Қазақ тарихы жайлы
Алтын Орда.
Ақ Орда
ҒҰН
Енисей және солтүстік моңғол жерінен табылған руналық мәтіндердің мазмұны мен маңызы. Ертедегі түрік жазуы.
Есім ханның саяси қызметі.
Қазақ халқының қалыптасуы. Қазақ жүздері.
«Қазақ» этнониміні Көшпелі өзбек хандығы
Қазақ халқының шығу тегінің (генезисі) этникалық түбірлері, тұжырымдамалар. Негізгі кезеңдері.
Қасым хан. Хандықтың гүлденуі
Қыпшақ
Қазақстан территориясындағы діни жүйелер: буддизм, манихейлік, христиан, зороастризм, ислам.
VI.XV ғ.ғ. Қазақстан территориясындағы егіншіліктің дамуы.
Қаңлылардың саяси тарихы, мәд және шар.ғы:
Қаңлылардың археол.қ мәденитеі:
Қарлұқ мемлекетінің саяси тарихы, әскери.әкімшілік басқару жүйесі.
Қарахан
Қыпшақ
Қарахан
Қазақ қоғамының рухани өміріндегі Қожа Ахмет Яссауидың орны
Қазақ хандығының саясатының басты бағыттары.
Ноғай Ордасының саяси тарихы, этникалық құрамы және басқару жүйесі.
Найман мен керей ұлыстары: қоғамдық құрылымының деңгейі.
Найман мен керей ұлыстары
Оғыз
САҚТАР.
Діни наным.сенімдері.
Түрік қағанатының этносаяси тарихы мен басқару жүйесі.
Ұлы Жібек
XVIғ. Екінші жартысындағы қазақ хандығы. Хақназар хандығы
XV.XVIIIғғ қазақ халық ауыз адебиеті
XVI.XVIIғғ Қазақ халқының шаруашылығы мен тұрмысы.
Тәуекел хан кезіндегі Қазақ хандығының саяси жағдайы, Тәуке ханның саяси және дипломатиялық қызметі. Тәуке хан. «Жеті жарғы»
Сырдария мен Арал қазақтарының көтерілістері. Жанқожа Нұрмұхаммедұлы басқарған көтеріліс
.
.
.
.
.Елбасы ННазарбаевтың 2010ж жолдауы:
Н.Ә. Назарбаевтың «Тарих толқынында» атты еңбегі.
Ақ Орда
ҒҰН
Енисей және солтүстік моңғол жерінен табылған руналық мәтіндердің мазмұны мен маңызы. Ертедегі түрік жазуы.
Есім ханның саяси қызметі.
Қазақ халқының қалыптасуы. Қазақ жүздері.
«Қазақ» этнониміні Көшпелі өзбек хандығы
Қазақ халқының шығу тегінің (генезисі) этникалық түбірлері, тұжырымдамалар. Негізгі кезеңдері.
Қасым хан. Хандықтың гүлденуі
Қыпшақ
Қазақстан территориясындағы діни жүйелер: буддизм, манихейлік, христиан, зороастризм, ислам.
VI.XV ғ.ғ. Қазақстан территориясындағы егіншіліктің дамуы.
Қаңлылардың саяси тарихы, мәд және шар.ғы:
Қаңлылардың археол.қ мәденитеі:
Қарлұқ мемлекетінің саяси тарихы, әскери.әкімшілік басқару жүйесі.
Қарахан
Қыпшақ
Қарахан
Қазақ қоғамының рухани өміріндегі Қожа Ахмет Яссауидың орны
Қазақ хандығының саясатының басты бағыттары.
Ноғай Ордасының саяси тарихы, этникалық құрамы және басқару жүйесі.
Найман мен керей ұлыстары: қоғамдық құрылымының деңгейі.
Найман мен керей ұлыстары
Оғыз
САҚТАР.
Діни наным.сенімдері.
Түрік қағанатының этносаяси тарихы мен басқару жүйесі.
Ұлы Жібек
XVIғ. Екінші жартысындағы қазақ хандығы. Хақназар хандығы
XV.XVIIIғғ қазақ халық ауыз адебиеті
XVI.XVIIғғ Қазақ халқының шаруашылығы мен тұрмысы.
Тәуекел хан кезіндегі Қазақ хандығының саяси жағдайы, Тәуке ханның саяси және дипломатиялық қызметі. Тәуке хан. «Жеті жарғы»
Сырдария мен Арал қазақтарының көтерілістері. Жанқожа Нұрмұхаммедұлы басқарған көтеріліс
.
.
.
.
.Елбасы ННазарбаевтың 2010ж жолдауы:
Н.Ә. Назарбаевтың «Тарих толқынында» атты еңбегі.
Шыңғыс ұлдары өз ұлыстарын тәуелсіз иеліктерге айналдыруға тырысты. 1227 ж. Шыңғыс хан өлгеннен кейін бұл ұмтылыс күшейе түсіп, империя бірнеше тәуелсіз мемлекеттерге ыдырап кетті.
1227 ж. Жошы өлген соң орнына баласы Батый отырды. Ол 1235 ж. Батыс Дешті-Қыпшақ даласына, Еділ бұлғарлары жеріне, одан әрі батысқа шапқыншылық жорықтар ұйымдастырды. Ірі орыс княздықтары талқандалды. Польша, Венгрия, Чехия және басқа көптеген елдер тонауға ұшырады. Жеті жылға созылған жорықтардың нәтижесінде Батыйдың қол астына Қырымды қоса, Еділден Дунайға дейінгі жер, Солтүстік Кавказ, батыс қыпшақтар /половецтер/ даласы қосылды. Осыдан кейін Батый Еділдің төменгі ағысында Алтын Орда атты жаңа моңғол мемлекетін құрды. Алтын Орда халқының басым көпшілігі түркі тілдес тайпалар болды. Алтын Ордаға Жошы ұлысының жері - Шығыс Дешті-Қыпшақ,Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бөлігі және батыстағы жаңадан жаулап алынған жерлер қарады. Батый әскерінен жеңілген орыс князьдықтары вассалды тәуелділікке түсті. Орыс князьдары Алтын Ордаға тәуелділіктерін мойындап, ұлы ханның қолынан князь атағын алып,алым-салық төлеп тұрды. ХІV ғасырда Алтын Орда дәуірінде түркі тілінде Хұсрау мен Шырын шығармасы белгілі болды.
Батый құрған мемлекет шығыс деректерінде Жошы ұлысы деп, сондай-ақ Жошы ұрпақтары-хандарының атымен /Батый ұлысы,Берке ұлысы,т.б./ аталды. Астанасы Сарай-Бату /Астрахань маңында/, кейіннен Сарай-Берке қаласында болды. Алтын Орда қыпшақ тілі негізгі тілге айналған көп ұлтты мемлекет. Көп ұлттық діннің де көп түрін, бағытын бір аймаққа топтастырды. ХІІІ ғасырдың аяғы мен ХІV ғасырда моңғолдар толығымен түркіленіп, Алтын Орда халқы «татарлар» деп аталды Алтын Орда мемлекеті Жошы хан әулетінің меншігі болып саналды. Маңызды мемлекеттік істі шешу үшін билік басындағы әулет мүшелері бастаған ақсүйектер жиналысы-құрылтай шақырылды. Әскерді және өзге мемлекеттермен дипломатиялық қатынастарды беклербек басқарды. Қаржы,алым-салық мәселесін, мемлекеттің ішкі істерін жүргізетін орталық атқарушы орган-диванның басында уәзір тұрды. Қалалар мен бағынышты ұлыстардан алым-салық сыбаға жинау міндетті атқаратын даруг басқақтар тағайындалды. Хан отбасының мүшелері маңызды қызметтер атқарды. Ірі нояндар, бектер, әмірлер, баһадүрлер түмендерді, мыңдық, жүздіктерді басқаратын әскебасылары сайланды.
Алтын Орда жаулап алынған жер мен халықтарды басқару үшін ұлыс жүйесі енгізілді. Батый хан тұсында Жошы ұлысында екіге-оң және сол қанатқа,негізінен екі мемлекетке бөлінді. Оң қанат /ұлыстың/ басында Батый ханның өзі мен ізбасарлары тұрды. Ал сол қанатты Жошының үлкен ұлы Орда Ежен биледі. Қазіргі Қазақстан жерінің сол кездегі көп бөлігі сол қанат құрамына кірді. Алтын Орда Батыйдың інісі Берке хан тұсының /1256-1266жж./тұсында-ақ тәуелсіздікке қол жеткізді. Одан кейінгі Мөңке хан /1266-1280жж./ өз атынан теңге шығара бастады. Алтын Орданың ХІV ғ. алғашқы жартысында, әсіресе, Өзбек хан /1312-1342жж./ мен Жәнібек ханның /1342-1357жж./ тұсында гүлденді.1312 жылы Өзбек хан ислам дінін Алтын Ордаға мемлекеттік дін етіп жариялады. ХІV ғасырдың екінші жартысында Алтын Орда алауыздықпен әлсірей бастады. 1357 жылдан 1380 жылға дейін таққа 20-дан астам хандар отырып, бірін-бірі түрлі жолдармен тақтан тайдырып отырды. Алтын Орда езгісіне төзе алмаған халық ұлт-азаттық көтеріліске шықты. Оның ішінде Алтын Орданы әлсіреткен 1380 жылғы түменбасы Мамайдың Дмитрий Донской бастаған орыс әскерлерінен Куликово даласында ойсырай жеңілуі себеп болды.Тоқтамыс хан осы жағдайды пайдаланып, Алтын Орданың билігін тартып алды. Өз билігін соғыс жеңістерімен бекіте түспек болған ол 1382 ж.басқыншылықпен басып кіріп, Мәскеуді өртеп жібереді, Мәуреннахр мен Закавказьеге де бірнеше рет жорық жасады. Тоқтамыстың соңына түскен Әмір Темір Алтын Ордаға қайта-қайта шабуыл жасап, халқын қырып, байлығын тонап, енді қайта көтеріле алмастай етіп құлатты. Темір жорықтары Алтын Орда үшін ең ауыр соғыс болды. Оның, әсіресе, 1389, 1391, 1395 жылдары жасаған жорықтары үлкен зардаптарға соқтырды.
ХVғ. ортасына қарай бірнеше үлкен ұлыстар өз алдына хан сайлап,Алтын Орда біржола құлады. Бұл ұлыстардың ең ірісі ХV ғ. 30-жылдары Ертіс пен Еділ аралығында құрылған Ақ Орда болды. Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахань хандықтары бөлініп шықты.
Алтын Орда дала елінде құрылған моңғолдардың алғашқы және соңғы мемлекеті. Өзінің саяси құрылымы жағынан басқа мемлекеттермен салыстырғанда толық болмағанымен де бір орталыққа бағыну жүйесі орныққан мемлекет. Одан былай қарайғы сол Алтын Орданың ыдырау нәтижесінде бой көтерген мемлекеттердітүркіленген моңғол ақсүйектері құрған, оның үстіне бұл тұста жергілікті халықпен қан араластққа ұшыраған маңғолдар өз тілі мен дінінен де айырылды. Реті келгенде айтып кететін жағдай, моңғолдардың түркіленуінің бірнеше себептері бар. Біріншіден, жойқын соғыстармен келгн моңғолдардың саны жағынан аздығы,екіншіден,түркі тілдес халықтардың мәдениетінің деңгейі жоғары болды. Моңғолдардың үстемдігі мұндағы елдердің дамуына үлкен зардап тигізді. Ол тек қазақ қауымының экономикалық, мемлекеттік, әлеуметтік, мәдени дамуына кері әсер етіп қана қойған жоқ, сонымен қатар қазақ халқының қалыптасуын 200 жыл шамасындай уақытқа тежеді.
Ақ Орда
1227 ж. Жошы өлген соң орнына баласы Батый отырды. Ол 1235 ж. Батыс Дешті-Қыпшақ даласына, Еділ бұлғарлары жеріне, одан әрі батысқа шапқыншылық жорықтар ұйымдастырды. Ірі орыс княздықтары талқандалды. Польша, Венгрия, Чехия және басқа көптеген елдер тонауға ұшырады. Жеті жылға созылған жорықтардың нәтижесінде Батыйдың қол астына Қырымды қоса, Еділден Дунайға дейінгі жер, Солтүстік Кавказ, батыс қыпшақтар /половецтер/ даласы қосылды. Осыдан кейін Батый Еділдің төменгі ағысында Алтын Орда атты жаңа моңғол мемлекетін құрды. Алтын Орда халқының басым көпшілігі түркі тілдес тайпалар болды. Алтын Ордаға Жошы ұлысының жері - Шығыс Дешті-Қыпшақ,Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бөлігі және батыстағы жаңадан жаулап алынған жерлер қарады. Батый әскерінен жеңілген орыс князьдықтары вассалды тәуелділікке түсті. Орыс князьдары Алтын Ордаға тәуелділіктерін мойындап, ұлы ханның қолынан князь атағын алып,алым-салық төлеп тұрды. ХІV ғасырда Алтын Орда дәуірінде түркі тілінде Хұсрау мен Шырын шығармасы белгілі болды.
Батый құрған мемлекет шығыс деректерінде Жошы ұлысы деп, сондай-ақ Жошы ұрпақтары-хандарының атымен /Батый ұлысы,Берке ұлысы,т.б./ аталды. Астанасы Сарай-Бату /Астрахань маңында/, кейіннен Сарай-Берке қаласында болды. Алтын Орда қыпшақ тілі негізгі тілге айналған көп ұлтты мемлекет. Көп ұлттық діннің де көп түрін, бағытын бір аймаққа топтастырды. ХІІІ ғасырдың аяғы мен ХІV ғасырда моңғолдар толығымен түркіленіп, Алтын Орда халқы «татарлар» деп аталды Алтын Орда мемлекеті Жошы хан әулетінің меншігі болып саналды. Маңызды мемлекеттік істі шешу үшін билік басындағы әулет мүшелері бастаған ақсүйектер жиналысы-құрылтай шақырылды. Әскерді және өзге мемлекеттермен дипломатиялық қатынастарды беклербек басқарды. Қаржы,алым-салық мәселесін, мемлекеттің ішкі істерін жүргізетін орталық атқарушы орган-диванның басында уәзір тұрды. Қалалар мен бағынышты ұлыстардан алым-салық сыбаға жинау міндетті атқаратын даруг басқақтар тағайындалды. Хан отбасының мүшелері маңызды қызметтер атқарды. Ірі нояндар, бектер, әмірлер, баһадүрлер түмендерді, мыңдық, жүздіктерді басқаратын әскебасылары сайланды.
Алтын Орда жаулап алынған жер мен халықтарды басқару үшін ұлыс жүйесі енгізілді. Батый хан тұсында Жошы ұлысында екіге-оң және сол қанатқа,негізінен екі мемлекетке бөлінді. Оң қанат /ұлыстың/ басында Батый ханның өзі мен ізбасарлары тұрды. Ал сол қанатты Жошының үлкен ұлы Орда Ежен биледі. Қазіргі Қазақстан жерінің сол кездегі көп бөлігі сол қанат құрамына кірді. Алтын Орда Батыйдың інісі Берке хан тұсының /1256-1266жж./тұсында-ақ тәуелсіздікке қол жеткізді. Одан кейінгі Мөңке хан /1266-1280жж./ өз атынан теңге шығара бастады. Алтын Орданың ХІV ғ. алғашқы жартысында, әсіресе, Өзбек хан /1312-1342жж./ мен Жәнібек ханның /1342-1357жж./ тұсында гүлденді.1312 жылы Өзбек хан ислам дінін Алтын Ордаға мемлекеттік дін етіп жариялады. ХІV ғасырдың екінші жартысында Алтын Орда алауыздықпен әлсірей бастады. 1357 жылдан 1380 жылға дейін таққа 20-дан астам хандар отырып, бірін-бірі түрлі жолдармен тақтан тайдырып отырды. Алтын Орда езгісіне төзе алмаған халық ұлт-азаттық көтеріліске шықты. Оның ішінде Алтын Орданы әлсіреткен 1380 жылғы түменбасы Мамайдың Дмитрий Донской бастаған орыс әскерлерінен Куликово даласында ойсырай жеңілуі себеп болды.Тоқтамыс хан осы жағдайды пайдаланып, Алтын Орданың билігін тартып алды. Өз билігін соғыс жеңістерімен бекіте түспек болған ол 1382 ж.басқыншылықпен басып кіріп, Мәскеуді өртеп жібереді, Мәуреннахр мен Закавказьеге де бірнеше рет жорық жасады. Тоқтамыстың соңына түскен Әмір Темір Алтын Ордаға қайта-қайта шабуыл жасап, халқын қырып, байлығын тонап, енді қайта көтеріле алмастай етіп құлатты. Темір жорықтары Алтын Орда үшін ең ауыр соғыс болды. Оның, әсіресе, 1389, 1391, 1395 жылдары жасаған жорықтары үлкен зардаптарға соқтырды.
ХVғ. ортасына қарай бірнеше үлкен ұлыстар өз алдына хан сайлап,Алтын Орда біржола құлады. Бұл ұлыстардың ең ірісі ХV ғ. 30-жылдары Ертіс пен Еділ аралығында құрылған Ақ Орда болды. Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахань хандықтары бөлініп шықты.
Алтын Орда дала елінде құрылған моңғолдардың алғашқы және соңғы мемлекеті. Өзінің саяси құрылымы жағынан басқа мемлекеттермен салыстырғанда толық болмағанымен де бір орталыққа бағыну жүйесі орныққан мемлекет. Одан былай қарайғы сол Алтын Орданың ыдырау нәтижесінде бой көтерген мемлекеттердітүркіленген моңғол ақсүйектері құрған, оның үстіне бұл тұста жергілікті халықпен қан араластққа ұшыраған маңғолдар өз тілі мен дінінен де айырылды. Реті келгенде айтып кететін жағдай, моңғолдардың түркіленуінің бірнеше себептері бар. Біріншіден, жойқын соғыстармен келгн моңғолдардың саны жағынан аздығы,екіншіден,түркі тілдес халықтардың мәдениетінің деңгейі жоғары болды. Моңғолдардың үстемдігі мұндағы елдердің дамуына үлкен зардап тигізді. Ол тек қазақ қауымының экономикалық, мемлекеттік, әлеуметтік, мәдени дамуына кері әсер етіп қана қойған жоқ, сонымен қатар қазақ халқының қалыптасуын 200 жыл шамасындай уақытқа тежеді.
Ақ Орда
Алтын Орда.
Шыңғыс ұлдары өз ұлыстарын тәуелсіз иеліктерге айналдыруға тырысты. 1227 ж. Шыңғыс хан өлгеннен кейін бұл ұмтылыс күшейе түсіп, империя бірнеше тәуелсіз мемлекеттерге ыдырап кетті.
1227 ж. Жошы өлген соң орнына баласы Батый отырды. Ол 1235 ж. Батыс Дешті-Қыпшақ даласына, Еділ бұлғарлары жеріне, одан әрі батысқа шапқыншылық жорықтар ұйымдастырды. Ірі орыс княздықтары талқандалды. Польша, Венгрия, Чехия және басқа көптеген елдер тонауға ұшырады. Жеті жылға созылған жорықтардың нәтижесінде Батыйдың қол астына Қырымды қоса, Еділден Дунайға дейінгі жер, Солтүстік Кавказ, батыс қыпшақтар половецтер даласы қосылды. Осыдан кейін Батый Еділдің төменгі ағысында Алтын Орда атты жаңа моңғол мемлекетін құрды. Алтын Орда халқының басым көпшілігі түркі тілдес тайпалар болды. Алтын Ордаға Жошы ұлысының жері - Шығыс Дешті-Қыпшақ,Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бөлігі және батыстағы жаңадан жаулап алынған жерлер қарады. Батый әскерінен жеңілген орыс князьдықтары вассалды тәуелділікке түсті. Орыс князьдары Алтын Ордаға тәуелділіктерін мойындап, ұлы ханның қолынан князь атағын алып,алым-салық төлеп тұрды. ХІV ғасырда Алтын Орда дәуірінде түркі тілінде Хұсрау мен Шырын шығармасы белгілі болды.
Батый құрған мемлекет шығыс деректерінде Жошы ұлысы деп, сондай-ақ Жошы ұрпақтары-хандарының атымен Батый ұлысы,Берке ұлысы,т.б. аталды. Астанасы Сарай-Бату Астрахань маңында, кейіннен Сарай-Берке қаласында болды. Алтын Орда қыпшақ тілі негізгі тілге айналған көп ұлтты мемлекет. Көп ұлттық діннің де көп түрін, бағытын бір аймаққа топтастырды. ХІІІ ғасырдың аяғы мен ХІV ғасырда моңғолдар толығымен түркіленіп, Алтын Орда халқы татарлар деп аталды Алтын Орда мемлекеті Жошы хан әулетінің меншігі болып саналды. Маңызды мемлекеттік істі шешу үшін билік басындағы әулет мүшелері бастаған ақсүйектер жиналысы-құрылтай шақырылды. Әскерді және өзге мемлекеттермен дипломатиялық қатынастарды беклербек басқарды. Қаржы,алым-салық мәселесін, мемлекеттің ішкі істерін жүргізетін орталық атқарушы орган-диванның басында уәзір тұрды. Қалалар мен бағынышты ұлыстардан алым-салық сыбаға жинау міндетті атқаратын даруг басқақтар тағайындалды. Хан отбасының мүшелері маңызды қызметтер атқарды. Ірі нояндар, бектер, әмірлер, баһадүрлер түмендерді, мыңдық, жүздіктерді басқаратын әскебасылары сайланды.
Алтын Орда жаулап алынған жер мен халықтарды басқару үшін ұлыс жүйесі енгізілді. Батый хан тұсында Жошы ұлысында екіге-оң және сол қанатқа,негізінен екі мемлекетке бөлінді. Оң қанат ұлыстың басында Батый ханның өзі мен ізбасарлары тұрды. Ал сол қанатты Жошының үлкен ұлы Орда Ежен биледі. Қазіргі Қазақстан жерінің сол кездегі көп бөлігі сол қанат құрамына кірді. Алтын Орда Батыйдың інісі Берке хан тұсының 1256-1266жж.тұсында-ақ тәуелсіздікке қол жеткізді. Одан кейінгі Мөңке хан 1266-1280жж. өз атынан теңге шығара бастады. Алтын Орданың ХІV ғ. алғашқы жартысында, әсіресе, Өзбек хан 1312-1342жж. мен Жәнібек ханның 1342-1357жж. тұсында гүлденді.1312 жылы Өзбек хан ислам дінін Алтын Ордаға мемлекеттік дін етіп жариялады. ХІV ғасырдың екінші жартысында Алтын Орда алауыздықпен әлсірей бастады. 1357 жылдан 1380 жылға дейін таққа 20-дан астам хандар отырып, бірін-бірі түрлі жолдармен тақтан тайдырып отырды. Алтын Орда езгісіне төзе алмаған халық ұлт-азаттық көтеріліске шықты. Оның ішінде Алтын Орданы әлсіреткен 1380 жылғы түменбасы Мамайдың Дмитрий Донской бастаған орыс әскерлерінен Куликово даласында ойсырай жеңілуі себеп болды.Тоқтамыс хан осы жағдайды пайдаланып, Алтын Орданың билігін тартып алды. Өз билігін соғыс жеңістерімен бекіте түспек болған ол 1382 ж.басқыншылықпен басып кіріп, Мәскеуді өртеп жібереді, Мәуреннахр мен Закавказьеге де бірнеше рет жорық жасады. Тоқтамыстың соңына түскен Әмір Темір Алтын Ордаға қайта-қайта шабуыл жасап, халқын қырып, байлығын тонап, енді қайта көтеріле алмастай етіп құлатты. Темір жорықтары Алтын Орда үшін ең ауыр соғыс болды. Оның, әсіресе, 1389, 1391, 1395 жылдары жасаған жорықтары үлкен зардаптарға соқтырды.
ХVғ. ортасына қарай бірнеше үлкен ұлыстар өз алдына хан сайлап,Алтын Орда біржола құлады. Бұл ұлыстардың ең ірісі ХV ғ. 30-жылдары Ертіс пен Еділ аралығында құрылған Ақ Орда болды. Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахань хандықтары бөлініп шықты.
Алтын Орда дала елінде құрылған моңғолдардың алғашқы және соңғы мемлекеті. Өзінің саяси құрылымы жағынан басқа мемлекеттермен салыстырғанда толық болмағанымен де бір орталыққа бағыну жүйесі орныққан мемлекет. Одан былай қарайғы сол Алтын Орданың ыдырау нәтижесінде бой көтерген мемлекеттердітүркіленген моңғол ақсүйектері құрған, оның үстіне бұл тұста жергілікті халықпен қан араластққа ұшыраған маңғолдар өз тілі мен дінінен де айырылды. Реті келгенде айтып кететін жағдай, моңғолдардың түркіленуінің бірнеше себептері бар. Біріншіден, жойқын соғыстармен келгн моңғолдардың саны жағынан аздығы,екіншіден,түркі тілдес халықтардың мәдениетінің деңгейі жоғары болды. Моңғолдардың үстемдігі мұндағы елдердің дамуына үлкен зардап тигізді. Ол тек қазақ қауымының экономикалық, мемлекеттік, әлеуметтік, мәдени дамуына кері әсер етіп қана қойған жоқ, сонымен қатар қазақ халқының қалыптасуын 200 жыл шамасындай уақытқа тежеді.
Ақ Орда
Алтын Орданың ханы Батый Шығыс Еуропаға жорықта өзіне болысқан інілеріне сойырғалға жер береді. Сойрғал - соғстағы ерліктері үшін таратылатын жер. Алтын Орданың сол қанаты Ақ Орда болып аталатын, ол жер Орда Еженге берілді. Жошы ұлысының екі қанатқа бөлініп тарихта Ақ Орда және Көк Орда болып атала бастауы XIII ғасырдың 30 жылдарына жатады. Тарихшы ғалымдар "Ақ Орда" атауының Кутбаның "Хұсрау мен Шырын" еңбегінде алғаш кездесетінін мәлімдейді.
Бұл екі иеліктің орны, олардың "Ақ", "Көк" болып түспен аталуы туралы пікірталастар көп. Кейін біртіндеп бұл екі Орда қосылып, жалпы Ақ Орда деп аталып кетті. Ақ Орданың астанасы Сығанақ қаласы. Ақ Орда Ертіс, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігін, қазіргі Қазақстан орталығын алып жатқан кең байтақ өлке.
Ақ орда билеушілері өз иеліктерін кеңейту мақсатында жаңа жайылымдық жерлер үшін соғыстар жүргізді. Ол, әсіресе, Сыр бойындағы қалалар мен Жетісудың шұрайлы аймақтары үшін Шағатай әулетімен қақтығыстарынаң байқалады. Сыр өңірі олардың өздерінің экономикалық маңызымен қызықтырды. Ақ Орда негізін салушы Орда Ежен болып саналады. Ақ Орда билеушілері Алтын Ордаға жиі шапқыншылықтар жасап отырды. Орыс ханмен Мүбәрәк қожа тұсында Ақ Орда өрлеу байқалды. Әсіресе, Ақ Орданың нығаю кезеңі XIV ғ. Екінші жартысы- Орыс хан тұсы. Ол дербестік үшін күресіп, 1368 жылы Ақ Орданың хандық тағына отырды.
XIV ғасырдың екінші жартысы Ақ Ордада ішкі өзара қырқысу соғыстарының күшейген кезеңі. Соғысқа қатысудан бас тартқаны үшін Тоқтамыстың әкесі өлтірілді. Тоқтамыс сұлтан Самарқанд билеушісі Әмір Темірге шағым айтып, әскери күш сұрады. Ақ Орданың күшеюінен сескенген Әмір Темір Тоқтамысқа әскер бөліп, оған қарсы айдап салды. Тоқтамыстың жорығы 1374-1375 жылдары өтті. Жеңістің арқасында Тоқтамыс 1377 жылы Ақ Орданың хандық тағына отырды. 1380 жылы ол Сарайды, Қапсы Тарханды, Қырымды, Мамай Ордасын басып алды. Бұл жағдай Алтын Орданың толық күйреуіне әкеп соқты. Оның үстіне моңғолдың түріктенген барлас тайпасынан шыққан Тарағай бектің баласы Әмір Темірдің жорықтарының күшеюі моңғол билеушілерін бұрынғыдан да әлсірете түсті. 1381 жылдан Алтын Орданың да ханы болған Тоқтамыстың өрлеуіне себеп болған 1380 жылғы Куликово шайқасы еді. Мамайды сол жылы жеңгенмен орыс әскері де қатты шығындалды. Тоқтамыстың Русь княздығына шабуылының аяғы, Мәскеуге де қәуіп төңдірді. Мәскеу оқиғасынан кейін орыс княздарының бар тағдыры Алтын Орданың қолына өтті. Орыс княздарының таққа отыруы, салық жүйесі түгелдей Орда арқылы шешілді. Мысалы, 1383 жылы Нижнегород князы Дмитрий қайтыс болғанда, Тоқтамыс оның орнына Бористі қоюға жарлық берді. Күшіне мінген тоқтамыс 1385 жылдан бастап, алыс аймақтарға жорыққа шықты. Тебриз қаласын 100 мың әскер жіберіп жаулап алды.
Тоқтамыстың бұл әрекеті Әмір Темірді соғысқа итермеледі. Сөйтіп, Дешті Қыпшақ жеріне де туын тіккен Шыңғыс империясының іргесін Әмір Темір шайқалтты. Тоқтамыс Әмір Темірден 1391,1395 жылдары ойсырай жеңілді. Ол бас сауғалап Сібірге қашты. Әмір Темір Алтын Ордаға өзінің сенімді қолбасшысы Қойыршық Темір Құтылықты хан етіп отырғызды.
Темірдің жорықтары Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның демографиялық және экономикалық жағдайына үлкен зардаптарын тигізді: отырықшылық, егіншілік мәдениет құлдырап, дәстүрлі шаруашылық әлсіреді.
Шыңғыс ұрпақтары Алтын Орданы қайта жандандыруға күш салды, бірақ бұл мүмкін емес еді. Түбінде Алтын Орданың күйреуі Ақ Ордаға да қыруар зардабын тигізіп әлсіретті. XV ғ. Басында Ақ Орданың ең соңғы ханы Орыс ханның немересі Барақ Темірланның ұрпақтарымен үлкен шайқастар үстінде қайтыс болды. Міне, осы себептердің бәрі негіз болып, Ақ Орда XV ғ. 20 жылдары құлады.
Батыс Түрік қағанаты: әскери-әкімшілік жүйесі, этноәлеуметтік құрылымы. Құлдырау себептері.
Батыс түрік қағанаттың астанасы Жетісу жеріндегі Суяб қаласында (қазіргі Тоқмақ қаласына жақын жерде), ал жазғы орталығы Мыңбұлақта (Түркістан төңірегі) болды. Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлап, Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді өздеріне қаратты. Сонымен қатар ол Шығыс түрік қағанатының Шығыс Түркістан және Орта Азияның Самарқанд, Бұқара тағы басқа қалаларын басып алды. Осы қалаларда қағанның орынбасарлары отырды.
Батыс түрік мемлекетінің бірінші басшысы - қаған жоғарғы билеуші, бүкіл жердің иесі болды. Жоғарғы лауазымдар - жабғы, шад және елтебер қаған әулетінен шыққандарға берілді. Сот қызметтерін бұйрықтар мен тархандар атқарды. Негізгі еңбекші халық - "қара бұдын" (қара халық) деп аталды. Жегуй қаған (610-618 жж.) мен оның інісі - Түн-жабғы қаған (618-630 жж.) билеген кезде қағанаттың күш-қуаты арта түсті. Тохарстан мен Ауғанстанға жасаған жаңа жорықтар мемлекет шекарасын Үндістанның солтүстік-батысына дейін кеңейтеді. Батыс түрік қағанаты мал және егін шаруашылығымен шұғылданды. Қалаларда сауда-саттық кеңінен өрістеді.
VII ғасырдың ортасына қарай он алты жылға (640-657) созылған қағанат ішіндегі өзара тартыс, тайпалар арасындағы соғыс қағанатты әлсіретеді. Осыны пайдаланған Таң империясы Жетісуды басып алып, онда таққа өз адамын отырғызады. Түріктер мен Таң империясы арасындағы үздіксіз соғыстардың нәтижесінде түргештер күшейіп VIII ғасырдың басында Жетісудағы билікті өз қолдарына алады.
ҒҒҒ
ҒҰН
Хунну мемлекетінің құрылуы. Ғұндар жазба деректерде алғашқы рет б.з.д. 822 аталады, ол кезде олар Қытайға үлкен жорық жасаған. Б.з.д. ІІІ ғ. ғұндардың Қытайға шабуылы үдей түсті. Сондықтан да Қытай императоры Ұлы Қорған салдырды. Бұл кезде ғұндар туысқан рулардың одағы ретінде қалыптасып, оны сайлаған көсем басқарды. Б.з.д. 209 ж. Тоумань атты көсемнің баласы Моде өзін жоғары мәртебелі деп жариялап Ғұн мемлекет құру барысында қызмет ете бастады.
Ғұндар бірлестігіне шығу тегі әр түрлі тайпалар мен этникалық-саяси құрылымдар кірген. Конфедерацияның қоғамдық-саяси өміріне бір орталықтандырылған билікке бағынғысы келмейтін күштер мен ұланғайыр аумақта орналасқан иеліктер арасында тығыз саяси және экономикалық байланыстардың болмауы қатты әсер етті.
Б. з. д. I ғасырдың ортасында ғұн қоғамы өзінің вассалдық иеліктерінен айрылумен қатар бұрынғы бірлестік құрамында болған ғұндар б.з.д. 55 жылы оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінді. Оңтүстік бөлігін Хуханье шаньюй, солтүстік бөлігін Чжичжи шаньюй басқарды. Оңтүстіктегілер Ордос аумағында мекендеп қалды да, солтүстіктегілер өз тайпаларының қысымына шыдамай Саян мен Байкал өңіріне ығысып, яғни солтүстік пен батысқа қарай қоныс аударды.
Ежелгі ғундар туралы ең алғашқы жазғандар қытайдың әйгілі үш тарихшысы еді. Олар: Сыма - Цянь , Бань - Гу, Фай Е.
Ғұн атауы алғаш қытай деректерінде б.з.б III ғ.ғ кездеседі. Ежелгі ғұн тайпалары Енисей жағалаулары мен Алтайды мекендеген. Ғұндардың қоғамында патриархалды - рулық қатынастардың белгілері күшті болған. Деректердегі мәліметтерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлініп, олардың басында ұрпақ ұлыстары отырған.
Ғұндар қоғамының әлеуметтік құрылымы өте күрделі болды. Мем-ті қолында шексіз билігі бар шаньюй басқарды. Оны аспанның ұлы д.а
Ғұндар қоғамының шаруашылық өмірі, экономикасы, әлеуметтік құрылымы көшпенділерге тән еді. Ғұндардың негізгі шаруа-ғы көшпелі мал шаруа-ғы болды. Сыма Цянь былай деп жазды: Қытайдың солт. жағын қоныстанған олар өздерінің малдарымен бір жайылымнан екіншісіне ауысып отырады. Үй малдарынан жылқыны, ірі қараны өсіреді, су мен жайылымға байланысты бір жерден екіншісіне көшеді. Мал етімен қоректенеді, терісінен киім тігеді. Әсіресе ғұндардың тіршілігінде жылқының орны ерекше деп айтады.
Мәдениеті: Ғұндар арасынада қолөнер кәсібінің өркен жайғаны металдан,сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан жасалған бұйымдардың көп табылғанынан белгілі. Қабырғаларда кездесетін не құмыра шеңберінде жасалған керамика, құмыралар мен көзелер, саптыаяқтар- құмырашы өнерінің жоғары дәрежеде өркендегенінің дәлелі.
Отан және әлем тарихындағы ғұндардың рөлі.- Ғұндар тарихта жақсы белгілі. Жоғалып кеткен халықтың аты жауынгерлікпен, қатыгездікпен, тағылықпен аталып жатқан. Ғұндар Атилланың басшылығымен еуропалық елдерге ойран салып, қырып-жойып кетіп отырған. Олар рим империясын құлатқан халықтардың Ұлы қоныс аударуының басталуына негіз болды.
Ежелгі үйсіндердің әлуметтік және саяси тарихы
Б.з.д. ІІ - б.з ҮІ ғасырларда Қазақстан аумағында мекендеп мемлекеттік дәрежеге көтерілген көне тайпалық одақтардың бірі үйсіндер болып табылады. Үйсін - қазақ халқының қалыптасуына негіз болған ежелгі түркі тайпаларының бірі. Ежелгі қытай жазбаларында үйсін атауы б.з.б. 2 ғасырдан бастап кездеседі. Жетісу үйсіндерінің шығу тегіне келетін болсақ кейбір ғалымдар үйсіндердің сақ заманындағы исседондармен туыс екенін дәлелдеп, оларды Тянь-Шань және Шығыс Түркістан тармағы деп бөледі. Белгілі антрополог О. Смағұлұлының дәлел-деуінше үйсін антропологиялық типінің морфологиялық құрылыстары нәсілдік жағынан сақ дәуірінде өмір сүрген тайпаларға өте жақын. Демек үйсіндерді сақ тайпаларының тікелей ұрпақтары деп тұжырымдау орынды.
Белгілі қытайтанушы тарихшы-ғалым Н. Мұқаметқанұлы: "Үйсін мемлекеті дегеніміз - үйсін тайпалар одағынан құрылған Қазақстан аумағында б.з.д. ІІ - ҮІ ғасырларда өмір сүрген байырғы мемлекеттердің бірі. Байырғы үйсіндер, Үйсін мемлекеті бізге қытай жылнамаларының орысша аудармасы арқылы "Усунь" деген атпен белгілі болған. Үйсін мемлекеті жөнінде жазылған тарихи деректер мол, қазылған археологиялық мұралар көп, зерттеу еңбектері де аз емес"... Аталмыш "Үйсін" деген этноним ең алғаш қытай тарихшысы Сы Мачянь (Сыма Цянь) жазған "Тарихнама - Ши цзы. Хұндар тарауында" хатталған", - деп көрсетеді.
Үйсін мемлекетінің негізгі терр-сы қазіргі Қазақстанның Жетісу өлкесі, Шу, Талас өңірі, Ыстықкөл аумағы және Қытайдың Іле аймағы болды. Шекаралары батысында Шу мен Талас өзені, шығысында Тянь-Шаньның шығыс атырауларына, солтүстігінде Балқаш көліне, оңтүстігінде Ыстықкөлге дейінгі аумақты алып жатты. Үйсі мемлекеті батысында қаңлылармен, шығысында ғұндармен, ал оңтүстігінде Ферғанамен шектесіп жатты. Қытай жазба деректері бойынша Үйсін мемлекетінің астанасы Чигу-Чэн (Қызыл аңғар) қаласы болған. Ол Ыстық көлдің жағасында орналасқан.
Үйсіндер мен Үйсін мемлекеті жайлы жазылған қытай деректеріндегі мәліметтерге қарағанда - үйсіндердің 120 мың түтіні, 630 мың адамы, 188 мың 800 әскері болған. Мемлекеттің ең жоғарғы билеушісі гуньмо (күнби) деп аталған. Үйсін елі құрылғаннан бастап, оның бүкіл елді басқаратын үкіметтік ұйымы болды. Әлеуметтік қатынастар заңдар арқылы реттелді, күшті, ұйымдасқан әскері болып, қытайлар үшін Батыс өлкедегі ең күшті мемлекет саналды.
Үйсін қоғамы біртекті болмаған, онда байлары - тайпа мен ру дәулеттілері, жасауылдар мен абыздар және қатардағы бұқара - малшылар мен егіншілер болған. Үйсіндер қоғамында құлдар да болған, олар негізінен соғыс тұтқындарынан құралды және үй шаруашылығында пайдаланылды.
Үйсін қоғамында мүліктік және әлеуметтік теңсіздік, малға жеке меншік болды. Әрбір отбасы өздерінің малын ажырататын өз таңбаларын салды. Жер иеленуге де жеке меншік болғанын жазба деректер мәлімдейді. Үйсін қоғамында әлеуметтік теңсіздіктің болғанына археологиялық қазбалар дәлел. Жетісудың көптеген қорғандарының көлемі әртүрлі - үлкен, орташа және шағын болып келеді
Үйсін мемлекетінің Ұлы Жібек жолының бойында орналасуы оның көршілес елдер, тайпалармен (қытай, ғұн, қаңлы, ұйғыр, қырғыз және т.б.) саяси, экономикалық және мәдени байланыстарды дамытуына мүмкіндік жасады.
Үйсін шаруа-ғы:
Үйсіндердің шаруашылығы мен мәдениеті жайындағы деректер археологиялық қазбалардан анықталып отыр. Қытай жазбаларында үйсіндерді көшпелілер ретінде сипаттайды. Б.з.б. 105 жылы үйсін күнбиіне ұзатылған Қытай императорының қызы киізбен қаптаған дөңгелек үйде тұратынын, ет, сүтпен қоректенетінін айтып, өлеңмен зарлы хат жазған. Үйсіндердің негізгі шаруашылығы - мал шаруашылығы. Әсіресе, жылқы мен қой өсіру жақсы дамыды. Кейбір байлардың 4-5 мың жылқысы болған. Сонымен қатар егіншілік те дамыған, бау-бақша өсірілген, кейбір қожалықтар жартылай отырықшылық тіршілікке көшті. Іле, Шу, Талас өзендері алқабынан суландыру жүйесінің іздері анықталды. Обалардан табылған мәдени мұралар қолөнер кәсібінің болғандығын да дәлелдейді.
Үйсін мемлекеті біртұтас ел ретінде б.з. ҮІ ғасырының ортасына дейін өмір сүріп, одан соң Түрік қағанатының құрамына енеді.
Енисей және солтүстік моңғол жерінен табылған руналық мәтіндердің мазмұны мен маңызы. Ертедегі түрік жазуы.
Ер - те ор - та ғасыр - ларда Қазақстан жерінде түркі тілдес ха - лықтар қалып - тасты. Түркі тілдес ха - лықтар - мен қатар Қазақстан жерінде басқа тілдік топ - тар да өмір сүрді. Түркі тілдес топ - тардың ішіндегі ең ірісі - VI - II-X ғасыр - ларда Ертіс өңірінде қалып - тасқан қимақ-қып - шақ то - бы. Со - нымен қатар Қазақстан жерінде иран (соғды) тілдес, си - рия тілдес, араб тілдес ха - лықтар то - бы өмір сүрді. VI ғасыр - дан бас - тап түркі тілдес тай - па - лар - дың өз жа - зула - ры бол - ды. Көне түрік жа - зула - рының ес - керткіштері Моңғолия жерінде та - был - ды. Бу - гут жа - зу - ымен соғды тілінде жа - зылған құлпы - тас Ор - та - лық Моңғоли - ядан та - былған. XII ғасыр - да соғды жа - зу - ына негізделіп жа - салған түріктердің жаңа жа - зу - ын - да 38 әріп-таңба болған.Көне түріктердің негізгі жа - зуы ру - на жа - зуы деп аталған. Бұл жа - зу скан - ди - нави - ялық ру - на жа - зу - ына ұқсас. XVI - II ғасыр - дың ба - сын - да жа - зуды алғаш рет Д. Мис - серш - мидт пен Ф. Стра - лен - берг ат - ты ғалым - дар Ени - сей аңғары - нан тапқан. Ал аса бағалы та - рихи ес - керткіш бо - лып са - нала - тын ру - на жа - зуы бар құлпы - тас XIX ғасыр - да Солтүстік Моңғоли - ядағы Ор - хон өзені маңынан Н. М. Яд - ринцев тапқан. Құлпы - тас - тағы жа - зуды түркіта - нушы В. В. Рад - лов пен дат ғалы - мы В. Том - сон оқыған. Бұл жа - зу Ор - хон-Ени - сей тас жа - зуы деп ата - лады.
Есім ханның саяси қызметі.
Есім хан (1598-1628 (1645) ж.ж. билік құрған) Шығайұлы Есім хан (1628-1645) - Қазақ хандығының ханы, Шығай ханның баласы, атақты Тәуекел ханның туған інісі. Есім хан туралы халық жадында сақталған аңыз -әңгімелер, дастан-жырлар көп. Оны халқы Еңсегей бойлы ер Есім деп ардақтайды.
Есім хан билік басына ағасы Тәуекел өлгеннен кейін келді. Бұл кезде Қазақ хандығының шығысындағы жағдай Тәуекел тұсындағыдан әлдеқайда күрделене түскен еді. Мұнда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жүріп жатты. Сондықтан ол көршілерінде болып жатқан жағдайды жіті қадағалап, олардың тайпалары арасындағы алауыздықты өз пайдасына шешуге ұмтылып бақты.
Ойраттардың бір жағынан Ембі, Жайық, Еділ бойындағы ноғайлармен шарпысуығ екінші жағынан орыс қамалдарының гарнизондарымен қақтығысуы Есім хан саясатының ықпалды болуына елеулі жағдай жасады. Ақырында үш жақты соғыстың өздеріне қырғын таптыратынын сезген ойрат әміршілері Есім ханның үстемдігін мойындап, тату көршілікте тұру мақсатында ұсыныс жасап, елшілерін жіберуге мәжбүр болады.
Хандығының шығысындағы жағдайды осылайша өз пайдасына шешкен Есім хан оңтүстігін де ойдан шығармайды.
Хандығының шекарасын кеңейте түсу саясатын мұнда да батыл жүргізіп бағады. Оған жағдай да көмектесе түседі. Себебі, бұл кезде қайтыс болған Бәки Мұхаммед ханның орнына оның інісі Уәли Мұхаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұхаммед баласы Иманқұлы таласып жатқан еді. Осы қақтығысты өз пайдасына асыруда Есім хан үлкен ептілік танытады. Ол әуелі Уәли Мұхаммедке көмектесемін деп уәде беріп, кейін Иманқұлы жағына аунап түседі. Соның нәтижесінде онымен бірігіп, Уәли Мұхаммедті өлтірісіп, Иманқұлымен одақ жасасады да, сол жылы Иманқұлыға қарсы шығып, Самарқантқа әскер жөнелтеді.
Бұл кезде Иманқұлының Есіммен соғысарлық шамасы жоқ еді. Сондықтан онымен шартқа отырып, Ташкент пен оның төңірегінің түгелдей қазақтардың иелігі екенін ресми түрде мойындайды.
Бұдан кейін Есім хан Моғолстан ханы Әбдірахымның қызы Падшахқа үйленіп, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахымға беріп, қарсы құда болу арқылы оны өзінің жақтасы етіп, соның көмегімен өзіне опасыздық жасаған Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол жеткізеді.
Есім ханның билігі тұсында (1598-1645) халық жадында Есім салған ескі жол деген атпен қалған әдет-ғұрып нормаларын қалыптастырған конституциялық құжат болғаны белгілі. Мұны Есімнің заңы деп ұққан жөн. Бірақ оның көктен алынбағанын, өз заманының орайы мен талабына қарай Есім хан мен оның кеңесшілері өңдеп, толықтырған баяғы Қасым салған қасқа жолдың бір нұсқасы екенін де естен шығармаған абзал. Түтпет келгенде, Есім салған ескі жол деген сөздің мәні де Есім ханның тұсында жасалған даналық заңдарға байланысты айтылған. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды.
Мұның өзі кейін Тәукенің әйгілі Жеті жарғысына негіз болып, қазақ халқының мәдени-рухани және салт-дәстүр қалыптарының төлтумалығын шыңдай түсуге ықпал етті. Жалпы көшпелілер мемлекетінің хандары сияқты, Есім хан да тақ үсті мен ат үстінде бірдей танылған біртуар тұлға. Оны халқының Еңсегей бойлы Ер Есім атанған атақты ханның қайтыс болған жылы - 1645 жыл деген шындыққа келетін сияқты.
Есім хан дүние салған соң қазақ хандығының тағына Жәңгір хан (1645-1652) отырды. Халық оны ел үшін жасаған ерлігіне орай Салқам Жәңгір деп атанған. Хан ордасын Түркістан қаласында ұстау Жәңгір хан тұсында басталды.
Есім хан қазақ тарихында Еңсегей бойлы ер Есім деген атпен әйгілі болды, оған бұл атақ 1598-жылы ағасы Тәуекел ханмен бірге Мауреннахрға жасаған жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген екен. Есім хан - Шығай ханның баласы, ол бұрын қазақ хандығының Түркістан қаласындағы хан ордасында тұрған. Хан тағына отырған соң Бұхарамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. Есім ханның ескі жолы деп аталған заңды құрастырды. Есім ханның қазақтарды бір орталыққа бағындыру саясатына қарсы болған сұлтандар қазақ хандығын бөлшектеуге тырысты.
Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң оны Жәнібек ханның немересі, Жалым сұлтанның баласы Тұрсын Мұхаммед сұлтан басқарған еді.Ол көп ұзамай тәуелсіз хан болуға әрекет жасады. Тіпті өз атынан ақша соқтырып, бажы және хараж алым-салықтарын жинады. Сонымен, қазақ хандығын екіге бөліп, Түркістан қаласын орталық еткен Есім хан, Ташкент қаласын орталық еткен тұрсын хан билеген еді. Бұлардың арасында соғыс қақтығыстары болды. Бұл екі жақ ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ билеушілерінен өздеріне одақтас-жақтастар іздеуге кірісті. Есім хан тобы Яркент хандығына қарсы болып Тұрпанды билеген Әбдірахим ханмен одақтасты. Ал Тұрсын Мұхаммед хан жағы Яркент билеушісі Шажайдің Ахметтің жақтасы болды. Бұлармен одақтасып отырған Әбдірахим мен Ахметтер де бір-бірімен жауласып отырған билеушілер болатын. Есім хан өзіне мықты сүйеніш ету үшін Яркент ханы Әбдірахиммен құдандалық байланыс орнатты.
Есім хан Әбдірахимнің қызы Патша ханымға үйленді де, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахимге берді. Есім хан мен Тұрсын хан арасында күрес шиеленісе берді, 1627-жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын өз қол астына біріктірді. Есім ханның феодалдық бытыраңқылықты жеңіп, қазақ хандығын біріктіру жолындағы күрестері қазақтың Еңсегей бойлы ер Есім атты тарихи жырына өзек болған. Есім хан Ташкент қаласына білдіртпей түнде кіріп, хан сарайының күзетшілерін байлап тастап, тұрсын ханды қаперсіз ұйықтап жатқанда қапылыста өлтіреді, сонда Есім ханның қасындағы Төлеген (Марқасқа) жырау оны мынадай жырмен оятады:
Ей, Қатаған хан Тұрсын!
Кім арамды ант ұрсын.
Жазықсыз елді жылатып,
Жер тәңірісің, жатырсың,
Хан емессің қасқырсың,
Қара албасты басқырсың!
Алтын тақта жатсаң да
Қазаң жетті қапылсың!
Еңсегей бойлы ер Есім,
Есігіңе келіп тұр,
Шашқалы тұр қаныңды,
Кешікпей содан қатарсың!
Есім хан шошып оянған Тұрсын ханның басын алады.
Бахыр әл асырардың авторы Махмұд ибн Уәлидің айтуына қарағанда, Есім хан 1628-жылы қайтыс болған. Ал Қазақ совет энциклопедиясының мәліметіне қарағанда 1645-жылы қайтыс болған делінеді.
Керейлер (Керейттер). Керейлер туралы жазба деректердегі ең ерте мәліметтер Х ғасырдың бас кезіне жатады. Керейлер конфедерациясының этникалық құрамы бір текті болмаған. Олар түрік тілді және моңғол тілді жұрттан құралады. Керейлердің батысында - наймандар, солтүстігінде -меркіттер, шығысында -татарлар, оңтүстігінде -таңғұттар тұрады.
Керей тайпаларының екі ордасы болған, солтүстік ордасы Орхон өзені бойындағы Қатынбалық қаласында, ал оңтүстік ордасы Хуанхе өзені бұрылысының теріскейінде тұрған. 1007 жылы керейттер наймандармен бірге христиан дінінің несториандық тармағын қабылдайды. Керейттер белгілі дәрежеде ұйғыр мәдениетінің ықпалында болған.
ХІІ ғасырдың 50 - ші жылдарында керейлердің Қытаймен арадағы қатынасы шиеленісті. Қытайларға қарсы керейлердің күресін бастаған Маргуз - хан тұтқынға түсіп, азаптап өлтірілді. Одан кейін елді Худжар Бұйрық - хан биледі. 1171 жылы хан тағы оның баласы Тоғырылға көшті. Тоғырыл хан тұсында Керейлер ұлысы солтүстікте - Селенганың жоғарғы бойынан, оңтүстікте - Хуанхеге дейінгі; Батыста - Хангай тауынан, Шығыста Халкин Голге дейінгі жерлерді жайлаған. Керейлер найман, қаңлы, ұйғыр, меркіт, моңғол, қарақытай, таңғұттармен тығыз саяси және этникалық - мәдени байланыс жасап тұрған.
Тоғырыл ханның бай жиһазды сарайында дала тайпаларының болашақ билеушілері - Темучин (Шыңғыс хан) мен Жамуха - тәрбие алып, саяси және елшілік өмірден хабардар болған. Керей билеушісі Тоғырыл хан сарай қызметіне қаңлы ақсүйектерінің өкілдерін кеңінен тартқан. 1180 жылдары Тоғырыл Тимучинге қолдау көрсетіп, 1183 жылы керейлер мен моңғолдар Қытаймен одақтаса отырып, татар әскерін талқандады, сол үшін Тоғырыл хан Қытайдың Ван титулын иеленді. Бұл егеменді құқығы ресми мойындалған патша дегенді білдіреді. Сондықтан Тоғырылды тарихта Ван - хан деп те атайды. 1203 жылы керейлер мен бұрынғы одақтасы моңғолдар арасында соғыс өрті бұрқ ете түсіп, ол керейлердің жеңілісімен аяқталды. Тоғырыл мен оның ұлы Сангум қаза тапты. Керейлердің бір бөлігі қолбасшы Қайранбайдың бастауымен Солтүстік - Батысқа, яғни Ертіс өзенінің орта ағысына қарай қашты. Ал басым бөлігі Моңғол мемлекетінің құрамына енді.
Жалпы алғанда, моңғол шапқыншылығы Орталық Азияның этникалық процесіне үлкен әсер етті, соның салдарынан көшпелі халық орасан зор аймаққа көшіп - қонды. Моңғолдардан жеңілген наймандар мен керейлер біртіндеп қалыптасып келе жатқан түркі халықтарына, оның ішінде қазақ халқына араласып кетті. Наймандардың қазақтар құрамындағы үлесі едәуір еді. Моңғол дәуірінде олардың басым бөлігі Сырдарияға, яғни қазақтың кең даласына көшті, сөйтіп қазақ этносының қалыптасуында белсенді роль атқарды. Ал керейлердің бір бөлігі батысқа, Еділ бойына ұмтылды, онда олар өздерінің керей этнонимін сақтап қалды, кейін осы атаумен олар өзбектер мен қырғыздар құрамына енсе, аз бөлігі қазақтар құрамына кірді. Олардың (керейлердің) көпшілігі Солтүстік Қазақстанда қалып, Орта жүз қазақтарына Керей (Қара - Керей, Абақ - Керей) атауымен енді, сөйтіп бұрынғы "Кереит" деген этноним атауындағы "т" жалғауы алынып қалды.
Керейлер мен наймандар әлеуметтік - саяси дамудың бір деңгейінде тұрған. Олар дербес мемлекеттік құрылым - ұлыстар болып ұйымдасып, ал ұлыстар болса, хандар әулеті бастаған бүкіл этносты біріктіріп, рулық - тайпалық институт атаулының бәрінен де жоғары тұрған. Әрбір ұлыстың өз территориясы болған. Оның шекарасының ең маңызды жерлері күзетке алынып отырған. Ұлыстарда хан қосының басқару орындары, әскері мен жасауылы бар басқару аппараты жұмыс істеген. Сонымен туысқан тайпалардың әлеуметтік жіктелуі мен бірігуі ерте феодалдық мемлекеттердің, яғни Керейлер мен Наймандар ұлысының құрылуымен аяқталады.
Керейлер (Керейттер). Керейлер туралы жазба деректердегі ең ерте мәліметтер Х ғасырдың бас кезіне жатады. Керейлер конфедерациясының этникалық құрамы бір текті болмаған. Олар түрік тілді және моңғол тілді жұрттан құралады. Керейлердің батысында - наймандар, солтүстігінде -меркіттер, шығысында -татарлар, оңтүстігінде -таңғұттар тұрады.
Керей тайпаларының екі ордасы болған, солтүстік ордасы Орхон өзені бойындағы Қатынбалық қаласында, ал оңтүстік ордасы Хуанхе өзені бұрылысының теріскейінде тұрған. 1007 жылы керейттер наймандармен бірге христиан дінінің несториандық тармағын қабылдайды. Керейттер белгілі дәрежеде ұйғыр мәдениетінің ықпалында болған.
ХІІ ғасырдың 50 - ші жылдарында керейлердің Қытаймен арадағы қатынасы шиеленісті. Қытайларға қарсы керейлердің күресін бастаған Маргуз - хан тұтқынға түсіп, азаптап өлтірілді. Одан кейін елді Худжар Бұйрық - хан биледі. 1171 жылы хан тағы оның баласы Тоғырылға көшті. Тоғырыл хан тұсында Керейлер ұлысы солтүстікте - Селенганың жоғарғы бойынан, оңтүстікте - Хуанхеге дейінгі; Батыста - Хангай тауынан, Шығыста Халкин Голге дейінгі жерлерді жайлаған. Керейлер найман, қаңлы, ұйғыр, меркіт, моңғол, қарақытай, таңғұттармен тығыз саяси және этникалық - мәдени байланыс жасап тұрған.
Тоғырыл ханның бай жиһазды сарайында дала тайпаларының болашақ билеушілері - Темучин (Шыңғыс хан) мен Жамуха - тәрбие алып, саяси және елшілік өмірден хабардар болған. Керей билеушісі Тоғырыл хан сарай қызметіне қаңлы ақсүйектерінің өкілдерін кеңінен тартқан. 1180 жылдары Тоғырыл Тимучинге қолдау көрсетіп, 1183 жылы керейлер мен моңғолдар Қытаймен одақтаса отырып, татар әскерін талқандады, сол үшін Тоғырыл хан Қытайдың Ван титулын иеленді. Бұл егеменді құқығы ресми мойындалған патша дегенді білдіреді. Сондықтан Тоғырылды тарихта Ван - хан деп те атайды. 1203 жылы керейлер мен бұрынғы одақтасы моңғолдар арасында соғыс өрті бұрқ ете түсіп, ол керейлердің жеңілісімен аяқталды. Тоғырыл мен оның ұлы Сангум қаза тапты. Керейлердің бір бөлігі қолбасшы Қайранбайдың бастауымен Солтүстік - Батысқа, яғни Ертіс өзенінің орта ағысына қарай қашты. Ал басым бөлігі Моңғол мемлекетінің құрамына енді.
Жалпы алғанда, моңғол шапқыншылығы Орталық Азияның этникалық процесіне үлкен әсер етті, соның салдарынан көшпелі халық орасан зор аймаққа көшіп - қонды. Моңғолдардан жеңілген наймандар мен керейлер біртіндеп қалыптасып келе жатқан түркі халықтарына, оның ішінде қазақ халқына араласып кетті. Наймандардың қазақтар құрамындағы үлесі едәуір еді. Моңғол дәуірінде олардың басым бөлігі Сырдарияға, яғни қазақтың кең даласына көшті, сөйтіп қазақ этносының қалыптасуында белсенді роль атқарды. Ал керейлердің бір бөлігі батысқа, Еділ бойына ұмтылды, онда олар өздерінің керей этнонимін сақтап қалды, кейін осы атаумен олар өзбектер мен қырғыздар құрамына енсе, аз бөлігі қазақтар құрамына кірді. Олардың (керейлердің) көпшілігі Солтүстік Қазақстанда қалып, Орта жүз қазақтарына Керей (Қара - Керей, Абақ - Керей) атауымен енді, сөйтіп бұрынғы "Кереит" деген этноним атауындағы "т" жалғауы алынып қалды.
Керейлер мен наймандар әлеуметтік - саяси дамудың бір деңгейінде тұрған. Олар дербес мемлекеттік құрылым - ұлыстар болып ұйымдасып, ал ұлыстар болса, хандар әулеті бастаған бүкіл этносты біріктіріп, рулық - тайпалық институт атаулының бәрінен де жоғары тұрған. Әрбір ұлыстың өз территориясы болған. Оның шекарасының ең маңызды жерлері күзетке алынып отырған. Ұлыстарда хан қосының басқару орындары, әскері мен жасауылы бар басқару аппараты жұмыс істеген. Сонымен туысқан тайпалардың әлеуметтік жіктелуі мен бірігуі ерте феодалдық мемлекеттердің, яғни Керейлер мен Наймандар ұлысының құрылуымен аяқталады.
Қазақ халқының қалыптасуы. Қазақ жүздері.
Қазақ этнониміні Көшпелі өзбек хандығы
Көшпелі өзбек хандығы. Ақ Орда билігі XV ғасырдың жиырмасыншы жылдарына дейін Жошы әулетінің қолында болса, билік енді Шайбан әулетінің ұрпағы Дәулет Шайхтың баласы Әбілхайырдың қолына Хижра бойынша 833 жылы (1428-1429 ж.ж.) көшті.
Әбілхайыр хандығын тарихта "көшпелі өзбек хандығы" деп те атайды. XV ғасырдың 20 жылдарында Ақ Орда жерінде тек көшпелі өзбек хандығы ғана емес, басқа да иеліктер пайда болды. Оның ең ірілерінің бірі маңғыттар мекендеген Ноғай ұлысы.
Әбілхайыр хан мемлекетінің ішкі саяси жайы тұрақты болмады ұлыс ішінде әрқашан жоғарғы үкімет билігіне таласқан Жошы ұрпақтарымен қатал күрес жүрді. Ол билікті сақтап қалу үшін тақтан үміткер Махмұд Қожа ханды, Әмір Едігенің немересі Маңғыт әмірі Уақас биді және басқа да қарсыластарын талқандап, көшпелі өзбек хандығының иеліктерін ұлғайтты. Әбілқайыр хан өз жорықтарын өзін қолдаушы ақсүйектердің ойынан шығып отыру үшін де жеңіспен аяқтауға тырысты.
Әбілқайыр хан өзінің жаугершілік әрекетін XV ғасырдың 30 жылдарынан бастайды. Жошы балаларының бірі Тоқта-Темірдің тұқымдары Махмұд хан мен Ахмед ханның иелігіндегі Арал, Сырдария жерлері үшін болған екі шайқаста жеңіске жетіп, Орта Азямен Қазақстанның оңтүстігіне беттеді.
Көшпелі өзбек хандығы Ақ Орда мемлекетінің негізінде қалыптасқандықтан, оның этникалық құрылымы күрделі боды. Оған дәлел ретінде Әбілхайыр ханның Жошы әулетінің белді ұрпағы Қажы Тархан аймағында дербес иелігі бар Тоқта-Темірді талқандауға аттанған әскер басыларының тізімінде қоңыраттардан, қияттардаң, бүркіттерден, қытайлардан, таңғұттардан, күшілерден, ұйғырлардан, думандардан, кенгерестерден, шымбайлардан, үйсіндерден шыққан әмірлер кездеседі деген мәліметтер Қазақстан тарихының II томында айтылады.
Әбілхайыр хан билікте әрқашанда дербестікті сақтап,айналасындағы одақтастарын да қолдап келді. Әбілхайыр хан елді қырық жыл билесе де, хандықта саяси жағдайды тұрақтандырып, бір орталыққа бағынған мемлекет құра алмады. Ұлыстың өз ішінде болып жатқан талас тартыстар, оның үстіне сыртқы жаулар мен қоса, шайбан әулетінің беделді өкілі Әбілхайырға Жошы әулетінің ұрпақтарымен де сайысқа түсу оңайға түскен жоқ. Жайылымдық жерлер үшін соғыстары жемісті болып, жері кеңейді. Соның нәтижесінде Әбілқайыр хан мемлекетінің аумағы Ноғай Ордасының шығысында-оңтүстік Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал теңізінен бастап, солтүстік тобыл және Ертіс өзендерінің Орта ағысына дейінгі, батыста Жайық өзенінен бастап, шығыста Балқаш көліне дейін жерлерді, яғни Сырдарияның төменгі ағысындағы аймақты, Орталық Қазақстанмен Оңтүстік Сібірді алып жатты. Әсіресе, оның ең жеңісті жорықтары 1446 жылы Созақ, Сығанақ, Аққорған, Үзгентті басып алуы болды. Бұл жеңіс Әбілқайырдың саяси өрленген кезеңі. Ең басында астана болған Чимги Тура қаласының Орда Базарға, одан Сырдария жағалауындағы аймақтарды өзіне қаратып алған соң, астананы Сығанаққа көшіруінің өзі, оның иеліктерінің көлемін анықтарлық жағдай. Оның байлығы Самарқанд, Бұхара қалаларына тонаушылық әрекеттермен де арта түсті.
Көшпелі өзбек хандығының саяси құрылымында Алтын Орда билеушіерінің басқару жүйесінде қолданылған әдістер кедеседі. Әбілхайыр ханның мемлекетті бір орталықтан басқаруға талпыныс жасағандығы байқау қиын емес.
XV ғасырдың ортасында ойраттардың шапқыншылығы күшейді. Ойраттар 1457 жылы Моңғолстан ханы Есен Бұқаның елінде болмауын пайдаланып, оның жерлері арқылы өтіп, Түркістанға беттеді. Әбілхайыр хан әскерімен Үз Темір тайшы әскері Көк кесеңе деген жерде үлкен шайқасқа түсті. Әбілхайыр хан әскері жеңілді, көптеген сұлтандар қаза тапты. Хан аман қалу үшін Сығанаққа қашты. Аяғында Әбілхайыр хан қалмақтардың әскери қолбасшысы Үз Темір тайшымен лажсыз бітім шарттарына қол қоюға мәжбүр боды. Онымен тұрмай Үз Темір аманатқа өзімен бірге Әбілхайырдың немересі Махмұд сұлтанды ала кетіп, ол Жоңғария аманатығында жеті жыл жүрді. Қарсылық көрмеген ойраттар Түркістан мен Ташкент маңайын ерекше тонады. Әбілқайыр хан Сығанақ бекінісіне тығылды.
Бұл соғыста жеңілудің бірнеше себептері болды. Алдымен хандықтағы алауыздықтың күшеюі, Жошы ұрпақтарының Әбілқайырдың саясатын қолдамауы, оның ойраттардан жеңілуі, сондай-ақ жеке басының озбырлығы еді. Осының бәрі ішкі іріткіні күшейтті.
Жошы әулетімен Шайбан әулетінің тартыстары Керей мен Жәнібек сұлтандардың көптеген күткен өз дербестеріне қол жеткізу мақсаттарына жол ашты. Әбілхайыр ханның қысымынан бас тартқан Орыс хан ұрпақтары, Керей мен Жәнібек сұлтандар екі жүз мың қазаққа бас болып, Жетісудың оңтүстік батыс аймағына қоңыс аударды. Бұл жағдай ойраттардың жеңіліп әлсіреген көшпелі өзбек хандығына үлкен соққы болып тиді.
1468 жылғы Әбілхайыр хан Керей мен Жәнібектен кек алу үшін, әрі Есен Бұқаға қарсы әскери жорыққа аттанып жол үстінде дүние салды.
1428-1468 жылдар аралығында мемлекетті 40 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шыңғыс ұлдары өз ұлыстарын тәуелсіз иеліктерге айналдыруға тырысты. 1227 ж. Шыңғыс хан өлгеннен кейін бұл ұмтылыс күшейе түсіп, империя бірнеше тәуелсіз мемлекеттерге ыдырап кетті.
1227 ж. Жошы өлген соң орнына баласы Батый отырды. Ол 1235 ж. Батыс Дешті-Қыпшақ даласына, Еділ бұлғарлары жеріне, одан әрі батысқа шапқыншылық жорықтар ұйымдастырды. Ірі орыс княздықтары талқандалды. Польша, Венгрия, Чехия және басқа көптеген елдер тонауға ұшырады. Жеті жылға созылған жорықтардың нәтижесінде Батыйдың қол астына Қырымды қоса, Еділден Дунайға дейінгі жер, Солтүстік Кавказ, батыс қыпшақтар половецтер даласы қосылды. Осыдан кейін Батый Еділдің төменгі ағысында Алтын Орда атты жаңа моңғол мемлекетін құрды. Алтын Орда халқының басым көпшілігі түркі тілдес тайпалар болды. Алтын Ордаға Жошы ұлысының жері - Шығыс Дешті-Қыпшақ,Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бөлігі және батыстағы жаңадан жаулап алынған жерлер қарады. Батый әскерінен жеңілген орыс князьдықтары вассалды тәуелділікке түсті. Орыс князьдары Алтын Ордаға тәуелділіктерін мойындап, ұлы ханның қолынан князь атағын алып,алым-салық төлеп тұрды. ХІV ғасырда Алтын Орда дәуірінде түркі тілінде Хұсрау мен Шырын шығармасы белгілі болды.
Батый құрған мемлекет шығыс деректерінде Жошы ұлысы деп, сондай-ақ Жошы ұрпақтары-хандарының атымен Батый ұлысы,Берке ұлысы,т.б. аталды. Астанасы Сарай-Бату Астрахань маңында, кейіннен Сарай-Берке қаласында болды. Алтын Орда қыпшақ тілі негізгі тілге айналған көп ұлтты мемлекет. Көп ұлттық діннің де көп түрін, бағытын бір аймаққа топтастырды. ХІІІ ғасырдың аяғы мен ХІV ғасырда моңғолдар толығымен түркіленіп, Алтын Орда халқы татарлар деп аталды Алтын Орда мемлекеті Жошы хан әулетінің меншігі болып саналды. Маңызды мемлекеттік істі шешу үшін билік басындағы әулет мүшелері бастаған ақсүйектер жиналысы-құрылтай шақырылды. Әскерді және өзге мемлекеттермен дипломатиялық қатынастарды беклербек басқарды. Қаржы,алым-салық мәселесін, мемлекеттің ішкі істерін жүргізетін орталық атқарушы орган-диванның басында уәзір тұрды. Қалалар мен бағынышты ұлыстардан алым-салық сыбаға жинау міндетті атқаратын даруг басқақтар тағайындалды. Хан отбасының мүшелері маңызды қызметтер атқарды. Ірі нояндар, бектер, әмірлер, баһадүрлер түмендерді, мыңдық, жүздіктерді басқаратын әскебасылары сайланды.
Алтын Орда жаулап алынған жер мен халықтарды басқару үшін ұлыс жүйесі енгізілді. Батый хан тұсында Жошы ұлысында екіге-оң және сол қанатқа,негізінен екі мемлекетке бөлінді. Оң қанат ұлыстың басында Батый ханның өзі мен ізбасарлары тұрды. Ал сол қанатты Жошының үлкен ұлы Орда Ежен биледі. Қазіргі Қазақстан жерінің сол кездегі көп бөлігі сол қанат құрамына кірді. Алтын Орда Батыйдың інісі Берке хан тұсының 1256-1266жж.тұсында-ақ тәуелсіздікке қол жеткізді. Одан кейінгі Мөңке хан 1266-1280жж. өз атынан теңге шығара бастады. Алтын Орданың ХІV ғ. алғашқы жартысында, әсіресе, Өзбек хан 1312-1342жж. мен Жәнібек ханның 1342-1357жж. тұсында гүлденді.1312 жылы Өзбек хан ислам дінін Алтын Ордаға мемлекеттік дін етіп жариялады. ХІV ғасырдың екінші жартысында Алтын Орда алауыздықпен әлсірей бастады. 1357 жылдан 1380 жылға дейін таққа 20-дан астам хандар отырып, бірін-бірі түрлі жолдармен тақтан тайдырып отырды. Алтын Орда езгісіне төзе алмаған халық ұлт-азаттық көтеріліске шықты. Оның ішінде Алтын Орданы әлсіреткен 1380 жылғы түменбасы Мамайдың Дмитрий Донской бастаған орыс әскерлерінен Куликово даласында ойсырай жеңілуі себеп болды.Тоқтамыс хан осы жағдайды пайдаланып, Алтын Орданың билігін тартып алды. Өз билігін соғыс жеңістерімен бекіте түспек болған ол 1382 ж.басқыншылықпен басып кіріп, Мәскеуді өртеп жібереді, Мәуреннахр мен Закавказьеге де бірнеше рет жорық жасады. Тоқтамыстың соңына түскен Әмір Темір Алтын Ордаға қайта-қайта шабуыл жасап, халқын қырып, байлығын тонап, енді қайта көтеріле алмастай етіп құлатты. Темір жорықтары Алтын Орда үшін ең ауыр соғыс болды. Оның, әсіресе, 1389, 1391, 1395 жылдары жасаған жорықтары үлкен зардаптарға соқтырды.
ХVғ. ортасына қарай бірнеше үлкен ұлыстар өз алдына хан сайлап,Алтын Орда біржола құлады. Бұл ұлыстардың ең ірісі ХV ғ. 30-жылдары Ертіс пен Еділ аралығында құрылған Ақ Орда болды. Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахань хандықтары бөлініп шықты.
Алтын Орда дала елінде құрылған моңғолдардың алғашқы және соңғы мемлекеті. Өзінің саяси құрылымы жағынан басқа мемлекеттермен салыстырғанда толық болмағанымен де бір орталыққа бағыну жүйесі орныққан мемлекет. Одан былай қарайғы сол Алтын Орданың ыдырау нәтижесінде бой көтерген мемлекеттердітүркіленген моңғол ақсүйектері құрған, оның үстіне бұл тұста жергілікті халықпен қан араластққа ұшыраған маңғолдар өз тілі мен дінінен де айырылды. Реті келгенде айтып кететін жағдай, моңғолдардың түркіленуінің бірнеше себептері бар. Біріншіден, жойқын соғыстармен келгн моңғолдардың саны жағынан аздығы,екіншіден,түркі тілдес халықтардың мәдениетінің деңгейі жоғары болды. Моңғолдардың үстемдігі мұндағы елдердің дамуына үлкен зардап тигізді. Ол тек қазақ қауымының экономикалық, мемлекеттік, әлеуметтік, мәдени дамуына кері әсер етіп қана қойған жоқ, сонымен қатар қазақ халқының қалыптасуын 200 жыл шамасындай уақытқа тежеді.
Ақ Орда
Алтын Орданың ханы Батый Шығыс Еуропаға жорықта өзіне болысқан інілеріне сойырғалға жер береді. Сойрғал - соғстағы ерліктері үшін таратылатын жер. Алтын Орданың сол қанаты Ақ Орда болып аталатын, ол жер Орда Еженге берілді. Жошы ұлысының екі қанатқа бөлініп тарихта Ақ Орда және Көк Орда болып атала бастауы XIII ғасырдың 30 жылдарына жатады. Тарихшы ғалымдар "Ақ Орда" атауының Кутбаның "Хұсрау мен Шырын" еңбегінде алғаш кездесетінін мәлімдейді.
Бұл екі иеліктің орны, олардың "Ақ", "Көк" болып түспен аталуы туралы пікірталастар көп. Кейін біртіндеп бұл екі Орда қосылып, жалпы Ақ Орда деп аталып кетті. Ақ Орданың астанасы Сығанақ қаласы. Ақ Орда Ертіс, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігін, қазіргі Қазақстан орталығын алып жатқан кең байтақ өлке.
Ақ орда билеушілері өз иеліктерін кеңейту мақсатында жаңа жайылымдық жерлер үшін соғыстар жүргізді. Ол, әсіресе, Сыр бойындағы қалалар мен Жетісудың шұрайлы аймақтары үшін Шағатай әулетімен қақтығыстарынаң байқалады. Сыр өңірі олардың өздерінің экономикалық маңызымен қызықтырды. Ақ Орда негізін салушы Орда Ежен болып саналады. Ақ Орда билеушілері Алтын Ордаға жиі шапқыншылықтар жасап отырды. Орыс ханмен Мүбәрәк қожа тұсында Ақ Орда өрлеу байқалды. Әсіресе, Ақ Орданың нығаю кезеңі XIV ғ. Екінші жартысы- Орыс хан тұсы. Ол дербестік үшін күресіп, 1368 жылы Ақ Орданың хандық тағына отырды.
XIV ғасырдың екінші жартысы Ақ Ордада ішкі өзара қырқысу соғыстарының күшейген кезеңі. Соғысқа қатысудан бас тартқаны үшін Тоқтамыстың әкесі өлтірілді. Тоқтамыс сұлтан Самарқанд билеушісі Әмір Темірге шағым айтып, әскери күш сұрады. Ақ Орданың күшеюінен сескенген Әмір Темір Тоқтамысқа әскер бөліп, оған қарсы айдап салды. Тоқтамыстың жорығы 1374-1375 жылдары өтті. Жеңістің арқасында Тоқтамыс 1377 жылы Ақ Орданың хандық тағына отырды. 1380 жылы ол Сарайды, Қапсы Тарханды, Қырымды, Мамай Ордасын басып алды. Бұл жағдай Алтын Орданың толық күйреуіне әкеп соқты. Оның үстіне моңғолдың түріктенген барлас тайпасынан шыққан Тарағай бектің баласы Әмір Темірдің жорықтарының күшеюі моңғол билеушілерін бұрынғыдан да әлсірете түсті. 1381 жылдан Алтын Орданың да ханы болған Тоқтамыстың өрлеуіне себеп болған 1380 жылғы Куликово шайқасы еді. Мамайды сол жылы жеңгенмен орыс әскері де қатты шығындалды. Тоқтамыстың Русь княздығына шабуылының аяғы, Мәскеуге де қәуіп төңдірді. Мәскеу оқиғасынан кейін орыс княздарының бар тағдыры Алтын Орданың қолына өтті. Орыс княздарының таққа отыруы, салық жүйесі түгелдей Орда арқылы шешілді. Мысалы, 1383 жылы Нижнегород князы Дмитрий қайтыс болғанда, Тоқтамыс оның орнына Бористі қоюға жарлық берді. Күшіне мінген тоқтамыс 1385 жылдан бастап, алыс аймақтарға жорыққа шықты. Тебриз қаласын 100 мың әскер жіберіп жаулап алды.
Тоқтамыстың бұл әрекеті Әмір Темірді соғысқа итермеледі. Сөйтіп, Дешті Қыпшақ жеріне де туын тіккен Шыңғыс империясының іргесін Әмір Темір шайқалтты. Тоқтамыс Әмір Темірден 1391,1395 жылдары ойсырай жеңілді. Ол бас сауғалап Сібірге қашты. Әмір Темір Алтын Ордаға өзінің сенімді қолбасшысы Қойыршық Темір Құтылықты хан етіп отырғызды.
Темірдің жорықтары Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның демографиялық және экономикалық жағдайына үлкен зардаптарын тигізді: отырықшылық, егіншілік мәдениет құлдырап, дәстүрлі шаруашылық әлсіреді.
Шыңғыс ұрпақтары Алтын Орданы қайта жандандыруға күш салды, бірақ бұл мүмкін емес еді. Түбінде Алтын Орданың күйреуі Ақ Ордаға да қыруар зардабын тигізіп әлсіретті. XV ғ. Басында Ақ Орданың ең соңғы ханы Орыс ханның немересі Барақ Темірланның ұрпақтарымен үлкен шайқастар үстінде қайтыс болды. Міне, осы себептердің бәрі негіз болып, Ақ Орда XV ғ. 20 жылдары құлады.
Батыс Түрік қағанаты: әскери-әкімшілік жүйесі, этноәлеуметтік құрылымы. Құлдырау себептері.
Батыс түрік қағанаттың астанасы Жетісу жеріндегі Суяб қаласында (қазіргі Тоқмақ қаласына жақын жерде), ал жазғы орталығы Мыңбұлақта (Түркістан төңірегі) болды. Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлап, Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді өздеріне қаратты. Сонымен қатар ол Шығыс түрік қағанатының Шығыс Түркістан және Орта Азияның Самарқанд, Бұқара тағы басқа қалаларын басып алды. Осы қалаларда қағанның орынбасарлары отырды.
Батыс түрік мемлекетінің бірінші басшысы - қаған жоғарғы билеуші, бүкіл жердің иесі болды. Жоғарғы лауазымдар - жабғы, шад және елтебер қаған әулетінен шыққандарға берілді. Сот қызметтерін бұйрықтар мен тархандар атқарды. Негізгі еңбекші халық - "қара бұдын" (қара халық) деп аталды. Жегуй қаған (610-618 жж.) мен оның інісі - Түн-жабғы қаған (618-630 жж.) билеген кезде қағанаттың күш-қуаты арта түсті. Тохарстан мен Ауғанстанға жасаған жаңа жорықтар мемлекет шекарасын Үндістанның солтүстік-батысына дейін кеңейтеді. Батыс түрік қағанаты мал және егін шаруашылығымен шұғылданды. Қалаларда сауда-саттық кеңінен өрістеді.
VII ғасырдың ортасына қарай он алты жылға (640-657) созылған қағанат ішіндегі өзара тартыс, тайпалар арасындағы соғыс қағанатты әлсіретеді. Осыны пайдаланған Таң империясы Жетісуды басып алып, онда таққа өз адамын отырғызады. Түріктер мен Таң империясы арасындағы үздіксіз соғыстардың нәтижесінде түргештер күшейіп VIII ғасырдың басында Жетісудағы билікті өз қолдарына алады.
ҒҒҒ
ҒҰН
Хунну мемлекетінің құрылуы. Ғұндар жазба деректерде алғашқы рет б.з.д. 822 аталады, ол кезде олар Қытайға үлкен жорық жасаған. Б.з.д. ІІІ ғ. ғұндардың Қытайға шабуылы үдей түсті. Сондықтан да Қытай императоры Ұлы Қорған салдырды. Бұл кезде ғұндар туысқан рулардың одағы ретінде қалыптасып, оны сайлаған көсем басқарды. Б.з.д. 209 ж. Тоумань атты көсемнің баласы Моде өзін жоғары мәртебелі деп жариялап Ғұн мемлекет құру барысында қызмет ете бастады.
Ғұндар бірлестігіне шығу тегі әр түрлі тайпалар мен этникалық-саяси құрылымдар кірген. Конфедерацияның қоғамдық-саяси өміріне бір орталықтандырылған билікке бағынғысы келмейтін күштер мен ұланғайыр аумақта орналасқан иеліктер арасында тығыз саяси және экономикалық байланыстардың болмауы қатты әсер етті.
Б. з. д. I ғасырдың ортасында ғұн қоғамы өзінің вассалдық иеліктерінен айрылумен қатар бұрынғы бірлестік құрамында болған ғұндар б.з.д. 55 жылы оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінді. Оңтүстік бөлігін Хуханье шаньюй, солтүстік бөлігін Чжичжи шаньюй басқарды. Оңтүстіктегілер Ордос аумағында мекендеп қалды да, солтүстіктегілер өз тайпаларының қысымына шыдамай Саян мен Байкал өңіріне ығысып, яғни солтүстік пен батысқа қарай қоныс аударды.
Ежелгі ғундар туралы ең алғашқы жазғандар қытайдың әйгілі үш тарихшысы еді. Олар: Сыма - Цянь , Бань - Гу, Фай Е.
Ғұн атауы алғаш қытай деректерінде б.з.б III ғ.ғ кездеседі. Ежелгі ғұн тайпалары Енисей жағалаулары мен Алтайды мекендеген. Ғұндардың қоғамында патриархалды - рулық қатынастардың белгілері күшті болған. Деректердегі мәліметтерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлініп, олардың басында ұрпақ ұлыстары отырған.
Ғұндар қоғамының әлеуметтік құрылымы өте күрделі болды. Мем-ті қолында шексіз билігі бар шаньюй басқарды. Оны аспанның ұлы д.а
Ғұндар қоғамының шаруашылық өмірі, экономикасы, әлеуметтік құрылымы көшпенділерге тән еді. Ғұндардың негізгі шаруа-ғы көшпелі мал шаруа-ғы болды. Сыма Цянь былай деп жазды: Қытайдың солт. жағын қоныстанған олар өздерінің малдарымен бір жайылымнан екіншісіне ауысып отырады. Үй малдарынан жылқыны, ірі қараны өсіреді, су мен жайылымға байланысты бір жерден екіншісіне көшеді. Мал етімен қоректенеді, терісінен киім тігеді. Әсіресе ғұндардың тіршілігінде жылқының орны ерекше деп айтады.
Мәдениеті: Ғұндар арасынада қолөнер кәсібінің өркен жайғаны металдан,сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан жасалған бұйымдардың көп табылғанынан белгілі. Қабырғаларда кездесетін не құмыра шеңберінде жасалған керамика, құмыралар мен көзелер, саптыаяқтар- құмырашы өнерінің жоғары дәрежеде өркендегенінің дәлелі.
Отан және әлем тарихындағы ғұндардың рөлі.- Ғұндар тарихта жақсы белгілі. Жоғалып кеткен халықтың аты жауынгерлікпен, қатыгездікпен, тағылықпен аталып жатқан. Ғұндар Атилланың басшылығымен еуропалық елдерге ойран салып, қырып-жойып кетіп отырған. Олар рим империясын құлатқан халықтардың Ұлы қоныс аударуының басталуына негіз болды.
Ежелгі үйсіндердің әлуметтік және саяси тарихы
Б.з.д. ІІ - б.з ҮІ ғасырларда Қазақстан аумағында мекендеп мемлекеттік дәрежеге көтерілген көне тайпалық одақтардың бірі үйсіндер болып табылады. Үйсін - қазақ халқының қалыптасуына негіз болған ежелгі түркі тайпаларының бірі. Ежелгі қытай жазбаларында үйсін атауы б.з.б. 2 ғасырдан бастап кездеседі. Жетісу үйсіндерінің шығу тегіне келетін болсақ кейбір ғалымдар үйсіндердің сақ заманындағы исседондармен туыс екенін дәлелдеп, оларды Тянь-Шань және Шығыс Түркістан тармағы деп бөледі. Белгілі антрополог О. Смағұлұлының дәлел-деуінше үйсін антропологиялық типінің морфологиялық құрылыстары нәсілдік жағынан сақ дәуірінде өмір сүрген тайпаларға өте жақын. Демек үйсіндерді сақ тайпаларының тікелей ұрпақтары деп тұжырымдау орынды.
Белгілі қытайтанушы тарихшы-ғалым Н. Мұқаметқанұлы: "Үйсін мемлекеті дегеніміз - үйсін тайпалар одағынан құрылған Қазақстан аумағында б.з.д. ІІ - ҮІ ғасырларда өмір сүрген байырғы мемлекеттердің бірі. Байырғы үйсіндер, Үйсін мемлекеті бізге қытай жылнамаларының орысша аудармасы арқылы "Усунь" деген атпен белгілі болған. Үйсін мемлекеті жөнінде жазылған тарихи деректер мол, қазылған археологиялық мұралар көп, зерттеу еңбектері де аз емес"... Аталмыш "Үйсін" деген этноним ең алғаш қытай тарихшысы Сы Мачянь (Сыма Цянь) жазған "Тарихнама - Ши цзы. Хұндар тарауында" хатталған", - деп көрсетеді.
Үйсін мемлекетінің негізгі терр-сы қазіргі Қазақстанның Жетісу өлкесі, Шу, Талас өңірі, Ыстықкөл аумағы және Қытайдың Іле аймағы болды. Шекаралары батысында Шу мен Талас өзені, шығысында Тянь-Шаньның шығыс атырауларына, солтүстігінде Балқаш көліне, оңтүстігінде Ыстықкөлге дейінгі аумақты алып жатты. Үйсі мемлекеті батысында қаңлылармен, шығысында ғұндармен, ал оңтүстігінде Ферғанамен шектесіп жатты. Қытай жазба деректері бойынша Үйсін мемлекетінің астанасы Чигу-Чэн (Қызыл аңғар) қаласы болған. Ол Ыстық көлдің жағасында орналасқан.
Үйсіндер мен Үйсін мемлекеті жайлы жазылған қытай деректеріндегі мәліметтерге қарағанда - үйсіндердің 120 мың түтіні, 630 мың адамы, 188 мың 800 әскері болған. Мемлекеттің ең жоғарғы билеушісі гуньмо (күнби) деп аталған. Үйсін елі құрылғаннан бастап, оның бүкіл елді басқаратын үкіметтік ұйымы болды. Әлеуметтік қатынастар заңдар арқылы реттелді, күшті, ұйымдасқан әскері болып, қытайлар үшін Батыс өлкедегі ең күшті мемлекет саналды.
Үйсін қоғамы біртекті болмаған, онда байлары - тайпа мен ру дәулеттілері, жасауылдар мен абыздар және қатардағы бұқара - малшылар мен егіншілер болған. Үйсіндер қоғамында құлдар да болған, олар негізінен соғыс тұтқындарынан құралды және үй шаруашылығында пайдаланылды.
Үйсін қоғамында мүліктік және әлеуметтік теңсіздік, малға жеке меншік болды. Әрбір отбасы өздерінің малын ажырататын өз таңбаларын салды. Жер иеленуге де жеке меншік болғанын жазба деректер мәлімдейді. Үйсін қоғамында әлеуметтік теңсіздіктің болғанына археологиялық қазбалар дәлел. Жетісудың көптеген қорғандарының көлемі әртүрлі - үлкен, орташа және шағын болып келеді
Үйсін мемлекетінің Ұлы Жібек жолының бойында орналасуы оның көршілес елдер, тайпалармен (қытай, ғұн, қаңлы, ұйғыр, қырғыз және т.б.) саяси, экономикалық және мәдени байланыстарды дамытуына мүмкіндік жасады.
Үйсін шаруа-ғы:
Үйсіндердің шаруашылығы мен мәдениеті жайындағы деректер археологиялық қазбалардан анықталып отыр. Қытай жазбаларында үйсіндерді көшпелілер ретінде сипаттайды. Б.з.б. 105 жылы үйсін күнбиіне ұзатылған Қытай императорының қызы киізбен қаптаған дөңгелек үйде тұратынын, ет, сүтпен қоректенетінін айтып, өлеңмен зарлы хат жазған. Үйсіндердің негізгі шаруашылығы - мал шаруашылығы. Әсіресе, жылқы мен қой өсіру жақсы дамыды. Кейбір байлардың 4-5 мың жылқысы болған. Сонымен қатар егіншілік те дамыған, бау-бақша өсірілген, кейбір қожалықтар жартылай отырықшылық тіршілікке көшті. Іле, Шу, Талас өзендері алқабынан суландыру жүйесінің іздері анықталды. Обалардан табылған мәдени мұралар қолөнер кәсібінің болғандығын да дәлелдейді.
Үйсін мемлекеті біртұтас ел ретінде б.з. ҮІ ғасырының ортасына дейін өмір сүріп, одан соң Түрік қағанатының құрамына енеді.
Енисей және солтүстік моңғол жерінен табылған руналық мәтіндердің мазмұны мен маңызы. Ертедегі түрік жазуы.
Ер - те ор - та ғасыр - ларда Қазақстан жерінде түркі тілдес ха - лықтар қалып - тасты. Түркі тілдес ха - лықтар - мен қатар Қазақстан жерінде басқа тілдік топ - тар да өмір сүрді. Түркі тілдес топ - тардың ішіндегі ең ірісі - VI - II-X ғасыр - ларда Ертіс өңірінде қалып - тасқан қимақ-қып - шақ то - бы. Со - нымен қатар Қазақстан жерінде иран (соғды) тілдес, си - рия тілдес, араб тілдес ха - лықтар то - бы өмір сүрді. VI ғасыр - дан бас - тап түркі тілдес тай - па - лар - дың өз жа - зула - ры бол - ды. Көне түрік жа - зула - рының ес - керткіштері Моңғолия жерінде та - был - ды. Бу - гут жа - зу - ымен соғды тілінде жа - зылған құлпы - тас Ор - та - лық Моңғоли - ядан та - былған. XII ғасыр - да соғды жа - зу - ына негізделіп жа - салған түріктердің жаңа жа - зу - ын - да 38 әріп-таңба болған.Көне түріктердің негізгі жа - зуы ру - на жа - зуы деп аталған. Бұл жа - зу скан - ди - нави - ялық ру - на жа - зу - ына ұқсас. XVI - II ғасыр - дың ба - сын - да жа - зуды алғаш рет Д. Мис - серш - мидт пен Ф. Стра - лен - берг ат - ты ғалым - дар Ени - сей аңғары - нан тапқан. Ал аса бағалы та - рихи ес - керткіш бо - лып са - нала - тын ру - на жа - зуы бар құлпы - тас XIX ғасыр - да Солтүстік Моңғоли - ядағы Ор - хон өзені маңынан Н. М. Яд - ринцев тапқан. Құлпы - тас - тағы жа - зуды түркіта - нушы В. В. Рад - лов пен дат ғалы - мы В. Том - сон оқыған. Бұл жа - зу Ор - хон-Ени - сей тас жа - зуы деп ата - лады.
Есім ханның саяси қызметі.
Есім хан (1598-1628 (1645) ж.ж. билік құрған) Шығайұлы Есім хан (1628-1645) - Қазақ хандығының ханы, Шығай ханның баласы, атақты Тәуекел ханның туған інісі. Есім хан туралы халық жадында сақталған аңыз -әңгімелер, дастан-жырлар көп. Оны халқы Еңсегей бойлы ер Есім деп ардақтайды.
Есім хан билік басына ағасы Тәуекел өлгеннен кейін келді. Бұл кезде Қазақ хандығының шығысындағы жағдай Тәуекел тұсындағыдан әлдеқайда күрделене түскен еді. Мұнда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жүріп жатты. Сондықтан ол көршілерінде болып жатқан жағдайды жіті қадағалап, олардың тайпалары арасындағы алауыздықты өз пайдасына шешуге ұмтылып бақты.
Ойраттардың бір жағынан Ембі, Жайық, Еділ бойындағы ноғайлармен шарпысуығ екінші жағынан орыс қамалдарының гарнизондарымен қақтығысуы Есім хан саясатының ықпалды болуына елеулі жағдай жасады. Ақырында үш жақты соғыстың өздеріне қырғын таптыратынын сезген ойрат әміршілері Есім ханның үстемдігін мойындап, тату көршілікте тұру мақсатында ұсыныс жасап, елшілерін жіберуге мәжбүр болады.
Хандығының шығысындағы жағдайды осылайша өз пайдасына шешкен Есім хан оңтүстігін де ойдан шығармайды.
Хандығының шекарасын кеңейте түсу саясатын мұнда да батыл жүргізіп бағады. Оған жағдай да көмектесе түседі. Себебі, бұл кезде қайтыс болған Бәки Мұхаммед ханның орнына оның інісі Уәли Мұхаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұхаммед баласы Иманқұлы таласып жатқан еді. Осы қақтығысты өз пайдасына асыруда Есім хан үлкен ептілік танытады. Ол әуелі Уәли Мұхаммедке көмектесемін деп уәде беріп, кейін Иманқұлы жағына аунап түседі. Соның нәтижесінде онымен бірігіп, Уәли Мұхаммедті өлтірісіп, Иманқұлымен одақ жасасады да, сол жылы Иманқұлыға қарсы шығып, Самарқантқа әскер жөнелтеді.
Бұл кезде Иманқұлының Есіммен соғысарлық шамасы жоқ еді. Сондықтан онымен шартқа отырып, Ташкент пен оның төңірегінің түгелдей қазақтардың иелігі екенін ресми түрде мойындайды.
Бұдан кейін Есім хан Моғолстан ханы Әбдірахымның қызы Падшахқа үйленіп, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахымға беріп, қарсы құда болу арқылы оны өзінің жақтасы етіп, соның көмегімен өзіне опасыздық жасаған Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол жеткізеді.
Есім ханның билігі тұсында (1598-1645) халық жадында Есім салған ескі жол деген атпен қалған әдет-ғұрып нормаларын қалыптастырған конституциялық құжат болғаны белгілі. Мұны Есімнің заңы деп ұққан жөн. Бірақ оның көктен алынбағанын, өз заманының орайы мен талабына қарай Есім хан мен оның кеңесшілері өңдеп, толықтырған баяғы Қасым салған қасқа жолдың бір нұсқасы екенін де естен шығармаған абзал. Түтпет келгенде, Есім салған ескі жол деген сөздің мәні де Есім ханның тұсында жасалған даналық заңдарға байланысты айтылған. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды.
Мұның өзі кейін Тәукенің әйгілі Жеті жарғысына негіз болып, қазақ халқының мәдени-рухани және салт-дәстүр қалыптарының төлтумалығын шыңдай түсуге ықпал етті. Жалпы көшпелілер мемлекетінің хандары сияқты, Есім хан да тақ үсті мен ат үстінде бірдей танылған біртуар тұлға. Оны халқының Еңсегей бойлы Ер Есім атанған атақты ханның қайтыс болған жылы - 1645 жыл деген шындыққа келетін сияқты.
Есім хан дүние салған соң қазақ хандығының тағына Жәңгір хан (1645-1652) отырды. Халық оны ел үшін жасаған ерлігіне орай Салқам Жәңгір деп атанған. Хан ордасын Түркістан қаласында ұстау Жәңгір хан тұсында басталды.
Есім хан қазақ тарихында Еңсегей бойлы ер Есім деген атпен әйгілі болды, оған бұл атақ 1598-жылы ағасы Тәуекел ханмен бірге Мауреннахрға жасаған жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген екен. Есім хан - Шығай ханның баласы, ол бұрын қазақ хандығының Түркістан қаласындағы хан ордасында тұрған. Хан тағына отырған соң Бұхарамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. Есім ханның ескі жолы деп аталған заңды құрастырды. Есім ханның қазақтарды бір орталыққа бағындыру саясатына қарсы болған сұлтандар қазақ хандығын бөлшектеуге тырысты.
Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң оны Жәнібек ханның немересі, Жалым сұлтанның баласы Тұрсын Мұхаммед сұлтан басқарған еді.Ол көп ұзамай тәуелсіз хан болуға әрекет жасады. Тіпті өз атынан ақша соқтырып, бажы және хараж алым-салықтарын жинады. Сонымен, қазақ хандығын екіге бөліп, Түркістан қаласын орталық еткен Есім хан, Ташкент қаласын орталық еткен тұрсын хан билеген еді. Бұлардың арасында соғыс қақтығыстары болды. Бұл екі жақ ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ билеушілерінен өздеріне одақтас-жақтастар іздеуге кірісті. Есім хан тобы Яркент хандығына қарсы болып Тұрпанды билеген Әбдірахим ханмен одақтасты. Ал Тұрсын Мұхаммед хан жағы Яркент билеушісі Шажайдің Ахметтің жақтасы болды. Бұлармен одақтасып отырған Әбдірахим мен Ахметтер де бір-бірімен жауласып отырған билеушілер болатын. Есім хан өзіне мықты сүйеніш ету үшін Яркент ханы Әбдірахиммен құдандалық байланыс орнатты.
Есім хан Әбдірахимнің қызы Патша ханымға үйленді де, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахимге берді. Есім хан мен Тұрсын хан арасында күрес шиеленісе берді, 1627-жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын өз қол астына біріктірді. Есім ханның феодалдық бытыраңқылықты жеңіп, қазақ хандығын біріктіру жолындағы күрестері қазақтың Еңсегей бойлы ер Есім атты тарихи жырына өзек болған. Есім хан Ташкент қаласына білдіртпей түнде кіріп, хан сарайының күзетшілерін байлап тастап, тұрсын ханды қаперсіз ұйықтап жатқанда қапылыста өлтіреді, сонда Есім ханның қасындағы Төлеген (Марқасқа) жырау оны мынадай жырмен оятады:
Ей, Қатаған хан Тұрсын!
Кім арамды ант ұрсын.
Жазықсыз елді жылатып,
Жер тәңірісің, жатырсың,
Хан емессің қасқырсың,
Қара албасты басқырсың!
Алтын тақта жатсаң да
Қазаң жетті қапылсың!
Еңсегей бойлы ер Есім,
Есігіңе келіп тұр,
Шашқалы тұр қаныңды,
Кешікпей содан қатарсың!
Есім хан шошып оянған Тұрсын ханның басын алады.
Бахыр әл асырардың авторы Махмұд ибн Уәлидің айтуына қарағанда, Есім хан 1628-жылы қайтыс болған. Ал Қазақ совет энциклопедиясының мәліметіне қарағанда 1645-жылы қайтыс болған делінеді.
Керейлер (Керейттер). Керейлер туралы жазба деректердегі ең ерте мәліметтер Х ғасырдың бас кезіне жатады. Керейлер конфедерациясының этникалық құрамы бір текті болмаған. Олар түрік тілді және моңғол тілді жұрттан құралады. Керейлердің батысында - наймандар, солтүстігінде -меркіттер, шығысында -татарлар, оңтүстігінде -таңғұттар тұрады.
Керей тайпаларының екі ордасы болған, солтүстік ордасы Орхон өзені бойындағы Қатынбалық қаласында, ал оңтүстік ордасы Хуанхе өзені бұрылысының теріскейінде тұрған. 1007 жылы керейттер наймандармен бірге христиан дінінің несториандық тармағын қабылдайды. Керейттер белгілі дәрежеде ұйғыр мәдениетінің ықпалында болған.
ХІІ ғасырдың 50 - ші жылдарында керейлердің Қытаймен арадағы қатынасы шиеленісті. Қытайларға қарсы керейлердің күресін бастаған Маргуз - хан тұтқынға түсіп, азаптап өлтірілді. Одан кейін елді Худжар Бұйрық - хан биледі. 1171 жылы хан тағы оның баласы Тоғырылға көшті. Тоғырыл хан тұсында Керейлер ұлысы солтүстікте - Селенганың жоғарғы бойынан, оңтүстікте - Хуанхеге дейінгі; Батыста - Хангай тауынан, Шығыста Халкин Голге дейінгі жерлерді жайлаған. Керейлер найман, қаңлы, ұйғыр, меркіт, моңғол, қарақытай, таңғұттармен тығыз саяси және этникалық - мәдени байланыс жасап тұрған.
Тоғырыл ханның бай жиһазды сарайында дала тайпаларының болашақ билеушілері - Темучин (Шыңғыс хан) мен Жамуха - тәрбие алып, саяси және елшілік өмірден хабардар болған. Керей билеушісі Тоғырыл хан сарай қызметіне қаңлы ақсүйектерінің өкілдерін кеңінен тартқан. 1180 жылдары Тоғырыл Тимучинге қолдау көрсетіп, 1183 жылы керейлер мен моңғолдар Қытаймен одақтаса отырып, татар әскерін талқандады, сол үшін Тоғырыл хан Қытайдың Ван титулын иеленді. Бұл егеменді құқығы ресми мойындалған патша дегенді білдіреді. Сондықтан Тоғырылды тарихта Ван - хан деп те атайды. 1203 жылы керейлер мен бұрынғы одақтасы моңғолдар арасында соғыс өрті бұрқ ете түсіп, ол керейлердің жеңілісімен аяқталды. Тоғырыл мен оның ұлы Сангум қаза тапты. Керейлердің бір бөлігі қолбасшы Қайранбайдың бастауымен Солтүстік - Батысқа, яғни Ертіс өзенінің орта ағысына қарай қашты. Ал басым бөлігі Моңғол мемлекетінің құрамына енді.
Жалпы алғанда, моңғол шапқыншылығы Орталық Азияның этникалық процесіне үлкен әсер етті, соның салдарынан көшпелі халық орасан зор аймаққа көшіп - қонды. Моңғолдардан жеңілген наймандар мен керейлер біртіндеп қалыптасып келе жатқан түркі халықтарына, оның ішінде қазақ халқына араласып кетті. Наймандардың қазақтар құрамындағы үлесі едәуір еді. Моңғол дәуірінде олардың басым бөлігі Сырдарияға, яғни қазақтың кең даласына көшті, сөйтіп қазақ этносының қалыптасуында белсенді роль атқарды. Ал керейлердің бір бөлігі батысқа, Еділ бойына ұмтылды, онда олар өздерінің керей этнонимін сақтап қалды, кейін осы атаумен олар өзбектер мен қырғыздар құрамына енсе, аз бөлігі қазақтар құрамына кірді. Олардың (керейлердің) көпшілігі Солтүстік Қазақстанда қалып, Орта жүз қазақтарына Керей (Қара - Керей, Абақ - Керей) атауымен енді, сөйтіп бұрынғы "Кереит" деген этноним атауындағы "т" жалғауы алынып қалды.
Керейлер мен наймандар әлеуметтік - саяси дамудың бір деңгейінде тұрған. Олар дербес мемлекеттік құрылым - ұлыстар болып ұйымдасып, ал ұлыстар болса, хандар әулеті бастаған бүкіл этносты біріктіріп, рулық - тайпалық институт атаулының бәрінен де жоғары тұрған. Әрбір ұлыстың өз территориясы болған. Оның шекарасының ең маңызды жерлері күзетке алынып отырған. Ұлыстарда хан қосының басқару орындары, әскері мен жасауылы бар басқару аппараты жұмыс істеген. Сонымен туысқан тайпалардың әлеуметтік жіктелуі мен бірігуі ерте феодалдық мемлекеттердің, яғни Керейлер мен Наймандар ұлысының құрылуымен аяқталады.
Керейлер (Керейттер). Керейлер туралы жазба деректердегі ең ерте мәліметтер Х ғасырдың бас кезіне жатады. Керейлер конфедерациясының этникалық құрамы бір текті болмаған. Олар түрік тілді және моңғол тілді жұрттан құралады. Керейлердің батысында - наймандар, солтүстігінде -меркіттер, шығысында -татарлар, оңтүстігінде -таңғұттар тұрады.
Керей тайпаларының екі ордасы болған, солтүстік ордасы Орхон өзені бойындағы Қатынбалық қаласында, ал оңтүстік ордасы Хуанхе өзені бұрылысының теріскейінде тұрған. 1007 жылы керейттер наймандармен бірге христиан дінінің несториандық тармағын қабылдайды. Керейттер белгілі дәрежеде ұйғыр мәдениетінің ықпалында болған.
ХІІ ғасырдың 50 - ші жылдарында керейлердің Қытаймен арадағы қатынасы шиеленісті. Қытайларға қарсы керейлердің күресін бастаған Маргуз - хан тұтқынға түсіп, азаптап өлтірілді. Одан кейін елді Худжар Бұйрық - хан биледі. 1171 жылы хан тағы оның баласы Тоғырылға көшті. Тоғырыл хан тұсында Керейлер ұлысы солтүстікте - Селенганың жоғарғы бойынан, оңтүстікте - Хуанхеге дейінгі; Батыста - Хангай тауынан, Шығыста Халкин Голге дейінгі жерлерді жайлаған. Керейлер найман, қаңлы, ұйғыр, меркіт, моңғол, қарақытай, таңғұттармен тығыз саяси және этникалық - мәдени байланыс жасап тұрған.
Тоғырыл ханның бай жиһазды сарайында дала тайпаларының болашақ билеушілері - Темучин (Шыңғыс хан) мен Жамуха - тәрбие алып, саяси және елшілік өмірден хабардар болған. Керей билеушісі Тоғырыл хан сарай қызметіне қаңлы ақсүйектерінің өкілдерін кеңінен тартқан. 1180 жылдары Тоғырыл Тимучинге қолдау көрсетіп, 1183 жылы керейлер мен моңғолдар Қытаймен одақтаса отырып, татар әскерін талқандады, сол үшін Тоғырыл хан Қытайдың Ван титулын иеленді. Бұл егеменді құқығы ресми мойындалған патша дегенді білдіреді. Сондықтан Тоғырылды тарихта Ван - хан деп те атайды. 1203 жылы керейлер мен бұрынғы одақтасы моңғолдар арасында соғыс өрті бұрқ ете түсіп, ол керейлердің жеңілісімен аяқталды. Тоғырыл мен оның ұлы Сангум қаза тапты. Керейлердің бір бөлігі қолбасшы Қайранбайдың бастауымен Солтүстік - Батысқа, яғни Ертіс өзенінің орта ағысына қарай қашты. Ал басым бөлігі Моңғол мемлекетінің құрамына енді.
Жалпы алғанда, моңғол шапқыншылығы Орталық Азияның этникалық процесіне үлкен әсер етті, соның салдарынан көшпелі халық орасан зор аймаққа көшіп - қонды. Моңғолдардан жеңілген наймандар мен керейлер біртіндеп қалыптасып келе жатқан түркі халықтарына, оның ішінде қазақ халқына араласып кетті. Наймандардың қазақтар құрамындағы үлесі едәуір еді. Моңғол дәуірінде олардың басым бөлігі Сырдарияға, яғни қазақтың кең даласына көшті, сөйтіп қазақ этносының қалыптасуында белсенді роль атқарды. Ал керейлердің бір бөлігі батысқа, Еділ бойына ұмтылды, онда олар өздерінің керей этнонимін сақтап қалды, кейін осы атаумен олар өзбектер мен қырғыздар құрамына енсе, аз бөлігі қазақтар құрамына кірді. Олардың (керейлердің) көпшілігі Солтүстік Қазақстанда қалып, Орта жүз қазақтарына Керей (Қара - Керей, Абақ - Керей) атауымен енді, сөйтіп бұрынғы "Кереит" деген этноним атауындағы "т" жалғауы алынып қалды.
Керейлер мен наймандар әлеуметтік - саяси дамудың бір деңгейінде тұрған. Олар дербес мемлекеттік құрылым - ұлыстар болып ұйымдасып, ал ұлыстар болса, хандар әулеті бастаған бүкіл этносты біріктіріп, рулық - тайпалық институт атаулының бәрінен де жоғары тұрған. Әрбір ұлыстың өз территориясы болған. Оның шекарасының ең маңызды жерлері күзетке алынып отырған. Ұлыстарда хан қосының басқару орындары, әскері мен жасауылы бар басқару аппараты жұмыс істеген. Сонымен туысқан тайпалардың әлеуметтік жіктелуі мен бірігуі ерте феодалдық мемлекеттердің, яғни Керейлер мен Наймандар ұлысының құрылуымен аяқталады.
Қазақ халқының қалыптасуы. Қазақ жүздері.
Қазақ этнониміні Көшпелі өзбек хандығы
Көшпелі өзбек хандығы. Ақ Орда билігі XV ғасырдың жиырмасыншы жылдарына дейін Жошы әулетінің қолында болса, билік енді Шайбан әулетінің ұрпағы Дәулет Шайхтың баласы Әбілхайырдың қолына Хижра бойынша 833 жылы (1428-1429 ж.ж.) көшті.
Әбілхайыр хандығын тарихта "көшпелі өзбек хандығы" деп те атайды. XV ғасырдың 20 жылдарында Ақ Орда жерінде тек көшпелі өзбек хандығы ғана емес, басқа да иеліктер пайда болды. Оның ең ірілерінің бірі маңғыттар мекендеген Ноғай ұлысы.
Әбілхайыр хан мемлекетінің ішкі саяси жайы тұрақты болмады ұлыс ішінде әрқашан жоғарғы үкімет билігіне таласқан Жошы ұрпақтарымен қатал күрес жүрді. Ол билікті сақтап қалу үшін тақтан үміткер Махмұд Қожа ханды, Әмір Едігенің немересі Маңғыт әмірі Уақас биді және басқа да қарсыластарын талқандап, көшпелі өзбек хандығының иеліктерін ұлғайтты. Әбілқайыр хан өз жорықтарын өзін қолдаушы ақсүйектердің ойынан шығып отыру үшін де жеңіспен аяқтауға тырысты.
Әбілқайыр хан өзінің жаугершілік әрекетін XV ғасырдың 30 жылдарынан бастайды. Жошы балаларының бірі Тоқта-Темірдің тұқымдары Махмұд хан мен Ахмед ханның иелігіндегі Арал, Сырдария жерлері үшін болған екі шайқаста жеңіске жетіп, Орта Азямен Қазақстанның оңтүстігіне беттеді.
Көшпелі өзбек хандығы Ақ Орда мемлекетінің негізінде қалыптасқандықтан, оның этникалық құрылымы күрделі боды. Оған дәлел ретінде Әбілхайыр ханның Жошы әулетінің белді ұрпағы Қажы Тархан аймағында дербес иелігі бар Тоқта-Темірді талқандауға аттанған әскер басыларының тізімінде қоңыраттардан, қияттардаң, бүркіттерден, қытайлардан, таңғұттардан, күшілерден, ұйғырлардан, думандардан, кенгерестерден, шымбайлардан, үйсіндерден шыққан әмірлер кездеседі деген мәліметтер Қазақстан тарихының II томында айтылады.
Әбілхайыр хан билікте әрқашанда дербестікті сақтап,айналасындағы одақтастарын да қолдап келді. Әбілхайыр хан елді қырық жыл билесе де, хандықта саяси жағдайды тұрақтандырып, бір орталыққа бағынған мемлекет құра алмады. Ұлыстың өз ішінде болып жатқан талас тартыстар, оның үстіне сыртқы жаулар мен қоса, шайбан әулетінің беделді өкілі Әбілхайырға Жошы әулетінің ұрпақтарымен де сайысқа түсу оңайға түскен жоқ. Жайылымдық жерлер үшін соғыстары жемісті болып, жері кеңейді. Соның нәтижесінде Әбілқайыр хан мемлекетінің аумағы Ноғай Ордасының шығысында-оңтүстік Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал теңізінен бастап, солтүстік тобыл және Ертіс өзендерінің Орта ағысына дейінгі, батыста Жайық өзенінен бастап, шығыста Балқаш көліне дейін жерлерді, яғни Сырдарияның төменгі ағысындағы аймақты, Орталық Қазақстанмен Оңтүстік Сібірді алып жатты. Әсіресе, оның ең жеңісті жорықтары 1446 жылы Созақ, Сығанақ, Аққорған, Үзгентті басып алуы болды. Бұл жеңіс Әбілқайырдың саяси өрленген кезеңі. Ең басында астана болған Чимги Тура қаласының Орда Базарға, одан Сырдария жағалауындағы аймақтарды өзіне қаратып алған соң, астананы Сығанаққа көшіруінің өзі, оның иеліктерінің көлемін анықтарлық жағдай. Оның байлығы Самарқанд, Бұхара қалаларына тонаушылық әрекеттермен де арта түсті.
Көшпелі өзбек хандығының саяси құрылымында Алтын Орда билеушіерінің басқару жүйесінде қолданылған әдістер кедеседі. Әбілхайыр ханның мемлекетті бір орталықтан басқаруға талпыныс жасағандығы байқау қиын емес.
XV ғасырдың ортасында ойраттардың шапқыншылығы күшейді. Ойраттар 1457 жылы Моңғолстан ханы Есен Бұқаның елінде болмауын пайдаланып, оның жерлері арқылы өтіп, Түркістанға беттеді. Әбілхайыр хан әскерімен Үз Темір тайшы әскері Көк кесеңе деген жерде үлкен шайқасқа түсті. Әбілхайыр хан әскері жеңілді, көптеген сұлтандар қаза тапты. Хан аман қалу үшін Сығанаққа қашты. Аяғында Әбілхайыр хан қалмақтардың әскери қолбасшысы Үз Темір тайшымен лажсыз бітім шарттарына қол қоюға мәжбүр боды. Онымен тұрмай Үз Темір аманатқа өзімен бірге Әбілхайырдың немересі Махмұд сұлтанды ала кетіп, ол Жоңғария аманатығында жеті жыл жүрді. Қарсылық көрмеген ойраттар Түркістан мен Ташкент маңайын ерекше тонады. Әбілқайыр хан Сығанақ бекінісіне тығылды.
Бұл соғыста жеңілудің бірнеше себептері болды. Алдымен хандықтағы алауыздықтың күшеюі, Жошы ұрпақтарының Әбілқайырдың саясатын қолдамауы, оның ойраттардан жеңілуі, сондай-ақ жеке басының озбырлығы еді. Осының бәрі ішкі іріткіні күшейтті.
Жошы әулетімен Шайбан әулетінің тартыстары Керей мен Жәнібек сұлтандардың көптеген күткен өз дербестеріне қол жеткізу мақсаттарына жол ашты. Әбілхайыр ханның қысымынан бас тартқан Орыс хан ұрпақтары, Керей мен Жәнібек сұлтандар екі жүз мың қазаққа бас болып, Жетісудың оңтүстік батыс аймағына қоңыс аударды. Бұл жағдай ойраттардың жеңіліп әлсіреген көшпелі өзбек хандығына үлкен соққы болып тиді.
1468 жылғы Әбілхайыр хан Керей мен Жәнібектен кек алу үшін, әрі Есен Бұқаға қарсы әскери жорыққа аттанып жол үстінде дүние салды.
1428-1468 жылдар аралығында мемлекетті 40 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz