономиканы ілгерілендігу мақсатында
жасалған. Әртүрлі шетел экономикасының даму тарихы мынадай қорытындыға алып
келеді, экономиканы қайта құру үшін, инфрақұрылымның әртүрлі бөлімдерін
бірге дамуын қалыптастыру қажет. [1, б.8]
Инфрақұрылым термині ХХ ғасырда 50-ші жылдардың басында (НАТО)
Солтүстік Атлантикалық Союзға қарулы күштер нысандарын салу кезінде
дайындалған экономикалық талдауда алғашқы рет қолданған. Содан бері батыста
инфрақұрылым саласы, экономикалық матералдарды дамытуда қолданылып келеді.
Сонымен қатар инфрақұрылым – кезкелген экономикалық жүйенің компоненті.
Негізінен инфрақұрылым термині - ішкі экономикалық жүйенің іргетасы,
негізі.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көше бастағанда өз алдына
экономикалық инфрақұрылымынды құру міндеттелді.
Нарықтық инфрақұрылым табиғатын өзгертпейді, ол айырбастаушылық және
әртүрлі эконмикалық қорларды, тауар айналмын адамзаттың қалыпты өмір сүруін
қамтамасыз етеді.
Инфрақұрылым негізі адам өміріне қызмет көрсету, бұл материалдық
саланы ажыратуға көмегін тигізеді. [2. б.22]
Бағалы қағаздар нарығы (әрі қарай БҚН) және нарықтың басқа түрлері
күрделі ұйымдастырушылық – экономикалық жүйені құрады. Бұлардың элементтері
бір бірімен тығыз байланыста болады. Нарықтық экономиканың басты
элементтерінің бірі бағалы қағаздар нарығы, ол нарықтың инфрақұрылымының
бір бөлігі.
Я.М.Миркин бағалы қазадар нарығын көп тауарлы, айрбастаушылығы мол
нарытқтық экономиканың тауар айналымына, күрделі ақпараттық техникалық,
қымбат жұмыс күшін, шекаралық тасымалдау, бәсекелестік, сонымен қатар бұл
нарық көп қаржыны талап етеді. [3,б.27.]
Қазіргі таңда, отандық экономика әдебиеттерінде БҚН туралы мәліметтер
өте аз, себебі мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу қарқыны әлсіздеу, даму
үстінде. Сол себепі БҚН инфрақұрылымы негізінен аз дамыған.
Рессей экономисті В.Д.Огурцов латын сөзінен алғанда infra сөзін
ішінде деп аударған, құрылымдық жүйенің бір бөлігі. [4, б.18]
В.Д.Огурцовтың дәледегеніндей, бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымы
ерекше экономкалық көрініс, нарықтық эконмикадағы бағалы қағаздар нарығы
инфрақұрылымы тығыз байланыста. БҚН – дағы шындық, инрфқұрылым қор
субъектісі әр қайсысы өз міндетін атқарады, экономикалық қатынасқа түседі,
осының арқасында бағалы қағаздар қозғалысы байқалады. [ 4,б.63]
Салыстыру мақсатында басқада қор инфрақұрылымы туралы пікірлерді
А.Н.Лякиин және А.А.Лапинскас Рессей экономистерінің пікірінше, нарық
қорының инфрақұрылымы қабылданған мөлшер мен ережелерге және бағалы
қағаздардың қызыметін жүзеге асратын техникалық қызметтерден тұрады.[
5,б.122]
“Қор нарығының инфрақұрылымы инвесторлар мен эмитент арсындағы
байланысты нығайтады, инвесторлардың ақша айналымын және қаржы ағымын
бағалы қағаздар эмитентін иемденуге үлкен үлес қосады ” – А.А.Килячков және
Л.А.Чалдаев Рессей атақты экономистерінің пікірінше. [6, б.36]
Ресей экономисті Н.Г.Кузнецов инфрақұрылым туралы төмендегідей пікір
айтады: қор нарығы инфрақұрылымы қор нарығы субъектісімен бағалы қорды
айырбастау процессінде туындайтын эквивалент [ 7, б.185.]
Ресей экономисті С.В.Ветловтың пікірінше, қор нарығының инфрақұрылымы
өнеркәсіп ұйымы мен технологияның арсындағы қарым қатынасты жақсару,
тәуекелділік жағдайын төмендетіп, бағалы қағаздарды сату мен сатып алудан
туратын күрделі процесс [ 8, б.29-30.]
Біздің ойымызша жоғарыда айтылған бағалы қағаздар нарығының
инрфақұрылымы туралы ой – пікірлер жеткіліксіз. Бағалы қағаздар нарыңының
инфрақұрылымына әсер ететін факторлар, оның түрін, нарықтық инфрақұрылым
институтын анықтайтын дәлелдер жеткіліксіз.
Бағаны анықтауға кеткен шығындар, бизнес пен келісім шарт, шаруашылық
келісім шарттар, олардың орындалуын қадағалау т.б. трансакциялық
қызметтерді жүзеге асырады. Экономикалық субъектілерді функциялау,
трансакционды шығындарды қысқарту мен оның жұмыстарының жемісті болуына
тікелей байланысты. [9, б. 13-14]
Трансакциондық экономика жағынан қазақстандық экономист – ғалымдары
Е.У.Темирханов және А.Р.Сейфуллин облыс қорларының инфрақұрылымын
зерттеген. Е.У.Темірхановтің пікірінше бағалы қағаздар нарыңының
инфрақұрылымы: қор нарығының инрфақұрылымының астарында нарық институты
құралса, қор келсісім шарты мен оның іске асуына кеткен шығын мөлері аз
болмақ [10, б.24].
А.Р.Сейфуллин өз десертациясында мынадай түсініктеме береді: жалпы
бағалы қағаздар нарығының негізгі элементі – инфрақұрылым болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының ішіндегі институт жүйесін, бағалы қағаздар нарығы
трансакциясының қызыметін жандандырады. [ 9,б.35.]
А.Р.Сейфуллиннің пікірінше негізгі мақсат инфрақұрылымды құру бағалы
қағаздар нарығына жасалған келісімдер экономикалық шығын. Бағалы қағаздар
нарығына құралған келісім шартқа қатысқандар арсынадғы жағдайды ұстайды, ал
мемлекет оның жұмысын қадағалап тұрады.
Тарнсакциондық шегерімге тоқталайық, 1991 жылғы Нобель сыйлығының
Лауреаты аммерикандық экономист Р.Коуз негізін салған.
Трансакциондық шегерім тікелей аударғанда келісімдердің шығынын
азайтуға , ұйымның жалпы шығынын қоспағанда жасалатын шегерім. Оны
өндірісте есептемейді. [11,б.191].
Р.Коуз өзі дәлелдегендей, нарықтар институттардан тұрады, айырбас
процесін жеңілдету яғни, трансакциондық айырбасты шегеруді жеңілдетеді
[12,б.23.]
Американдық О.Уильямсон трансакциондық шегерімді келісім шартқа дейін
және келісім шарттан кейін деп бөледі. [13,б.23].
Келісім қорытындысының бөліммдерін: контингент табу, ой – пікірдің
түйісуін, келсімнің рәсімделуін орындау. Осы бөлімдермен келісе отырып
кесте 1 трансакциондық шегерімдердің класификацтясы көрсетілген.
Трансакциондық шегерңмдердің классификациясы мынадай контрагенттерден:
a) Жекеменшікке алу төлемақылары (тіркеу, лицензиялау)
b) Қаржылық интелектуальды байлықтарды төлеуге қол жеткізу(қол жеткізу)
c) Индевидттің жеңілдіктер алу шегерімі
d) Келісім шартты қорытындылау, серіктетер туралы мәліметтер жинау, өзі
туралы мәліметтер тарату, келісімдерді рәсімдеу (қызметкерлерді
жұмысқа алуда жатады);
e) Жеке өзінің құқығын қорғау шегерімдері
1) Аудиторлық тексерімдер, заңды азаматтарға консультатция беру
2) Соттық және арбитражды шығындарды төлеу
3) Қарауыл және қауіпсіздік жағдайында төлемдер
4) Операциялар шығындарын шегеру (салыққа және қолданыстарды
жаңаландыруға кеткен шығындар)
Кесте 1 – Трансакциондық кедергілердің классификациясы
Кедергілер ex ante Кедергілер ex post
Ақпараттарды іздеу кедергілері: Келісімнің дұрыс жүргізілуіне
жұмыс жүргізуге ыңғайлы серіктес кеткен шығын
іздеу
Келіссөз жүргізуге кеткен шығындар Арнайы және өз құқықтарын қорғауға
кеткен шығындар және келісім шарт
жасаған кездегі шыққан шығындар
Кедергілер мөлшерлері тауарларды Келісім шарт жасаған кездегі үшінші
сату кезінде жасалатын келісім шарт адамның шығаратын шығындарынан
кезіндегі шегерімдер сақтандыру
Заңды тұлғалардың жасаған келісім
шарттарына шыққан шығындары
ескерту кесте [14, б.14] әдебиетіне сәйкес жасалған
Нарық субъектілерінің тарансакциондық шегерімі бизнес ұйымдарымен
келісім шарт жасауға байланысты шегерімдер болып табылады. Трансакциондық
шегерімнің көлемі нарықтың деңгейіне байланысты. Нарық шағын немесе оған
қалыптасушылардың саны аз боласа, ақпараттар жеткіліксіз болған сайын
трансакциондық кедергілер көп болады. Сонымен қатар трансакциондық шегерім
нарық институтының сұранысына да байланысты. Трансакциондық кедергілер
мөлшері көп болса, институцияналды сұраныста көбейеді немесе керісінше.
Мысалы, арбитражды институты нарықта тапшы болса, кедергілер көбейіп,
келісім шарт немесе қосымша кіріс пен шығыста көп болады [13,б.59.]
Трансакциондық кедергілерді есептеу қиын, біріншіден олар жеткіліксіз
айқындалған, екіншіден трансакциондық шегерімнің статистикасы болмайды
О.И.Улямстың пікірінше турасын айқында, трансакциондық шегерімдердің
теориялық аппараты әліде қарпайым, ол әлі де толыққанды жетілдіруді талап
етеді [13, б.21].
Сондықтан да, трансакциондық шегерімнің теориялық аппаратын тәжірбиеде
қолдану үшін әр бөлімін мұқият қарастыру керек.
Инфрақұрылым нарықпен бірге дамиды. Келісім шарт аз жасалса, нарықта
инфрақұрылым қымбаттай түсуі мүмкін. Бағалы қағаздарды сату мен сатып алу
бизнестіңөздігімен және осы бөлімнің стандартымен трансакциондық
шегерімдердің көмегімен бзнесті қаржыландыру жасалады. Трансакциондық
шегерім тек тікелей шығындарды ғана құрамайды, серіктестіктерді табу,
құжаттарды рәсімдеу, келісім шарт жасау т.б. кеткен шығындарды, яғни жанама
шығындарға келісім шарттың дұрыс жүргізілуін, төлемдер жасаудан бас тарту,
жалған құжат, төлем ақының кешіктірілуінен пайда болатын шығындарды
құрайды. Бағалы қағаздардың дүние жүзінде дамуы, нарықтың қатысушысыларына
тәуеклділік жағдайымен кездесуге тура келеді. Бұл тәуекелділік бағалы
қағаздар нарығының инфрақұрылымы арқылы реттеледі. Бағалы қағаздар -
тауарлардың күрделі түрі, белгілі бір тәуекелділікті талап етеді. Бағалы
ұағаздар нарығының шеберлері бағалы қағаздарды сату және сатып алу
қызметтерінде тәуеклділіктің мөлшерін төмендете алады. Қаржылық құралдардың
түрлері және өсу саны бағалы қағаздар нарығының инвестициялық қаржы
серіктестіктерінің негізгі қызметіне мыналар жатады:
- инвестициялық тәуекелділік немесе оның жекеше санаттары;
- инвестициялық шешеімдерді қабылдау;
- ақпараттарды жинау;
- инвесторды сақтандыру тәуекелендіру.
Дұрыс ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар қызыметі, міндеттерін дұрыс
орындай алмауынаң әсерінен әртүрлі даму сатысының кезіңде тәуекелділікті
бастан кешуі мүмкін.бағалы қағаздар нарығының жасампаздығын сақтандыру,
ақпараттардың жеткіліксіздігі, бағаның тұрақты болмауының әсерінен осындай
жағдайларға кездеседі.
Орташа ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығының түрлері -
инфрақұрылым тәуелелділігі бойынша инвестормен тәуекел шығынын өтей алмай
салық салу салдарынан кездей соқ өзгерістерге немесе бағалы қағаздар
нарығының қызметтері дұрыс жүрмеуі мүмкін.
Инвестор, бағалы қағаздар арасында кездесетін тәуекелділіктерді
болдырмау үшін қаржы нарығындағы келісім шарттарды қатаң қадағалап, әр
тарап өз міндеттерін дұрыс орындауын қадағалау керек.
Инфрақұрылым тәукелділігі:
- жекелеген инфрақұрылым түрінің тәукелділігі;
- тәуекелділікті ұйымдастырудың жауапкершілігі;
- келісім шарт жасауға қатысушылардың шығын төлеуге деген
жауапкершілігін алуы.
Жоғарыда айтылған бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымына
айтылған пікірлерге , біздің көз қарасымыз:
Бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымы - қызымет көрсету
айналсы, қаржылық құралдары бар, негізгі бағыттталған қызметі ережелердің
орындалуын қамтамасызх ету, технологиялық ережелердің орындалуын, бағалы
қағаздар минимальды трансакциондық шегерімдердің және бағалы қағаздар
нарығы инвесторларының тәуекелділігін төмендетуді көздейді.
Бағалы қағаздар нарығы құрылымы ережелердің орындалуын қатаң
талап етеді. Мысалы, 1-ден бағалы қағаздар нарығын пайдалана алады, 2-ден
өзіне тәуекелділікті алады, 3-ден ережелердің орындалуын қадағалайды.
Шаруашылық механизімін зерттеген Ресей экономисті Ю.М.Осипов
бқл потенциялға өзінің Шаруашылық механизімі теорияларының негіздері
атты кітабында, механизм дегеніміз – тек үйлесімді ғана емес, ол күрделі
ұйымдастырылған жүйе. Ұйым – эманаця механизмі оның өкілі кез келген немесе
өте қарапайым ұйым акті – механизм акті және өз алдына механизм болып
табылады.
Механизм үнемі бір тұтас, механизм жүйе және оған элементтердің
барлығы тұтастай бір құрылым болып табылады. Ұйымдастырудың барлығы
механизмге жатады. [16, б.22.]
Механизмді сипаттап жазу үшін, ұйым: оның және оның механизімін
ашу керек. Ф.И.Гумеров шаруашылық механизміне экономикалық форма,
функциялық және бірлесіп жүйе қабатын құрайды. Осылар арқылы тәжірбиие
құралады. Сондықтан да шаруашылық механизмі туралы ғалымдар оны мжекеменшік
механизмі деп, экономикада қолданылатын заңдылықтар механизмі дейді.
[17,б.4].
Грузин экономисті М.И.Гвемиссанишаруашылық механизмінің элементтерінің
мазмұны қарапайым болса, ұйымды алып жүре алмайды дейді. [18, б,11.]
Ресей экономисті Ю.Г.Добрин және Ф.С.Наточиев Шаруашылық
механизмін күрделі диалектика - дейді. Күрделі ұйымдық жүйе, жүйелермен
байланысты экономикаға тікелей әсер етуші [19, б.16-17.]
Егер шаруашылық механизімінің концепциясын бағалы қағаздар
нарықта инфрақұрылымды функцияласақ, онда әр субъект қор инфра құрылымының
субъектісі болып табылады. Бұл күрделі ұйымдық жүйе. [16, б.52.]
Нарықтағы бағалы қағаздар инфрақұрылымы – бұл жүйе экономикалық
қатнастар түрлері, оның әр субъектісі қатынас түйіні және қатынас түйіні
және жүйе қатынас түрі. Бағалы қағаздар инфрақұрылымы функциясының механзмі
субъекту – материалдарды, критериі, үрдістерді функциялау әдістері, сонымен
қатар нақты экономикалық қатынастар: келісім шарт, келісім, бірлесу,
өнідру, айырбастау, бөлу, қолдану және т.б. қолдану қажеттіліктерін
жүзеге асырады.
Бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымы – нарықтық ұйымның жүйесі
болып табылады. Негізі бұл механизм нарықта жоқ деседе болады, белгілі бір
объекті заңдылықтарына байланысты. Бағалы қағаздардың субъектісі
инфрақұрылым ішінде. Ресей эконимисті В.Д.Огурцовтің мәлімдеуінше,
инвестиция инфрақұрылымды тоқтадудың өзі экономикалық жүйені қоғам
мүшелерінің қолдану үрдісін шектетеді. [4, б.65].
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымы бүгінгі таңда жетіліп келеді және төмендегідей элементтерден
тұрады:
a) басқарылатын инфрақұрылым, мемлекет тарпынан басқарылатын және өздігінен
басқарылатын, нормативті құқықытық базасына негізі прогрессивті және арнайы
орган жүйесңмен қадағалынатын, заңмен қарастырылатын бағалы қағаздар түрі;
ә) иститутционалды инфрақұрылым - институт қаржыларымен көрсетілген;
1. азаматтардың – құқықтық келісімімен жүзеге асрылатын бағалы қағаздар
нарығы (брокерлер-диллерлер);
1. . бағалы қағаздар нарығын ұстаушылар, сақтаушылар, тіркеушілер;
2. . сақталуын және бағалы қағаздар нарығының портфелін ақша келісім
шартына қосылушылар (кастодиондар);
3. . бағалы қағаздар нарығының портфелінің жеке иелері (бағалы қағаздар
нарығын басқарушылар);
4. . мемлекеттік емес зейнет ақы қорлары (зейнет ақы қорлары компаниялары
немесе ұйымдары, зейнет ақы инвестициясының активін басқару ұйымдары);
5. . бағалы қағаздар нарығы бланкті іске асыру, өндіру, (Қазақстан
Республикасы бір ғана ұйым айналасында Ұлттық банк - Банкнотты фабрика
филиалы арқылы жүзеге асырады);
в) технкалық инфрақұрылым – есепті – депозитті жүйе, негізгі
координациялық жүйе. Орталық депозитарлы және келісім шарт жүйесі, оны
Қазақстан қор бржасы іске асырады;
г) ақпараттық – білім беру инфрақұрылымы – өңдеу, талдау, қаржылық
ақпараттарды тарату, бағалы қағаздар нарығының дәрежесін жоғарлату
жолдарында мамандар дайындау;
Айта кететін жайт, бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымы
тәжірбиеде ақпараттық және кадрлық ішкі құрылыстардан тұрады, біздің
ойымызша, сыларды біріктіру ақпараттық білім беру, оқыту – мәліметтер беру
немесе алу орталықтарын ашып, оған білікті мамандар қызмет жасаса, сонымен
қатар бағалы қағаздар нарығы туралы білімберу орталықтары ақпараттық
жүйелер мен тығыз байланыста болу керек.
ҚР қаржы ұйымын реттеу және Өздігінен реттелетін қйымдар:
қаржылық бақылау агенттігі КАРД,активтерді басқару ассоциясы
Кесте -2 Инфрақұрылымның жіктелуі
Заң, тіркеу, лицензия беру,
нормалар
Нормалар, ережелер, салт, этика
Институциональды Техникалық
инфрақұрылым инфрақұрылым
Ақпараттық-білім беру
инфрақұрылымы
Бағалы Зейнетақы қорлары
қағаздар инвестицияларын басқару
нарығының ұйымы
портфелін
басқару
Американдық үлгі
АҚШ Бағалы қағаздар нарығын және Бағалы қағаздар туралы
биржаға құрылғын комиссия Ұлттық заң 1933ж.,
диллерлер ассоцицясы Қор биржасы туралы заң
1934 ж.
Еуропалық үлгі
Германия Бағалы қағаздар нарығына құрылғынБағалы қағаздарды сату
комиссия Bundesamt fur das туралы заң 1998 ж.
Wertpieren неміс федералды банкі,
(банкті федералды қадағалау
палаталары қарайды) Bundesaauf
sicchsamt fur das kreditwesen
Аралас үлгі
Жапония Қаржы министрі, биржа және Бағалы қағаздар нарығы
бағалы қағаздар ісі жөніндегі туралы заң 1993 ж.,
комиссия, Жапония қор нарығының Қаржы жүйелерін
диллерлер ассоцациясы реформалау тьуралы заң
1993 ж.
Қор нарығын біріңғай басқару үлгісі
Ұлыбритания Қаржылық қызмет көрсетуді басқаруКомпаниялар туралы заң
органы (The Finansical Services 19851986 жж., Бағалы
Authory, FSA) қағаздар туралы заң
(инсаудерлер туралы
заң) 1985 ж.,
Қаржылық қызмет көрсету
туралы заң 1986 ж.,
Англия банкі туралы
заң 1998 ж.
ескертулер: 1) кесте [27] әдебиет мәлңіметтері негізінде құралған.
2) Ұлыбританияда т.б. жаңадан өзгертулер
енгізілген
Еліміздің бағалы қағаздар нарығының epeкшелігi-кіші және жалпы
жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке
инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның
нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік
тәжірбие дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік
(монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттерің бағалы
қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан
еліміздігі экономикалық өзrеpic әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар
нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының
құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы
мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі яғни немесе
нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.
Бағалы қағаздар нapығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
- нapықтa акционерлік капитал үлгісінің көптiгi;
- үлестік бағалы қағаздардардың қарыздық қағаздардан көптігі;
- өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
- нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нapығының нapықтық
үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
Бірінші өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен
aқшa-ол "арзан" aқшa өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру
- өндіpіcті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де,
онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешедi.
Екінші әлі көп yaқытқa дейін еліміздің нарығында өндіріс саласын өз
активтері мен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды.
Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты
кәсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Үшінші саясат факторы — дүниежүзіндегі сияқты, елімізде бос ақша
көздерінің нeгiзri иесі – халық. Жекеменшіктендіру купондары apқылы әрбір
адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқын жүзеге асыру-бүгінгі
кездегі ең кезекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).
Сонымен Қазақстанның қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының
үлгісіне факты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына
уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін.
Жалған (алдамшы) капитал деген – қосымша құнның бір бөлігін дивидент
немесе процент ретінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің
титулық бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да
түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды жалған капитал деп атауға
себеп болғандар мыналар:
Біріншіден, табыс көзі – тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік капиталмен тікелей байланысты. Өнім өндірістен айналымға
түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан
табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады.
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептейтін себебі оларды
сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалар
ирроцианалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың бағасы
капиталға сұраныс пен ұсыныстың арқасына және бағалы қағаздарды сатудан
түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады. Капиталға сұраныс оның
ұсынысынан жоғары болса және одан түскен табыстың мөлшері де жоғары болса
оның жалған капиталдың бағасы оған тура пропоцианалды кемді.
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмі келесі бағытта
жүзеге асады:
1.Мемлекет бағалы қағаз нарығын реттеп, ұйымдастыратын заң жүйесін
қабылдайды. Бұл заңдар:
- акционерлік қоғамдардың қалыптасу тәртібін анықтайды және
реттейді;
- бағалы қағаздарды шығару тәртібін және акцияны шығаруға рұқсат алу
түрлерін анықтап реттейді;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардан түсетін пайдаға салық
кeciмдepiн реттейді;
- биржаның қызметін және бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар
түpлepiн анықтап реттейді.
2.Мемлекет мекемелері нарық субъектісі ретінде бағалы қағаздар
рыногына шығады.
Қаржы ресурстарын жинау үшін мемлекет облигациялар, қазыналық
міндеттемелер (қысқа мepзiмдік облигациялар) сияқты бағалы қағаздарды
айналымға шығарады.
3.Ұлттық банктің ақша-несие саясаты арқылы бағалы қағаздар
рыногына ықпал жасайды. Басқаша айтқанда, қор рыногындағы жағдай
айналымдағы ақша көлемін реттеумен және несиені қолдау саясатымен тығыз
байланысты. Ақша массасын қысқа мерзімде реттеу үшін Ұлттық банк қазыналық
міндеттемелерді сатады және қайта сатып алады. Бағалы қағаздардың бұл
түрін коммерциялық банктерден басқа ipi фирмалар, зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары сатып алады. Облигацияларды сатып алғанда олар
көбіне чек түрінде төлейді. Ұлттық банк бұл чектерді төлеуге коммерциялық
банкке ұсынады, сондықтан олардың төлем қорлары белгілі сомаға қысқарады.
Бұл облигацияларды Ұлттық банк сатып алғанда коммерциялық банктердің
резервтері өседі. Нақты экономикалық жағдайға байланысты мемлекеттік
қағаздар сатылады немесе сатылып алынады. Мысалы, елде жұмыссыздық
деңгейі жоғары болса, онда банк ашық рынокқа шығын мемлекеттік қағаздарды
көптеп сатып алады және сонымен бipгe резервтерін арттырады. Бұл өз
кезегінде ақшаны арзандатады, несие алу жеңілдейді, іскерлік
белсенділігі артады, инвестиция өсіп, жаңа жұмыс орындары ашылады.
Бағалы қағаздар рыногына Ұлттық банктің есептеу пайызы ықпал етеді.
Ұлттық банк басқа банкілерге несие бере алады. Бұл міндеттемелерд есептеу
деп аталады. Есептеу кeліciмін, яғни қарыз төлемін төмендетіп Ұлттық банк
міндеттемелер eceбiн қолдайды, оны көтеру ставкасы жоғарлаған күні
пайыз өседі, ал акциялар мен облигациялар курсы төмендейді және керісінше,
есептеу монополиясы төмендегенде акциялар мен облигациялар бағамыөседі.
Міндетті резерв қорларының нормасы да бағалы қағаздар нарығына
әсер етеді. Банк несиені тез қысқарту үшін міндетті резерв нормасын
өсіреді. Ал егер несиені кеңейту қажеттілігі туындаса, банк
резерв мөлшерін қысқартады.
Несие кеңейгенде қарыз пайызы төмендейді, ақша алу
жеңілдейді. Осындай ic әрекеттің нәти жесінде, акциялар мен
облигациялардың пайызы банк пайызынан жоғары болса, олар күрт көтеріледі.
Резерв нормасы өскен болса, ақша алу қиын дайды, қарыз пайызы
өседі, ал акциялар мен облигациялардың төлем пайызы төмен болса күрт
төмендейді.
Банк резервтерін өзгерту қаржы саясатының өте қуатты құралы екені
белгілі. Сондықтан, банк міндеттемелерді есептеу және қысқа мерзімдік
облигацияларды сату сияқты емес, резерв нормасын өте сирек екі-үш жылда бip
рет ғана өзгертеді.
Ұлттық банктің бағалы қағаздар рыногына ықпал жасау жолымен акцияларды
сатып алуға, несие беруге де болады. Мысалы, АҚШ-тауар Федералды
резерв жүйесі акция сатып алушылар үшін міндетті түрде өз қорынан төленетін
қаржы мөлшерін белгілейді ал қалған соманы олар несие арқылы төлей алады
екен.
Бағалы қағаздар рыногына мемлекет бюджетінің тапшылығы да әсер етеді.
Бюджет тапшылығын толтыру мақсатында мемлекет облигациялар шығарады.
Осыған байланысты мемлекет қарыз пайызының төмен болуына мүдделі. Банк
пайызы төмен болғанда, мемлекеттік қағаздарды арзан пайызбен
орналастыруға болады. Пайыз мөлшерін төмендету үшін айналымдағы ақша
массасын арттыруға тура келеді. Ал бұл болса, жоғары пайызбен шығарылған
акциялар мен облигациялардың курсын өcipeтiн болады.
Банкілердің, корпорациялардың және тұрғындардың қолында өзгермелі
пайызды облигациялар өте көп жиналған жағдайда мемлекет қарыз бойынша
пайыз деңгейін төмендетіп ұстап тұру үшін жеңіл несие алу саясатын
жүргізеді. Мұндай әрекет бунның алдында келтірілген жағдайда ұқсас,
жоғары пайызды акциялар мен облигациялардың курсын көтеруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы батыс елдерінің бірқатар қаржы инвестициялық
құрылымдары мен келісімге келіп, өзінің орта мерзімдік облигацияларын
Еуропада орналастырды.
Қазақстанда бағалы қағаздар рыногы толыққанды дамып, жоғары деңгейде
қызмет eтуi үшін ұллтық өндіріс пен ішкі ұлттық рынок жүйесін тереңдету
қажет. Қазақстан экономикасының өндірістің құрылымының одан әpi жетілуі
тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмылдырып,
экономиканың нақты секторына жұмсауды қажет етеді. Одан қорларды
инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің мүмкіншілігін
нығайтып, олардың салымшыларға беретін сақтандыру кепілдіктерін жоғары
деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы және оның тиімді жұмыс жасауы
Қазақстандағы ұлттық капитал мен табыстардың өсіп шоғырлануына тікелей
байланысты.№3,77бет
Сонымен, бағалы қағаздар нарығы ұлттық экономиканы одан әpi
дамытуда қолданылатын өте қуатты да икемді құрал екені белгілі.
Қазақстанның болашағы, әлеуметтік-экономикалық дамуы, өзінің қолындағы
табиғи ресурстары мен байлығын дұрыс та ұтымды пайдаланып, іске асыруына
байланысты болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығын (БҚН) дамыту тұтастай алғанда мемлекеттiң
экономикалық және әлеуметтiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн қажеттi
алғышарт жасауға ықпал етедi. Бұдан басқа, белгіленген шаралар өтімді
бағалы қағаздар тізбесін кеңейтуге, корпорациялық басқаруды, эмитенттердің
және БҚР-ның басқа да қатысушыларының ақпаратты ашу тәртібін жетілдіруге
ықпал етеді.
Мемлекеттік қарыз алу және акциялардың мемлекеттік пакетін басқару
тәртібін жетілдіру, халықтың инвестициялық мәдениетiнiң деңгейiн арттыру
жөніндегі шаралар өткізіледі. Бағдарламада Қазақстанда сертификатталған
халықаралық инвестициялық талдаушылардың келуiне қажеттi жағдайлар жасау,
инвесторлардың құқықтарын қорғауды жоғарылату, бағалы қағаздар рыногына
қатысушыларды қадағалау мен реттеудiң тиiмдiлiгiн арттыру көзделеді.
Болжанып отырған кезеңге арналған саясат мынадай мәселелерді шешуді
қамтиды:
- кредиттік рейтингтік бағалауларды, оның ішінде бағалы қағаздардың
листингі және институционалдық инвесторлардың активтерін инвестициялауға
қойылатын талаптарды белгілеу кезінде қазақстандық ұлттық уәкіл бойынша
қолдануды кеңейту;
- бағалы қағаздар рыногының бірқатар индектерін әзірлеуін қамтамасыз
ету бойынша ақпараттық және талдамалық агенттіктермен жұмыс;
- дефолт жағдайына бағалы қағаздар рыногы лицензиаттарының жекелеген
тәуекелдерді еркін сақтандыруын ынталандыру;
- бағалы қағаздар рыногының лицензиаттарын бағдарламалық техникалық
қамтамасыз етуге және бағдарламалық қамтамасыз етуді сертификаттауға
қойылатын талаптарды әзірлеу;
- сауда-саттық ұйымдастырушысының, орталық депозитарийдің, оның ішінде
номиналды ұстаушылар мен тіркеушілердің ақпаратты резервтік көшіру және
сақтау жүйесіне қойылатын талаптарды белгілеу.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының үнемі өсіп отыратын инвестициялық
әлеуеті, сондай-ақ қаржы рыногының өзге де қатысушыларының инвестициялық
белсенділігінің артуы Қазақстанның бағалы қағаздар рыногын серпінді
дамытуға қолайлы әсер етеді.
Агенттік бағалы қағаздар рыногын реттеуді халықаралық стандарттарға,
ЕурАзЭҚ, БЭК, ШЫҰ, өзге де халықаралық ұйымдар шеңберінде тиімді біріктіру
талаптарына сәйкес келтіру жөніндегі іс-шараларды өткізеді. №7
Сонымен, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамытудың
2009-2010 жж. арналған бағдарламасы қазір жүзеге асырылуда. Бағалы қағаздар
нарығының дамуы күрделі экономикалық кезеңнен өтіп жатыр. Бүгін көптеген
факторлар бағалы қағаздар нарығының толығымен дамуына әсер тигізеді деп
ойлаймын.
Қазіргі кезде Республикада бағалы кағаздар нарығы қалыптасу шағында.
Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін
толтыру максатында мемлекет бүрынғыдай ақша белгілерін шығармай, оның
орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың жэне
жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы
кағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және
элеуметтік-психологиялык мэселелер баршылық.
Экономикалық мәселелерге:
• нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
• нарықты дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің
жоқтығы;
• заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
• салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
• бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық
негізінің аздығы;
• нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман
кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен
деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы
кағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінен және өздерінің уақытша бос
ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының
жоқтығынан туындайды.
Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық
комиссияның осы іспен шұғылдануға рұхсат берген Оқу орталықтары дайындаған
болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес
құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық
комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері жэне хатшысы болып
бағалы қағаздар нарығын реттейтін Бас басқарманың мамандары кірген. Оқуды
ойдағыдай бітіріп, мамандық туралы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай
адам брокерлік, дилерлік іспен айналысуға құқық алып, қызмет атқаруда.
Әлемдік нарык тарихында бағалы қағаздар нарыгының негізгі үш үлгісі
(моделі) бар. Олар:
I. Банктік үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы
банктер қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда,
Белгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен
мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банктер өз міндетіне алады.
II. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі - онда бағалы қағаздар
нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес
мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, ¥лыбританияда, Малайзияда,
Пакістанда, Сингапурда). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы
демократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың
ақшасы. Ол - банктен алған ақшаға қарағанда - арзан ақша.
III. Аралас үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі аркылы қаржы
қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі-мүлікті
кіші және жалпы жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын
өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын
қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан
жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында
жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік
мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына
әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік
бейімделген багалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық
бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік
берген жөн. Дәл осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес
үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер молшылық.
Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
1. Нарықта акционерлік капитал үлесінің көптігі;
2. Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;
3. Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
4. Нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін
таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін ақша-
арзан ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру -
өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердін де, онда
қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.
2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз
активтерімен (қаржысымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар
болмайды деген болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы
жекеменшіктендіру аркылы халықты кэсіпорын басқаруға тарту жақын
арада бұл механизмді пайдалануіа мүмкіндік туғызады.
3. Саясат факторы – дүние жүзіндегі сияқты Қазақстанда да бос ақша
көздерінің негізгі иесі - халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру
купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын
жүзеге асыру ( халықтың социалистік менталитетін есептегенде) - бүгінгі
кездегі ең өзекті саясат.
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында калыптасып келе жатқан бағалы
қағаздар нарығының үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы
қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі
қажет.
Кесте 8 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы жеке тұлғалар
арасындиа ең белсенді сатылатын бағалы қағаздар
2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл
Ең белсенді ҚазМұнайГаз АҚ ҚазМұнайГаз АҚ ҚазМұнайГаз БӨ
сатылатын ҚазақтелекомАҚ SAT Company АҚ
акциялар Қазақстанның халықБанк Центр Кредит БТА Банк АҚ,
жинақ банкіАҚ АҚ Қазақстанның халық
жинақ банкіАҚ
Ең белсенді БТА Банк АҚ, Қазақстандық Kazcat АҚ, VITA
сатылатын БатысТранзит АҚ, ипотекалық компанияАҚ, Орда Кредит
облигацияларДосжан темір жолыИҰ АҚ, Қ Д Б і Кредиттік
АҚ Kazcat АҚ, ,Қазақтан Даму
VITA АҚ, Орда Банкі АҚ
Кредит Кредиттік серкітестігі ЖШС
компания,
Қазақтан Даму
Банкі АҚ
Ең белсенді МУИКАМ МЕУКАМ МЕОКАМ
сатылатын
мемлекеттік
бағалы
қағаздары
Жеке 4 745 6 485 8 251
тұлғалары
шоттарының
саны
дерек көзі: www.kase.kz
Қазақстан өз қаржы жүйесін дамытпай, экономиканың нақты секторында
табыска жетуі мүмкін емес. Бұл ретте 2003 жылғы 4 шілдедегі Қаржы нарыгы
мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу жэне қадағалау туралы Қазақстан
Республикасынның Заңына сәйкес кұрылған Қаржы нарығын және
қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау Агенттігі қаржы жүйесін жетілдіру
жөнінде бірсыпыра жұмыстар атқарғанын айтқан жөн. Солардың кейбіріне
тоқталар болсақ, банк секторында банк топтарын кадағалауды және реттеуді
одан әрі дамыту мақсатында Агенттіктің Шоғырландырылған қадағалау
тұжырымдамасы бекітілді.
Операциялық және несиелік тәуекелдерді ескере отырып, төлем
қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін бағалы
қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары капиталының жеткілікті нормативі
қайта қаралды.
Қазақстанда ұжымдық инвестициялау нышандарының дамуын жетілдіру және
ынталандыру, жеке инвесторлардың қаражатын жұмылдыратын инвестициялық
қорлардың пайда болуы үшін Инвестициялық қорлар туралы заң қабылданды.
Сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы қызметінің стандарттарын белгілеу,
корпоративтік басқаруды жақсартуға арналған ынталандыру шараларын пайдалану
және тәуекелге барынша бейім қаржы нарығының сегменттерінде қадағалау
ресурстарын шоғырландыру үшін өзгертілген және толықтырылған Бағалы
кағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданып,
оның негізінде Агенттік Бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2005-2007
жылдарға арналған бағдарламасын бекітті.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, салымшылар мен
алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ мерзімді ішкі инвестициялар көзі
ретінде зейнетақы активтерін тиімді басқаруды жетілдіру мақсатында
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы қабылданды. Несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz