«Мұтылған» философиясы
Ғарифолла ЕСІМ, академик.
Шәкәрім өзіне-өзі “Мұтылған” (ұмытылған – Ғ.Е.) деп ат қойған. Біздіңше, бұл псевдоним. Мәселенің байыбына барсақ, ақынның өзіне осылайша ат қоюында мән бар. Оның дәлелін “Мұтылғанның өмірі” деген толғау-өлеңнен табамыз.
Жаралы жаным шықсын деп,
Қара жер мені жұтсын деп,
Өлген соң елім мұтсын деп,
Атымды қойдым: “Мұтылған”.
Шәкәрім өзінің белгілі бір кезеңдерде ұмытылатынын көре білген. Өзінің бұл қоғамға қажетті жағын, дұрысын айтқанда, бұл заман оны керек етпейтіндіктен ұмыт болатынын ақын дөп басып айтқан.
Социализм мен Шәкәрім ымыраға келмейтін өлшемдер. Адам ақылына арқа тіремеген өкіметті Шәкәрім қабылдай алмады. Білімді, данышпандықты жоққа шығару, ысырап ету сау ақылға сыятын әрекет емес.
Жағдай шынында Шәкәрімнің айтқанындай болды. Ақынды ұмыттыру үшін Кеңес өкіметінің жандайшаптары оны алдымен атып өлтірді. Тіптен зираты ұмыт болды. Шәкәрімнің атын атауға ресми тұрғыда тыйым салынды
Шәкәрім өзіне-өзі “Мұтылған” (ұмытылған – Ғ.Е.) деп ат қойған. Біздіңше, бұл псевдоним. Мәселенің байыбына барсақ, ақынның өзіне осылайша ат қоюында мән бар. Оның дәлелін “Мұтылғанның өмірі” деген толғау-өлеңнен табамыз.
Жаралы жаным шықсын деп,
Қара жер мені жұтсын деп,
Өлген соң елім мұтсын деп,
Атымды қойдым: “Мұтылған”.
Шәкәрім өзінің белгілі бір кезеңдерде ұмытылатынын көре білген. Өзінің бұл қоғамға қажетті жағын, дұрысын айтқанда, бұл заман оны керек етпейтіндіктен ұмыт болатынын ақын дөп басып айтқан.
Социализм мен Шәкәрім ымыраға келмейтін өлшемдер. Адам ақылына арқа тіремеген өкіметті Шәкәрім қабылдай алмады. Білімді, данышпандықты жоққа шығару, ысырап ету сау ақылға сыятын әрекет емес.
Жағдай шынында Шәкәрімнің айтқанындай болды. Ақынды ұмыттыру үшін Кеңес өкіметінің жандайшаптары оны алдымен атып өлтірді. Тіптен зираты ұмыт болды. Шәкәрімнің атын атауға ресми тұрғыда тыйым салынды
Мұтылған философиясы
Ғарифолла ЕСІМ, академик.
Шәкәрім өзіне-өзі “Мұтылған” (ұмытылған – Ғ.Е.) деп ат қойған.
Біздіңше, бұл псевдоним. Мәселенің байыбына барсақ, ақынның өзіне осылайша
ат қоюында мән бар. Оның дәлелін “Мұтылғанның өмірі” деген толғау-өлеңнен
табамыз.
Жаралы жаным шықсын деп,
Қара жер мені жұтсын деп,
Өлген соң елім мұтсын деп,
Атымды қойдым: “Мұтылған”.
Шәкәрім өзінің белгілі бір кезеңдерде ұмытылатынын көре білген. Өзінің
бұл қоғамға қажетті жағын, дұрысын айтқанда, бұл заман оны керек
етпейтіндіктен ұмыт болатынын ақын дөп басып айтқан.
Социализм мен Шәкәрім ымыраға келмейтін өлшемдер. Адам ақылына арқа
тіремеген өкіметті Шәкәрім қабылдай алмады. Білімді, данышпандықты жоққа
шығару, ысырап ету сау ақылға сыятын әрекет емес.
Жағдай шынында Шәкәрімнің айтқанындай болды. Ақынды ұмыттыру үшін
Кеңес өкіметінің жандайшаптары оны алдымен атып өлтірді. Тіптен зираты ұмыт
болды. Шәкәрімнің атын атауға ресми тұрғыда тыйым салынды. Ақынның
еңбектері архивтерде, жеке адамдар қорында тығулы жатты, ұрпақтар әдебиет
сабағында Шәкәрімді ауыздарына алып көрген жоқ. Өйткені оқулықта тым құрыса
бір жол Шәкәрім туралы хабар болмады. Әрине, осындай жағдайда, оның
мұтылған екені шындыққа айналды.
Дүниеде ұмытылатын кім, ол әке-шешесі, туғаны, жанашыры жоқ жетім. Ел
елдігінен, бас еркінен айырылып, ұлт өзін-өзі танудан қалғанда, ақын
мұтылады, сөйтіп, әдеттегідей ұмытылған ақын ғана емес, жетім қалған
халықтың өзі де мұтылмақ. Халық өзін-өзі тануға қолы жеткенде мұтылғанын
жаңғыртып, жетімдік құрсауынан шығады. Ол да руханият тарихындағы заңдылық.
Шәкәрімнің есімі қазақ халқы тәуелсіздікке беттеген кезде жаңғыруы соның
айғағы.
Туған жұртың, елің өзіңді қажет етпеген соң қалайша жетімдікті
сезінбейсің. Дәл осындай халді Абай да басынан кешірген. Сірә, даналық
дегеніміз рухтың азапқа түсу жолы болса керек. Рух күйзеліске түспей, сана
сергімей, дүние болмысын қалай сезіп, түсінбексің?!
“Жетім бала иесіз, өзі кесер кіндігін” демекші, Шәкәрім өзін жұртта
қалған жалғыздай сезінеді. Оның сүйенері жоқ, жақтасы жоқ. Айнала
дүрбелең, бітпей кеткен бір қарбалас болмыс. Қазақ даласына біресе ақтар,
біресе қызылдар өктемдік жүргізеді. Екеуінен де елге тыныштық жоқ. “Шын
әділет жемісін көре алмайды біздің көз” — дейді ақын. Бірақ оны ұғып жатқан
жан шамалы. Бұл аласапыран кезде білгіштердің толып кетуі де заңды. Бәрі
халыққа ақыл айтып, өмір сүруге үйретіп, әуре болуда. Олардың айтып
жүргендерін Шәкәрімнің ұшқыр санасы қабылдамайды. Теориясымақтардың теріс,
улы, зиянды екеніне зердесімен жеткен ақын: “Әулие білгіш айтты деп,
жазылған талай қате көп” дейді. Мұндай сын айтуға Шәкәрімнің құқы бар,
себебі, ол жастайынан жақсылық пен жамандықты, зұлымдық пен әділеттілікті
ажыратпаған заманда өмір сүрді. Соның бәрін осы “Мұтылғанның өмірі”
толғауында толық баяндаған.
Шәкәрімнің елден тыс мекенге кетуі — оның солақай саясаттан қашуы.
Мұндай күйді арлылардың көбі кешкен. Саясаттан аулақ болуға тырысқан
бабамыз Анахарсис те, кешегі өткен данышпан Ұлықбек те мерт болған.
Өкіметтің құрығы ұзын, қаншама саясаттан бойын аулаққа салғанмен, оның
құрбаны болудан өзге тағдыр Шәкәрімге бұйырмады.
Ойлап отырсақ, сол заманда Шәкәрім сияқтылардың тіптен дін аман
қалуына еш жағдай жоқ еді. Есі шыққан елге естияр болатындар жұмған
ауыздарын ашпай қалуы мүмкін болмайтын. Айттың болды, пәлеге қалдың. Көзі
ашық, көкірегі ояу Шәкәрім далбаса саясаттың ырқымен сөз сөйлеуші ме еді?
Ол айтса турасын, дұрысын айтады. Дұрыстық, адамдық деген ұғымдар өңі
айналған заманда сенің сөзің кімге дәрі, керісінше, ол қызыл белсенділеріне
қадалған шаншу. Өздерінен асқан дана жоқ деп есептейтін мылтық, қылыш
асынғандар мұндай ақиқат іздеген ғұламаның көзін жоймай елге өктемдік жасай
алмайтынын әбден түсінген. Мұны Шәкәрім де біледі. Оның елден кетіп жырақ
өмір сүруі әншейін дәтке қуат, амалсыздың күні.
Ақын өз өміріндегі сапалық белес — қырық жасқа ерекше тоқталған. Қырық
жас өз ғұмырындағы ерекше белес екенін Шәкәрім өлең-толғауда үш рет
қайталап айтқан. “Қырықтан соңғы сөзімді, сынап таны өзімді”, “Жас қырыққа
кірген соң, бір ой түсті жаңадан”, “Қырықтан аса бергенде, ақылым қылды
шерменде”. Қырық жас — ақынның жаңа сапасы. Көп мәселеге тың көзқарас
туған. Реті келгенде айта кетелік, қырық жасында Мұхаммедке пайғамбарлық
келген. Грек жұртында қырыққа толған адамды акмэге келді дейтін ұғым бар.
Қазақша айтқанда қырықтағы адам нағыз ақыл-санасы толып жетілген жан.
Өркениетті көптеген елдерде ел басшысына жасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғарифолла ЕСІМ, академик.
Шәкәрім өзіне-өзі “Мұтылған” (ұмытылған – Ғ.Е.) деп ат қойған.
Біздіңше, бұл псевдоним. Мәселенің байыбына барсақ, ақынның өзіне осылайша
ат қоюында мән бар. Оның дәлелін “Мұтылғанның өмірі” деген толғау-өлеңнен
табамыз.
Жаралы жаным шықсын деп,
Қара жер мені жұтсын деп,
Өлген соң елім мұтсын деп,
Атымды қойдым: “Мұтылған”.
Шәкәрім өзінің белгілі бір кезеңдерде ұмытылатынын көре білген. Өзінің
бұл қоғамға қажетті жағын, дұрысын айтқанда, бұл заман оны керек
етпейтіндіктен ұмыт болатынын ақын дөп басып айтқан.
Социализм мен Шәкәрім ымыраға келмейтін өлшемдер. Адам ақылына арқа
тіремеген өкіметті Шәкәрім қабылдай алмады. Білімді, данышпандықты жоққа
шығару, ысырап ету сау ақылға сыятын әрекет емес.
Жағдай шынында Шәкәрімнің айтқанындай болды. Ақынды ұмыттыру үшін
Кеңес өкіметінің жандайшаптары оны алдымен атып өлтірді. Тіптен зираты ұмыт
болды. Шәкәрімнің атын атауға ресми тұрғыда тыйым салынды. Ақынның
еңбектері архивтерде, жеке адамдар қорында тығулы жатты, ұрпақтар әдебиет
сабағында Шәкәрімді ауыздарына алып көрген жоқ. Өйткені оқулықта тым құрыса
бір жол Шәкәрім туралы хабар болмады. Әрине, осындай жағдайда, оның
мұтылған екені шындыққа айналды.
Дүниеде ұмытылатын кім, ол әке-шешесі, туғаны, жанашыры жоқ жетім. Ел
елдігінен, бас еркінен айырылып, ұлт өзін-өзі танудан қалғанда, ақын
мұтылады, сөйтіп, әдеттегідей ұмытылған ақын ғана емес, жетім қалған
халықтың өзі де мұтылмақ. Халық өзін-өзі тануға қолы жеткенде мұтылғанын
жаңғыртып, жетімдік құрсауынан шығады. Ол да руханият тарихындағы заңдылық.
Шәкәрімнің есімі қазақ халқы тәуелсіздікке беттеген кезде жаңғыруы соның
айғағы.
Туған жұртың, елің өзіңді қажет етпеген соң қалайша жетімдікті
сезінбейсің. Дәл осындай халді Абай да басынан кешірген. Сірә, даналық
дегеніміз рухтың азапқа түсу жолы болса керек. Рух күйзеліске түспей, сана
сергімей, дүние болмысын қалай сезіп, түсінбексің?!
“Жетім бала иесіз, өзі кесер кіндігін” демекші, Шәкәрім өзін жұртта
қалған жалғыздай сезінеді. Оның сүйенері жоқ, жақтасы жоқ. Айнала
дүрбелең, бітпей кеткен бір қарбалас болмыс. Қазақ даласына біресе ақтар,
біресе қызылдар өктемдік жүргізеді. Екеуінен де елге тыныштық жоқ. “Шын
әділет жемісін көре алмайды біздің көз” — дейді ақын. Бірақ оны ұғып жатқан
жан шамалы. Бұл аласапыран кезде білгіштердің толып кетуі де заңды. Бәрі
халыққа ақыл айтып, өмір сүруге үйретіп, әуре болуда. Олардың айтып
жүргендерін Шәкәрімнің ұшқыр санасы қабылдамайды. Теориясымақтардың теріс,
улы, зиянды екеніне зердесімен жеткен ақын: “Әулие білгіш айтты деп,
жазылған талай қате көп” дейді. Мұндай сын айтуға Шәкәрімнің құқы бар,
себебі, ол жастайынан жақсылық пен жамандықты, зұлымдық пен әділеттілікті
ажыратпаған заманда өмір сүрді. Соның бәрін осы “Мұтылғанның өмірі”
толғауында толық баяндаған.
Шәкәрімнің елден тыс мекенге кетуі — оның солақай саясаттан қашуы.
Мұндай күйді арлылардың көбі кешкен. Саясаттан аулақ болуға тырысқан
бабамыз Анахарсис те, кешегі өткен данышпан Ұлықбек те мерт болған.
Өкіметтің құрығы ұзын, қаншама саясаттан бойын аулаққа салғанмен, оның
құрбаны болудан өзге тағдыр Шәкәрімге бұйырмады.
Ойлап отырсақ, сол заманда Шәкәрім сияқтылардың тіптен дін аман
қалуына еш жағдай жоқ еді. Есі шыққан елге естияр болатындар жұмған
ауыздарын ашпай қалуы мүмкін болмайтын. Айттың болды, пәлеге қалдың. Көзі
ашық, көкірегі ояу Шәкәрім далбаса саясаттың ырқымен сөз сөйлеуші ме еді?
Ол айтса турасын, дұрысын айтады. Дұрыстық, адамдық деген ұғымдар өңі
айналған заманда сенің сөзің кімге дәрі, керісінше, ол қызыл белсенділеріне
қадалған шаншу. Өздерінен асқан дана жоқ деп есептейтін мылтық, қылыш
асынғандар мұндай ақиқат іздеген ғұламаның көзін жоймай елге өктемдік жасай
алмайтынын әбден түсінген. Мұны Шәкәрім де біледі. Оның елден кетіп жырақ
өмір сүруі әншейін дәтке қуат, амалсыздың күні.
Ақын өз өміріндегі сапалық белес — қырық жасқа ерекше тоқталған. Қырық
жас өз ғұмырындағы ерекше белес екенін Шәкәрім өлең-толғауда үш рет
қайталап айтқан. “Қырықтан соңғы сөзімді, сынап таны өзімді”, “Жас қырыққа
кірген соң, бір ой түсті жаңадан”, “Қырықтан аса бергенде, ақылым қылды
шерменде”. Қырық жас — ақынның жаңа сапасы. Көп мәселеге тың көзқарас
туған. Реті келгенде айта кетелік, қырық жасында Мұхаммедке пайғамбарлық
келген. Грек жұртында қырыққа толған адамды акмэге келді дейтін ұғым бар.
Қазақша айтқанда қырықтағы адам нағыз ақыл-санасы толып жетілген жан.
Өркениетті көптеген елдерде ел басшысына жасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz