Қазақтан Республикасында қаржылық бақылауды ұйымдастыру ерекшеліктерінің теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Қазақтан Республикасында қаржылық бақылауды ұйымдастыру ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1.Қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттары
1.2.Мемлекеттік қаржылық бақылаудың нысандары және әдістері мен ұйымдастыру негіздері
1.3.Қаржылық бақылау комитетінің негізгі міндеттері, функциялары және қызметін ұйымдастыру
2. Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының қызмет ету механизімін және экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.1. Қаржылық бақылаудың субъектісі, объектісі және компоненті
2.2.Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылау комитетінің бақылау қызметінің экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.3. Қаржылық бұзушылықтарды зерттеу барысында аудиторлық бақылау механизмі
2.4. Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының құзыреті
Кіріспе
1 Қазақтан Республикасында қаржылық бақылауды ұйымдастыру ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1.Қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттары
1.2.Мемлекеттік қаржылық бақылаудың нысандары және әдістері мен ұйымдастыру негіздері
1.3.Қаржылық бақылау комитетінің негізгі міндеттері, функциялары және қызметін ұйымдастыру
2. Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының қызмет ету механизімін және экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.1. Қаржылық бақылаудың субъектісі, объектісі және компоненті
2.2.Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылау комитетінің бақылау қызметінің экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.3. Қаржылық бұзушылықтарды зерттеу барысында аудиторлық бақылау механизмі
2.4. Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының құзыреті
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық экономикасы жағдайында қаржылық бақылаудың дамуы шаруашылық субьектілерінің бюджеттік, қарыздық және өзіне тиесілі қаржыларвн заңды, тиімді және мақсатты пайдаланылуына ерекше көңіл бөледі. Осыған байланысты Қазақстан Республикасында мемлекеттік, қоғамдық және әр түрлі жеке салалардың шаруашылық қызметтерін қаржылық бақылаудың жүйесін реформалау үшін бірнеше нормативтік – құқықтық актілер қабылданды.
Қаржылық бақылаудың негізгі міндеті- елдегі экономикалық мақсаттың тиімді жүзеге асуына және елдегі, аймақтағы, секторлардағы, шаруашылық жүйелерінің өндірістік салаларының өркендеп дамуына ықпал ету. Бұрынғы әміршілдік - әкімшілдік басқару тәсілінен гөрі ұлттық экономиканың әр түрлі салаларын нарықтық әдістермен реттеу, қаржылық бақылау органдарының қайта құрылуы- уақыт талап еткен қажеттілік болады.
"Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит” ревизиялық – бақылау органдарының мамандарын даярлауды жақсарту туралы және INTOSOL, IFAC, ЮСАЙД, ТАСИС халықаралық ұйымдарының ұсыныстары мен талаптарын ескере отырып, әзірленген. Ұсынылған кітаптың тиісті бөлімдерінде АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Франция, Австрия, апония, Финляндия, Швеция, Италия, Канада тәрізді дамыған елдердің бюджеттік – қаржылық бақылауының ілгершіл тәжірибелері пайдаланылған.
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық экономикасы жағдайында қаржылық бақылаудың дамуы шаруашылық субьектілерінің бюджеттік, қарыздық және өзіне тиесілі қаржыларвн заңды, тиімді және мақсатты пайдаланылуына ерекше көңіл бөледі. Осыған байланысты Қазақстан Республикасында мемлекеттік, қоғамдық және әр түрлі жеке салалардың шаруашылық қызметтерін қаржылық бақылаудың жүйесін реформалау үшін бірнеше нормативтік – құқықтық актілер қабылданды.
Қаржылық бақылаудың негізгі міндеті- елдегі экономикалық мақсаттың тиімді жүзеге асуына және елдегі, аймақтағы, секторлардағы, шаруашылық жүйелерінің өндірістік салаларының өркендеп дамуына ықпал ету. Бұрынғы әміршілдік - әкімшілдік басқару тәсілінен гөрі ұлттық экономиканың әр түрлі салаларын нарықтық әдістермен реттеу, қаржылық бақылау органдарының қайта құрылуы- уақыт талап еткен қажеттілік болады.
"Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит” ревизиялық – бақылау органдарының мамандарын даярлауды жақсарту туралы және INTOSOL, IFAC, ЮСАЙД, ТАСИС халықаралық ұйымдарының ұсыныстары мен талаптарын ескере отырып, әзірленген. Ұсынылған кітаптың тиісті бөлімдерінде АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Франция, Австрия, апония, Финляндия, Швеция, Италия, Канада тәрізді дамыған елдердің бюджеттік – қаржылық бақылауының ілгершіл тәжірибелері пайдаланылған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 «Қазақстан-2030» Қазақстан Республикасы Президентінің халқына Жолдауы. Алматы, 2001.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің халыққа Жолдауы.-Астана. Елорда, 6 ақпан 2008ж
3 К.К. Ильясов, С. Құлпыбаев Қаржы. Алматы, 2005, 552 б.
4 ҚР Бюджет кодексі // Егемен Қазақстан, 2009.
5 С.Құлпыбаев, Ш.Баязитова Қаржы теориясы. Алматы: Мерей, 1999, 320б.
6 Елубаева Ж.М. Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. Алматы, 2004, 346 с.
7 Алматы облысы бюджетінің 2007 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба.
8 Алматыоблысы бюджетінің 2008 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба.
9 Алматы облысы бюджетінің 2009 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба.
10 Мукина Б. Местные бюджеты и механизм межбюджетных отношений: зарубежный опыт// Аль-Пари, №1, 2006, 118-124 с.
11 Бюджетные рычаги государственного регулирования экономики США // Экономика и управление в зарубежных странах. 2005, № 1, с.49-59
12 2007-2009 жылдарға арналған Панфилов ауданының Орта мерзімдік саясаты., 2007, 18 б.
13 Б.С.Өтебаев Мемлекеттік бюджет: Оқулық. Алматы: Экономика, 2006, 320б.
14 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009-2011 жылдарға арналған орта мерзімдік фискалдық саясаты. ҚР Үкіметінің 2009 жылдың 12 шілдедегі №660 Жарлығымен бекітілген.// htpp: www.minfin.kz
15 Малышева В.И. Эффективно планировать и управлять // Журнал «Қаржы-қаражат», 2004, № 8, с.56-59.
16 Родионова В.М. Финансы. Москва: Финансы и статистика, 1994, 648 с.
17 Общая теория финансов. Под ред. Дробозиной Л.Н. Москва: ЮНИТИ, 1997, 438 с.
18 Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учебник для ВУЗов. Под ред. Дробозиной Л.Н. Москва: ЮНИТИ, 1997
19 Есимханов С.О. Местная бюджетная политика в условиях развития рыночных отношений (на примере Павлодарской области). Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н. Астана: Евразийский государственный университет им.Л.Н.Гумилева, 2001, 26 с.
20 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. «Салықтар және салық салу»: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
21 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы ҚР-ң Салық Кодексі, - Алматы, 2010.
22 Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д «Қаржы негіздері» Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы,2009ж
1 «Қазақстан-2030» Қазақстан Республикасы Президентінің халқына Жолдауы. Алматы, 2001.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің халыққа Жолдауы.-Астана. Елорда, 6 ақпан 2008ж
3 К.К. Ильясов, С. Құлпыбаев Қаржы. Алматы, 2005, 552 б.
4 ҚР Бюджет кодексі // Егемен Қазақстан, 2009.
5 С.Құлпыбаев, Ш.Баязитова Қаржы теориясы. Алматы: Мерей, 1999, 320б.
6 Елубаева Ж.М. Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. Алматы, 2004, 346 с.
7 Алматы облысы бюджетінің 2007 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба.
8 Алматыоблысы бюджетінің 2008 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба.
9 Алматы облысы бюджетінің 2009 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба.
10 Мукина Б. Местные бюджеты и механизм межбюджетных отношений: зарубежный опыт// Аль-Пари, №1, 2006, 118-124 с.
11 Бюджетные рычаги государственного регулирования экономики США // Экономика и управление в зарубежных странах. 2005, № 1, с.49-59
12 2007-2009 жылдарға арналған Панфилов ауданының Орта мерзімдік саясаты., 2007, 18 б.
13 Б.С.Өтебаев Мемлекеттік бюджет: Оқулық. Алматы: Экономика, 2006, 320б.
14 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009-2011 жылдарға арналған орта мерзімдік фискалдық саясаты. ҚР Үкіметінің 2009 жылдың 12 шілдедегі №660 Жарлығымен бекітілген.// htpp: www.minfin.kz
15 Малышева В.И. Эффективно планировать и управлять // Журнал «Қаржы-қаражат», 2004, № 8, с.56-59.
16 Родионова В.М. Финансы. Москва: Финансы и статистика, 1994, 648 с.
17 Общая теория финансов. Под ред. Дробозиной Л.Н. Москва: ЮНИТИ, 1997, 438 с.
18 Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учебник для ВУЗов. Под ред. Дробозиной Л.Н. Москва: ЮНИТИ, 1997
19 Есимханов С.О. Местная бюджетная политика в условиях развития рыночных отношений (на примере Павлодарской области). Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н. Астана: Евразийский государственный университет им.Л.Н.Гумилева, 2001, 26 с.
20 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. «Салықтар және салық салу»: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
21 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы ҚР-ң Салық Кодексі, - Алматы, 2010.
22 Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д «Қаржы негіздері» Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы,2009ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1 Қазақтан Республикасында қаржылық бақылауды ұйымдастыру
ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1.Қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттары
... ... ... ... ... ...
1.2.Мемлекеттік қаржылық бақылаудың нысандары және әдістері мен
ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Қаржылық бақылау комитетінің негізгі міндеттері, функциялары және
қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2. Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының
қызмет ету механизімін және экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.1. Қаржылық бақылаудың субъектісі, объектісі және компоненті ... ... ...
2.2.Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылау комитетінің бақылау
қызметінің экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.3. Қаржылық бұзушылықтарды зерттеу барысында аудиторлық бақылау
механизмі
2.4. Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының құзыреті ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық экономикасы жағдайында қаржылық
бақылаудың дамуы шаруашылық субьектілерінің бюджеттік, қарыздық және өзіне
тиесілі қаржыларвн заңды, тиімді және мақсатты пайдаланылуына ерекше көңіл
бөледі. Осыған байланысты Қазақстан Республикасында мемлекеттік, қоғамдық
және әр түрлі жеке салалардың шаруашылық қызметтерін қаржылық бақылаудың
жүйесін реформалау үшін бірнеше нормативтік – құқықтық актілер қабылданды.
Қаржылық бақылаудың негізгі міндеті- елдегі экономикалық мақсаттың
тиімді жүзеге асуына және елдегі, аймақтағы, секторлардағы, шаруашылық
жүйелерінің өндірістік салаларының өркендеп дамуына ықпал ету. Бұрынғы
әміршілдік - әкімшілдік басқару тәсілінен гөрі ұлттық экономиканың әр түрлі
салаларын нарықтық әдістермен реттеу, қаржылық бақылау органдарының қайта
құрылуы- уақыт талап еткен қажеттілік болады.
"Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит” ревизиялық – бақылау
органдарының мамандарын даярлауды жақсарту туралы және INTOSOL, IFAC,
ЮСАЙД, ТАСИС халықаралық ұйымдарының ұсыныстары мен талаптарын ескере
отырып, әзірленген. Ұсынылған кітаптың тиісті бөлімдерінде АҚШ,
Ұлыбритания, Германия, Франция, Австрия, апония, Финляндия, Швеция, Италия,
Канада тәрізді дамыған елдердің бюджеттік – қаржылық бақылауының ілгершіл
тәжірибелері пайдаланылған.
Рыноктық экономикасының нақтылығында жүйелі сараптама негізінде
қаржылық бақылау мен тереңдетілген аудиттің қажеттілігі мен оның белгіленуі
негізгі екені анықталды. Соған орай мемлекеттік, қоғамдық, шаруашылық,
мекемелік және тәуелсіз қаржылық бақылаудың нысандарына, үлгілеріне,
түрлене жіктелу жүргізілді. Қаржылық бақылау органдарының нысандары,
обьектілері,функциялары, мақсаттары мен міндеттерінің жаңа талапқа сай
үлгілері берілген.
Онда әр түрлі жекеменшік кәсіпорындардың, мемлекеттік
мекемелердің қаржылық есептемелері мен бухгалтерлік есептерінің ішкі
жағдайларына қаржылық бақылау мен басқарушылық аудит жүргізудің әдістемелік
негіздері мен тәртіптері қаралған.
Шаруашылықпен айналысатын экономикалық субьектілерге ықпалды
қаржылық бақылау мен басқарушылық аудит өткізу көкейкесті мәселе болып
келеді, осы себепті тәжірибе талаптары Президент аппаратының, Парламенттің,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілдігін күшейтіп, Есеп комитетінің,
Қаржылық бақылау мен мемлекеттік сатып алу,Кендік бақылау және басқа да
тексерістік бақылау жүйелерінің, қоғамдық және тәуелсіз қаржылық бақылау
салаларының қызмет аясын кеңейтуді қажет етеді.
Қаржылық бақылау-қаржы жүйесінің барлық звеноларының ресурстарды
құру, бөлу, пайдалану негізін тексеруге бағытталған ерекше қызметі.
Қаржылық бақылаудың мақсаты мемлекеттің қаржы саясатын ұтымды
жүргізуге, қаржы ресурстарын құру мен тиімді бөлу үдерісін қамтамасыз етуге
бағытталған. Қаржылық бақылаудың құн катигориясын пайдаланумен байланысты
бақылаудың ерекше саласы ретінде мақсаты және белгілі бір қолдану аясы бар.
Қаржылық бақылаудың объектісі болып қаржы ресурстарын, оның оның
ішінде ұлттық шаруашылықтың барлық звенолары мен деңгейлерінің ақша
қаражаттары қоры нысанында, құру және пайдалану барысындағы ақшалай, бөлу
үдерістері танылады.
Қаржылық бақылау мынадай тексерулерді қамтиды: экономикалық
заңдардың талаптарын сақтау; жалпы қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
бөлу және қайта бөлудің оңтайлы пропорциясы; бюджетті құру және орындау
(бюджеттік бақылау);шаруашылық жүргізуші субъектілердің, бюджеттік
мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен қорлардың, басқа да заңды тұлғалардың
қаржылық жағдайы мен еңбек, материалдық, қаржы ресурстарын тиімді
пайдалану; салықтық бақылау.
Қаржылық бақылаудың міндеттері:
-ұлттық шаруашылықтың қорлары мен ақшалай табыстарының мөлшері мен қаржы
ресурстарын қажетсінуі арасын баланстауға ықпал ету;
-мемлекеттік бюджет алдындағы қаржы міндеттемесінің толық әрі уақтылы
орындалуын қамтамасыз ету;
-қаржы ресурстарының өсуі, оның ішінде өзіндік құнды төмендету және
өнімнің рентабельділігін арттыру бойынша өндірісшілік резервтерді анықтау;
-кәсіпорындар мен ұйымдарда және бюджеттік мекемелерде ақша ресурстары
мен материалдық құндылықтардың рационалды жұмсалуына, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп пен есеп-қисаптың дұрыс жүргізулуіне ықпал ету;
-қолданыстағы заңнамалардың, нормативтік актілердің, оның ішінде әр түрлі
ұйымдық-құқықтық нысандағы кәсіпорындарға салық салу саласы бойынша
сақталуын қамтамасыз ету;
-кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметіне, оның ішінде валюталық
операциалар бойынша белсенді қатынасуына ықпал ету,т.б.
Қаржылық бақылаудың функциялары:
қаражаттардың жұмсалуын тексеру( алынған соманың шығындарға сәйкестігін
және мемлекеттік қаражаттардың пайдалану тиімділігін
қаржы жүйесінің звенолары бойынша мемлекеттік ресурстардың толық әрі
уақтылы жұмылдырылуын тексеру;
есеп пен есеп-қисап тәртібінің сақталуын тексеру.
Бюджеттік бақылауға жергілікті қаржылар және мемлекетке тиесілі
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары да қамтылады.
Қаржылық бақылаудың жүзеге асыру үшін жоғарғы білікті мамандар қамтылған
ерекше бақылау органдары құрылады.
Елдің заңнамалық органдары бюджет жүйесінің звенолары бойынша мемлекеттік
бюджет, ұлттық шаруашылықтың экономикалық және әлеуметтік дамуының
мемлекеттік жоспарын бекіту мен қарауды бақылайды. Жұмсалатын шығындардың
мақсаттылығы , заңды және тиімді түрде мемлекеттік құралдарды пайдалану
бақыланады.
Диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсат – Қазақстан Республикасындағы
қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының қаржылық бақылауды
ұйымдастыру ерекшеліктеріне экономикалық талдау жасай отырып, жүзеге
асырылудың теориялық және практикалық тұрғыда зерттеп, жетілдіру
жолдарына ұсыныстар беру.
Бұл мақсатқа қол жеткізуде келесі міндеттерді шешуді қажет етті:
- қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттарына сипаттама
беру;
- қаржылық бақылау комитетінің негізгі міндеттері, функциялары және
қызметін ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың мемлекеттік
органдарының қызмет ету механизімін және экономикалық
көрсеткіштерін талдау;
- Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының құзыретін айқындау;
- Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың мемлекеттік
органдарының тексеру қызметіне және оны жетілдіру жолдарына
ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың
мемлекеттік органдары алынған.
Зерттеу барысында ғылыми жаңалықтар келесілерден көрінеді:
- қаржылық бақылаудың экономикалық мазмұны ашылды.
- қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының қызмет ету механизімін
талданды;
- қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының тексеру қызметіне және оны
жетілдіру жолдарына ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің пәні – Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудыяң
мемлекеттік органдарының мекемелермен өзара байланысы кезінде пайда
болатын ұйымдық-экономикалық қарым қатынасы.
Зерттеудің ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заң актілері,
ҚР Президентінің жарлықтары, Салық кодексі, Бюджет кодексі, нормативтік
актілер құрады.
Зерттеу ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің, Қаржы
министрлігінің, Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері негізінде
құрылған.
3 Іазаєстан Республикасында єаржылыє баєылауыны жiктелуi жёне жетiлдiру
ба№ытында№ы мёселелер мен шешу жолдары
3.1 Іазаєстан Республикасында єаржылыє баєылауыны жiктелуiн
жѕзеге асыру
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
7
3.2 Іазаєстан Республикасында єаржылыє баєылауды жетiлдiру
ба№ытында№ы мёселелер мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Іорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 64
Пайдаланыл№ан ёдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
ІІ Қаржылық бақылаудың халқаралық тәжірибиесі:
нысандары,
әдістері мен олардың бейімделу мүмкіндіктері
2.1 Қаржы бақылау жүйесінің нарық шарттарына сәйкес
реформалау проблемалары----------------------- ----------------------
16
2.2 Аудит тәуелсіз қаржылық бақылауының
нысаны ретінде дамуы------------------------------ --------------------
-19
2.3 Халықаралық қаржы бақылау тәжірибиесін талдау------------ -21
2.4 Дамыған елдердің бюджеттік-қаржылық бақылау
органдарына сипаттама-------------------------- --------------------
-23
2.5 Шетел ілгерішіл бақылау тәжірибиесі қорытындысы-------- -27
2.бақылау іс-шараларының қорытындылары бойынша қабылданған шаралар
2.Қаржылық бақылау комитетінің бақылау қызметінің көрсеткіштері
2.Қаржылық бақылаудың сыныптамасы
2.3Аудиторлық бақылау (аудит)
1.3.Қаржылық бақылаудың әдістері
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың үлгілері
ік қаржылық бақылаудың принциптері мен
стандарттары
2.4.Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының құзыреті
2.1Қаржылық бақылаудың субъектісі, объектісі және компоненті.
2.3.Ішкі қаржылық бақылау саясаты
Нәтижеге бағдарланған бюджеттеуге көшу жағдайындағы мемлекеттік қаржылық
бақылау: үрдістер және перспективалар
1.1.Қаржылық бақылаудың міндеттері: Қаржылық бақылаудың функциялары:
Қазақстан Республикасы Парламенті мыналарды бақылайды
Мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін
елеулі түрде нығайту қажет
Мемлекеттік басқару органы Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау
жөніндегі есеп комитеті болып табылады
2,3 Қаржылық бұзушылықтарды зерттеу барысында аудитлық бақылау
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің
Қаржылық бақылау комитеті туралы ереже
1,3 Комитеттің функциялары мен құқықтары . Комитеттің қызметін ұйымдастыру
Экономиканы жаңғырту кезеңінде сыртқы қаржылық бақылаудың тиімділігін
арттыру
Қазақстан мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін реформалауы қажет -
сарапшылар
Қаржылық бақылау нәтижелері
2.Қаржылық бақылау комитетінің бақылау қызметінің көрсет кіштері
аржылық бақылаудың субъектілері және объектілері
1.4..Қаржылық бақылау комитетінің негізгі міндеттері, функциялары және
қызметін ұйымдастыру
Инспекция заңнамада белгіленген тәртіппен мынадай функцияларды жүзеге
асырады
ШҚО бойынша қаржылық бақылау және мемлекеттік сатып алу басқармасының
ақпарат қызметі
Есеп комитеті Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қаржылық бақылауын
дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын әзірлеп жатыр
1. Қазақтан Республикасында қаржылық бақылауды ұйымдастыру
ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1.Қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттары
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың қаржылық қызметінің
ажырағысыз құрамды бөлігі қаржылық бақылау болып табылады. Қаржылық
бақылау–қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу және
оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызмет
және қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі. Ол басқарудың
қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен
тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға
бақылау функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл
функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімдері, қорлардың ара
салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп
отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру,
айырбастау, бөлу және тұтыну үдерісіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан
ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық
қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың
кезінде: бақылаудың айрықша органдарын құрғанда; оларды білікті мамандармен
толықтырғанда; бұл органдардың құқықтарын регламенттегенде шындыққа
айналады.
Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ре-тінде пайдалану
үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық
өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы
экономикалық базистің қатынастарын, яғни өндірістік қатынастардың бір
бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементтерінің (жоспарлау, есеп және
талдаумен қатар) бірі ретіндегі қаржылық бақылау қондырмалық категория
болып табылады. Практикада қаржының бақылау функциясы қаржылық бақылау
нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл ұғымдарды бірдей деуге болмайды.
Бақылау функциясы– қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға тән
объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық қолдану болып
табылады.
Ғылыми негізделген қаржылық саясатты, тиімді қаржылық механизмді
қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсатыболып табылады.
Қаржылық бақылаудың көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржылық-
шаруашылық қызметтің ұйымдастырылуы тексеріледі. Басқа жағынан, қаржылық
бақылаудың нәтижелігі қаржылық жоспарлауда, оперативті басқаруда
пайдаланылады.
Қаржылық бақылаудың өзіндік өзгешілігі– оның ақшалай нысанда жүзеге
асырылатындығында.
Қаржылық бақылаудың объектіқаржылық ресурстарды, соның ішінде
ұлттық шаруашылықтың барлық деңгейлері мен буындарында табыстар мен
қорланымдарды қалыптастыру үдерістері, ақшалай қорларды жасау және
пайдалану болып табылады.
Алайда қаржылық бақылаудың объекті тек ақшалай қаражаттарды ғана
тексерумен шектелмейді. Түпкілікті қорытындыда қа-зіргі жағдайларда өндіру
мен бөлу үдерісі ақшалай қатынастармен ортақтастырылатындықтан ол елдің
материалдық, еңбек, табиғи және басқа ресурстарын пайдалануды бақылауды
білдіреді.
Қаржылық бақылаудың іс әрекетінің сферасы бақылаудың басқа
түрлерімен: әкімшілік,құқықтық,әлеуметтік,техни калық,саяси бақылау мен жиі
тура келуі мүмкін. Шаруашылық ұйымдардың қаржылық жағы шаруашылық қызметпен
тығыз байланысты болатындықтан қаржылық бақылауды шаруашылықтық бақылаудан
бөліп алу қиынға түседі, ал кейде мүмкін бол-майды, өйткені қаржылық
операциялардың көбінде шаруашылық қызметтің басқа үдерістері бейнелеп
көрсетіледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық режімді қамтамасыз
ету ескеріле отырып, тәуелсіздік, объективтілік, анықтық, ашықтық,
құзырлылық, жариялылық қағидаттары міндетті түрде сақталып жүзеге
асырылады.
Тәуелсіздік қағидаты – мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының және
олардың жұмыскерлерінің қызметті жүзеге асыру кезінде тәуелсіздігіне нұқсан
келтіретін кез келген араласушылыққа жол бермеу.
Бақылаудың объективтілік қағидаты – бақылауды Қазақстан Республикасы
заңнамасына, мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарына қатаң сәйкестікпен
жүргізу, мүдделер қақтығысын болдырмау.
Анықтық қағидаты – бақылау нәтижелерін бухгалтерлік, банктік
құжаттармен, бақылау объектінің өзге құжаттарымен растау.
Бақылаудың ашықтық қағидаты – бақылау нәтижелерін баяндаудың айқындығы,
мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының Қазақстан Республикасы
Президентіне, Үкіметіне, мәслихаттарға, жұртшылыққа есеп берушілігі.
Құзырлылық қағидаты – мемлекеттік қаржылық бақылау органдары
жұмыскерлерінің бақылауды жүзеге асыруы үшін қажетті кәсіби білімдер мен
дағдылардың жиынтығы.
Жариялылық қағидаты – құпиялылық режімді, қызметтік, коммерциялық
және заңмен қорғалатын өзге құпияны қамтамасыз етуді ескере отырып,
мемлкеттік қаржылық бақылау нәтижелерін міндетті жариялау.
Мемлекеттік қаржылық бақылауға қойылатын бірыңғай талаптар
мемлекеттік қаржылық бақылау жүргізу стандарттарыменайқындалады. Бұл
стандарттарды Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп
комитеті ішкі бақылау жөніндегі уәкілетті органмен бірлесе отырып әзірлейді
және Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Мемлекеттік қаржылық
бақылау стандарттарын мемлекеттік қаржылық бақылау органдары орындауға
міндетті.
Қаржылық бақылаудың алдында тұрған міндеттерге мыналар жатады:
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағындағы ақша-лай
ресурстарды (бюджеттік және меншікті қаражаттарды, банк кредиттерін,
бюджеттен тыс қаражаттарды) пайдаланудың дұрыстығын тексеру;
мемлекет, ұйымдар және халық алдында қаржылық міндеттіліктердің
орындалуын тексеру;
қаржылық ресурстарды өсірудің, соның ішінде өзіндік құнды төмендету
және өнім, қызметтер рентабелділігін арттыру жөнінде ішкіөндірістік
резевтерді анықтау;
кәсіпорындарда, ұйымдарда және мемлекеттік мекемелерде қаржылық
операцияларды, есеп айырысуларды жасаудың және ақшалай қаражаттарды сақтау
ережелерін сақтауды материалдық құндылықтар мен ақшалай ресурстарды ұтымды
жұмсауды тексеру;
қаржылық тәртіпті бұзуларды жою және ескерту.
Қаржылық бақылаудың міндеттерін жүзеге асыру нәтижесінде заңдылық
жақтарының бірін білдіретін қаржылық тәртіп ны-ғаяды.
Қаржылық тәртіп– бұл мемлекеттік, жергілікті өзін-өзі басқару
субъектілерінің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің ақшалай қорларын
жасаудың, бөлудің және пайдаланудың белгіленген ұйғарымдары мен тәртібін
айқын сақтау. Қаржылық тәртіптің талаптары кәсіпорындарға, ұйымдарға,
мекемелерге ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына, олардың лауазымды тұлғаларына да таралады. Сөйтіп,
қаржылық бақылау мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың мүдделерін
қамтамасыз етеді, сондай-ақ нақтылы азаматтардың, кәсіпорындардың,
ұйымдардың құқықтары мен мүдделерінің сақталуына мүмкіндік туғызады
(мысалы, бюджет-ке төленетін төлемдер бойынша жеңілдіктер беру заңнамасының
сақталуын, салықтарды алудың дұрыстығын, бюджеттен бөлінетін қаржының
уақтылығын бақылау және т.б.).
Қаржылық бақылаудың функциялары:
1) қаражаттардың жұмсалуын тексеру (шығыстардың сұралған сомаларға
сәйкестігі және мемлекет қаражаттарын пайдаланудың тиімділігі);
2) қаржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекеттік ресурстарға
қаражаттарды жұмылдырудың уақтылығы мен толымдылығын тексеру;
3) есеп және есептеме ережелерінің сақталуын тексеру.
Қазақстан аумағында кеңестік дәуірде қаржылық бақылау айтарлықтай дә-
режеде дамыды. Түгелдей дерлік мемлекеттік меншік жағдайында мемлекет
экономика мен қаржылық үдерістерге қатаң, жан-жақты бақылау жасауға ын-талы
болды. Шаруашылық жүргізуші субъектінің
қаржылықшаруашылыққызметімемлекетті к басқару органдары мен қоғамдық бақылау
органдары (Халық-тық бақылау комитеті) тарапынан (болған) қос бақылаудың
қарамағында болды.
Басқарудың әкімшілік нысанынан рыноктық нысанына өту кезеңінде қар-
жылық бақылау айтарлықтай әлсіреді. Халықтық бақылау комитеті жойылды,
ведомстволық бақылау іс жүзінде қысқарды, мемлекеттік орган тарапынан бола-
тын қаржылық бақылауды жүзеге асыру жөніндегі қызмет тарылды.
Алайда рыноктық қатынастар жағдайларында қаржылық бақылаудың рөлі
мен маңызы артпаса ешқандай кемімейді. Сондықтан қаржылық бақылау
шаруашылық өмірдегі барлық келеңсіз көріністерге сенімді тосқауыл болуы
тиіс. Мемлекет қоғамдық мүдделерді,әлеуметтік әділеттілікті қорғай отырып,
қаржының бақылау функциясының мүмкіндігін реттеудің құралы ретінде
пайдалана отырып,ұдайы өндіріс, бөлу үдерістеріне араласуы,қаржылық
бақылаудың нысандарын, әдістерін және оны ұйымдастыруды жетілдіріп отыруы
тиіс.
Рынок жағдайларында жалпы экономиканың, жеке шаруашылық жүргізуші
субъектінің қаржылық бақылауды қоғам дамуының басқа кезеңдерінен де үлкен
дәрежеде қажетсінетінін шет елдердің тәжірибесі, республиканың өзіндік тәжі-
рибеесі көрсетіп отыр.
Мемлекеттің алдында жан-жақты, жүйелі, кешендік бақылауды, соның
ішінде қаржылық бақылауды да ұйымдастыру міндеті туып отыр. Бұл шаруашылық
жүргізуші барлық субъектілер мен олардың қаржылық-шаруашылық қызметінің
барлық жақтары қаржылық бақылаумен қамтылуы тиіс дегенді білдіреді. Қойылып
отырған міндетті іске асыру үшін қаржылық бақылау мына бағыттарда дамуы
тиіс:
мемлекеттік бақылауды нығайту;
тәуелсіз аудиторлық бақылауды дамыту;
түрлі бақылаушы органдар мамандарының еңбегін компьютерлендіру;
бақылаудың барлық органдарының қызметін үйлестіру және басқалары.
Қаржылық бақылаудың сыныптамасы . Қаржылық бақылауды сыныптау
субъектілердегі айырмашылықтарға, бақылау іс қимылдарын жүргізудің
уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне (әдістеріне) негізделген.Осы
бел-гілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша:
түрлері,субъектілері,оныжүзеге асырудың әдістері бойынша жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге
асыратын субъектілерге қарай (бақылауды жүзеге асыратын органдарға
немесе ұйымдарға )жалпымемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып
ажыратылады (Кесте1).
1 кесте
Түрлері бойынша қаржылық бақылаудың сыныпталуы
Қ а р ж ы л ы қ б а қ ы л а у
Жалпымемлекеттік Қоғамдық
Мемлекеттік Ведомстволық Қоғамдық ұйымдардың:
кәсіп-одақтардың,
партиялардың,жас-тарды
ң, бұқаралық
қозғалыс-тардың,
ғылыми-техникалық,
мәдени-ағартушылық,
спорт, шығармашылық,
ардагерлердің, түрлі
қорлардың бақылауы
Сыртқы Ішкі Ішківедомстволық
П а р л а м е н т т і к (д е
п у т а т т ы қ) б а қ ы л а
у
А у д и т о р л ы қ б а қ ы л а у
Дерек көзі:
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылау мемлекеттік және
ведомстволық бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекетті қаржылық бақылау–бұзушылықтарды анықтау, жою және
болғызбау мақсатында бақылау объектілерінің Қазақстан Республикасының
бюджет және заңнамасын сақтауын тексеру және талдау жолымен жүзеге
асырылатын бақылау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау оны жүзеге асыратын органға қарай
сыртқы және ішкі мемлекеттік қаржылық бақылау, бюджеттің тиісті деңгейіне
қарай республикалық және жергілікті мемлекеттік басқару деңгейінде
жүргізілетін бақылау болып бөлінеді.
Сыртқы бақылау–Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау
жөніндегі есеп комитеті, мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге
асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Сыртқы бақылауды: 1) республикалық деңгейде Республикалық
бюджеттің атқа-рылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті; 2) жергілікті
деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Ішкі бақылау–ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган және
оны ішкі бақылау службалары жүзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағынышты-лығы мен меншік
нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектіне қолданылады. Бақылаудың
бұл түрін мемлекеттік би-лік пен басқару органдары жүргізеді.
Мемлекеттің қаржылары жүйесінде бақылау салықтық, бюд-жеттік
бақылау, сақтық және банктік қадағалау, кедендік бақылау және т.б. болып
ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы, бюджетке салықтық
және басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы
жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтық
бақылаумен меншік нысандарына қарамастан, барлық шаруашы-лық жүргізуші
субъектілер, сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Қаржылық бақылауда бюджеттікбақылаудыңзор маңызы бар, ол ең алдымен
мемлекеттік бюджет пен бюджеттен тыс қорларды кіріктіреді. Бюджеттік
бақылауға жергілікті қаржылар мен мемлекетке қарасты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы бағынышты. Бюджеттік бақылау бюджеттен қаржыланатын
мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда, сондай-ақ
мемлекеттік емес сектордың жұмыс жасайтын, қызмет көрсететін, шаралар
жүргізетін кәсіпорындарында жүзеге асыры-лады.
Банктік қадағалау кредиттік ресурстарды қалыптастыру және
олардың қозғалысы барысында, күрделі құрылыс үдерісінде, кәсіпорындардың
кассалық тәртіпті сақтауын тексеру кезінде, қолма-қол ақшасыз есеп
айырысқанда және басқа жағдайларда жүргізіледі. Банктік қадағалаумен,
бақылаумен кредиттік-есеп-қисаптық қатынастарға қатысты барлық шаруашылық
субъекті-лер қамтылаған.
Сақтандыру сферасындағы қаржылық бақылау, қадағалаус ақтық
қорлары қаражаттарының дер кезінде, толық қалыптасуын, мақсатты жұмсалуын,
сақтық операцияларының дұрыс жүргізілуін, сақтандыру туралы заңнаманың
талаптарын сақтық қатынастарына қатынасушылардың барлығының орындауын
жүзеге асырады.
Кеден органдары тауарлар мен көлік құралдарын, оларды есепке алуды
кедендік ресімдеу кезінде де, сондай-ақ кедендік тексермеде де құжаттар мен
мәліметтерді тексеру нысанында кедендік бақылауды жүргізеді; олардың
тауарлар мен көлік құралдарын кеден шекарасы арқылы орналастыратын
субъектілердің қаржылык және сыртқы экономикалық қызметін тексеруді
белгілеуге немесе жүргізуге құқы бар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері− Қазақстан Республикасының
Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, бюджетке түсетін түсімдерді алуға
және бақылауға жауапты мемлекеттік органдар, республикалық және жергілікті
бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер, олардың ведомстволық
бағыныштағы ұйымдары, бюджеттік қаражаттарды алушылар, мемлекеттің
гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдендірген қарыздарды пайдаланатын
жеке және заңи тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті мен ішкі бақылау жөніндегі
орталық уәкілетті орган болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай тұрпаттарға бөлінеді:
1) сәйкестікке бақылау жасау− бақылау объекті қызметінің Қазақстан
Республикасының бюджеттік және өзге заңнамасының талаптарына сәйкестігін
бағалау;
2)қаржылық есептемені бақылау− бақылау объектінің қаржылық есептемені
жасауының және табыс етуінің анықтығын, негізділігін және уақтылығын
бағалау;
3) тиімділікті бақылау─ сәйкестікке және қаржылық есептемені
бақылау негізінде жүргізілетін бағалау, мемлекеттік органдардың
стратегиялық жоспарларында көзделген тура және түпкі нәтижелерге қол
жеткізудің мемлекеттік және бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын,
көрсетілетін мемлекеттік қызметтерді, байлаулы гранттарды, мемлекеттік және
мемлекет кепілдендірген қарыздарды, мемлекет кепілгерліктері мен
активтерінпайдаланудыбағалау,сондай -ақмемлекеттікорганжәне квазимемлекеттік
сектор субъектілері қызметінің экономиканың, әлеуметтік саланың немесе жеке
алғанда мемлекеттік басқару саласының (сферасының) дамуына тигізетін әсерін
кешенді және объективті талдау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары өкілеттігі шегінде бақылаудың
төмендегідей түрлерінжүзеге асырады: 1) кешендік кбақылау− бақылау
объектілерінің нақты кезеңдегі қызметін барлық мәселелер бойынша тексеру
және бағалау; 2) тақырыптық бақылау− бақылау объектінің нақты кезеңдегі
қызметін жекелеген мәселелер бойынша тексеру және бағалау;
3)үстеме бақылау– тексеріліп отырған мәселе шеңберінде бақылаудың
негізгі объектімен өзара қатынастар мәселелері бойынша ғана жүргізілетін
үшінші тұлғалардың бақылау;
4)бірлескен бақылау– мемлекеттік қаржылық бақылау органдары басқа
мемлекеттік органдармен бірлесіп жүргізетін бақылауы.
Барлық өкілдікті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджет жобасын
және оның атқарылуын сессияларда жыл сайын қарау кезінде жүзеге асырады.
Өкілдікті органдардың жоспарлық бюджеттік және салалық тұрақты
комиссиялары маңызды бақылаушылық функцияларды орындайды, олар алдын ала,
сессия басталғанға дейін бюджет жобасын және оның атқаруы туралы есепті
қарайды.
Үкімет, жергілікті әкімшілік аппараты оларға ведомстволық
бағыныштағы органдардың, соның ішінде қаржы-кредит органдарының да
бақылаушылық қызметін бағыттап ғана қоймайды, сонымен бірге өздері де
тікелей қаржылық бақылауды жүзеге асырады. Үкімет мемлекеттік бюджетті
жасауды және атқаруды бақылайды, мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге
асырады.
Өздерінің құзырларына сәйкес бақылаушылық функцияларды жергілікті жерлерде
атқарушы органдар орындайды.
Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің,
ведомствоның өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның
негізгі міндеттеріне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын,
материалдық және қаржылық ресурстардың үнемді пайдаланылуын, меншіктің
сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс қойылуын, бақылау тексеріс
жұмысының мән-жайын бақылау, қырсыздық, ысырапқорлық және нысапсыздық
фактілерін бұлтартпау.
Ведомстволық қаржылық бақылау алдын ала, ағымдағы және кейінгі бақылау
нысанында жүзеге асырылады. Бақылаудың не-гізгі әдістері қаржы
жоспарларының жобаларын қарау, тексерістер мен тексерулер болып табылады.
Бақылау объектісі–ақшалай қаражаттардың орталықтандырылмаған қорлары
болады.
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкі шаруашылықтық бақылау,
яғни нақтылы шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фирмаларда, компанияларда,
ұйымдар мен мекемелерде) жүзеге асырылатын бақылау жүргізіледі. Бақылау
функциялары бұл жағдайда қаржылық-шаруашылық қызметтің қажетті шарты
ретіндегі оның күн сайынғы үдерісімен байланысты. Бақылаудың бұл түрі
өндірістің бастапқы буындарының өндірістік капиталды, қаржылық ресурстарды
тиімді пайдалануға жауаптылығын арттыруға жәрдемдеседі, ысыраптарды,
қаржылық тәртіптің әр түрлі бұзылуларын азайтуға бағытталған.
Жүргізу уақытына қарай қаржылық бақылау:алдын ала
бақылау, ағымдағы және кейінгі бақылау болуы мүмкін. Бақылаудың мұндай
нысандары бақылаушы органдардың көбісінің қызметіне тән.
Алдын ала қаржылық бақыла уақшалай қорларды жасау, бөлу
және пайдалану жөніндегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі,
сондықтан оның қаржылық тәртіпті бұзуды алдын ала ескертуде зор маңызы бар.
Бұл жағдайда бекітуге және орындауға жататын қаржылық қызметті жүзеге
асырудың негізі болып табылатын құжаттар – бюджеттердің, қаржы жоспарлары
мен қаржыландырудың дара жоспарларының жобалары, кредиттік және кассалык
өтінімдер және т.б. тексеріледі.
Ағымдағы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының
атқарылу үдерісінде, шаруашылық- қаржылық операцияларды жүзеге асыру
барысында тауарматериалдық құндылықтар мен ақшаны жұмсаудың нормалары мен
нормативтерінің сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының
орындалуына, бұрын берілген ресурстардың пайдаланылуына сай келуін
тексереді. Сөйтіп, бұл бақылау шаруашылық-қаржылық операциялардың жасалу
үдерісінде жүзеге асырылады.
Кейінгі (келесі) қаржылық бақылау– қаржылық операциялар
жасалғаннан кейін (бюджеттің кірісі мен шығыс бөліктерінің орындалуынан
кейін, шаруашылық органдарының ақшаны пайдаланғаннан кейін және т.с.с.)
жүргізілетін бақылау, ол алдын ала бақылау мен ағымдағы бақылау кезінде
анықталмаған бұзушылықтарды ашуға жетелейді. Бұл жағдайда қаржылық
тәртіптің жай-күйі анықталады, оны бұзушылықтар, ескерту жолдары және
оларды жою шаралары айқындалады.
Қаржылық бақылау нысандарының бірі коммерциялық қатынастар
сферасына тән болатын теңгемен бақылау болып табылады. Бұл –
қаржыландыру, несиелендіру, есеп-қисаптар жүйесін пайдалану кезінде баға,
өзіндік құн, табыс (пайда) және басқалар сияқты экономикалық категориялар
арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін
бақылау. Теңгемен бақылау кәсіпорындар жұмысының сапасын анықтауға және
оған экономикалық тұрғыдан ықпал етуге мүмкіндік жасайды. Мысалы,
кәсіпорынның табысын, оның көлемін, алу (немесе алмау себептерін) көздерін
талдау кәсіпорын жұмысының нәтижелерін айқындайды. Банктен алынған
кредиттің уақтылы қайтарылмауы кәсіпорынның қаржылық жағдайының
нашарлағанын қабылдайды
1.2.Мемлекеттік қаржылық бақылаудың нысандары және әдістері мен
ұйымдастыру негіздері
Қаржылық бақылау өткізілуі мерзіміне байланысты нысандары бойынша
былай сыныпталады:
-алдын ала (шығындалуға дейін жүргізіліп, профилактикалық шара
қолданылады );
-ағымдағы (шығындалу кезінде жүргізіліп, жоспар немесе сметамен
салыстырылады);
-кейінге ( есеп материалдары негізінде шығыннан кейін жүргізіледі.
Алдын ала және ағымдағы бақылау үшін тұжырым жасалады).
Қаржылық бақылау әр түрлі әдістермен жүргізіледі. Нақтылы әдісті
қолдану қаржылық бақылауды жүзеге асырушы органдар қызметі нысандарының
ерекшеліктері, бақылаудың объектісі мен мақсаты, бақылау іс-қимылының пайда
болуының негізі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай әдістері пайдаланылады:
тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімшелердің қызметін тексеру),
инспекция (кәсіпорынның қаржылық жай-күйін орнында дүркіндік тексеру),
қадағалау (кәсіпорында қаржылық қаражаттардың жай-күйімен жалпы танысу),
тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық тексеру), қарап
шығу, қаржы жоспарларының жобаларын, өтінімдерді, қаржылық-шаруашылық
қызмет туралы есептерді қарау, баяндамаларды тыңдау, лауазымды адамдардың
ақпараттары және басқалары. Бұл әдістердің әрқайсысы аралық міндеттерді
шешуге жағдай жасайтын тым көп жекеленген әдістерге бөлінеді. Мысалы,
құжаттық тексерісте құжаттарды үстеме (ыңғайласпа) тексеру, ақшалай
қаражаттар мен материалдық құндылықтарды түгендеу, сандық есепке алуды
қалпына келтіру, бақылау мақсатында салыстыру және басқалары.
Аталған жалпы әдістер түрлі объектілерге бақылау жүргізудің
әдістемелерінде, ережелерінде нақтыланады. Алдын ала және ағымдағы
бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдісі көзбен шолып визуалды тексеру
болып табылады. Мұндай тексерулерге актілер, анықтамалар жасалынбайды.
Бүкіл іс тыйым салу және тоқтату туралы жазбаша немесе ауызша жарлық,
бұйрық беруге саяды.
Кейінгі қаржылық бақылау бірнеше әдіспен жүзеге асырылады. Оларға
жататындары: тексеру, экономикалық талдау, тексеріс (ревизия). Тексеру
шоттық немесе тақырыптық болуы мүмкін.
Есептемені шоттық тексеру−бұл бухгалтерлік
есептердің,баланстардың, салықтық есеп-қисаптардың ақиқаттығын тексеру. Ол
үш кезеңде жүзеге асырылады: бірінші кезеңде есептеменің әртүрлі нысандары
көрсеткіштерінің келісушілігі айқындалады; екінші кезеңде жекелеген есептік
көрсеткіштерді бухгалтерлік есептің тіркелімдеріндегі жазбалармен салыстыру
жүзеге асырылады; үшінші кезеңде бастапқы құжаттардың мәліметтері бойынша
есептік тіркелімдердің негізділігі анықталады. Мұндай дәйектілік шоттық
тексерулерді бухгалтерлік есеп пен есептеменің қойылымына ба-қылау жасаудың
өте тиімді құралы етеді және қаржылық тәртіптің бұзылуларын анықтауға және
ескертуге жәрдемдеседі.
Тақырыптық тексеру– бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық
-қаржылық жұмысының жеке жақтары мен учаскелерін зерделеу, мысалы,
жалақыдан ұстап қалудың дұрыстығын тексеру; шығындарды өнімнің өзіндік
құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру және т.б.
Экономикалық талдау– бұл объектінің шаруашылық-қаржылық қызметіне
баға беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде
экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын негіздеу.
Экономикалық талдауды шаруашылық органдардың өздері де, сонымен бірге
бақылаудың сыртқы органдары – банктер, қаржы, аудит фирмалары да жүргізеді.
Тексерулер мен қарапшығуды бақылау органдары шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметінің белгілі бір мәселелері
бойынша немесе жұмыс орнында қаржылық қызметтің жеке жағымен, танысу
жолымен бір мәселе бойынша жүргізеді. Сондықтан тексерулер негізінен
тақырыптық болып келеді. Тексеру мен қарап шығудың мақсаты шаруашылық және
қаржылық қызметтің жекелеген учаскесінің жай -күйін анықтау болып табылады.
Камералық тексеру жергілікті орынға шықпайақ жүзеге асырылады және
шаруашылық органның құжаттық тексеруінен бұрын болады.
Үстеме тексеру– тексеріліп отырған шаруашылық жүргізуші субъектінің
әріптестерінде немесе клиенттерінде қаржылық- шаруашылық операциялардың
нақтылы бейнелеп көрсетілуін тексеру арқылы бұл операциялардың растығын
анықтау әдісі.
Қаржылық бақылаудың негізгі әдісі тексеріс кейінгі бақылаудың
кешенді әдісі және өткен белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметінің барлық жақтары мен
учаскелерін мұқият зерделеу, терең тексеру, оны неғұрлым толық қарап шығу.
Тексерісті әр түрлі бақылаушы органдар, ең алдымен қаржы, сонымен бірге
ведомствоға қарасты ұйымдарға қатысты мемлекеттік басқару органда-ры
жүргізеді. Тексеріс бұл органдардың жоспары бойынша да, сондай-ақ басқа
құзырлы органдар – жоғарғы, тергеу органдарының нұсқауы бойынша да
жүргізілуі мүмкін.
Тексеру объекті бойынша құжаттық, нақтылы, толық жаппай, іріктемелі,
ішінара тексеріс болып ажыратылады. Ұйымдық белгісі бойынша олар жоспарлы
және жоспардан тыс, кешендік болуы мүмкін.
Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, қаржыландырудың жеке
жоспарлары ғана емес, сондай-ақ құжаттар, әсіресе бастапқы ақшалай құжаттар
тексеріледі. Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, сонымен бірге қолда бар
ақшаны, материалдык құндылықтарды да тексереді. Толық тексеріс деп белгілі
бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің бүкіл қызметін тексеруді
айтады.
Іріктемелі тексеріс кезінде бақылау қаржылық-шаруашылық қызметтің
әйтеуір біржағына. Тақырыптық тексерістер бір моделдегі бірнеше кәсіпорын-
дарда, мекемелерде немесе бірнеше министрліктер мен ведомстволарда қаржылық-
шаруашылық қызметтің жеке мәселелері бойынша жүргізіледі. Олар сонымен
бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір учаскелерінің мән
жайын тексеруге және бұл мәселе бойынша көлемді материал алуға, оны
талдауға, тұжырым жасауға, жұмысты жақсарту жөнінде ұсыныстар әзірлеуге
мүмкіндік береді.
Тексерістердің тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу,
кассадағы нақтылы ақшаны тексеру, тексерілетін объект қызметінің жоспарлық,
нормативтік және есептік көрсеткіштерін салыстыру, құжаттық және үстеме
тексерулер. Көрсетілген тәсілдер тексерістің қойылған мақсаттарына қарай
қолданылады.
Әрбір тексеріс пен тексеру мұқият әзірленуі тиіс, өйткені олардың
сапасы осыған байланысты болады. Бұл үшін қажетті заңдарды, қаулыларды,
жарлықтарды оқып біліп, зерделейді; бұрынғы тексеріс пен тексеру
материалдарымен, анықталған бұзушылықты жоюдың нәтижелерімен танысады;
ақпарат органдарының сын материалдарын, өндірістік қызметтердің
ерекшеліктерін зерделейді және т.б. Әзірлік жұмыстың негізінде тексеріс
немесе тексерудің бағдарламасы, оның негізінде тексеріс пен тексерудің
жұмысжоспарыжасалады. Жоспарлар тексерулер мен тексерістердің белгіленген
мезгілділігін ескере отырып құрылады. Жоспарларда бақылаудың объектілері,
тексерудің немесе тексерістің тақырыбы, бастау мен аяқтаудың уақыты,
атқарушылардың саны мен олардың құрамы және т.б. белгіленеді. Аудиттік
органдар өзінің жұмысын келісім-шарттар негізінде жүргізеді.
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің бүкіл үдерісі бірнеше
кезеңдерден тұрады: өкілеттіктерді көрсету; тексерілетін объектінің жауапты
жұмыскерлерімен ұйымдық кеңес өткізу; түгенеуді жүргізу; тексерілетін
объектімен, оның қызметінің технологиясымен жеке өзінің танысуы; шаруашылық
қызметті алдын ала талдау; тікелей құжаттық тексеріс немесе тексеру;
тексеріс немесе тексеру материалдарын жүйеге келтіру; акт немесе анықтама
жасау; ашылған кемшіліктердің жойылуын тексеру.
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің нәтижелігі көбінесе жасалынған
актінің сапасына байланысты болады. Тексерісакті бұл қаржылық-шаруашылық
қызметте жіберілген бұзушылықтың жай тізбесі емес, бұл тексерілетін объект
жұмысының сапасы, заңдылығы, мақсаты, сәйкестігі туралы дұрыс түйіндердің
жинағы болып табылатын құжат. Оның негізінде ашылған бұзушылықты жою
мақсатында нақтылы ұсыныстар, ұйғарымдар жасалынады, кінәлі адамдарға шара
қолданылады.
Қаржылық бақылауды ұйымдастыру негіздері
Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жағдайда оны ұтымды
ұйымдастырумен, бақылаудың субъектілерін, олардың құқықтары мен міндеттерін
айқын етіп анықтаумен, қаржылық бақы-ауды жүргізудің нысандарын және
әдістерін дұрыс ұйымдастырумен анықталады. Барлық өкілетті органдар
қаржылық бақылауды тиісті бюджеттің жобасын және оның атқарылуы туралы
есепті жыл сайын сессияларда қараған кезде жүзеге асырады. Өкілетті
органдардың жоспарлық-бюджеттік және салалық тұрақты комиссиялары маңызды
бақылау функцияларын орындайды, олар сессияның басталуына дейін алдын ала
бюджеттің жобасы мен оның атқарылуы туралы есепті қарайды. Үкімет,
жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты орган-дардың бақылаушылық,
соның ішінде қаржылық-кредиттік қыз-метін ғана бағалап қоймайды, сонымен
бірге өздері де тікелей қар-жылық бақылауды жүзеге асырады. Үкімет
мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен атқарылуын бақылап отырады, мемлекеттің
қаржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің өкілеттіктеріне қарай бақылау
функцияларын жергілікті жердегі атқарушы органдар орындайды.
Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылауды мемлекеттік билік пен
басқарудың мына органдары жүргізеді: Президенттің аппараты, Қазақстан
Республикасының Парламенті, Үкіметі, жергілікті өкілдікті органдар
жергілікті әкімшілік органдары. Бақылаудың бұл түрін Қазақстан
Республикасы Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік
қаржылық бақылаудың жоғары органы болып табылатын Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті де жүргізеді.
Құқықтық мемлекет құрылысының тұжырымдамасын негіздей отырып
қаржылық бақылауды жүзеге асырудағы заңнамалық органдардың рөлі күшейе
түседі. Сондықтан бақылаудың субъектісі ретіндегі Қазақстан Республикасы
Парламентінің функциясы және бақылаудың тиісті түрі парламенттік
(депутаттық)бақылау бөлектеліп көрсетіледі. Бұл бақылаудың объектісі:
мемлекеттік бюджеттің шығыстарын шамдандыратын кез келген шараларды
бекіткен кездегі;
бюджеттегі шығыстардың қабылданған заңдардың мақсаттарына сәйкесті-гін
тексеру кезіндегі;
бюджеттің жасалуына тексеріс кезіндегі мемлекеттің шығыстары болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Парламенті мыналарға бақылауды жүзеге
асырады:
бюджеттік ресурстардың түсу көздеріне, оларды үкіметтің де,
заңнамалық органның да үнемді пайдалануына; ақшалай қаражаттардың
ысырапқорлығын кесіп тастауға;
мемлекеттік меншікті пайдаланудың, мемлекеттік кәсіпорындардың жұмыс
тиімділігіне, мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алуға және жекешелен-
діруге;
арнаулы қорлар қаражаттарының пайдаланылуына; әр түрлі партияларды
қоса, қоғамдық ұйымдардың ақшалай табыстарының көздеріне, жарғылық
мақсаттарға сәйкес бұл қаражаттарды пайдалануға.
Парламенттің алдын ала бақылауының негізгі мақсаты осы нақты саяси,
экономикалық және әлеуметтік жағдайлардағы қарастырылған шығыстардың жалпы
тұтастығын анықтау болып табылады. Бюджеттің жасалуына тексеріс
қаржыландырудың дара жоспарларына кіріктірілген цифралардың дұрыстығын
белгілі бір тұрғыдан қарай отырып жүргізіледі. Бұдан басқа, Парламент
ағымда-ғы бақылауды және республикалық бюджет туралы қабылданған заң
бойынша қаражаттарды иеленушілердің есебін тексерген кезде әсіресе кейінгі
бақылауды жүзеге асыруы тиіс. Бұл ретте, парламенттік бақылаудың негізгі
ныса-ны алдын ала бақылау болуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Парламентінде екі Палатада – Сенат пен Мә-
жілісте арнаулы жұмыс органдары қаржы және бюджет бойынша комитеттер бар.
Бұл органдар заң жоба жұмыстарын, палаталардың құзырына қатысты мәселелерді
алдын ала қарау және әзірлеу үдерісінде қаржылық бюджеттік қызмет
сферасында мемлекеттік бюджет қаражаттарының жұмсалуына бақылау жүргізеді.
Қаржылық-бюджеттік мәселелер бойынша сараптамалық бағалаулар мен
қорытындыларды шаралар қабылдау үшін палаталар тиісті инстанцияларға –
министрліктерге, ведомстволарға, сонымен бірге Үкіметке жібереді.
Президент жарлықтарының, қаулыларының және өкімдерінің атқарылуын
бақылауды ұйымдастыру, аталған актілердің талаптарын лауазымды адамдардың
атқармағаны үшін жауапкершілігін күшейту мақсатында Президент аппаратында
жұмыс істейтін ұйымдық бақылау бөлімібар. Жалпы Президент аппараты
министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің және
мемлекеттік басқарудың басқа органдарының қызметін бақылауды жүзеге
асырады. Аппарат Президентке ашылған кемшіліктер мен бұзушылықтарды жою
жөнінде қабылданған шаралар туралы хабарлап отырады, Президент актілерін
тиісті тәртіппен орындамаған кінәлі лауазымды адамдарды жауапқа тарту
жөнінде ұсыныстар жасайды; Президент актілерінің атқарылмауына немесе
тиісті тәртіппен атқарылмауына мүмкіндік туғызатын ашылған бұзушылықтарды,
себептерді және талаптарды жою жөніндегі ұсыныстарды қарау үшін Үкіметке,
әкімшілік басшыларына, мемлекеттік басқарудың басқа органдарына табыс етіп
отырады. Өзінің функцияларын жүзеге асыруда Аппаратқа тексерілетін
органдардың басшылары мен лауазымды адамдарынан қажетті
ақпараттарды алуға тиісті өкілеттік берілген.
Қазақстан Республикасы Үкіметіне бақылау сферасында кең
өкілеттіктер берілген. Үкімет Қазақстан Республикасы дамуының индикативтік
жоспарын, экономиканың сфералары мен секторларының, салалардың, өңірлердің
даму бағдарламаларын, инвестициялық қызметтің маңызды бағыттарын жасап,
қарау үдерісінде алдын ала бақылауды жүзеге асырады. Көрсетілген іс-
қимылдарды орындау барысында Үкімет олардың жүзеге асырылуына, сондай-ақ
ауқымына, мезгілдігіне, атқарушылар бойынша мақсатты қаржыландырудың
толымдылығына ағымдағы бақылау жасайды, мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен
атқарылуын бақылап отырады, мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асырады.
Жалпы мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдарға сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрлігі, Ұлттық банкі жатады. Қаржы министрлігі,оның
Қаржылық бақылау комитеті және аумақтық қаржы органдары әлеуметтік-
экономикалық сфераның қаржы саласын тексереді. Олар жоспар, қаржыландырудың
дара жоспары және қаржылық тәртіптің сақталуын, кірістерді есептеудің
дұрыстығын, толымдылығын және дер кезділігін, мемлекет қаражаттарының
жұмсалу заңдылығы мен мақсатқа сәйкестігін, бухгалтерлік есеп-қисаптың және
есептеменің дұрыстығын бақылап отырады. Қаржылық бақылау комитетінің
маңызды функциясы бірлескен және шетелдік кәсіпорындарды, экспорттық-
импорттық операцияларды валюталықбақылаубо-лып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының жүйесін:
1) Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті;
2) мәслихаттардың тексеру комиссиялары;
3) Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілетті берген ішкі бақылау
жөніндегі орган; 4) Орталық мемлекеттік органдардың ішкі бақылау қызмет-
тері;
5) Облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
бюджеттерінен қаржыландырылатын атқарушы органдардың ішкі бақылау
қызметтері құрайды.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
Қазақстан Республикасы Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын
мемлекеттік қаржылық бақылаудың жоғарғы органы болып табылады.
Мәслихаттардың тексеру комиссиялары жергілікті деңгейде сыртқы
мемлекеттік қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
мынадай негізгі функцияларды жүзеге асырады:
республикалық бюджеттің атқарылуын, оның ішінде Қазақстан Республика-
сы бюджет жүйесінің қағидаттарына сәйкес бағалауды жүзеге асырады;
өз қызметінің бағыттары бойынша тиімділікті бақылауды жүзеге асырады;
бақылау объектілерінің есепке алу мен есептемені жүргізуінің анықтығы
мен дұрыстығын бақылауды жүзеге асыру;
орталық мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларының, мемле-
кеттік және бюджеттік бағдарламаларының іске асырылуын бағалауды жүзеге
асырады;
республикалық бюджет қаражаттарын, пайдаланудың Қазақстан Республи-касы
заңнамасына сәйкестігін бақылауды жүзеге асырады;
Қазақстан Республикасының Парламентіне өткен қаржы жылындағы рес-
публикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепті ұсынады;
Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік қаржылық бақылауды
жүзеге асыруға байланысты мәселелер бойынша тапсырмаларын, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Президентінің өзге жеке тапсырмаларын орындайды;
Қазақстан Республикасының Президентіне мемлекеттік қаржылық бақылау
объектілері лауазымды адамдарының нормативтік құқықтық актілерді
сақтамауының анықталған фактілері бойынша ұсыныстар енгізеді;
республикалық бюджетке түсетін түсімдердің толықтығы мен уақтылығын,
сондай-ақ республикалық бюджеттен түсетін түсімдер сомаларының қайтарылуын,
салықтық және кедендік әкімшілік ету тиімділігін бақылауды жүзеге асы-рады;
республикалық бюджет қаражаттарын және мемлекет активтерін пайдалану
кезінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасы-
ның сақталуын бақылауды жүзеге асырады; Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің активтерін пайдаланудың Қазақ-стан Республикасы заңнамасына
сәйкестігіне бақылауды жүзеге асырады; сыртқы мемлекеттік қаржылық
бақылауды жүргізуге байланысты мәселелер бойынша бақылау объектілері
лауазымды адамдарының тиісті есептерін тыңдайды; бақылау және талдамалық іс-
шаралар барысында анықталған бұзушылықтарды жою жөнінде шаралар қабылдайды;
сыртқы мемлекеттік қаржылық бақылау жүргізу тәртібін айқындайды,
мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарын әзірлейді, олардың сақталуына
бақылау жүргізеді, мәслихаттардың тексеру комиссиялары туралы типтік
қағиданы бекітеді; талдау мен зерттеулер жүргізеді, мемлекеттік қаржылық
бақылау саласында әдіснамалық басшылықты жүзеге асырады, мемлекеттік
қаржылық бақылау са-ласындағы оқыту бағдарламаларын іске асырады; Қазақстан
Республикасының бюджет және өзге заңнамасын жетілдіру жө-ніндегі ұсыныстар
енгізеді, мемлекеттік қаржылық бақылау мәселелері бойынша нормативтік
құқықтық актілерді әзірлейді және келіседі; Қазақстан Рсепубликасының
Үкіметіне, мемлекеттік органдарға және бақылау объектілеріне жіберілген
ұсыныстар мен тапсырмалардың орындалуына мо-ниторинг, сондай-ақ бақылау
жүргізеді; Қазақстан Республикасы заңдарына және Қазақстан Республикасы
Президентінің актілеріне сәйкес өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Барлық баспалдақтардың өкілетті органдары (мәслихаттар,
депуттардың жиналыстары) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді қарау және бекіту үдерісінде қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Яғни олар бақылауды екі нысанда – алдын ала және кейінгі нысанда жүзеге
асырады. Ағымдағы бақылау олардың қызметінде болғанымен негізгісі болып
табылмайды. Бақылаудың негізгі әдісі тексерулер болып табылады. Бақылау
объекті жергілікті ақшалай қорлар болып келеді. Мәслихаттың тексеру
комиссиясы Есеп комитетінің функцияларына ұқсас, бірақ тиісті жергілікті
деңгейге қатысты функияларды орындайды.
Мемлекеттік бақылауды өздерінің өкілеттік шектерінде Қаржы
министрлігінің заңи тұлға құқығындағы Қазынашылық комитетіде орындайды.
Қазынашылық органдарының негізгі міндеттерінің бірі республикалық бюджеттің
кассалық атқарылуын ұйымдастыру, жүзеге асыру және бақылау болып табылады.
Бюджеттік тәртіптің негізгі міндеттерінің орындалуы және оны нығайту
мақсаттарында министрліктерде, кәсіпорындарда, ұйымдарда жә-не мекемелерде
Үкіметтің қаржылық ресурстарын есепке алумен, аударумен және пайдаланумен
байланысты ақшалай құжаттарды тексерулерді жүргізуге Қазынашылық
органдардың құқығы бар.
Қаржы министрлігінің Салықкомитеті, оның аумақтық органдары
есептелген салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің,
өсімпұлдар мен айыппұлдар сомаларының бюджеттерге толық және дер кезінде
түсуіне салықтық тексерулерді жүзеге асырады. Жер-жерлердегі қаржы
органдарының бақылау объекті орта-лықтандырылған ақшалай қорларды жасау мен
пайдаланудың дұрыстығы мәселелері болып келеді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің табыстарын бақылауды Қаржы министрлігінің Салық комитеті мен
облыстардағы, қалаларағы, аудандардағы жергілікті салық комитеттері жүзеге
асырады. Салық органдарының экономикалық санкцияларды – бағалар тәртібін
бұзғаны үшін айыппұлдар қолдануға құқығы бар. Айыппұлдар көп дүркіндік
болып өседі және рыноктық бағаларды реттеу механизмі негіздерінің бірі бола
бастайды. Бұзушылықтарда алынған табыстар, меншік нысанына қарамастан,
даусыз тәртіппен бюджетке есептеледі. Заңмен шарттастасылған мөлшерде
бұзушыдан айыппұл өндіріп алынады. Кәнігі (қасақана) бұзушылықтар
жағдайында материалдар тергеу органдарына беріледі.
Экономика мен қаржылық қызмет сферасында қаржылык тәртіпті
сақтауға Қазақстан Республикасының экономикалық және жемқорлық қылмыстылық
пен күрес жөніндегі агенттігі (қаржыполициясы) де қатысады. Ол заңмен
белгіленген өкілеттіктер шегінде жедел-іздестіру қызметін, алдын ала тергеу
және анықтау, әкімшілік іс жүргізу арқылы экономика мен қаржылық қызмет
сферасында адам мен азаматтың құқықтарына, қоғам мен мемлекет мүдделеріне
қылмыстық және құқыққа қайшы өзге де қол сұғушылықтың алдын алуға, оны
анықтауға, жолын кесуге, ашуға және тергеуге бағытталған құқық қорғау
қызметін жүзеге асыратын арнаулы мемлекеттік орган болып табылады. Агенттік
(қаржы полициясы) органдарының негізгі міндеттері мыналар бо-лып табылады:
өкілеттігі шегінде мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін, кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің, қоғам мен мемлекеттің заңды құқықтары мен
мүдделерін қамтамасыз ету; салықтарды төлеуден жалтарынуға байланысты
қылмыстардың, экономика мен қаржы саласындағы өзге де қылмыстар мен
құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1 Қазақтан Республикасында қаржылық бақылауды ұйымдастыру
ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1.Қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттары
... ... ... ... ... ...
1.2.Мемлекеттік қаржылық бақылаудың нысандары және әдістері мен
ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Қаржылық бақылау комитетінің негізгі міндеттері, функциялары және
қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2. Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының
қызмет ету механизімін және экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.1. Қаржылық бақылаудың субъектісі, объектісі және компоненті ... ... ...
2.2.Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылау комитетінің бақылау
қызметінің экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.3. Қаржылық бұзушылықтарды зерттеу барысында аудиторлық бақылау
механизмі
2.4. Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының құзыреті ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық экономикасы жағдайында қаржылық
бақылаудың дамуы шаруашылық субьектілерінің бюджеттік, қарыздық және өзіне
тиесілі қаржыларвн заңды, тиімді және мақсатты пайдаланылуына ерекше көңіл
бөледі. Осыған байланысты Қазақстан Республикасында мемлекеттік, қоғамдық
және әр түрлі жеке салалардың шаруашылық қызметтерін қаржылық бақылаудың
жүйесін реформалау үшін бірнеше нормативтік – құқықтық актілер қабылданды.
Қаржылық бақылаудың негізгі міндеті- елдегі экономикалық мақсаттың
тиімді жүзеге асуына және елдегі, аймақтағы, секторлардағы, шаруашылық
жүйелерінің өндірістік салаларының өркендеп дамуына ықпал ету. Бұрынғы
әміршілдік - әкімшілдік басқару тәсілінен гөрі ұлттық экономиканың әр түрлі
салаларын нарықтық әдістермен реттеу, қаржылық бақылау органдарының қайта
құрылуы- уақыт талап еткен қажеттілік болады.
"Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит” ревизиялық – бақылау
органдарының мамандарын даярлауды жақсарту туралы және INTOSOL, IFAC,
ЮСАЙД, ТАСИС халықаралық ұйымдарының ұсыныстары мен талаптарын ескере
отырып, әзірленген. Ұсынылған кітаптың тиісті бөлімдерінде АҚШ,
Ұлыбритания, Германия, Франция, Австрия, апония, Финляндия, Швеция, Италия,
Канада тәрізді дамыған елдердің бюджеттік – қаржылық бақылауының ілгершіл
тәжірибелері пайдаланылған.
Рыноктық экономикасының нақтылығында жүйелі сараптама негізінде
қаржылық бақылау мен тереңдетілген аудиттің қажеттілігі мен оның белгіленуі
негізгі екені анықталды. Соған орай мемлекеттік, қоғамдық, шаруашылық,
мекемелік және тәуелсіз қаржылық бақылаудың нысандарына, үлгілеріне,
түрлене жіктелу жүргізілді. Қаржылық бақылау органдарының нысандары,
обьектілері,функциялары, мақсаттары мен міндеттерінің жаңа талапқа сай
үлгілері берілген.
Онда әр түрлі жекеменшік кәсіпорындардың, мемлекеттік
мекемелердің қаржылық есептемелері мен бухгалтерлік есептерінің ішкі
жағдайларына қаржылық бақылау мен басқарушылық аудит жүргізудің әдістемелік
негіздері мен тәртіптері қаралған.
Шаруашылықпен айналысатын экономикалық субьектілерге ықпалды
қаржылық бақылау мен басқарушылық аудит өткізу көкейкесті мәселе болып
келеді, осы себепті тәжірибе талаптары Президент аппаратының, Парламенттің,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілдігін күшейтіп, Есеп комитетінің,
Қаржылық бақылау мен мемлекеттік сатып алу,Кендік бақылау және басқа да
тексерістік бақылау жүйелерінің, қоғамдық және тәуелсіз қаржылық бақылау
салаларының қызмет аясын кеңейтуді қажет етеді.
Қаржылық бақылау-қаржы жүйесінің барлық звеноларының ресурстарды
құру, бөлу, пайдалану негізін тексеруге бағытталған ерекше қызметі.
Қаржылық бақылаудың мақсаты мемлекеттің қаржы саясатын ұтымды
жүргізуге, қаржы ресурстарын құру мен тиімді бөлу үдерісін қамтамасыз етуге
бағытталған. Қаржылық бақылаудың құн катигориясын пайдаланумен байланысты
бақылаудың ерекше саласы ретінде мақсаты және белгілі бір қолдану аясы бар.
Қаржылық бақылаудың объектісі болып қаржы ресурстарын, оның оның
ішінде ұлттық шаруашылықтың барлық звенолары мен деңгейлерінің ақша
қаражаттары қоры нысанында, құру және пайдалану барысындағы ақшалай, бөлу
үдерістері танылады.
Қаржылық бақылау мынадай тексерулерді қамтиды: экономикалық
заңдардың талаптарын сақтау; жалпы қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
бөлу және қайта бөлудің оңтайлы пропорциясы; бюджетті құру және орындау
(бюджеттік бақылау);шаруашылық жүргізуші субъектілердің, бюджеттік
мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен қорлардың, басқа да заңды тұлғалардың
қаржылық жағдайы мен еңбек, материалдық, қаржы ресурстарын тиімді
пайдалану; салықтық бақылау.
Қаржылық бақылаудың міндеттері:
-ұлттық шаруашылықтың қорлары мен ақшалай табыстарының мөлшері мен қаржы
ресурстарын қажетсінуі арасын баланстауға ықпал ету;
-мемлекеттік бюджет алдындағы қаржы міндеттемесінің толық әрі уақтылы
орындалуын қамтамасыз ету;
-қаржы ресурстарының өсуі, оның ішінде өзіндік құнды төмендету және
өнімнің рентабельділігін арттыру бойынша өндірісшілік резервтерді анықтау;
-кәсіпорындар мен ұйымдарда және бюджеттік мекемелерде ақша ресурстары
мен материалдық құндылықтардың рационалды жұмсалуына, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп пен есеп-қисаптың дұрыс жүргізулуіне ықпал ету;
-қолданыстағы заңнамалардың, нормативтік актілердің, оның ішінде әр түрлі
ұйымдық-құқықтық нысандағы кәсіпорындарға салық салу саласы бойынша
сақталуын қамтамасыз ету;
-кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметіне, оның ішінде валюталық
операциалар бойынша белсенді қатынасуына ықпал ету,т.б.
Қаржылық бақылаудың функциялары:
қаражаттардың жұмсалуын тексеру( алынған соманың шығындарға сәйкестігін
және мемлекеттік қаражаттардың пайдалану тиімділігін
қаржы жүйесінің звенолары бойынша мемлекеттік ресурстардың толық әрі
уақтылы жұмылдырылуын тексеру;
есеп пен есеп-қисап тәртібінің сақталуын тексеру.
Бюджеттік бақылауға жергілікті қаржылар және мемлекетке тиесілі
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары да қамтылады.
Қаржылық бақылаудың жүзеге асыру үшін жоғарғы білікті мамандар қамтылған
ерекше бақылау органдары құрылады.
Елдің заңнамалық органдары бюджет жүйесінің звенолары бойынша мемлекеттік
бюджет, ұлттық шаруашылықтың экономикалық және әлеуметтік дамуының
мемлекеттік жоспарын бекіту мен қарауды бақылайды. Жұмсалатын шығындардың
мақсаттылығы , заңды және тиімді түрде мемлекеттік құралдарды пайдалану
бақыланады.
Диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсат – Қазақстан Республикасындағы
қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының қаржылық бақылауды
ұйымдастыру ерекшеліктеріне экономикалық талдау жасай отырып, жүзеге
асырылудың теориялық және практикалық тұрғыда зерттеп, жетілдіру
жолдарына ұсыныстар беру.
Бұл мақсатқа қол жеткізуде келесі міндеттерді шешуді қажет етті:
- қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттарына сипаттама
беру;
- қаржылық бақылау комитетінің негізгі міндеттері, функциялары және
қызметін ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың мемлекеттік
органдарының қызмет ету механизімін және экономикалық
көрсеткіштерін талдау;
- Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының құзыретін айқындау;
- Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың мемлекеттік
органдарының тексеру қызметіне және оны жетілдіру жолдарына
ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың
мемлекеттік органдары алынған.
Зерттеу барысында ғылыми жаңалықтар келесілерден көрінеді:
- қаржылық бақылаудың экономикалық мазмұны ашылды.
- қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының қызмет ету механизімін
талданды;
- қаржылық бақылаудың мемлекеттік органдарының тексеру қызметіне және оны
жетілдіру жолдарына ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің пәні – Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудыяң
мемлекеттік органдарының мекемелермен өзара байланысы кезінде пайда
болатын ұйымдық-экономикалық қарым қатынасы.
Зерттеудің ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заң актілері,
ҚР Президентінің жарлықтары, Салық кодексі, Бюджет кодексі, нормативтік
актілер құрады.
Зерттеу ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің, Қаржы
министрлігінің, Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері негізінде
құрылған.
3 Іазаєстан Республикасында єаржылыє баєылауыны жiктелуi жёне жетiлдiру
ба№ытында№ы мёселелер мен шешу жолдары
3.1 Іазаєстан Республикасында єаржылыє баєылауыны жiктелуiн
жѕзеге асыру
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
7
3.2 Іазаєстан Республикасында єаржылыє баєылауды жетiлдiру
ба№ытында№ы мёселелер мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Іорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 64
Пайдаланыл№ан ёдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
ІІ Қаржылық бақылаудың халқаралық тәжірибиесі:
нысандары,
әдістері мен олардың бейімделу мүмкіндіктері
2.1 Қаржы бақылау жүйесінің нарық шарттарына сәйкес
реформалау проблемалары----------------------- ----------------------
16
2.2 Аудит тәуелсіз қаржылық бақылауының
нысаны ретінде дамуы------------------------------ --------------------
-19
2.3 Халықаралық қаржы бақылау тәжірибиесін талдау------------ -21
2.4 Дамыған елдердің бюджеттік-қаржылық бақылау
органдарына сипаттама-------------------------- --------------------
-23
2.5 Шетел ілгерішіл бақылау тәжірибиесі қорытындысы-------- -27
2.бақылау іс-шараларының қорытындылары бойынша қабылданған шаралар
2.Қаржылық бақылау комитетінің бақылау қызметінің көрсеткіштері
2.Қаржылық бақылаудың сыныптамасы
2.3Аудиторлық бақылау (аудит)
1.3.Қаржылық бақылаудың әдістері
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың үлгілері
ік қаржылық бақылаудың принциптері мен
стандарттары
2.4.Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының құзыреті
2.1Қаржылық бақылаудың субъектісі, объектісі және компоненті.
2.3.Ішкі қаржылық бақылау саясаты
Нәтижеге бағдарланған бюджеттеуге көшу жағдайындағы мемлекеттік қаржылық
бақылау: үрдістер және перспективалар
1.1.Қаржылық бақылаудың міндеттері: Қаржылық бақылаудың функциялары:
Қазақстан Республикасы Парламенті мыналарды бақылайды
Мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін
елеулі түрде нығайту қажет
Мемлекеттік басқару органы Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау
жөніндегі есеп комитеті болып табылады
2,3 Қаржылық бұзушылықтарды зерттеу барысында аудитлық бақылау
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің
Қаржылық бақылау комитеті туралы ереже
1,3 Комитеттің функциялары мен құқықтары . Комитеттің қызметін ұйымдастыру
Экономиканы жаңғырту кезеңінде сыртқы қаржылық бақылаудың тиімділігін
арттыру
Қазақстан мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін реформалауы қажет -
сарапшылар
Қаржылық бақылау нәтижелері
2.Қаржылық бақылау комитетінің бақылау қызметінің көрсет кіштері
аржылық бақылаудың субъектілері және объектілері
1.4..Қаржылық бақылау комитетінің негізгі міндеттері, функциялары және
қызметін ұйымдастыру
Инспекция заңнамада белгіленген тәртіппен мынадай функцияларды жүзеге
асырады
ШҚО бойынша қаржылық бақылау және мемлекеттік сатып алу басқармасының
ақпарат қызметі
Есеп комитеті Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қаржылық бақылауын
дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын әзірлеп жатыр
1. Қазақтан Республикасында қаржылық бақылауды ұйымдастыру
ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1.Қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттары
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың қаржылық қызметінің
ажырағысыз құрамды бөлігі қаржылық бақылау болып табылады. Қаржылық
бақылау–қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу және
оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызмет
және қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі. Ол басқарудың
қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен
тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға
бақылау функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл
функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімдері, қорлардың ара
салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп
отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру,
айырбастау, бөлу және тұтыну үдерісіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан
ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық
қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың
кезінде: бақылаудың айрықша органдарын құрғанда; оларды білікті мамандармен
толықтырғанда; бұл органдардың құқықтарын регламенттегенде шындыққа
айналады.
Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ре-тінде пайдалану
үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық
өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы
экономикалық базистің қатынастарын, яғни өндірістік қатынастардың бір
бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементтерінің (жоспарлау, есеп және
талдаумен қатар) бірі ретіндегі қаржылық бақылау қондырмалық категория
болып табылады. Практикада қаржының бақылау функциясы қаржылық бақылау
нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл ұғымдарды бірдей деуге болмайды.
Бақылау функциясы– қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға тән
объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық қолдану болып
табылады.
Ғылыми негізделген қаржылық саясатты, тиімді қаржылық механизмді
қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсатыболып табылады.
Қаржылық бақылаудың көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржылық-
шаруашылық қызметтің ұйымдастырылуы тексеріледі. Басқа жағынан, қаржылық
бақылаудың нәтижелігі қаржылық жоспарлауда, оперативті басқаруда
пайдаланылады.
Қаржылық бақылаудың өзіндік өзгешілігі– оның ақшалай нысанда жүзеге
асырылатындығында.
Қаржылық бақылаудың объектіқаржылық ресурстарды, соның ішінде
ұлттық шаруашылықтың барлық деңгейлері мен буындарында табыстар мен
қорланымдарды қалыптастыру үдерістері, ақшалай қорларды жасау және
пайдалану болып табылады.
Алайда қаржылық бақылаудың объекті тек ақшалай қаражаттарды ғана
тексерумен шектелмейді. Түпкілікті қорытындыда қа-зіргі жағдайларда өндіру
мен бөлу үдерісі ақшалай қатынастармен ортақтастырылатындықтан ол елдің
материалдық, еңбек, табиғи және басқа ресурстарын пайдалануды бақылауды
білдіреді.
Қаржылық бақылаудың іс әрекетінің сферасы бақылаудың басқа
түрлерімен: әкімшілік,құқықтық,әлеуметтік,техни калық,саяси бақылау мен жиі
тура келуі мүмкін. Шаруашылық ұйымдардың қаржылық жағы шаруашылық қызметпен
тығыз байланысты болатындықтан қаржылық бақылауды шаруашылықтық бақылаудан
бөліп алу қиынға түседі, ал кейде мүмкін бол-майды, өйткені қаржылық
операциялардың көбінде шаруашылық қызметтің басқа үдерістері бейнелеп
көрсетіледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық режімді қамтамасыз
ету ескеріле отырып, тәуелсіздік, объективтілік, анықтық, ашықтық,
құзырлылық, жариялылық қағидаттары міндетті түрде сақталып жүзеге
асырылады.
Тәуелсіздік қағидаты – мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының және
олардың жұмыскерлерінің қызметті жүзеге асыру кезінде тәуелсіздігіне нұқсан
келтіретін кез келген араласушылыққа жол бермеу.
Бақылаудың объективтілік қағидаты – бақылауды Қазақстан Республикасы
заңнамасына, мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарына қатаң сәйкестікпен
жүргізу, мүдделер қақтығысын болдырмау.
Анықтық қағидаты – бақылау нәтижелерін бухгалтерлік, банктік
құжаттармен, бақылау объектінің өзге құжаттарымен растау.
Бақылаудың ашықтық қағидаты – бақылау нәтижелерін баяндаудың айқындығы,
мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының Қазақстан Республикасы
Президентіне, Үкіметіне, мәслихаттарға, жұртшылыққа есеп берушілігі.
Құзырлылық қағидаты – мемлекеттік қаржылық бақылау органдары
жұмыскерлерінің бақылауды жүзеге асыруы үшін қажетті кәсіби білімдер мен
дағдылардың жиынтығы.
Жариялылық қағидаты – құпиялылық режімді, қызметтік, коммерциялық
және заңмен қорғалатын өзге құпияны қамтамасыз етуді ескере отырып,
мемлкеттік қаржылық бақылау нәтижелерін міндетті жариялау.
Мемлекеттік қаржылық бақылауға қойылатын бірыңғай талаптар
мемлекеттік қаржылық бақылау жүргізу стандарттарыменайқындалады. Бұл
стандарттарды Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп
комитеті ішкі бақылау жөніндегі уәкілетті органмен бірлесе отырып әзірлейді
және Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Мемлекеттік қаржылық
бақылау стандарттарын мемлекеттік қаржылық бақылау органдары орындауға
міндетті.
Қаржылық бақылаудың алдында тұрған міндеттерге мыналар жатады:
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағындағы ақша-лай
ресурстарды (бюджеттік және меншікті қаражаттарды, банк кредиттерін,
бюджеттен тыс қаражаттарды) пайдаланудың дұрыстығын тексеру;
мемлекет, ұйымдар және халық алдында қаржылық міндеттіліктердің
орындалуын тексеру;
қаржылық ресурстарды өсірудің, соның ішінде өзіндік құнды төмендету
және өнім, қызметтер рентабелділігін арттыру жөнінде ішкіөндірістік
резевтерді анықтау;
кәсіпорындарда, ұйымдарда және мемлекеттік мекемелерде қаржылық
операцияларды, есеп айырысуларды жасаудың және ақшалай қаражаттарды сақтау
ережелерін сақтауды материалдық құндылықтар мен ақшалай ресурстарды ұтымды
жұмсауды тексеру;
қаржылық тәртіпті бұзуларды жою және ескерту.
Қаржылық бақылаудың міндеттерін жүзеге асыру нәтижесінде заңдылық
жақтарының бірін білдіретін қаржылық тәртіп ны-ғаяды.
Қаржылық тәртіп– бұл мемлекеттік, жергілікті өзін-өзі басқару
субъектілерінің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің ақшалай қорларын
жасаудың, бөлудің және пайдаланудың белгіленген ұйғарымдары мен тәртібін
айқын сақтау. Қаржылық тәртіптің талаптары кәсіпорындарға, ұйымдарға,
мекемелерге ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына, олардың лауазымды тұлғаларына да таралады. Сөйтіп,
қаржылық бақылау мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың мүдделерін
қамтамасыз етеді, сондай-ақ нақтылы азаматтардың, кәсіпорындардың,
ұйымдардың құқықтары мен мүдделерінің сақталуына мүмкіндік туғызады
(мысалы, бюджет-ке төленетін төлемдер бойынша жеңілдіктер беру заңнамасының
сақталуын, салықтарды алудың дұрыстығын, бюджеттен бөлінетін қаржының
уақтылығын бақылау және т.б.).
Қаржылық бақылаудың функциялары:
1) қаражаттардың жұмсалуын тексеру (шығыстардың сұралған сомаларға
сәйкестігі және мемлекет қаражаттарын пайдаланудың тиімділігі);
2) қаржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекеттік ресурстарға
қаражаттарды жұмылдырудың уақтылығы мен толымдылығын тексеру;
3) есеп және есептеме ережелерінің сақталуын тексеру.
Қазақстан аумағында кеңестік дәуірде қаржылық бақылау айтарлықтай дә-
режеде дамыды. Түгелдей дерлік мемлекеттік меншік жағдайында мемлекет
экономика мен қаржылық үдерістерге қатаң, жан-жақты бақылау жасауға ын-талы
болды. Шаруашылық жүргізуші субъектінің
қаржылықшаруашылыққызметімемлекетті к басқару органдары мен қоғамдық бақылау
органдары (Халық-тық бақылау комитеті) тарапынан (болған) қос бақылаудың
қарамағында болды.
Басқарудың әкімшілік нысанынан рыноктық нысанына өту кезеңінде қар-
жылық бақылау айтарлықтай әлсіреді. Халықтық бақылау комитеті жойылды,
ведомстволық бақылау іс жүзінде қысқарды, мемлекеттік орган тарапынан бола-
тын қаржылық бақылауды жүзеге асыру жөніндегі қызмет тарылды.
Алайда рыноктық қатынастар жағдайларында қаржылық бақылаудың рөлі
мен маңызы артпаса ешқандай кемімейді. Сондықтан қаржылық бақылау
шаруашылық өмірдегі барлық келеңсіз көріністерге сенімді тосқауыл болуы
тиіс. Мемлекет қоғамдық мүдделерді,әлеуметтік әділеттілікті қорғай отырып,
қаржының бақылау функциясының мүмкіндігін реттеудің құралы ретінде
пайдалана отырып,ұдайы өндіріс, бөлу үдерістеріне араласуы,қаржылық
бақылаудың нысандарын, әдістерін және оны ұйымдастыруды жетілдіріп отыруы
тиіс.
Рынок жағдайларында жалпы экономиканың, жеке шаруашылық жүргізуші
субъектінің қаржылық бақылауды қоғам дамуының басқа кезеңдерінен де үлкен
дәрежеде қажетсінетінін шет елдердің тәжірибесі, республиканың өзіндік тәжі-
рибеесі көрсетіп отыр.
Мемлекеттің алдында жан-жақты, жүйелі, кешендік бақылауды, соның
ішінде қаржылық бақылауды да ұйымдастыру міндеті туып отыр. Бұл шаруашылық
жүргізуші барлық субъектілер мен олардың қаржылық-шаруашылық қызметінің
барлық жақтары қаржылық бақылаумен қамтылуы тиіс дегенді білдіреді. Қойылып
отырған міндетті іске асыру үшін қаржылық бақылау мына бағыттарда дамуы
тиіс:
мемлекеттік бақылауды нығайту;
тәуелсіз аудиторлық бақылауды дамыту;
түрлі бақылаушы органдар мамандарының еңбегін компьютерлендіру;
бақылаудың барлық органдарының қызметін үйлестіру және басқалары.
Қаржылық бақылаудың сыныптамасы . Қаржылық бақылауды сыныптау
субъектілердегі айырмашылықтарға, бақылау іс қимылдарын жүргізудің
уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне (әдістеріне) негізделген.Осы
бел-гілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша:
түрлері,субъектілері,оныжүзеге асырудың әдістері бойынша жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге
асыратын субъектілерге қарай (бақылауды жүзеге асыратын органдарға
немесе ұйымдарға )жалпымемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып
ажыратылады (Кесте1).
1 кесте
Түрлері бойынша қаржылық бақылаудың сыныпталуы
Қ а р ж ы л ы қ б а қ ы л а у
Жалпымемлекеттік Қоғамдық
Мемлекеттік Ведомстволық Қоғамдық ұйымдардың:
кәсіп-одақтардың,
партиялардың,жас-тарды
ң, бұқаралық
қозғалыс-тардың,
ғылыми-техникалық,
мәдени-ағартушылық,
спорт, шығармашылық,
ардагерлердің, түрлі
қорлардың бақылауы
Сыртқы Ішкі Ішківедомстволық
П а р л а м е н т т і к (д е
п у т а т т ы қ) б а қ ы л а
у
А у д и т о р л ы қ б а қ ы л а у
Дерек көзі:
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылау мемлекеттік және
ведомстволық бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекетті қаржылық бақылау–бұзушылықтарды анықтау, жою және
болғызбау мақсатында бақылау объектілерінің Қазақстан Республикасының
бюджет және заңнамасын сақтауын тексеру және талдау жолымен жүзеге
асырылатын бақылау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау оны жүзеге асыратын органға қарай
сыртқы және ішкі мемлекеттік қаржылық бақылау, бюджеттің тиісті деңгейіне
қарай республикалық және жергілікті мемлекеттік басқару деңгейінде
жүргізілетін бақылау болып бөлінеді.
Сыртқы бақылау–Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау
жөніндегі есеп комитеті, мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге
асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Сыртқы бақылауды: 1) республикалық деңгейде Республикалық
бюджеттің атқа-рылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті; 2) жергілікті
деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Ішкі бақылау–ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган және
оны ішкі бақылау службалары жүзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағынышты-лығы мен меншік
нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектіне қолданылады. Бақылаудың
бұл түрін мемлекеттік би-лік пен басқару органдары жүргізеді.
Мемлекеттің қаржылары жүйесінде бақылау салықтық, бюд-жеттік
бақылау, сақтық және банктік қадағалау, кедендік бақылау және т.б. болып
ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы, бюджетке салықтық
және басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы
жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтық
бақылаумен меншік нысандарына қарамастан, барлық шаруашы-лық жүргізуші
субъектілер, сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Қаржылық бақылауда бюджеттікбақылаудыңзор маңызы бар, ол ең алдымен
мемлекеттік бюджет пен бюджеттен тыс қорларды кіріктіреді. Бюджеттік
бақылауға жергілікті қаржылар мен мемлекетке қарасты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы бағынышты. Бюджеттік бақылау бюджеттен қаржыланатын
мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда, сондай-ақ
мемлекеттік емес сектордың жұмыс жасайтын, қызмет көрсететін, шаралар
жүргізетін кәсіпорындарында жүзеге асыры-лады.
Банктік қадағалау кредиттік ресурстарды қалыптастыру және
олардың қозғалысы барысында, күрделі құрылыс үдерісінде, кәсіпорындардың
кассалық тәртіпті сақтауын тексеру кезінде, қолма-қол ақшасыз есеп
айырысқанда және басқа жағдайларда жүргізіледі. Банктік қадағалаумен,
бақылаумен кредиттік-есеп-қисаптық қатынастарға қатысты барлық шаруашылық
субъекті-лер қамтылаған.
Сақтандыру сферасындағы қаржылық бақылау, қадағалаус ақтық
қорлары қаражаттарының дер кезінде, толық қалыптасуын, мақсатты жұмсалуын,
сақтық операцияларының дұрыс жүргізілуін, сақтандыру туралы заңнаманың
талаптарын сақтық қатынастарына қатынасушылардың барлығының орындауын
жүзеге асырады.
Кеден органдары тауарлар мен көлік құралдарын, оларды есепке алуды
кедендік ресімдеу кезінде де, сондай-ақ кедендік тексермеде де құжаттар мен
мәліметтерді тексеру нысанында кедендік бақылауды жүргізеді; олардың
тауарлар мен көлік құралдарын кеден шекарасы арқылы орналастыратын
субъектілердің қаржылык және сыртқы экономикалық қызметін тексеруді
белгілеуге немесе жүргізуге құқы бар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері− Қазақстан Республикасының
Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, бюджетке түсетін түсімдерді алуға
және бақылауға жауапты мемлекеттік органдар, республикалық және жергілікті
бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер, олардың ведомстволық
бағыныштағы ұйымдары, бюджеттік қаражаттарды алушылар, мемлекеттің
гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдендірген қарыздарды пайдаланатын
жеке және заңи тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті мен ішкі бақылау жөніндегі
орталық уәкілетті орган болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай тұрпаттарға бөлінеді:
1) сәйкестікке бақылау жасау− бақылау объекті қызметінің Қазақстан
Республикасының бюджеттік және өзге заңнамасының талаптарына сәйкестігін
бағалау;
2)қаржылық есептемені бақылау− бақылау объектінің қаржылық есептемені
жасауының және табыс етуінің анықтығын, негізділігін және уақтылығын
бағалау;
3) тиімділікті бақылау─ сәйкестікке және қаржылық есептемені
бақылау негізінде жүргізілетін бағалау, мемлекеттік органдардың
стратегиялық жоспарларында көзделген тура және түпкі нәтижелерге қол
жеткізудің мемлекеттік және бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын,
көрсетілетін мемлекеттік қызметтерді, байлаулы гранттарды, мемлекеттік және
мемлекет кепілдендірген қарыздарды, мемлекет кепілгерліктері мен
активтерінпайдаланудыбағалау,сондай -ақмемлекеттікорганжәне квазимемлекеттік
сектор субъектілері қызметінің экономиканың, әлеуметтік саланың немесе жеке
алғанда мемлекеттік басқару саласының (сферасының) дамуына тигізетін әсерін
кешенді және объективті талдау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары өкілеттігі шегінде бақылаудың
төмендегідей түрлерінжүзеге асырады: 1) кешендік кбақылау− бақылау
объектілерінің нақты кезеңдегі қызметін барлық мәселелер бойынша тексеру
және бағалау; 2) тақырыптық бақылау− бақылау объектінің нақты кезеңдегі
қызметін жекелеген мәселелер бойынша тексеру және бағалау;
3)үстеме бақылау– тексеріліп отырған мәселе шеңберінде бақылаудың
негізгі объектімен өзара қатынастар мәселелері бойынша ғана жүргізілетін
үшінші тұлғалардың бақылау;
4)бірлескен бақылау– мемлекеттік қаржылық бақылау органдары басқа
мемлекеттік органдармен бірлесіп жүргізетін бақылауы.
Барлық өкілдікті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджет жобасын
және оның атқарылуын сессияларда жыл сайын қарау кезінде жүзеге асырады.
Өкілдікті органдардың жоспарлық бюджеттік және салалық тұрақты
комиссиялары маңызды бақылаушылық функцияларды орындайды, олар алдын ала,
сессия басталғанға дейін бюджет жобасын және оның атқаруы туралы есепті
қарайды.
Үкімет, жергілікті әкімшілік аппараты оларға ведомстволық
бағыныштағы органдардың, соның ішінде қаржы-кредит органдарының да
бақылаушылық қызметін бағыттап ғана қоймайды, сонымен бірге өздері де
тікелей қаржылық бақылауды жүзеге асырады. Үкімет мемлекеттік бюджетті
жасауды және атқаруды бақылайды, мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге
асырады.
Өздерінің құзырларына сәйкес бақылаушылық функцияларды жергілікті жерлерде
атқарушы органдар орындайды.
Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің,
ведомствоның өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның
негізгі міндеттеріне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын,
материалдық және қаржылық ресурстардың үнемді пайдаланылуын, меншіктің
сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс қойылуын, бақылау тексеріс
жұмысының мән-жайын бақылау, қырсыздық, ысырапқорлық және нысапсыздық
фактілерін бұлтартпау.
Ведомстволық қаржылық бақылау алдын ала, ағымдағы және кейінгі бақылау
нысанында жүзеге асырылады. Бақылаудың не-гізгі әдістері қаржы
жоспарларының жобаларын қарау, тексерістер мен тексерулер болып табылады.
Бақылау объектісі–ақшалай қаражаттардың орталықтандырылмаған қорлары
болады.
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкі шаруашылықтық бақылау,
яғни нақтылы шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фирмаларда, компанияларда,
ұйымдар мен мекемелерде) жүзеге асырылатын бақылау жүргізіледі. Бақылау
функциялары бұл жағдайда қаржылық-шаруашылық қызметтің қажетті шарты
ретіндегі оның күн сайынғы үдерісімен байланысты. Бақылаудың бұл түрі
өндірістің бастапқы буындарының өндірістік капиталды, қаржылық ресурстарды
тиімді пайдалануға жауаптылығын арттыруға жәрдемдеседі, ысыраптарды,
қаржылық тәртіптің әр түрлі бұзылуларын азайтуға бағытталған.
Жүргізу уақытына қарай қаржылық бақылау:алдын ала
бақылау, ағымдағы және кейінгі бақылау болуы мүмкін. Бақылаудың мұндай
нысандары бақылаушы органдардың көбісінің қызметіне тән.
Алдын ала қаржылық бақыла уақшалай қорларды жасау, бөлу
және пайдалану жөніндегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі,
сондықтан оның қаржылық тәртіпті бұзуды алдын ала ескертуде зор маңызы бар.
Бұл жағдайда бекітуге және орындауға жататын қаржылық қызметті жүзеге
асырудың негізі болып табылатын құжаттар – бюджеттердің, қаржы жоспарлары
мен қаржыландырудың дара жоспарларының жобалары, кредиттік және кассалык
өтінімдер және т.б. тексеріледі.
Ағымдағы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының
атқарылу үдерісінде, шаруашылық- қаржылық операцияларды жүзеге асыру
барысында тауарматериалдық құндылықтар мен ақшаны жұмсаудың нормалары мен
нормативтерінің сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының
орындалуына, бұрын берілген ресурстардың пайдаланылуына сай келуін
тексереді. Сөйтіп, бұл бақылау шаруашылық-қаржылық операциялардың жасалу
үдерісінде жүзеге асырылады.
Кейінгі (келесі) қаржылық бақылау– қаржылық операциялар
жасалғаннан кейін (бюджеттің кірісі мен шығыс бөліктерінің орындалуынан
кейін, шаруашылық органдарының ақшаны пайдаланғаннан кейін және т.с.с.)
жүргізілетін бақылау, ол алдын ала бақылау мен ағымдағы бақылау кезінде
анықталмаған бұзушылықтарды ашуға жетелейді. Бұл жағдайда қаржылық
тәртіптің жай-күйі анықталады, оны бұзушылықтар, ескерту жолдары және
оларды жою шаралары айқындалады.
Қаржылық бақылау нысандарының бірі коммерциялық қатынастар
сферасына тән болатын теңгемен бақылау болып табылады. Бұл –
қаржыландыру, несиелендіру, есеп-қисаптар жүйесін пайдалану кезінде баға,
өзіндік құн, табыс (пайда) және басқалар сияқты экономикалық категориялар
арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін
бақылау. Теңгемен бақылау кәсіпорындар жұмысының сапасын анықтауға және
оған экономикалық тұрғыдан ықпал етуге мүмкіндік жасайды. Мысалы,
кәсіпорынның табысын, оның көлемін, алу (немесе алмау себептерін) көздерін
талдау кәсіпорын жұмысының нәтижелерін айқындайды. Банктен алынған
кредиттің уақтылы қайтарылмауы кәсіпорынның қаржылық жағдайының
нашарлағанын қабылдайды
1.2.Мемлекеттік қаржылық бақылаудың нысандары және әдістері мен
ұйымдастыру негіздері
Қаржылық бақылау өткізілуі мерзіміне байланысты нысандары бойынша
былай сыныпталады:
-алдын ала (шығындалуға дейін жүргізіліп, профилактикалық шара
қолданылады );
-ағымдағы (шығындалу кезінде жүргізіліп, жоспар немесе сметамен
салыстырылады);
-кейінге ( есеп материалдары негізінде шығыннан кейін жүргізіледі.
Алдын ала және ағымдағы бақылау үшін тұжырым жасалады).
Қаржылық бақылау әр түрлі әдістермен жүргізіледі. Нақтылы әдісті
қолдану қаржылық бақылауды жүзеге асырушы органдар қызметі нысандарының
ерекшеліктері, бақылаудың объектісі мен мақсаты, бақылау іс-қимылының пайда
болуының негізі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай әдістері пайдаланылады:
тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімшелердің қызметін тексеру),
инспекция (кәсіпорынның қаржылық жай-күйін орнында дүркіндік тексеру),
қадағалау (кәсіпорында қаржылық қаражаттардың жай-күйімен жалпы танысу),
тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық тексеру), қарап
шығу, қаржы жоспарларының жобаларын, өтінімдерді, қаржылық-шаруашылық
қызмет туралы есептерді қарау, баяндамаларды тыңдау, лауазымды адамдардың
ақпараттары және басқалары. Бұл әдістердің әрқайсысы аралық міндеттерді
шешуге жағдай жасайтын тым көп жекеленген әдістерге бөлінеді. Мысалы,
құжаттық тексерісте құжаттарды үстеме (ыңғайласпа) тексеру, ақшалай
қаражаттар мен материалдық құндылықтарды түгендеу, сандық есепке алуды
қалпына келтіру, бақылау мақсатында салыстыру және басқалары.
Аталған жалпы әдістер түрлі объектілерге бақылау жүргізудің
әдістемелерінде, ережелерінде нақтыланады. Алдын ала және ағымдағы
бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдісі көзбен шолып визуалды тексеру
болып табылады. Мұндай тексерулерге актілер, анықтамалар жасалынбайды.
Бүкіл іс тыйым салу және тоқтату туралы жазбаша немесе ауызша жарлық,
бұйрық беруге саяды.
Кейінгі қаржылық бақылау бірнеше әдіспен жүзеге асырылады. Оларға
жататындары: тексеру, экономикалық талдау, тексеріс (ревизия). Тексеру
шоттық немесе тақырыптық болуы мүмкін.
Есептемені шоттық тексеру−бұл бухгалтерлік
есептердің,баланстардың, салықтық есеп-қисаптардың ақиқаттығын тексеру. Ол
үш кезеңде жүзеге асырылады: бірінші кезеңде есептеменің әртүрлі нысандары
көрсеткіштерінің келісушілігі айқындалады; екінші кезеңде жекелеген есептік
көрсеткіштерді бухгалтерлік есептің тіркелімдеріндегі жазбалармен салыстыру
жүзеге асырылады; үшінші кезеңде бастапқы құжаттардың мәліметтері бойынша
есептік тіркелімдердің негізділігі анықталады. Мұндай дәйектілік шоттық
тексерулерді бухгалтерлік есеп пен есептеменің қойылымына ба-қылау жасаудың
өте тиімді құралы етеді және қаржылық тәртіптің бұзылуларын анықтауға және
ескертуге жәрдемдеседі.
Тақырыптық тексеру– бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық
-қаржылық жұмысының жеке жақтары мен учаскелерін зерделеу, мысалы,
жалақыдан ұстап қалудың дұрыстығын тексеру; шығындарды өнімнің өзіндік
құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру және т.б.
Экономикалық талдау– бұл объектінің шаруашылық-қаржылық қызметіне
баға беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде
экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын негіздеу.
Экономикалық талдауды шаруашылық органдардың өздері де, сонымен бірге
бақылаудың сыртқы органдары – банктер, қаржы, аудит фирмалары да жүргізеді.
Тексерулер мен қарапшығуды бақылау органдары шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметінің белгілі бір мәселелері
бойынша немесе жұмыс орнында қаржылық қызметтің жеке жағымен, танысу
жолымен бір мәселе бойынша жүргізеді. Сондықтан тексерулер негізінен
тақырыптық болып келеді. Тексеру мен қарап шығудың мақсаты шаруашылық және
қаржылық қызметтің жекелеген учаскесінің жай -күйін анықтау болып табылады.
Камералық тексеру жергілікті орынға шықпайақ жүзеге асырылады және
шаруашылық органның құжаттық тексеруінен бұрын болады.
Үстеме тексеру– тексеріліп отырған шаруашылық жүргізуші субъектінің
әріптестерінде немесе клиенттерінде қаржылық- шаруашылық операциялардың
нақтылы бейнелеп көрсетілуін тексеру арқылы бұл операциялардың растығын
анықтау әдісі.
Қаржылық бақылаудың негізгі әдісі тексеріс кейінгі бақылаудың
кешенді әдісі және өткен белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметінің барлық жақтары мен
учаскелерін мұқият зерделеу, терең тексеру, оны неғұрлым толық қарап шығу.
Тексерісті әр түрлі бақылаушы органдар, ең алдымен қаржы, сонымен бірге
ведомствоға қарасты ұйымдарға қатысты мемлекеттік басқару органда-ры
жүргізеді. Тексеріс бұл органдардың жоспары бойынша да, сондай-ақ басқа
құзырлы органдар – жоғарғы, тергеу органдарының нұсқауы бойынша да
жүргізілуі мүмкін.
Тексеру объекті бойынша құжаттық, нақтылы, толық жаппай, іріктемелі,
ішінара тексеріс болып ажыратылады. Ұйымдық белгісі бойынша олар жоспарлы
және жоспардан тыс, кешендік болуы мүмкін.
Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, қаржыландырудың жеке
жоспарлары ғана емес, сондай-ақ құжаттар, әсіресе бастапқы ақшалай құжаттар
тексеріледі. Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, сонымен бірге қолда бар
ақшаны, материалдык құндылықтарды да тексереді. Толық тексеріс деп белгілі
бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің бүкіл қызметін тексеруді
айтады.
Іріктемелі тексеріс кезінде бақылау қаржылық-шаруашылық қызметтің
әйтеуір біржағына. Тақырыптық тексерістер бір моделдегі бірнеше кәсіпорын-
дарда, мекемелерде немесе бірнеше министрліктер мен ведомстволарда қаржылық-
шаруашылық қызметтің жеке мәселелері бойынша жүргізіледі. Олар сонымен
бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір учаскелерінің мән
жайын тексеруге және бұл мәселе бойынша көлемді материал алуға, оны
талдауға, тұжырым жасауға, жұмысты жақсарту жөнінде ұсыныстар әзірлеуге
мүмкіндік береді.
Тексерістердің тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу,
кассадағы нақтылы ақшаны тексеру, тексерілетін объект қызметінің жоспарлық,
нормативтік және есептік көрсеткіштерін салыстыру, құжаттық және үстеме
тексерулер. Көрсетілген тәсілдер тексерістің қойылған мақсаттарына қарай
қолданылады.
Әрбір тексеріс пен тексеру мұқият әзірленуі тиіс, өйткені олардың
сапасы осыған байланысты болады. Бұл үшін қажетті заңдарды, қаулыларды,
жарлықтарды оқып біліп, зерделейді; бұрынғы тексеріс пен тексеру
материалдарымен, анықталған бұзушылықты жоюдың нәтижелерімен танысады;
ақпарат органдарының сын материалдарын, өндірістік қызметтердің
ерекшеліктерін зерделейді және т.б. Әзірлік жұмыстың негізінде тексеріс
немесе тексерудің бағдарламасы, оның негізінде тексеріс пен тексерудің
жұмысжоспарыжасалады. Жоспарлар тексерулер мен тексерістердің белгіленген
мезгілділігін ескере отырып құрылады. Жоспарларда бақылаудың объектілері,
тексерудің немесе тексерістің тақырыбы, бастау мен аяқтаудың уақыты,
атқарушылардың саны мен олардың құрамы және т.б. белгіленеді. Аудиттік
органдар өзінің жұмысын келісім-шарттар негізінде жүргізеді.
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің бүкіл үдерісі бірнеше
кезеңдерден тұрады: өкілеттіктерді көрсету; тексерілетін объектінің жауапты
жұмыскерлерімен ұйымдық кеңес өткізу; түгенеуді жүргізу; тексерілетін
объектімен, оның қызметінің технологиясымен жеке өзінің танысуы; шаруашылық
қызметті алдын ала талдау; тікелей құжаттық тексеріс немесе тексеру;
тексеріс немесе тексеру материалдарын жүйеге келтіру; акт немесе анықтама
жасау; ашылған кемшіліктердің жойылуын тексеру.
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің нәтижелігі көбінесе жасалынған
актінің сапасына байланысты болады. Тексерісакті бұл қаржылық-шаруашылық
қызметте жіберілген бұзушылықтың жай тізбесі емес, бұл тексерілетін объект
жұмысының сапасы, заңдылығы, мақсаты, сәйкестігі туралы дұрыс түйіндердің
жинағы болып табылатын құжат. Оның негізінде ашылған бұзушылықты жою
мақсатында нақтылы ұсыныстар, ұйғарымдар жасалынады, кінәлі адамдарға шара
қолданылады.
Қаржылық бақылауды ұйымдастыру негіздері
Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жағдайда оны ұтымды
ұйымдастырумен, бақылаудың субъектілерін, олардың құқықтары мен міндеттерін
айқын етіп анықтаумен, қаржылық бақы-ауды жүргізудің нысандарын және
әдістерін дұрыс ұйымдастырумен анықталады. Барлық өкілетті органдар
қаржылық бақылауды тиісті бюджеттің жобасын және оның атқарылуы туралы
есепті жыл сайын сессияларда қараған кезде жүзеге асырады. Өкілетті
органдардың жоспарлық-бюджеттік және салалық тұрақты комиссиялары маңызды
бақылау функцияларын орындайды, олар сессияның басталуына дейін алдын ала
бюджеттің жобасы мен оның атқарылуы туралы есепті қарайды. Үкімет,
жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты орган-дардың бақылаушылық,
соның ішінде қаржылық-кредиттік қыз-метін ғана бағалап қоймайды, сонымен
бірге өздері де тікелей қар-жылық бақылауды жүзеге асырады. Үкімет
мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен атқарылуын бақылап отырады, мемлекеттің
қаржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің өкілеттіктеріне қарай бақылау
функцияларын жергілікті жердегі атқарушы органдар орындайды.
Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылауды мемлекеттік билік пен
басқарудың мына органдары жүргізеді: Президенттің аппараты, Қазақстан
Республикасының Парламенті, Үкіметі, жергілікті өкілдікті органдар
жергілікті әкімшілік органдары. Бақылаудың бұл түрін Қазақстан
Республикасы Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік
қаржылық бақылаудың жоғары органы болып табылатын Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті де жүргізеді.
Құқықтық мемлекет құрылысының тұжырымдамасын негіздей отырып
қаржылық бақылауды жүзеге асырудағы заңнамалық органдардың рөлі күшейе
түседі. Сондықтан бақылаудың субъектісі ретіндегі Қазақстан Республикасы
Парламентінің функциясы және бақылаудың тиісті түрі парламенттік
(депутаттық)бақылау бөлектеліп көрсетіледі. Бұл бақылаудың объектісі:
мемлекеттік бюджеттің шығыстарын шамдандыратын кез келген шараларды
бекіткен кездегі;
бюджеттегі шығыстардың қабылданған заңдардың мақсаттарына сәйкесті-гін
тексеру кезіндегі;
бюджеттің жасалуына тексеріс кезіндегі мемлекеттің шығыстары болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Парламенті мыналарға бақылауды жүзеге
асырады:
бюджеттік ресурстардың түсу көздеріне, оларды үкіметтің де,
заңнамалық органның да үнемді пайдалануына; ақшалай қаражаттардың
ысырапқорлығын кесіп тастауға;
мемлекеттік меншікті пайдаланудың, мемлекеттік кәсіпорындардың жұмыс
тиімділігіне, мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алуға және жекешелен-
діруге;
арнаулы қорлар қаражаттарының пайдаланылуына; әр түрлі партияларды
қоса, қоғамдық ұйымдардың ақшалай табыстарының көздеріне, жарғылық
мақсаттарға сәйкес бұл қаражаттарды пайдалануға.
Парламенттің алдын ала бақылауының негізгі мақсаты осы нақты саяси,
экономикалық және әлеуметтік жағдайлардағы қарастырылған шығыстардың жалпы
тұтастығын анықтау болып табылады. Бюджеттің жасалуына тексеріс
қаржыландырудың дара жоспарларына кіріктірілген цифралардың дұрыстығын
белгілі бір тұрғыдан қарай отырып жүргізіледі. Бұдан басқа, Парламент
ағымда-ғы бақылауды және республикалық бюджет туралы қабылданған заң
бойынша қаражаттарды иеленушілердің есебін тексерген кезде әсіресе кейінгі
бақылауды жүзеге асыруы тиіс. Бұл ретте, парламенттік бақылаудың негізгі
ныса-ны алдын ала бақылау болуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Парламентінде екі Палатада – Сенат пен Мә-
жілісте арнаулы жұмыс органдары қаржы және бюджет бойынша комитеттер бар.
Бұл органдар заң жоба жұмыстарын, палаталардың құзырына қатысты мәселелерді
алдын ала қарау және әзірлеу үдерісінде қаржылық бюджеттік қызмет
сферасында мемлекеттік бюджет қаражаттарының жұмсалуына бақылау жүргізеді.
Қаржылық-бюджеттік мәселелер бойынша сараптамалық бағалаулар мен
қорытындыларды шаралар қабылдау үшін палаталар тиісті инстанцияларға –
министрліктерге, ведомстволарға, сонымен бірге Үкіметке жібереді.
Президент жарлықтарының, қаулыларының және өкімдерінің атқарылуын
бақылауды ұйымдастыру, аталған актілердің талаптарын лауазымды адамдардың
атқармағаны үшін жауапкершілігін күшейту мақсатында Президент аппаратында
жұмыс істейтін ұйымдық бақылау бөлімібар. Жалпы Президент аппараты
министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің және
мемлекеттік басқарудың басқа органдарының қызметін бақылауды жүзеге
асырады. Аппарат Президентке ашылған кемшіліктер мен бұзушылықтарды жою
жөнінде қабылданған шаралар туралы хабарлап отырады, Президент актілерін
тиісті тәртіппен орындамаған кінәлі лауазымды адамдарды жауапқа тарту
жөнінде ұсыныстар жасайды; Президент актілерінің атқарылмауына немесе
тиісті тәртіппен атқарылмауына мүмкіндік туғызатын ашылған бұзушылықтарды,
себептерді және талаптарды жою жөніндегі ұсыныстарды қарау үшін Үкіметке,
әкімшілік басшыларына, мемлекеттік басқарудың басқа органдарына табыс етіп
отырады. Өзінің функцияларын жүзеге асыруда Аппаратқа тексерілетін
органдардың басшылары мен лауазымды адамдарынан қажетті
ақпараттарды алуға тиісті өкілеттік берілген.
Қазақстан Республикасы Үкіметіне бақылау сферасында кең
өкілеттіктер берілген. Үкімет Қазақстан Республикасы дамуының индикативтік
жоспарын, экономиканың сфералары мен секторларының, салалардың, өңірлердің
даму бағдарламаларын, инвестициялық қызметтің маңызды бағыттарын жасап,
қарау үдерісінде алдын ала бақылауды жүзеге асырады. Көрсетілген іс-
қимылдарды орындау барысында Үкімет олардың жүзеге асырылуына, сондай-ақ
ауқымына, мезгілдігіне, атқарушылар бойынша мақсатты қаржыландырудың
толымдылығына ағымдағы бақылау жасайды, мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен
атқарылуын бақылап отырады, мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асырады.
Жалпы мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдарға сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрлігі, Ұлттық банкі жатады. Қаржы министрлігі,оның
Қаржылық бақылау комитеті және аумақтық қаржы органдары әлеуметтік-
экономикалық сфераның қаржы саласын тексереді. Олар жоспар, қаржыландырудың
дара жоспары және қаржылық тәртіптің сақталуын, кірістерді есептеудің
дұрыстығын, толымдылығын және дер кезділігін, мемлекет қаражаттарының
жұмсалу заңдылығы мен мақсатқа сәйкестігін, бухгалтерлік есеп-қисаптың және
есептеменің дұрыстығын бақылап отырады. Қаржылық бақылау комитетінің
маңызды функциясы бірлескен және шетелдік кәсіпорындарды, экспорттық-
импорттық операцияларды валюталықбақылаубо-лып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының жүйесін:
1) Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті;
2) мәслихаттардың тексеру комиссиялары;
3) Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілетті берген ішкі бақылау
жөніндегі орган; 4) Орталық мемлекеттік органдардың ішкі бақылау қызмет-
тері;
5) Облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
бюджеттерінен қаржыландырылатын атқарушы органдардың ішкі бақылау
қызметтері құрайды.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
Қазақстан Республикасы Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын
мемлекеттік қаржылық бақылаудың жоғарғы органы болып табылады.
Мәслихаттардың тексеру комиссиялары жергілікті деңгейде сыртқы
мемлекеттік қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
мынадай негізгі функцияларды жүзеге асырады:
республикалық бюджеттің атқарылуын, оның ішінде Қазақстан Республика-
сы бюджет жүйесінің қағидаттарына сәйкес бағалауды жүзеге асырады;
өз қызметінің бағыттары бойынша тиімділікті бақылауды жүзеге асырады;
бақылау объектілерінің есепке алу мен есептемені жүргізуінің анықтығы
мен дұрыстығын бақылауды жүзеге асыру;
орталық мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларының, мемле-
кеттік және бюджеттік бағдарламаларының іске асырылуын бағалауды жүзеге
асырады;
республикалық бюджет қаражаттарын, пайдаланудың Қазақстан Республи-касы
заңнамасына сәйкестігін бақылауды жүзеге асырады;
Қазақстан Республикасының Парламентіне өткен қаржы жылындағы рес-
публикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепті ұсынады;
Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік қаржылық бақылауды
жүзеге асыруға байланысты мәселелер бойынша тапсырмаларын, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Президентінің өзге жеке тапсырмаларын орындайды;
Қазақстан Республикасының Президентіне мемлекеттік қаржылық бақылау
объектілері лауазымды адамдарының нормативтік құқықтық актілерді
сақтамауының анықталған фактілері бойынша ұсыныстар енгізеді;
республикалық бюджетке түсетін түсімдердің толықтығы мен уақтылығын,
сондай-ақ республикалық бюджеттен түсетін түсімдер сомаларының қайтарылуын,
салықтық және кедендік әкімшілік ету тиімділігін бақылауды жүзеге асы-рады;
республикалық бюджет қаражаттарын және мемлекет активтерін пайдалану
кезінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасы-
ның сақталуын бақылауды жүзеге асырады; Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің активтерін пайдаланудың Қазақ-стан Республикасы заңнамасына
сәйкестігіне бақылауды жүзеге асырады; сыртқы мемлекеттік қаржылық
бақылауды жүргізуге байланысты мәселелер бойынша бақылау объектілері
лауазымды адамдарының тиісті есептерін тыңдайды; бақылау және талдамалық іс-
шаралар барысында анықталған бұзушылықтарды жою жөнінде шаралар қабылдайды;
сыртқы мемлекеттік қаржылық бақылау жүргізу тәртібін айқындайды,
мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарын әзірлейді, олардың сақталуына
бақылау жүргізеді, мәслихаттардың тексеру комиссиялары туралы типтік
қағиданы бекітеді; талдау мен зерттеулер жүргізеді, мемлекеттік қаржылық
бақылау саласында әдіснамалық басшылықты жүзеге асырады, мемлекеттік
қаржылық бақылау са-ласындағы оқыту бағдарламаларын іске асырады; Қазақстан
Республикасының бюджет және өзге заңнамасын жетілдіру жө-ніндегі ұсыныстар
енгізеді, мемлекеттік қаржылық бақылау мәселелері бойынша нормативтік
құқықтық актілерді әзірлейді және келіседі; Қазақстан Рсепубликасының
Үкіметіне, мемлекеттік органдарға және бақылау объектілеріне жіберілген
ұсыныстар мен тапсырмалардың орындалуына мо-ниторинг, сондай-ақ бақылау
жүргізеді; Қазақстан Республикасы заңдарына және Қазақстан Республикасы
Президентінің актілеріне сәйкес өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Барлық баспалдақтардың өкілетті органдары (мәслихаттар,
депуттардың жиналыстары) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді қарау және бекіту үдерісінде қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Яғни олар бақылауды екі нысанда – алдын ала және кейінгі нысанда жүзеге
асырады. Ағымдағы бақылау олардың қызметінде болғанымен негізгісі болып
табылмайды. Бақылаудың негізгі әдісі тексерулер болып табылады. Бақылау
объекті жергілікті ақшалай қорлар болып келеді. Мәслихаттың тексеру
комиссиясы Есеп комитетінің функцияларына ұқсас, бірақ тиісті жергілікті
деңгейге қатысты функияларды орындайды.
Мемлекеттік бақылауды өздерінің өкілеттік шектерінде Қаржы
министрлігінің заңи тұлға құқығындағы Қазынашылық комитетіде орындайды.
Қазынашылық органдарының негізгі міндеттерінің бірі республикалық бюджеттің
кассалық атқарылуын ұйымдастыру, жүзеге асыру және бақылау болып табылады.
Бюджеттік тәртіптің негізгі міндеттерінің орындалуы және оны нығайту
мақсаттарында министрліктерде, кәсіпорындарда, ұйымдарда жә-не мекемелерде
Үкіметтің қаржылық ресурстарын есепке алумен, аударумен және пайдаланумен
байланысты ақшалай құжаттарды тексерулерді жүргізуге Қазынашылық
органдардың құқығы бар.
Қаржы министрлігінің Салықкомитеті, оның аумақтық органдары
есептелген салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің,
өсімпұлдар мен айыппұлдар сомаларының бюджеттерге толық және дер кезінде
түсуіне салықтық тексерулерді жүзеге асырады. Жер-жерлердегі қаржы
органдарының бақылау объекті орта-лықтандырылған ақшалай қорларды жасау мен
пайдаланудың дұрыстығы мәселелері болып келеді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің табыстарын бақылауды Қаржы министрлігінің Салық комитеті мен
облыстардағы, қалаларағы, аудандардағы жергілікті салық комитеттері жүзеге
асырады. Салық органдарының экономикалық санкцияларды – бағалар тәртібін
бұзғаны үшін айыппұлдар қолдануға құқығы бар. Айыппұлдар көп дүркіндік
болып өседі және рыноктық бағаларды реттеу механизмі негіздерінің бірі бола
бастайды. Бұзушылықтарда алынған табыстар, меншік нысанына қарамастан,
даусыз тәртіппен бюджетке есептеледі. Заңмен шарттастасылған мөлшерде
бұзушыдан айыппұл өндіріп алынады. Кәнігі (қасақана) бұзушылықтар
жағдайында материалдар тергеу органдарына беріледі.
Экономика мен қаржылық қызмет сферасында қаржылык тәртіпті
сақтауға Қазақстан Республикасының экономикалық және жемқорлық қылмыстылық
пен күрес жөніндегі агенттігі (қаржыполициясы) де қатысады. Ол заңмен
белгіленген өкілеттіктер шегінде жедел-іздестіру қызметін, алдын ала тергеу
және анықтау, әкімшілік іс жүргізу арқылы экономика мен қаржылық қызмет
сферасында адам мен азаматтың құқықтарына, қоғам мен мемлекет мүдделеріне
қылмыстық және құқыққа қайшы өзге де қол сұғушылықтың алдын алуға, оны
анықтауға, жолын кесуге, ашуға және тергеуге бағытталған құқық қорғау
қызметін жүзеге асыратын арнаулы мемлекеттік орган болып табылады. Агенттік
(қаржы полициясы) органдарының негізгі міндеттері мыналар бо-лып табылады:
өкілеттігі шегінде мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін, кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің, қоғам мен мемлекеттің заңды құқықтары мен
мүдделерін қамтамасыз ету; салықтарды төлеуден жалтарынуға байланысты
қылмыстардың, экономика мен қаржы саласындағы өзге де қылмыстар мен
құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz