Сақтандыру және рыноктық экономикадағы қаржының өзекті проблемалары
IV . БӨЛІМ. САҚТАНДЫРУ
19.тарау. Сақтандырудың экономикалық
және әлеуметтік негіздері
VI . БӨЛІМ. РЫНОКТЫҚ
ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚАРЖЫНЫҢ ӨЗЕКТІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
20.тарау. Экономиканы мемлекеттік
қаржылық реттеу
21.тapay. Қаржы рыногы және қор биржасы
22.тарау. Сыртқы экономикалық
байланыстар жүйесіндегі қаржы
23.тарау. Қаржы және инфляция
19.тарау. Сақтандырудың экономикалық
және әлеуметтік негіздері
VI . БӨЛІМ. РЫНОКТЫҚ
ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚАРЖЫНЫҢ ӨЗЕКТІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
20.тарау. Экономиканы мемлекеттік
қаржылық реттеу
21.тapay. Қаржы рыногы және қор биржасы
22.тарау. Сыртқы экономикалық
байланыстар жүйесіндегі қаржы
23.тарау. Қаржы және инфляция
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің, өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп-қатерлі сипаты. Қоғамдық-экономикалық қатынастар адам мен табиғаттың объективті қарама-қайшылықтарының болуымен, қоғамдық өндірістің қатерлі сипатымен байланысты, бұл қатынастардың кездейсоқтық, көп жағдайларда бұрын ойда болмаған сипаты болады. Қоғамдық өндіріс үдерісінде белгілі бір қауіп-қатердің болуымен байланысты сақтандыру кезінде ақшалай қайта бөлгіштік қатынастар пайда болады. Қоғамдық өндіріс үздіксіздігінің объективті талаптары, бір жағынан, қорғану, осы тәрізді жағдайлардың ұнамсыз салдарларынан сақтану және басқа жағынан, бұл құбылыстардан болған шығасыларды өтеу қажеттігін тудырады. Сондықтан өндірістік үдерістерді жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық немесе аумақтық аспектілерде) натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақшалай ресурстарды да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақшалай қаражаттар әдетте резервтік және сақтыққорлары түрінде қалыптасады.
Қолайсыз табиғи, дүлей күштердің, кездейсоқ жағдайлардың, өндірістік факторларың және ақшалай жарналардың есебінен залал шығасылардан шеккендерді өтеу іс-әрекетімен байланысты экономикалық қатынастар дербес сақтандыру категориясына бөлінеді.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндірістік үдерістерді қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер (ерекшеліктер)оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымдa мемлекеттік, өңірлік деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Қолайсыз табиғи, дүлей күштердің, кездейсоқ жағдайлардың, өндірістік факторларың және ақшалай жарналардың есебінен залал шығасылардан шеккендерді өтеу іс-әрекетімен байланысты экономикалық қатынастар дербес сақтандыру категориясына бөлінеді.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндірістік үдерістерді қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер (ерекшеліктер)оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымдa мемлекеттік, өңірлік деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
IV – БӨЛІМ. САҚТАНДЫРУ
19-тарау. Сақтандырудың экономикалық
және әлеуметтік негіздері
19.1. Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні,
оның іс-әрекет сфералары
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің
қауіп-қатерлі сипаты. Қоғамдық-экономикалық қатынастар адам мен табиғаттың
объективті қарама-қайшылықтарының болуымен, қоғамдық өндірістің қатерлі
сипатымен байланысты, бұл қатынастардың кездейсоқтық, көп жағдайларда бұрын
ойда болмаған сипаты болады. Қоғамдық өндіріс үдерісінде белгілі бір қауіп-
қатердің болуымен байланысты сақтандыру кезінде ақшалай қайта бөлгіштік
қатынастар пайда болады. Қоғамдық өндіріс үздіксіздігінің объективті
талаптары, бір жағынан, қорғану, осы тәрізді жағдайлардың ұнамсыз
салдарларынан сақтану және басқа жағынан, бұл құбылыстардан болған
шығасыларды өтеу қажеттігін тудырады. Сондықтан өндірістік үдерістерді
жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-
ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке
өндірушілердің, олардың топтарының (салалық немесе аумақтық аспектілерде)
натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ
ақшалай ресурстарды да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай
ақшалай қаражаттар әдетте резервтік және сақтыққорлары түрінде қалыптасады.
Қолайсыз табиғи, дүлей күштердің, кездейсоқ жағдайлардың, өндірістік
факторларың және ақшалай жарналардың есебінен залал шығасылардан
шеккендерді өтеу іс-әрекетімен байланысты экономикалық қатынастар дербес
сақтандыру категориясына бөлінеді.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндірістік үдерістерді
қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер (ерекшеліктер)оған тән болып
келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымдa
мемлекеттік, өңірлік деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам
деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржылық категориямен ортақ өзгеше белгілері
бар:
сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
оның іс-әрекеті ақшалай қорларды жасап, пайдаланумен қосарланып
отырады;
сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
ақшалай қорларды жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы
барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің
субъекті болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды
бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайларда сақтық ісін (қызметті,
бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушы немесе оның
қайта бөлу үдерістерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы-кредит институты
ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыруды қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңи тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
залалды төлеу үшін мақсатты ақшалай қорларды құру және пайдалану жөніндегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы деп қараған жөн.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық
арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау
функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлгіштік функция
ретінде көрінуі. Сақтандыру кезінде қоғамдық өндіріс үдерісінде белгілі бір
қауіп-қатердің болуымен байланысты ақшалай қайта бөлгіштік қатынастар пайда
болады. Бөлу функциясы алдын алу функциясы, мысалы, алдын алу шараларын
қаржыландыру жолымен сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі,
яғни иіп әкелінеді. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың
тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі (иіледі).
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын
қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың
нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан
болған залалдың орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен
(кең арналымдағы резервтік қорларды пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың
жүйесі арқылы тиісті ақшалай қаражаттардың арналымы болады. Бұл қатынастар
мен қорлар байланған және жалпыұлттық сипаты бар төтенше уақиғаларды
ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты жұмыс істейтін
қорлардан басқа (жалпымемлекеттік материалдық резервтерден, Үкіметтің
резервтік қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ерікті
қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жұмылдырылуы мүмкін. Бұл
қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның объектілерін жаңғыртуға,
экологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіру жөніндегі
шараларды жүзеге асыруға келтірілген залалды өтеуге пайдаланылады.
Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қорларды –
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана
отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағыттылығы болады. Бұл
қатынастардың іс-әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен
байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың
осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып,
адамдардың денсаулығы мен әл-ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі
қатынастар болып табылады. Бұл – азаматтардың мүлкін және жеке басын
сақтандыру және шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін мүліктік сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық
сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтық әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарналардың мөлшері және
оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заңмен не сақтық
қатынастарының қатысушылары арасындағы арнайы келісімшартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік
әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте – әлеуметтік сақтандыруда – қос әдіс,
үшінші бөлікте – мүліктік және жеке басты сақтандыруда тек сақтық әдісi
пайдаланылады.
Ірі катастрофалардың және апаттардың зардаптарын жою жөніндегі
шараларды қаржыландыру үшін қайырымдылық қайыр көрсету алымы немесе
белгілі бір уақиға шалмаған қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты
көмекші әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге, өзін-өзі сақтандыру
негізінде яғни, бір шаруашылық жүргізуші субъектінің немесе азаматтың
шегінде, ақшалай қаражаттарды немесе материалдық босалқы қорларды
қалыптастыру әдісі де болуы мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында
(босалқы қорлар – жем-шөп, тұқым, отын және т.б. қорлар), материалдық
өндіріс сферасының кәсіпорындарында (шикізаттың, шала фабрикаттардың, басқа
материалдардың босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ
ақшалары олардың сақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.
Сақтық қорлары – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резервтік
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі, материалдық-заттай иелері, сақтық
қатынастардың негізі. Олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері, сақтық
қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет қаражаттары,
қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық қатынастары
қатысушыларының тарапынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты төлемдер
есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың резервтері
болып табылады.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық залалдан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қорлары
материалдық немесе ақшалай қорлар нысанында жасалады. Сақтық қорларында
қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік
әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлары сақтандырушының оперативтік-ұйымдастырудың басқаруында
болады. Сақтық қорлары сақтандыруда қатысушы тараптардың сақтық мүдделермен
қамтамасыз етілген.
Сақтық қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден-
бір бөлігі. Іс жүзінде ол қорлану қоры болып қызмет ете ме немесе тек ұдайы
өндірістік кемістіктерді жаба ма – жағдайға байланысты болады. Сақтық
қорлары ұлттық шаруашылықтағы саналуан көлденең үйлесімсіздікдерді
ескертуге арналған қоғамның резервтік қорларының анағұрлым кең жүйесінің
қажетті құрамды бөлігі болып табылады. (18.1 бөлімді қараңыз). Сақтық қор
сақтық төлемдері деп аталатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің және
халықтың жарналары есебінен құрылады.
Рыноктық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциялық
қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен өмірді
сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтері өзгеше сақтық
қызметтеріне түрленеді және мұндай қызметтердің еркін рыногында ұсынылады.
Бұл қызметтердің бағасы сақтық тарифтері мен жарналары түрінде болады.
Сақтық қызметтеріне сұраным олардың сапасымен және бағаның деңгейімен
анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтық ұйымдары клиентураға қызмет көрсетуді
жақсартады, қызметтердің ассортиментін кеңейтеді, ысыраптар мен залалдарды
өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары
белгілі бір уақытта тікелей арналымында – сақтық төлемдерін төлеу үшін
(сақтық жағдайының болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорларының
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін клиенттерді тарту үшін сақтық
қызметтерінің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық ұйымдарының
осыған ұқсас операциясы сақтық рыногында пайдалырақ шарттарда қолайсыз
түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан қашқысы
келетін клиенттерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың рыноктық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну үдерісінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы
мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын,
экологиясының денгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйесі ел экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселесі, медициналық сақтандыруды қоса алғанда, әлеуметтік
қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтандыру табыс (пайда) түсіру мақсатымен коммерцияның шектес
сфераларына қаражаттарды инвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі
сақтық ісі ретінде болады.
Сақтық қызметі туралы заңға сәйкес сақтандыру деп сақтық ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру
келісімшартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге оқиғалар туындаған
кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүліктік мүдделерін қорғауға
байланысты қатынастар кешенін айтады.
Сақтандыру үдерісі сақтандыру келісімшарты негізінде не өзара
сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру келісімшарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық
сыйақыларын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтық
жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына келісімшарт
жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) келісімшартта белгіленген соманың
(сақтық сомасының) шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтық қызметі – сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайта
сақтандыру) келісімшарттарын жасау мен орындауға байланысты Қазақстан
Республикасы заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті органның
лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызмет.
Сыныптаудың критерийлері сақтандырушылар санаттары, сақтық
жауапкершілігінің көлемі және сақтандыруды ұйымдастырудың заңмен
белгіленген тәртібі ескерілген сақтандыру объектілеріндегі айырмашылықтар
болып табылады.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға,сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымының сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды кіріктіреді: өмірді сақтандыру; аннуитеттік* сақтандыру; өмірде
белгілі бір оқиғаның басталуынан сақтандыру; сақтандырушының инвести-циялық
табысына сақтанушының қатысуымен өмірді сақтандыру.
Мүліктік және тәуекелдер (қауіп-қатерлер) азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру жалпы
(мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу
(жойылу) қаупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге мүліктік
игіліктер мен құқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктері сақтандыруға мүддесі
болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру келісімшарты жарамсыз
болады.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысаныда мынадай сыныптарды
кіріктіреді: жазатайым жағдайлардан сақтандыру; ауырған жағдайдан
сақтандыру; көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су көліктерін
) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті залалдан сақтандыру (көлік
құралдары мен жүктерді сақтандыруды қоспағанда); көлік құралдары иелерінің
азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру; автомобиль, әуе және су
көліктері иелерінің жауапкершілігін қоспағанда, азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру; қарыздарды сақтандыру; ипотеканы сақтандыру;
кепілдік пен кепілгерліктерді сақтандыру; басқа қаржы шығындарынан
сақтандыру; сот шығыстарынан сақтандыру.
Жазатайым жағдайдан* және аурудан сақтандыру (ауырған жағдайдан
сақтандыру қосылмайды) сақтандырылушы жазатайым жағдайдың, кәсіби аурудың
салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіби жағынан) қабілетін
(толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге залал
келтірілген жағдайларда оның шығыстарын тіркелген сомада және (немесе)
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемін жүзеге асыру
көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
*Аннуитет [нем.Annuitat кеже лат. Annuitas жыл сайынғы төлем]
сақтандыру ісінде рентаны немесе зейнетақыны сақтандыру жөніндегі
төлемдердің шамасын көрсетеді.
* Жазатайым жағдай деп адамның ерік-жігеріне қарамастан басталған,
сақтандыры-лушының организміне сырттан оның денсаулығына зиян келуіне,
мертігуіне не өліміне әкеліп соққан механикалық, электрлік, химиялық немесе
термикалық әсер етуі салдары-нан кенеттен болған, қысқа мерзімді
оқиға(жағдай) ұғынылады.
Ауырған жағдайдан сақтандыру (жазатайым жағдайдан сақтандыру
қосылмайды) – сақтандырылушының ауруына және денсаулығының өзге бұзылуына
байланысты оның шығыстарын тіркелген сомада және (немесе) ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын (автомобиль, теміржол, әуе және су көліктерін)
сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты
тұлғаның мүліктік мүдделеріне, соның ішінде айдап әкетуді немесе ұрлауды
қоса алғанда , сондай-ақ оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан
келтірілген залалды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді, соның ішінде багажды, тауарларды және
өнімнің басқа барлық түрлерін қоса алғанда иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне жүктердің тасымалдану
әдісіне қарамастан оның зақымдануы, жойылуы, жоғалып кетуі салдарынан
келтірілген залалды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Мүліктік сақтандыру – мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе немесе
су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы, ұрлануы
салдарынан келтірілген залалды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру барлық тәуекел-дерді
сақтандыру салдарынан үшінші тұлғаларға келтірілген залалды өтеу міндетіне
байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Қарыздарды сақтандыру сақтандырушының (қарыз алушының) кредитор
алдындағы міндеттемелерін орындамауы салдарынан кредиторға шығын келтірілуі
кезінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Ипотекалық сақтандыру – ипотекалық тұрғын үй қарызы бойынша кепілдік
мүлік болып табылатын тұрғын үйдің рыноктық құны төмендеген жағдайда қарыз
алушыныңипотекалық тұрғын үй қарызы келісімшарты бойынша міндеттемелерді
орындамауы салдарынан кредитордың мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін сақтандыру түрі.
Ипотекалық, кепілдіктер мен кепілдемелердің басқа қаржы шығындарының
тәуекелдерін сақтандыру келісімшарттары бойынша сақтандыру шығыстың өзінің
ғана тәуекелі және оның пайдасына ғана шешілетін тәуекел сақтандырылуы
мүмкін.
Кепілдіктер мен кепілдемелерді сақтандыру берілген кепілдіктер мен
кепілдемелерді орындау міндеті салдарынан кепілдік немесе кепілдеме берген
тұлғаның мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды ішінара немесе толық
өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Басқа қаржы шығындарынан сақтандыру қаржы шаруашылық қызметін жүзеге
асыру нәтижесінде жұмыстан айырылу, кірісті жоғалту, қолайсыз табиғи
құбылыстар, үздіксіз, болжанбаған шығыстар, рыноктық құнын жоғалту және
басқа да шығындар салдарынан шығын келтіру кезінде сақтық төлемдерін жүзеге
асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сот шығыстарын сақтандыру – сақтанушының (сақтандырылушы-ның) соттың
істі қарауына байланысты олардың көтерген шығыстары салдарынан шығындануы
кезінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы.
Қазақстан Республикасының аумағында сақтық ұйымының қызметі өмірді
сақтандыру саласы бойынша лицензия немесе жалпы сақтандыру саласы
бойынша лицензия негізінде сақтандырудың лицензияда көрсетілген тиісті
сыныптары шегінде жүзеге асырылады.
Жалпы сақтандыру саласындағы қызметті:
1) өмірді сақтандыру саласындағы қызметпен біріктіруге;
2) жинақтаушы сақтандыру нысанында жүзеге асыруға болмайды. Өмірді
сақтандыру саласындағы қызметті жалпы сақтандыру саласын-дағы қызметпен,
сонымен бірге сақтандырудың міндетті нысынындағы тиісті сыныптарды
біріктіре алмайды.
Сақтық ұйымы, өзінде сақтандырудың тиісті сыныптары көрсетілген және
сақтандыру заңнамасында белгіленетін сақтандыру сыныптарын біріктіру
жөніндегі шектеулер ескерілген лицензия болған жағдайда, сақтандырудың екі
және одан да көп сыныптарының белгілері мен мазмұнын ұштастыратын
сақтандыру түрін әзірлеуге құқылы.
Сақтық ұйымдарының сақтандыру сыныптары шеңберінде тәуекелдерді
сақтандыру жөніндегі, сондай-ақ сақтандыру сыныптарының мазмұнын қосымша
ашу жөніндегі қызметті жүзеге асыру кезінде өзінің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етуіне байланысты талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Өмірді сақтандыру – азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге мүдделерін залалдан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты сақтандыру және әлеуметтік сақтандыру
қызметтерінің көмегімен жүзеге асады.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін не сақтандыру келісімшартында белгіленген жасқа
дейін өмір сүрген жағдайда сақтық төлемді жүзеге асыруды көздейтін жеке
басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Өмірді сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас сақтандыру,
балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші субъектілер
есебінен олардың жұмыскерлерін сақтандыру, әуе, темір жол, теңіз, ішкі су
және облысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің жолаушыларын сақтандыру
және т.с.с.
Өмірді сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудан
басқасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай-ақ көлік
құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін, әскери
қызметшілердің жеке құрамы, ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік,
салық службасы жұмыскерлері сақтандырылады.
Аннуитеттік сақтандыру – сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен,
еңбек қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына
байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған
жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан
айырылуына әкеліп соққан өзге жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде
келісімшартта белгіленген мерзім ішінде немесе өмір бойы кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жинақтаушы сақтандыру түрлерінің
жиынтығы. Аннуитеттік сақтандыру келісімшарттары бойынша кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерді жүзеге асыру жағдайы сақтық төлемдердің мөлшерін
айқындаумен, нақтылаумен және растаумен байланысты емес.
Өмірде белгілі бір оқиғаның басталуынан сақтандыру сақтандырылу-шының
өмірінде алдын ала ескерілген оқиға (неке қию немесе бала туу) басталған
жағдайларда тіркелген сомада сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін
жинақтаушы сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда
болады: ол жеке басты және мүліктік, міндетті және ерікті болуы мүмкін.
Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүлікті
және жеке басты сақтандыру өзіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық
категория ретінде болып танылады деп түйін жасауға мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, мына критерийлер бойынша сақтандырудың нысандарын
айырады:
міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
сақтандыру объектісі бойынша – жеке басты және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Ерікті сақтандыру – тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге
асырылатын сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысанындағы сақтандырудың жекелеген сыныбын (түрін)
жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар, оның ішінде сақтандырудың
жекелеген сыныптары (түрлері) шеңберіндегі пруденциялық нормативтер
уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Міндетті сақтандыру – заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен осы сақтық қатынастарды
реттейтін құқықтық актімен белгіленген жағдайларда келісімшарт жасасуы
міндетті. Міндетті сақтандырудың келісімшарты өзінің қызметтерін ұсынған
кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Мемлекеттік сақтық ұйымы үшін
мұндай келісімшарт жасасу оның міндеттілігі болып табылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Жеке басты сақтандыру – жеке тұлғаның өміріне, денсаулығына және жеке
адам ретінде сақтандырушының да, сондай-ақ үшінші тұлғалардың да басқа
қасиеттеріне қатысты оның (жеке тұлғаның) мүддесін сақтандыру. Жеке басты
сақтандырудың арналымы азаматтардың өмірінде белгілі бір уақиға болған
кезде оларға шарттасылған ақшалай соманы төлеуде болып табылады.
Мүліктік сақтандырудың арналымы дүлей апаттар мен басқа жазатайым
уақиғалар келтірген залалдарды өтеуде болады.
Мына негіздемелердің: сақтандыру келісімшартымен белгіленген кезеңнің
өтуі бойынша, не сақтық жағдайы болған кезде кез келгені бойынша сақтық
төлемін жүзеге асыруды қарастыратын сақтандыру жинақтаушы болып табылады.
Жинақтаушы емес сақтандыру тек сақтық жағдайы болған кезде сақтық төлемді
жүзеге асыруды қарастыратын сақтандыру болып табылады. Сақтандыру түрі
сақтық ұйымы сақтанушыға сақтандыру келісімшартын жасасу арқылы
сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және беретін
сақтық өнімі болып табылады.
Шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар шетелдік заңи тұлғалар,
соның ішінде өз қызметін Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге
асыратындар сақтандыру арқылы қорғалу құқығын Қазақстан Республикасы
азаматтарымен және заңи тұлғаларымен бірдей пайдаланады.
Заңи тұлғаның немесе оның оқшауланған бөлімшелерінің Қазақстан
Республикасы аумағында орналасқан мүліктік мүдделерін және Қазақстан
Республикасының резиденті болып табылатын жеке тұлғаның мүліктік мүдделерін
сақтандыру тек қана сақтық ұйымы – Қазақстан Республикасының резиденті
жүзеге асыра алады.
Қазақстан Республикасының бейрезидент сақтық ұйымдарымен, жұмыс істеу,
оқу, емделу немесе демалу мақсатында Қазақстан Республикасынан тысқары
жерлерде уақытша болатын жеке тұлғалармен – Қазақстан Республикасының
резиденттерімен Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде уақытша болу
кезеңіне ғана сақтандыру келісімшарттарын жасасуға жол беріледі.
Қазақстан Республикасының екінші деңгей банктеріне және банктік
операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға жеке және заңи
тұлғалардан – Қазақстан Республикасының резиденттерінен Қазақстан
Республикасының бейрезиденттерінің пайдасына сақтық сыйлықақыларын
(жарналарын) төлеуге байланысты төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге
асыруға тиым салынады.
19.2. Мүліктік және жеке басты сақтандыру
Мүліктік және жеке басты сақтандыруға тән экономикалық қатынастар
қоғамдық өндіріс үдерісінде, егер бұл үдеріс дүлей апаттар мен басқа
төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде бұзылса – зиянды өтеуге
байланысты болады. Пайда болатын зиян ынтымақтастық негіздерде сақтық
қатынастарына қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен өтеледі,
бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтық қорларын құрайды.
Мүліктік және жеке басты сақтандыру көбінесе дүлей апаттардан
ысыраптарға, апаттардан (авариялардан), өрттерден, жазатайым уақиғалардан,
іскерлік конъюнктураның өзгерісінен, ұрлықтан болатын залалдарға таралады.
Сақтандырудың жалпы категориясының бір бөлігі бола отырып (18.1 бөлімді
қараңыз), мүліктік және жеке басты сақтандыру қосалқы категория ретінде
мынадай белгілермен ажыратылады:
сақтандыруға қатысушылар арасында залал сомаларды бөлу кезіндегі тұйық
қайта бөлгіштік қатынастар сипатты;
сақтық қорының қаражаттары сақтанушылар (сақтандырылушылар) арасында
пайдаланылады;
сақтандыру залалды бөлуді кеңістікте де, сондай-ақ уақытта да алдын
ала қарастырады; тиімді кеңістікті бөлу үшін сақтандырылушылардың үлкен
аумағы мен саны қажет болады; уақиғалардың жазатайым сипатына байланысты
залал үлестірмесі (таратып салу) бір жыл шеңберінен шығып кетеді және көп
жылдар бойы әрекет етеді;
сақтанушылар арасында қатынастардың баламалығы.
Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүліктік
және жеке басты сақтандыру дегеніміз өзіндік ерекшеліктері болатын біршама
дербес экономикалық қосалқы категория болып табылады деп түйін жасауға
мүмкіндңк береді. Бұл қатынастардың ұйымдық нысаны қаржы жүйесінде,
Коммерциялық қызметті жүзеге асыратын шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылары буынының құрамында одан ары баяндалған ерекшеліктерді ескере
отырып осы буынға тән жұмыс істеуінің барлық аспектілерімен қарастырылуы
мүмкін.
Сақтық өнімі дегеніміз сақтандыру келісімшарттарын жасасу арқылы
сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныптарының шектерінде сақтанушыға сақтық
ұйымының әзірлеп беретін сақтық өнімі.
Сақтандырудың өзара сақтандыру сияқты нысаны бөліп көрсетіледі,
мұндай нысан кезінде әрбір сақтанушы өзара сақтандыру қоғамының мүшесі
болып табылады. Өзара сақтандыру қоғамы – өз мүшелерінің мүліктік
мүдделерін өзара сақтандыруды жүзеге асыру мақсаттарында тұтыну
кооперативінің ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған заңи тұлға. Өзара
сақтандыру өмірді сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша
жүзеге асырылады; бұл ретте қоғам, жарғыға сәйкес, сақтандырудың бірнеше
сыныптарының белгілері мен мазмұнын үйлестіретін сақтандырудың түрін
әзірлеуге құқылы.
Қазақстанда міндетті экологиялық сақтандыру – өмірге, денсаулыққа,
үшінші тұлғалардың мүлкіне залал келтіргендіктен және (немесе) авариялық
ластанудің нәтижесінде пайда болған міндеттемелер бойынша азаматтық-
құқықтық жауапкершілік болған кезде жеке және заңи тұлғалардың заңды
мүдделерін мүліктік қорғау бойынша қаты назар кешені қолданылады.
Сонымен бірге міндетті нысанда көлік құралдары иелерінің азаматтық
жауапкершілігін сақтандыру жүргізіледі.
Міндетті сақтандыруға әскери қызметшілердің, ішкі істер, ұлттық
қауіпсіздік, салық алушылары органдарының жеке құрамы жатады.
Міндетті сақтандыру егіншілікке – қолайсыз табиғат құбылыстары
болғанда төленетін ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілерді – жеке және заңи
тұлғаларды кіріктіретін ауыл шаруашылығының саласына таралған.
Қазақстанда сонымен бірге туроператор мен турагенттің – туристік
өнімдерді қалыптастыру, жылжыту және іске асыру бойынша қызметті жүзеге
асыратын заңи және жеке тұлғалардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру енгізілген.
Сақтық органдарына сақтандырудың жаңа тәуекелдік түрлерін дербес
әзірлеуге және енгізуге құқық берілген. Қазақстанда сақтық қорғаудың ассор-
тименті ұзақ мерзімді жинақтаушы сақтандыру – өмірді өңірлік сақтандыру,
жер сілкінгенде төленетін сақтандыру, әскер қатарына шақырылғандарды
сақтандыру, әйелдер босанғанда төленетін сақтандыру, жануарлар ұрланғанда
төленетін сақтандыру, азаматтардың жеке меншігіне сатып алынған пәтерлерді
сақтандыру сияқты сақтандырудың түрлерін кіріктіреді. Коммерциялық банк
секторының дамуы жеке тұлғалардың банктік депозиттерін сақтандыруды
енгізуді талап етті.
Сақтық ассортиментін әзірлеу екі бағытта жүзеге асырылады:
сақтанушының тілегі бойынша белгілі бір тәуекелден немесе тәуекелдер
тобынан азаматтардың мүлкін сақтандыруға мүмкіндіктер беру;
кез келген материалдық құндылықтарды, әрі тұтастай барлық мүлікті
емес, оны жеке-жеке сақтандыруға мүмкіндіктер беру.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашылығы дақылдарын, малдарды,
құрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның
ішінде банк салымдары мен банктік операцияларды, бағалы қағаздар
рыногындағы операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару,
оны өңдеу және тасымалдау жөніндегі) және т.б. сақтандыру. Мүліктік
сақтандыруға міндетті нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда
тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігі мен
автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі сақтандырылады. 1996
жылдан бастап ауыл шаруашылығы өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл
шаруашылығы малдарын, жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл
шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз табиғат-климат жағдайларынан,
эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан міндетті сақтандыру қайта
қалпына келтірілді.
Сақтық операцияларын дұрыс ұйымдастыру және жүргізу үшін актуарлық
есеп-қисаптардың – сол немесе басқа объектіні сақтандыру бойынша шығыстар
мен шығындарды математикалық және статистикалық есептеулердің, сақтық
қызметтеріне тарифтердің жүйесі пайдаланылады. Актуарлық есеп-қисаптар
келтірілген залал салдарлары жиілігінің сақтық оқиғасы мен ауырлық
дәрежесінің ықтималдығын анықтауға құрылады. Бұл сақтық операцияларының
өзіндік құнын, сақтық резервтерін, кемітілген (редукцияланылған) сақтық
сомаларын, сақтық ісінде пайдаланылатын басқа мөлшерлерді анықтаудың ғылыми-
негізделген әдістері.
2005 жылдан Қазақстанда Сақтық төлемақыларына кепілдік беру қоры
жұмыс істейді. Қордың мақсаты мәжбүрлі жойылатын сақтық ұйымының міндетті
сақтандырудың келісімшарттары бойынша болған сақтық жағдайлар бойынша
сақтанушылардың, сақтандырушылардың, пайда алушылардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау болып табылады.
Өзінің міндеттерін орындау үшін қор мынадай функцияларды жүзеге
асырады:
сақтық ұйымдарының – қатысушыларының міндетті және төтенше жарналарын
(резерв қаражаттарының жетіспеуі жағдайында) тартады;
кепілді және өтемдік төлемақыларды жүзеге асырады;
жарналардың сақталуы мен көбеюі мақсаттарында инвестициялық қызметті
жүзеге асырады.
Қор Сақтық төлемақыларына кепілдік беру қоры туралы заңға сәйкес
жарғылық капиталында Ұлттық банктің 100%-дық қатысуы болатын акционерлік
қоғам нысанында құрылған. Қордың қатысушылары сақтанды-рудың тек міндетті
түрлерін жүзеге асыратын сақтық компаниялары болады. Бүгінде сақтандырудың
оншақты түрі бар (қабылданған заңдарға сәйкес): әлеуметтік сақтандыру,
көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының жолаушылар алдындағы, жекеше
нотариустар мен аудиторлардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, турагенттер мен туроператорларды, еңбек міндеттіліктерін атқару
кезінде жұмыскерлердің өмірі мен денсаулығына залал келтіргені үшін жұмыс
берушінің жауапкершілігін сақтандыру, қызметі үшінші тұлғаға (зауыттар,
скважиналар, заправкалар және т.с.с.) залал келтіру қауіпі бар объектілер
иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін, өсімдік шаруашылығында
сақтандыру, экологиялық және медициналық сақтандыру.
19.3. Әлеуметтік сақтандыру
Әлеуметтік сақтандыру деп әдетте еңбек ету қабілетін жоғалтқан және
(немесе) жұмысынан айырылған жағдайларда азаматтарды материалдық қолдау
және олардың денсаулығын қорғау үшін қоғамдық өнім құнын қайта бөлу
жөніндегі экономикалық қатынастардың жүйесін айтады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы №886
қаулысымен мақұлдаған Қазақстан Республикасында Халықты әлеуметтік
қорғаудың тұжырымдамасы мемлекеттің, жұмыс берушілердің және азамат-тардың
мүмкін болатын әлеуметтік қатер туған жағдайда халықты әлеуметтік қорғаудың
көпдеңгейлі жүйесін қалыптастырудағы бағыттарын айқындап берді. Рыноктық
экономика жағдайында әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмектен басқа
халықты әлеуметтік қорғаудың басым түрлерінің бірі әлеуметтік сақтандыру
болып табылады.
Қазақстанда 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің енгізілуіне 2004 жылдың 27 ақпанында мамандан-
дырылған институт – Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы себеп
болды.
Әлеуметтік сақтандыру қоғамдық игілік туралы қамқорлық идеясына
негізделген және мемлекеттік әлеуметтік саясаттың бір бөлігін құрады. Ол,
бір жағынан, осы саясатты іске асыру механизмі ретінде, халықты әлеуметтік
қорғауды ұйымдастырудың негізі ретінде; басқа жағынан, объектісі жалпы
бүкіл халық, сол сияқты әлеуметтік тәуекелдердің болу критерийлері бойынша
бөлінген жекелеген әлеуметтік топтар болып табылатын қартайған,
денсаулықты, мүліктік мүдделерді қорғау жағдайында азаматтарды мате-риалдық
қамтамасыз ету жүйесі ретінде болып келеді. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандырудың қаржылық механизм әлеуметтік салықтар мен сақтық жарналары
есебінен сақтық қорларын қалыптастыруға негізделген.
Әлеуметтік сақтандыру тым жалпы жүйе – әлеуметтік қамсыздандыру
нысандарының бірі болып табылады. Алайда бұл екі жүйенің арасындағы
айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты және еңбекке жарамсыздар
үшін қорларды қалыптастыру әдістерімен қаланған (13.3 параграфты қараңыз).
Әлеуметтік сақтандыру еңбек ету қабілеттігін уақытша немесе үнемі
жоғалтқан азаматтар үшін сақтық әдісін қолданумен қорды қалыптастыруға және
пайдалануға байланысты пайда болатын қатынастарды білдіреді. Бұл ретте
жұмыс істеген немесе уақытша ауру себепті жұмыс істемейтін азаматтардың
контингенттерін ойға алу; сөйтіп, әлеуметтік сақтандырудың маңызды
ерекшелігі сол, оның бүгінгі немесе бұрынғы жұмыскерлердің еңбек қызметімен
тікелей байланысты болып табылатындығы.
Әлеуметтік қамсыздандыру еңбек ету қабілеттігін немесе оған иелік
етуден айырылған азаматтарды қолдау үшін, яғни барлық азаматтар үшін еңбек
қызметіне олардың қатысуына қарамастан қорлар қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты қатынастарды білдіреді, бұл үшін айтылған қорларды
қалыптастырудың бюджеттік әдісі пайдаланылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының
іс-әрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісінің, атап
айтқанда, оның құрамды бөліктері бірінің – жұмыс күшінің ұдайы
толықтырылуының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін
қаражаттардың негізгі көзімен – еңбекақы, басқа жекеше табыстардың қорымен
қатар әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорлары жұмыс
істейді.
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс
істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке жарамдылықтан
айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жаңа ұрпақ ауыстырады. Бұл
қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылды;
әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың дербес
аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеті кезінде төлемақылардың
мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі салған сомасына
байланысты болады. Бұл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе
Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін
қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы
жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті
халықтың жұмыспен толық қамтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау,
зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында
тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік
санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналарды төлеудің
базалық көрсеткіштерінің құлдырауына да, сондай-ақ әлеуметтік қорларға
оларды толық және уақтылы аударып отыруға төлеушілер мүдделігінің болмауы
да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарналардың жиналымдылығының төмен
деңгейінде көрінетін еді; бұл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар алдында
берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар қаражаттарының
инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөрістің ең төмеңгі деңгейіндегі
қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді және қорлар қаражаттарының аса
шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлемақыларды өнбойы индекстеп отыру
қажеттігін тудырады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған
екінші қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады.
1) зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;
2) зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес
азаматтар үшін күнкөрістің ең төменгі деңгейін сақтау жөніндегі мемлекеттің
кепілдіктері;
3) зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа
нысандарын межелеу;
4) зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті
жастағы барлық азаматтардың міндетті қатысуы;
5) еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін зейнетақымен
қамсыздандыруы үшін жеке жауапкершілігі;
6) инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақ ақшасының
қауыпсіздігін қамтамасыз ету;
7) жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың
мұралану құқығын белгілеу;
8) қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азаматтарға құқық беру;
9) зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау, бұл оның дамуына
жәрдемседі.
Міндетті мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудан басқа мемлекеттік емес
зейнетақылық сақтандыру – зейнетақылық келісімшартқа сәйкес жұмыскер-лердің
және (немесе) олардың жұмыс берушілерінің ерікті жарналары есебінен қосымша
зейнетақы қалыптастыру арқылы және мамандандырылған мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары арқылы зейнетақылар төлеу жолымен азаматтарды әлеуметтік
қорғау қатынастары қолданылды.
Қорланымдардың ынтымақтастық негізіндегі жүйесінен дербес қорла-нымдар
жүйесіне өтпелі кезең зейнеткерлердің еңбек сіңірген зейнетақыларын алу
құқықтарын сақтау қажеттігімен, сонымен бірге зейнеткерлік алдындағы жасы
келген азаматтардың көбінің мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде жеткілікті
зейнетақылық жинақтаудың мүмкін еместігімен сипатты болып отыр. Сондықтан
зейнеткерлер болғандарға мемлекеттік зейнетақы қорларынан алатын
зейнетақылары мөлшерінің сақталуын мемлекет кепілдендіреді. Зейнетақы
реформасы басталғаннан кейін зейнеткерлікке шыққан азаматтардың мемлекеттік
зейнетақылырының мөлшері олардың мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде
мүмкін болған қатысуының жылдар санына үйлесімді түрде қысқартылады.
Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің мынадай негізгі
ерекшеліктерін атап өтуге болады.
1. Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндетті
сипаты.
Әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік салық төлейтін жұмыс берушілер мен
өзін-өзі жұмыспен қамтыған тұлғалар төлейді.
Сонымен қатар төленген әлеуметтік аударымдар сомасына төлеушілер
әлеуметтік салық сомасын азайтатындықтан әлеуметтік сақтандыруды енгізу
салық ауыртпалығын түсірмейді. Бұл жағдайда әлеуметтік салық қаражаты
мақсатты түрде әлеуметтік қажеттіліктерге бағытталады. Сонымен бірге
әлеуметтік аударымдар міндетті сипат алатынын атап өткен жөн. Бұл ретте
әлеуметтік қатер туған жағдайда әлеуметтік төлемдерді жүйеге қатысу-шылар,
яғни әлеуметтік аударымдар төленген тұлғалар ғана алады және әлеуметтік
төлемдердің мөлшері төленген әлеуметтік аударымдар көлеміне байланысты
болады.
2. Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің келесі бір маңызды
ерекшелігі – Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы болып
табылады.
Қор әлеуметтік аударымдарды шоғырландыра отырып акционерлік қоғам
нысанындағы коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған.
Қордың акционерлік қоғам нысанында құрылуы бірнеше мақсатты алға
қойды.
Ең бастысы заңи тұлға мәртебесінің болуы Қорға мемлекеттік бюджетке
салмақ салмай әлеуметтік төлемдер бойынша міндеттемелерге жауаптылық
жүктейді. Бұл ретте әлеуметтік аударымдардың әлеуметтік төлемдерге төленуі,
Қордың қызметін бақылау және қадағалау, оның қызметінің коммерциялық емес
сипатын, жеке бухгалтерлік есепті жүргізуін, инвестициялық қызметтердегі
және басқа шектеулерді ескере отырып Қордағы қаражаттың сақталуын
қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік кепілдіктер заңнамалық шаралар жүйесі
арқылы жүзеге асырылады.
Сонымен қатар тиісінше қаржылық және басқа есептеме Қордың акционерлік
қоғам нысанында жұмыс істеуі әлеуметтік төлемдер алушылар алдындағы кез
келген міндеттемелерді ескермеуге мүмкіндік бермейді.
Соңғы жағдай сондай-ақ әлеуметтік сақтандырудың отандық моделінің
қаржылық ерекшеліктерімен өзара байланысты.
3. Резервтерді қалыптастыру – әлеуметтік сақтандыруды қаржыландыру
әдісі.
Әлемдік тәжірибеде әлеуметтік сақтандыруды қаржыландырудың екі негізгі
әдісі қалыптасқан.
Ынтымақтастық қаржыландыру – бұл жүйеге төленетін ағымдағы жарналар
ағымдағы жәрдемақыны төлеу үшін пайдаланылатын қаржыландыру әдісі. (pay-as-
you-go немес бірден төле деген мағынаны білдіреді)
Қолданыстағы жүйенің бастапқы кезеңіндегі жарна мөлшері жоғары
болмайды, одан әрі әлеуметтік төлемдер алушылар санының біртіндеп өсуі
себебінен жарналар жылдам қарқынмен көбейеді. Сонымен бірге, алғашқы
кезеңде, әсіресе, экономиканы көтеру кезеңінде осы тәсілмен
қаржыландырылатын әлеуметтік сақтандыру арзан болып көрінуі мүмкін. Ұзақ
мерзімді әлеуметтік төлемдерді алушылар (мысалы, мүгедектігі, асыраушысынан
айрылуы бойынша жәрдемақылар) санының өсуіне қарай экономикалық құлдырау
кезеңдерінде ағымдағы жарналардың азаюы себебінен және әлеуметтік төлемдер
бойынша ұзақ мерзімді міндеттемелердің болуынан жүйенің қаржылық
тұрақтылығына байланысты мәселелер туындайды. Бұл әдіс әлемдік тәжірибеде
кеңінен қолданылады, бірақ жоғарыда айтылған мәселелер қатар жүреді.
Резервтік әдіс – бұл ағымдағы жарналардан активтер қалыптастыру үшін
қолданылатын қаржыландыру әдісі, бұдан болашақта алушыларға әлеуметтік
төлемдер төленеді.
Бұл әдістің ерекше сипаттарына жарналардың тұрақты деңгейін, жүйенің
қаржылық тұрақтылығының бұзылу тәуекелділіктерін уақытында бағалау
мүмкіндігін жатқызуға болады.
Халықаралық тәжірибелерге жасалған талдауларды ескере отырып,
Қазақстанның әлеуметтік сақтандыру жүйесін қаржыландырудың моделін жасғанда
басымдық резервтік әдіске берілді.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры қызметінің тәжірибесінде бұл
әдіс былайша жүзеге асырылады:
Еңбек ету қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу бойынша Қордың
алушылардың алдындағы міндеттемесі ұзақ мерзімді сипатта болады. Мысалы,
еңбек ету қабілетінен айрылу жағдайында төленетін әлеуметтік төлемдер алушы
зейнеттік жасқа толғанша төленуі мүмкін; өз кезегінде асыраушысынан айрылу
жағдайында төленетін әлеуметтік төлемдер асырауында болған балалар
кәмелеттік жасқа толғанша төленеді, не олар оқу орындарының күндізгі
бөлімінде (колледждерде, ЖОО- ларда) оқуларын жалғастырған жағдайда сол оқу
орнын бітіргенше төленеді.
Қордың актуарлық алушылардың болашақ әлеуметтік төлемдерінің
келтірілген құнын көрсететін провизиялардың есебін үнемі жүргізіп отырады.
Қордың қаржылық тқрақтылығының жағдайын сипаттайтын көрсеткіш Қордың
активтері мен провизия-ларының айырмасы ретінде айқындалатын Қор резервінің
мөлшері болып табылады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 11
маусымдағы № 654 қаулысымен қаржы жылының басында есептелетін резервтің ең
төменгі мөлшері Қор провизиясының 10 пайызынан кем емес деңгейде
айқындалды. Бұл көрсеткіш өзінше қорғанды білдіреді, яғни оның мағынасына
қарап Қордың қаржылық тұрақтылығы туралы саралауға болады. Егер резервтің
мөлшері рұқсат етілетін ең төменгі мөлшерлерден төмен болса, бұл жүйеге
ағымдағы аударымдар есебінен әлеуметтік төлемдер алушылардың алдындағы
Қордың міндеттемесін орындауға байланысты алда тұрған мәселелер туралы
алдын-ала (екі-үш жыл бұрын) берілген белгі болып табылады. Сондай-ақ
Қорда, уәкілетті орган – Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігінде, Қазақстан Республикасының Үкіметінде
әлеуметтік аударымдар мөлшерлемесін арттыру, не уақытша қаржылық көмек және
т.б. алдын алу шараларын қабылдау үшін уақыт жеткілікті болады.
4. Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің тағы бір ерекшелігі
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушылары арасындағы
қызметтерді бөлу болып табылады.
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігіне Қордың қызметіне бақылау және қадағалау жұмыстары бекітілген.
Қорға – әлеуметтік аударымдарды шоғырландыру, әлеуметтік төлемдерді
қаржы-ландыруға Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтың (ЗТМО)
өтінішін уақытында орындау, әлеуметтік аударымдарға, әлеуметтік төлемдерге
мониторинг, Ұлттық банк арқылы инвестициялық қызмет бекітілген.
ЗТМО-ға зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық – ӘЖК базасында
әлеуметтік аударымдарды дербес есепке алу, жүйедегі төлемдер трансферттері,
аудандық бөлімшелер жүйесі арқылы әлеуметтік төлем алушыларға тікелей
қызмет көрсету бекітілген. Бұл жерде Ресей Федерациясының Әлеуметтік
сақтандыру қоры (ӘСҚ) қызметінен айырмашылық бар, оларда әлеуметтік
сақтандыру жүйесінен төленетін әлеуметтік төлемдерді жұмыс берушілер
төлейді де соған сәйкес сақтандыру жарналарын азайтады, яғни есеп беру
әдісін қолданады. Сондай-ақ сақтық жарналарын жинау бойынша ӘСЖ-ға бақылау
қызметтері жұмыс берушілерден бөлінген.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік аударымдардың уақтылы және толық
төлеуін бақылау қызметтері Қаржы министрлігінің салық органдарына
жүктелген.
Қордың активтерін сенімді басқару оларды қаржылық (құралдарға)
инвестициялау жолымен Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде
жүргізіледі.
Қазіргі уақытта Қордың және әлеуметтік сақтандыру жүйесінің барлық
қатысушыларының арасында Қазақстан Республикасы азаматтарының әлеуметтік
қорғалу деңгейін арттыру және әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында
әлеуметтік сақтандыру жүйесінің барлық мүшелерімен бірігіп жүйені
жетілдірудің жаңа міндеттері тұр.
19.4. Медициналық сақтандыру
Медициналық сақтандыру – бұл жұмыс берушілердің, азаматтардың сақтық
жарналары мен бюджет қаражаттары есебінен сақтандырылған адамдарға зиянның
орнын өтеу үшін және медицина мекемелерінің шығындарының өтемақысын төлеу
үшін ауырған, жарақат алған жағдайда денсаулықты қаржыландыру жөніндегі
қатынастар. Ол әлеуметтік бағдар-ланған экономикасы бар елдердің сақтық
қорғауы тұтас жүйесінің міндетті атрибуттарының бірі болып табылады.
Медициналық сақтандырудың екі түрі бар: міндетті және ерікті. Міндетті
медициналық сақтандыру кезінде заңнамамен барлық азаматтар үшін бюджетке
төленетін аударымдардың бірдей мөлшерлемесі белгіленеді, соның есебінен
денсаулық сақтауға жұмсалатын ақшалай қор қалыптасады. Мұндай жүйе халықтың
барлық жіктері үшін медициналық және дәрі-дәрмектік көмектің тең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
19-тарау. Сақтандырудың экономикалық
және әлеуметтік негіздері
19.1. Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні,
оның іс-әрекет сфералары
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің
қауіп-қатерлі сипаты. Қоғамдық-экономикалық қатынастар адам мен табиғаттың
объективті қарама-қайшылықтарының болуымен, қоғамдық өндірістің қатерлі
сипатымен байланысты, бұл қатынастардың кездейсоқтық, көп жағдайларда бұрын
ойда болмаған сипаты болады. Қоғамдық өндіріс үдерісінде белгілі бір қауіп-
қатердің болуымен байланысты сақтандыру кезінде ақшалай қайта бөлгіштік
қатынастар пайда болады. Қоғамдық өндіріс үздіксіздігінің объективті
талаптары, бір жағынан, қорғану, осы тәрізді жағдайлардың ұнамсыз
салдарларынан сақтану және басқа жағынан, бұл құбылыстардан болған
шығасыларды өтеу қажеттігін тудырады. Сондықтан өндірістік үдерістерді
жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-
ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке
өндірушілердің, олардың топтарының (салалық немесе аумақтық аспектілерде)
натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ
ақшалай ресурстарды да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай
ақшалай қаражаттар әдетте резервтік және сақтыққорлары түрінде қалыптасады.
Қолайсыз табиғи, дүлей күштердің, кездейсоқ жағдайлардың, өндірістік
факторларың және ақшалай жарналардың есебінен залал шығасылардан
шеккендерді өтеу іс-әрекетімен байланысты экономикалық қатынастар дербес
сақтандыру категориясына бөлінеді.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндірістік үдерістерді
қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер (ерекшеліктер)оған тән болып
келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымдa
мемлекеттік, өңірлік деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам
деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржылық категориямен ортақ өзгеше белгілері
бар:
сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
оның іс-әрекеті ақшалай қорларды жасап, пайдаланумен қосарланып
отырады;
сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
ақшалай қорларды жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы
барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің
субъекті болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды
бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайларда сақтық ісін (қызметті,
бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушы немесе оның
қайта бөлу үдерістерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы-кредит институты
ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыруды қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңи тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
залалды төлеу үшін мақсатты ақшалай қорларды құру және пайдалану жөніндегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы деп қараған жөн.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық
арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау
функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлгіштік функция
ретінде көрінуі. Сақтандыру кезінде қоғамдық өндіріс үдерісінде белгілі бір
қауіп-қатердің болуымен байланысты ақшалай қайта бөлгіштік қатынастар пайда
болады. Бөлу функциясы алдын алу функциясы, мысалы, алдын алу шараларын
қаржыландыру жолымен сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі,
яғни иіп әкелінеді. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың
тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі (иіледі).
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын
қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың
нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан
болған залалдың орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен
(кең арналымдағы резервтік қорларды пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың
жүйесі арқылы тиісті ақшалай қаражаттардың арналымы болады. Бұл қатынастар
мен қорлар байланған және жалпыұлттық сипаты бар төтенше уақиғаларды
ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты жұмыс істейтін
қорлардан басқа (жалпымемлекеттік материалдық резервтерден, Үкіметтің
резервтік қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ерікті
қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жұмылдырылуы мүмкін. Бұл
қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның объектілерін жаңғыртуға,
экологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіру жөніндегі
шараларды жүзеге асыруға келтірілген залалды өтеуге пайдаланылады.
Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қорларды –
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана
отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағыттылығы болады. Бұл
қатынастардың іс-әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен
байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың
осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып,
адамдардың денсаулығы мен әл-ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі
қатынастар болып табылады. Бұл – азаматтардың мүлкін және жеке басын
сақтандыру және шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін мүліктік сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық
сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтық әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарналардың мөлшері және
оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заңмен не сақтық
қатынастарының қатысушылары арасындағы арнайы келісімшартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік
әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте – әлеуметтік сақтандыруда – қос әдіс,
үшінші бөлікте – мүліктік және жеке басты сақтандыруда тек сақтық әдісi
пайдаланылады.
Ірі катастрофалардың және апаттардың зардаптарын жою жөніндегі
шараларды қаржыландыру үшін қайырымдылық қайыр көрсету алымы немесе
белгілі бір уақиға шалмаған қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты
көмекші әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге, өзін-өзі сақтандыру
негізінде яғни, бір шаруашылық жүргізуші субъектінің немесе азаматтың
шегінде, ақшалай қаражаттарды немесе материалдық босалқы қорларды
қалыптастыру әдісі де болуы мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында
(босалқы қорлар – жем-шөп, тұқым, отын және т.б. қорлар), материалдық
өндіріс сферасының кәсіпорындарында (шикізаттың, шала фабрикаттардың, басқа
материалдардың босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ
ақшалары олардың сақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.
Сақтық қорлары – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резервтік
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі, материалдық-заттай иелері, сақтық
қатынастардың негізі. Олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері, сақтық
қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет қаражаттары,
қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық қатынастары
қатысушыларының тарапынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты төлемдер
есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың резервтері
болып табылады.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық залалдан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қорлары
материалдық немесе ақшалай қорлар нысанында жасалады. Сақтық қорларында
қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік
әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлары сақтандырушының оперативтік-ұйымдастырудың басқаруында
болады. Сақтық қорлары сақтандыруда қатысушы тараптардың сақтық мүдделермен
қамтамасыз етілген.
Сақтық қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден-
бір бөлігі. Іс жүзінде ол қорлану қоры болып қызмет ете ме немесе тек ұдайы
өндірістік кемістіктерді жаба ма – жағдайға байланысты болады. Сақтық
қорлары ұлттық шаруашылықтағы саналуан көлденең үйлесімсіздікдерді
ескертуге арналған қоғамның резервтік қорларының анағұрлым кең жүйесінің
қажетті құрамды бөлігі болып табылады. (18.1 бөлімді қараңыз). Сақтық қор
сақтық төлемдері деп аталатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің және
халықтың жарналары есебінен құрылады.
Рыноктық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциялық
қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен өмірді
сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтері өзгеше сақтық
қызметтеріне түрленеді және мұндай қызметтердің еркін рыногында ұсынылады.
Бұл қызметтердің бағасы сақтық тарифтері мен жарналары түрінде болады.
Сақтық қызметтеріне сұраным олардың сапасымен және бағаның деңгейімен
анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтық ұйымдары клиентураға қызмет көрсетуді
жақсартады, қызметтердің ассортиментін кеңейтеді, ысыраптар мен залалдарды
өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары
белгілі бір уақытта тікелей арналымында – сақтық төлемдерін төлеу үшін
(сақтық жағдайының болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорларының
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін клиенттерді тарту үшін сақтық
қызметтерінің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық ұйымдарының
осыған ұқсас операциясы сақтық рыногында пайдалырақ шарттарда қолайсыз
түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан қашқысы
келетін клиенттерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың рыноктық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну үдерісінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы
мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын,
экологиясының денгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйесі ел экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселесі, медициналық сақтандыруды қоса алғанда, әлеуметтік
қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтандыру табыс (пайда) түсіру мақсатымен коммерцияның шектес
сфераларына қаражаттарды инвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі
сақтық ісі ретінде болады.
Сақтық қызметі туралы заңға сәйкес сақтандыру деп сақтық ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру
келісімшартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге оқиғалар туындаған
кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүліктік мүдделерін қорғауға
байланысты қатынастар кешенін айтады.
Сақтандыру үдерісі сақтандыру келісімшарты негізінде не өзара
сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру келісімшарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық
сыйақыларын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтық
жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына келісімшарт
жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) келісімшартта белгіленген соманың
(сақтық сомасының) шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтық қызметі – сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайта
сақтандыру) келісімшарттарын жасау мен орындауға байланысты Қазақстан
Республикасы заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті органның
лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызмет.
Сыныптаудың критерийлері сақтандырушылар санаттары, сақтық
жауапкершілігінің көлемі және сақтандыруды ұйымдастырудың заңмен
белгіленген тәртібі ескерілген сақтандыру объектілеріндегі айырмашылықтар
болып табылады.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға,сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымының сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды кіріктіреді: өмірді сақтандыру; аннуитеттік* сақтандыру; өмірде
белгілі бір оқиғаның басталуынан сақтандыру; сақтандырушының инвести-циялық
табысына сақтанушының қатысуымен өмірді сақтандыру.
Мүліктік және тәуекелдер (қауіп-қатерлер) азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру жалпы
(мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу
(жойылу) қаупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге мүліктік
игіліктер мен құқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктері сақтандыруға мүддесі
болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру келісімшарты жарамсыз
болады.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысаныда мынадай сыныптарды
кіріктіреді: жазатайым жағдайлардан сақтандыру; ауырған жағдайдан
сақтандыру; көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су көліктерін
) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті залалдан сақтандыру (көлік
құралдары мен жүктерді сақтандыруды қоспағанда); көлік құралдары иелерінің
азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру; автомобиль, әуе және су
көліктері иелерінің жауапкершілігін қоспағанда, азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру; қарыздарды сақтандыру; ипотеканы сақтандыру;
кепілдік пен кепілгерліктерді сақтандыру; басқа қаржы шығындарынан
сақтандыру; сот шығыстарынан сақтандыру.
Жазатайым жағдайдан* және аурудан сақтандыру (ауырған жағдайдан
сақтандыру қосылмайды) сақтандырылушы жазатайым жағдайдың, кәсіби аурудың
салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіби жағынан) қабілетін
(толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге залал
келтірілген жағдайларда оның шығыстарын тіркелген сомада және (немесе)
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемін жүзеге асыру
көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
*Аннуитет [нем.Annuitat кеже лат. Annuitas жыл сайынғы төлем]
сақтандыру ісінде рентаны немесе зейнетақыны сақтандыру жөніндегі
төлемдердің шамасын көрсетеді.
* Жазатайым жағдай деп адамның ерік-жігеріне қарамастан басталған,
сақтандыры-лушының организміне сырттан оның денсаулығына зиян келуіне,
мертігуіне не өліміне әкеліп соққан механикалық, электрлік, химиялық немесе
термикалық әсер етуі салдары-нан кенеттен болған, қысқа мерзімді
оқиға(жағдай) ұғынылады.
Ауырған жағдайдан сақтандыру (жазатайым жағдайдан сақтандыру
қосылмайды) – сақтандырылушының ауруына және денсаулығының өзге бұзылуына
байланысты оның шығыстарын тіркелген сомада және (немесе) ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын (автомобиль, теміржол, әуе және су көліктерін)
сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты
тұлғаның мүліктік мүдделеріне, соның ішінде айдап әкетуді немесе ұрлауды
қоса алғанда , сондай-ақ оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан
келтірілген залалды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді, соның ішінде багажды, тауарларды және
өнімнің басқа барлық түрлерін қоса алғанда иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне жүктердің тасымалдану
әдісіне қарамастан оның зақымдануы, жойылуы, жоғалып кетуі салдарынан
келтірілген залалды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Мүліктік сақтандыру – мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе немесе
су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы, ұрлануы
салдарынан келтірілген залалды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру барлық тәуекел-дерді
сақтандыру салдарынан үшінші тұлғаларға келтірілген залалды өтеу міндетіне
байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды ішінара немесе
толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Қарыздарды сақтандыру сақтандырушының (қарыз алушының) кредитор
алдындағы міндеттемелерін орындамауы салдарынан кредиторға шығын келтірілуі
кезінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Ипотекалық сақтандыру – ипотекалық тұрғын үй қарызы бойынша кепілдік
мүлік болып табылатын тұрғын үйдің рыноктық құны төмендеген жағдайда қарыз
алушыныңипотекалық тұрғын үй қарызы келісімшарты бойынша міндеттемелерді
орындамауы салдарынан кредитордың мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды
ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру
көзделетін сақтандыру түрі.
Ипотекалық, кепілдіктер мен кепілдемелердің басқа қаржы шығындарының
тәуекелдерін сақтандыру келісімшарттары бойынша сақтандыру шығыстың өзінің
ғана тәуекелі және оның пайдасына ғана шешілетін тәуекел сақтандырылуы
мүмкін.
Кепілдіктер мен кепілдемелерді сақтандыру берілген кепілдіктер мен
кепілдемелерді орындау міндеті салдарынан кепілдік немесе кепілдеме берген
тұлғаның мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды ішінара немесе толық
өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Басқа қаржы шығындарынан сақтандыру қаржы шаруашылық қызметін жүзеге
асыру нәтижесінде жұмыстан айырылу, кірісті жоғалту, қолайсыз табиғи
құбылыстар, үздіксіз, болжанбаған шығыстар, рыноктық құнын жоғалту және
басқа да шығындар салдарынан шығын келтіру кезінде сақтық төлемдерін жүзеге
асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сот шығыстарын сақтандыру – сақтанушының (сақтандырылушы-ның) соттың
істі қарауына байланысты олардың көтерген шығыстары салдарынан шығындануы
кезінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің
жиынтығы.
Қазақстан Республикасының аумағында сақтық ұйымының қызметі өмірді
сақтандыру саласы бойынша лицензия немесе жалпы сақтандыру саласы
бойынша лицензия негізінде сақтандырудың лицензияда көрсетілген тиісті
сыныптары шегінде жүзеге асырылады.
Жалпы сақтандыру саласындағы қызметті:
1) өмірді сақтандыру саласындағы қызметпен біріктіруге;
2) жинақтаушы сақтандыру нысанында жүзеге асыруға болмайды. Өмірді
сақтандыру саласындағы қызметті жалпы сақтандыру саласын-дағы қызметпен,
сонымен бірге сақтандырудың міндетті нысынындағы тиісті сыныптарды
біріктіре алмайды.
Сақтық ұйымы, өзінде сақтандырудың тиісті сыныптары көрсетілген және
сақтандыру заңнамасында белгіленетін сақтандыру сыныптарын біріктіру
жөніндегі шектеулер ескерілген лицензия болған жағдайда, сақтандырудың екі
және одан да көп сыныптарының белгілері мен мазмұнын ұштастыратын
сақтандыру түрін әзірлеуге құқылы.
Сақтық ұйымдарының сақтандыру сыныптары шеңберінде тәуекелдерді
сақтандыру жөніндегі, сондай-ақ сақтандыру сыныптарының мазмұнын қосымша
ашу жөніндегі қызметті жүзеге асыру кезінде өзінің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етуіне байланысты талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Өмірді сақтандыру – азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге мүдделерін залалдан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты сақтандыру және әлеуметтік сақтандыру
қызметтерінің көмегімен жүзеге асады.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру
мерзімі біткенге дейін не сақтандыру келісімшартында белгіленген жасқа
дейін өмір сүрген жағдайда сақтық төлемді жүзеге асыруды көздейтін жеке
басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Өмірді сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас сақтандыру,
балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші субъектілер
есебінен олардың жұмыскерлерін сақтандыру, әуе, темір жол, теңіз, ішкі су
және облысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің жолаушыларын сақтандыру
және т.с.с.
Өмірді сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудан
басқасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай-ақ көлік
құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін, әскери
қызметшілердің жеке құрамы, ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік,
салық службасы жұмыскерлері сақтандырылады.
Аннуитеттік сақтандыру – сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен,
еңбек қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына
байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған
жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан
айырылуына әкеліп соққан өзге жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде
келісімшартта белгіленген мерзім ішінде немесе өмір бойы кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жинақтаушы сақтандыру түрлерінің
жиынтығы. Аннуитеттік сақтандыру келісімшарттары бойынша кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерді жүзеге асыру жағдайы сақтық төлемдердің мөлшерін
айқындаумен, нақтылаумен және растаумен байланысты емес.
Өмірде белгілі бір оқиғаның басталуынан сақтандыру сақтандырылу-шының
өмірінде алдын ала ескерілген оқиға (неке қию немесе бала туу) басталған
жағдайларда тіркелген сомада сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін
жинақтаушы сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда
болады: ол жеке басты және мүліктік, міндетті және ерікті болуы мүмкін.
Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүлікті
және жеке басты сақтандыру өзіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық
категория ретінде болып танылады деп түйін жасауға мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, мына критерийлер бойынша сақтандырудың нысандарын
айырады:
міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
сақтандыру объектісі бойынша – жеке басты және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Ерікті сақтандыру – тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге
асырылатын сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысанындағы сақтандырудың жекелеген сыныбын (түрін)
жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар, оның ішінде сақтандырудың
жекелеген сыныптары (түрлері) шеңберіндегі пруденциялық нормативтер
уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Міндетті сақтандыру – заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен осы сақтық қатынастарды
реттейтін құқықтық актімен белгіленген жағдайларда келісімшарт жасасуы
міндетті. Міндетті сақтандырудың келісімшарты өзінің қызметтерін ұсынған
кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Мемлекеттік сақтық ұйымы үшін
мұндай келісімшарт жасасу оның міндеттілігі болып табылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Жеке басты сақтандыру – жеке тұлғаның өміріне, денсаулығына және жеке
адам ретінде сақтандырушының да, сондай-ақ үшінші тұлғалардың да басқа
қасиеттеріне қатысты оның (жеке тұлғаның) мүддесін сақтандыру. Жеке басты
сақтандырудың арналымы азаматтардың өмірінде белгілі бір уақиға болған
кезде оларға шарттасылған ақшалай соманы төлеуде болып табылады.
Мүліктік сақтандырудың арналымы дүлей апаттар мен басқа жазатайым
уақиғалар келтірген залалдарды өтеуде болады.
Мына негіздемелердің: сақтандыру келісімшартымен белгіленген кезеңнің
өтуі бойынша, не сақтық жағдайы болған кезде кез келгені бойынша сақтық
төлемін жүзеге асыруды қарастыратын сақтандыру жинақтаушы болып табылады.
Жинақтаушы емес сақтандыру тек сақтық жағдайы болған кезде сақтық төлемді
жүзеге асыруды қарастыратын сақтандыру болып табылады. Сақтандыру түрі
сақтық ұйымы сақтанушыға сақтандыру келісімшартын жасасу арқылы
сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және беретін
сақтық өнімі болып табылады.
Шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар шетелдік заңи тұлғалар,
соның ішінде өз қызметін Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге
асыратындар сақтандыру арқылы қорғалу құқығын Қазақстан Республикасы
азаматтарымен және заңи тұлғаларымен бірдей пайдаланады.
Заңи тұлғаның немесе оның оқшауланған бөлімшелерінің Қазақстан
Республикасы аумағында орналасқан мүліктік мүдделерін және Қазақстан
Республикасының резиденті болып табылатын жеке тұлғаның мүліктік мүдделерін
сақтандыру тек қана сақтық ұйымы – Қазақстан Республикасының резиденті
жүзеге асыра алады.
Қазақстан Республикасының бейрезидент сақтық ұйымдарымен, жұмыс істеу,
оқу, емделу немесе демалу мақсатында Қазақстан Республикасынан тысқары
жерлерде уақытша болатын жеке тұлғалармен – Қазақстан Республикасының
резиденттерімен Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде уақытша болу
кезеңіне ғана сақтандыру келісімшарттарын жасасуға жол беріледі.
Қазақстан Республикасының екінші деңгей банктеріне және банктік
операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға жеке және заңи
тұлғалардан – Қазақстан Республикасының резиденттерінен Қазақстан
Республикасының бейрезиденттерінің пайдасына сақтық сыйлықақыларын
(жарналарын) төлеуге байланысты төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге
асыруға тиым салынады.
19.2. Мүліктік және жеке басты сақтандыру
Мүліктік және жеке басты сақтандыруға тән экономикалық қатынастар
қоғамдық өндіріс үдерісінде, егер бұл үдеріс дүлей апаттар мен басқа
төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде бұзылса – зиянды өтеуге
байланысты болады. Пайда болатын зиян ынтымақтастық негіздерде сақтық
қатынастарына қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен өтеледі,
бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтық қорларын құрайды.
Мүліктік және жеке басты сақтандыру көбінесе дүлей апаттардан
ысыраптарға, апаттардан (авариялардан), өрттерден, жазатайым уақиғалардан,
іскерлік конъюнктураның өзгерісінен, ұрлықтан болатын залалдарға таралады.
Сақтандырудың жалпы категориясының бір бөлігі бола отырып (18.1 бөлімді
қараңыз), мүліктік және жеке басты сақтандыру қосалқы категория ретінде
мынадай белгілермен ажыратылады:
сақтандыруға қатысушылар арасында залал сомаларды бөлу кезіндегі тұйық
қайта бөлгіштік қатынастар сипатты;
сақтық қорының қаражаттары сақтанушылар (сақтандырылушылар) арасында
пайдаланылады;
сақтандыру залалды бөлуді кеңістікте де, сондай-ақ уақытта да алдын
ала қарастырады; тиімді кеңістікті бөлу үшін сақтандырылушылардың үлкен
аумағы мен саны қажет болады; уақиғалардың жазатайым сипатына байланысты
залал үлестірмесі (таратып салу) бір жыл шеңберінен шығып кетеді және көп
жылдар бойы әрекет етеді;
сақтанушылар арасында қатынастардың баламалығы.
Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүліктік
және жеке басты сақтандыру дегеніміз өзіндік ерекшеліктері болатын біршама
дербес экономикалық қосалқы категория болып табылады деп түйін жасауға
мүмкіндңк береді. Бұл қатынастардың ұйымдық нысаны қаржы жүйесінде,
Коммерциялық қызметті жүзеге асыратын шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылары буынының құрамында одан ары баяндалған ерекшеліктерді ескере
отырып осы буынға тән жұмыс істеуінің барлық аспектілерімен қарастырылуы
мүмкін.
Сақтық өнімі дегеніміз сақтандыру келісімшарттарын жасасу арқылы
сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныптарының шектерінде сақтанушыға сақтық
ұйымының әзірлеп беретін сақтық өнімі.
Сақтандырудың өзара сақтандыру сияқты нысаны бөліп көрсетіледі,
мұндай нысан кезінде әрбір сақтанушы өзара сақтандыру қоғамының мүшесі
болып табылады. Өзара сақтандыру қоғамы – өз мүшелерінің мүліктік
мүдделерін өзара сақтандыруды жүзеге асыру мақсаттарында тұтыну
кооперативінің ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған заңи тұлға. Өзара
сақтандыру өмірді сақтандыру және жалпы сақтандыру салалары бойынша
жүзеге асырылады; бұл ретте қоғам, жарғыға сәйкес, сақтандырудың бірнеше
сыныптарының белгілері мен мазмұнын үйлестіретін сақтандырудың түрін
әзірлеуге құқылы.
Қазақстанда міндетті экологиялық сақтандыру – өмірге, денсаулыққа,
үшінші тұлғалардың мүлкіне залал келтіргендіктен және (немесе) авариялық
ластанудің нәтижесінде пайда болған міндеттемелер бойынша азаматтық-
құқықтық жауапкершілік болған кезде жеке және заңи тұлғалардың заңды
мүдделерін мүліктік қорғау бойынша қаты назар кешені қолданылады.
Сонымен бірге міндетті нысанда көлік құралдары иелерінің азаматтық
жауапкершілігін сақтандыру жүргізіледі.
Міндетті сақтандыруға әскери қызметшілердің, ішкі істер, ұлттық
қауіпсіздік, салық алушылары органдарының жеке құрамы жатады.
Міндетті сақтандыру егіншілікке – қолайсыз табиғат құбылыстары
болғанда төленетін ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілерді – жеке және заңи
тұлғаларды кіріктіретін ауыл шаруашылығының саласына таралған.
Қазақстанда сонымен бірге туроператор мен турагенттің – туристік
өнімдерді қалыптастыру, жылжыту және іске асыру бойынша қызметті жүзеге
асыратын заңи және жеке тұлғалардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру енгізілген.
Сақтық органдарына сақтандырудың жаңа тәуекелдік түрлерін дербес
әзірлеуге және енгізуге құқық берілген. Қазақстанда сақтық қорғаудың ассор-
тименті ұзақ мерзімді жинақтаушы сақтандыру – өмірді өңірлік сақтандыру,
жер сілкінгенде төленетін сақтандыру, әскер қатарына шақырылғандарды
сақтандыру, әйелдер босанғанда төленетін сақтандыру, жануарлар ұрланғанда
төленетін сақтандыру, азаматтардың жеке меншігіне сатып алынған пәтерлерді
сақтандыру сияқты сақтандырудың түрлерін кіріктіреді. Коммерциялық банк
секторының дамуы жеке тұлғалардың банктік депозиттерін сақтандыруды
енгізуді талап етті.
Сақтық ассортиментін әзірлеу екі бағытта жүзеге асырылады:
сақтанушының тілегі бойынша белгілі бір тәуекелден немесе тәуекелдер
тобынан азаматтардың мүлкін сақтандыруға мүмкіндіктер беру;
кез келген материалдық құндылықтарды, әрі тұтастай барлық мүлікті
емес, оны жеке-жеке сақтандыруға мүмкіндіктер беру.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашылығы дақылдарын, малдарды,
құрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның
ішінде банк салымдары мен банктік операцияларды, бағалы қағаздар
рыногындағы операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару,
оны өңдеу және тасымалдау жөніндегі) және т.б. сақтандыру. Мүліктік
сақтандыруға міндетті нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда
тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігі мен
автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігі сақтандырылады. 1996
жылдан бастап ауыл шаруашылығы өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл
шаруашылығы малдарын, жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл
шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз табиғат-климат жағдайларынан,
эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан міндетті сақтандыру қайта
қалпына келтірілді.
Сақтық операцияларын дұрыс ұйымдастыру және жүргізу үшін актуарлық
есеп-қисаптардың – сол немесе басқа объектіні сақтандыру бойынша шығыстар
мен шығындарды математикалық және статистикалық есептеулердің, сақтық
қызметтеріне тарифтердің жүйесі пайдаланылады. Актуарлық есеп-қисаптар
келтірілген залал салдарлары жиілігінің сақтық оқиғасы мен ауырлық
дәрежесінің ықтималдығын анықтауға құрылады. Бұл сақтық операцияларының
өзіндік құнын, сақтық резервтерін, кемітілген (редукцияланылған) сақтық
сомаларын, сақтық ісінде пайдаланылатын басқа мөлшерлерді анықтаудың ғылыми-
негізделген әдістері.
2005 жылдан Қазақстанда Сақтық төлемақыларына кепілдік беру қоры
жұмыс істейді. Қордың мақсаты мәжбүрлі жойылатын сақтық ұйымының міндетті
сақтандырудың келісімшарттары бойынша болған сақтық жағдайлар бойынша
сақтанушылардың, сақтандырушылардың, пайда алушылардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау болып табылады.
Өзінің міндеттерін орындау үшін қор мынадай функцияларды жүзеге
асырады:
сақтық ұйымдарының – қатысушыларының міндетті және төтенше жарналарын
(резерв қаражаттарының жетіспеуі жағдайында) тартады;
кепілді және өтемдік төлемақыларды жүзеге асырады;
жарналардың сақталуы мен көбеюі мақсаттарында инвестициялық қызметті
жүзеге асырады.
Қор Сақтық төлемақыларына кепілдік беру қоры туралы заңға сәйкес
жарғылық капиталында Ұлттық банктің 100%-дық қатысуы болатын акционерлік
қоғам нысанында құрылған. Қордың қатысушылары сақтанды-рудың тек міндетті
түрлерін жүзеге асыратын сақтық компаниялары болады. Бүгінде сақтандырудың
оншақты түрі бар (қабылданған заңдарға сәйкес): әлеуметтік сақтандыру,
көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының жолаушылар алдындағы, жекеше
нотариустар мен аудиторлардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, турагенттер мен туроператорларды, еңбек міндеттіліктерін атқару
кезінде жұмыскерлердің өмірі мен денсаулығына залал келтіргені үшін жұмыс
берушінің жауапкершілігін сақтандыру, қызметі үшінші тұлғаға (зауыттар,
скважиналар, заправкалар және т.с.с.) залал келтіру қауіпі бар объектілер
иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін, өсімдік шаруашылығында
сақтандыру, экологиялық және медициналық сақтандыру.
19.3. Әлеуметтік сақтандыру
Әлеуметтік сақтандыру деп әдетте еңбек ету қабілетін жоғалтқан және
(немесе) жұмысынан айырылған жағдайларда азаматтарды материалдық қолдау
және олардың денсаулығын қорғау үшін қоғамдық өнім құнын қайта бөлу
жөніндегі экономикалық қатынастардың жүйесін айтады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы №886
қаулысымен мақұлдаған Қазақстан Республикасында Халықты әлеуметтік
қорғаудың тұжырымдамасы мемлекеттің, жұмыс берушілердің және азамат-тардың
мүмкін болатын әлеуметтік қатер туған жағдайда халықты әлеуметтік қорғаудың
көпдеңгейлі жүйесін қалыптастырудағы бағыттарын айқындап берді. Рыноктық
экономика жағдайында әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмектен басқа
халықты әлеуметтік қорғаудың басым түрлерінің бірі әлеуметтік сақтандыру
болып табылады.
Қазақстанда 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің енгізілуіне 2004 жылдың 27 ақпанында мамандан-
дырылған институт – Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы себеп
болды.
Әлеуметтік сақтандыру қоғамдық игілік туралы қамқорлық идеясына
негізделген және мемлекеттік әлеуметтік саясаттың бір бөлігін құрады. Ол,
бір жағынан, осы саясатты іске асыру механизмі ретінде, халықты әлеуметтік
қорғауды ұйымдастырудың негізі ретінде; басқа жағынан, объектісі жалпы
бүкіл халық, сол сияқты әлеуметтік тәуекелдердің болу критерийлері бойынша
бөлінген жекелеген әлеуметтік топтар болып табылатын қартайған,
денсаулықты, мүліктік мүдделерді қорғау жағдайында азаматтарды мате-риалдық
қамтамасыз ету жүйесі ретінде болып келеді. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандырудың қаржылық механизм әлеуметтік салықтар мен сақтық жарналары
есебінен сақтық қорларын қалыптастыруға негізделген.
Әлеуметтік сақтандыру тым жалпы жүйе – әлеуметтік қамсыздандыру
нысандарының бірі болып табылады. Алайда бұл екі жүйенің арасындағы
айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты және еңбекке жарамсыздар
үшін қорларды қалыптастыру әдістерімен қаланған (13.3 параграфты қараңыз).
Әлеуметтік сақтандыру еңбек ету қабілеттігін уақытша немесе үнемі
жоғалтқан азаматтар үшін сақтық әдісін қолданумен қорды қалыптастыруға және
пайдалануға байланысты пайда болатын қатынастарды білдіреді. Бұл ретте
жұмыс істеген немесе уақытша ауру себепті жұмыс істемейтін азаматтардың
контингенттерін ойға алу; сөйтіп, әлеуметтік сақтандырудың маңызды
ерекшелігі сол, оның бүгінгі немесе бұрынғы жұмыскерлердің еңбек қызметімен
тікелей байланысты болып табылатындығы.
Әлеуметтік қамсыздандыру еңбек ету қабілеттігін немесе оған иелік
етуден айырылған азаматтарды қолдау үшін, яғни барлық азаматтар үшін еңбек
қызметіне олардың қатысуына қарамастан қорлар қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты қатынастарды білдіреді, бұл үшін айтылған қорларды
қалыптастырудың бюджеттік әдісі пайдаланылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының
іс-әрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісінің, атап
айтқанда, оның құрамды бөліктері бірінің – жұмыс күшінің ұдайы
толықтырылуының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін
қаражаттардың негізгі көзімен – еңбекақы, басқа жекеше табыстардың қорымен
қатар әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорлары жұмыс
істейді.
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс
істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке жарамдылықтан
айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жаңа ұрпақ ауыстырады. Бұл
қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылды;
әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың дербес
аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеті кезінде төлемақылардың
мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі салған сомасына
байланысты болады. Бұл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе
Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін
қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы
жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті
халықтың жұмыспен толық қамтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау,
зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында
тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік
санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналарды төлеудің
базалық көрсеткіштерінің құлдырауына да, сондай-ақ әлеуметтік қорларға
оларды толық және уақтылы аударып отыруға төлеушілер мүдделігінің болмауы
да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарналардың жиналымдылығының төмен
деңгейінде көрінетін еді; бұл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар алдында
берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар қаражаттарының
инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөрістің ең төмеңгі деңгейіндегі
қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді және қорлар қаражаттарының аса
шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлемақыларды өнбойы индекстеп отыру
қажеттігін тудырады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған
екінші қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады.
1) зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;
2) зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес
азаматтар үшін күнкөрістің ең төменгі деңгейін сақтау жөніндегі мемлекеттің
кепілдіктері;
3) зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа
нысандарын межелеу;
4) зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті
жастағы барлық азаматтардың міндетті қатысуы;
5) еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін зейнетақымен
қамсыздандыруы үшін жеке жауапкершілігі;
6) инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақ ақшасының
қауыпсіздігін қамтамасыз ету;
7) жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың
мұралану құқығын белгілеу;
8) қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азаматтарға құқық беру;
9) зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау, бұл оның дамуына
жәрдемседі.
Міндетті мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудан басқа мемлекеттік емес
зейнетақылық сақтандыру – зейнетақылық келісімшартқа сәйкес жұмыскер-лердің
және (немесе) олардың жұмыс берушілерінің ерікті жарналары есебінен қосымша
зейнетақы қалыптастыру арқылы және мамандандырылған мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары арқылы зейнетақылар төлеу жолымен азаматтарды әлеуметтік
қорғау қатынастары қолданылды.
Қорланымдардың ынтымақтастық негізіндегі жүйесінен дербес қорла-нымдар
жүйесіне өтпелі кезең зейнеткерлердің еңбек сіңірген зейнетақыларын алу
құқықтарын сақтау қажеттігімен, сонымен бірге зейнеткерлік алдындағы жасы
келген азаматтардың көбінің мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде жеткілікті
зейнетақылық жинақтаудың мүмкін еместігімен сипатты болып отыр. Сондықтан
зейнеткерлер болғандарға мемлекеттік зейнетақы қорларынан алатын
зейнетақылары мөлшерінің сақталуын мемлекет кепілдендіреді. Зейнетақы
реформасы басталғаннан кейін зейнеткерлікке шыққан азаматтардың мемлекеттік
зейнетақылырының мөлшері олардың мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде
мүмкін болған қатысуының жылдар санына үйлесімді түрде қысқартылады.
Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің мынадай негізгі
ерекшеліктерін атап өтуге болады.
1. Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндетті
сипаты.
Әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік салық төлейтін жұмыс берушілер мен
өзін-өзі жұмыспен қамтыған тұлғалар төлейді.
Сонымен қатар төленген әлеуметтік аударымдар сомасына төлеушілер
әлеуметтік салық сомасын азайтатындықтан әлеуметтік сақтандыруды енгізу
салық ауыртпалығын түсірмейді. Бұл жағдайда әлеуметтік салық қаражаты
мақсатты түрде әлеуметтік қажеттіліктерге бағытталады. Сонымен бірге
әлеуметтік аударымдар міндетті сипат алатынын атап өткен жөн. Бұл ретте
әлеуметтік қатер туған жағдайда әлеуметтік төлемдерді жүйеге қатысу-шылар,
яғни әлеуметтік аударымдар төленген тұлғалар ғана алады және әлеуметтік
төлемдердің мөлшері төленген әлеуметтік аударымдар көлеміне байланысты
болады.
2. Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің келесі бір маңызды
ерекшелігі – Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы болып
табылады.
Қор әлеуметтік аударымдарды шоғырландыра отырып акционерлік қоғам
нысанындағы коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған.
Қордың акционерлік қоғам нысанында құрылуы бірнеше мақсатты алға
қойды.
Ең бастысы заңи тұлға мәртебесінің болуы Қорға мемлекеттік бюджетке
салмақ салмай әлеуметтік төлемдер бойынша міндеттемелерге жауаптылық
жүктейді. Бұл ретте әлеуметтік аударымдардың әлеуметтік төлемдерге төленуі,
Қордың қызметін бақылау және қадағалау, оның қызметінің коммерциялық емес
сипатын, жеке бухгалтерлік есепті жүргізуін, инвестициялық қызметтердегі
және басқа шектеулерді ескере отырып Қордағы қаражаттың сақталуын
қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік кепілдіктер заңнамалық шаралар жүйесі
арқылы жүзеге асырылады.
Сонымен қатар тиісінше қаржылық және басқа есептеме Қордың акционерлік
қоғам нысанында жұмыс істеуі әлеуметтік төлемдер алушылар алдындағы кез
келген міндеттемелерді ескермеуге мүмкіндік бермейді.
Соңғы жағдай сондай-ақ әлеуметтік сақтандырудың отандық моделінің
қаржылық ерекшеліктерімен өзара байланысты.
3. Резервтерді қалыптастыру – әлеуметтік сақтандыруды қаржыландыру
әдісі.
Әлемдік тәжірибеде әлеуметтік сақтандыруды қаржыландырудың екі негізгі
әдісі қалыптасқан.
Ынтымақтастық қаржыландыру – бұл жүйеге төленетін ағымдағы жарналар
ағымдағы жәрдемақыны төлеу үшін пайдаланылатын қаржыландыру әдісі. (pay-as-
you-go немес бірден төле деген мағынаны білдіреді)
Қолданыстағы жүйенің бастапқы кезеңіндегі жарна мөлшері жоғары
болмайды, одан әрі әлеуметтік төлемдер алушылар санының біртіндеп өсуі
себебінен жарналар жылдам қарқынмен көбейеді. Сонымен бірге, алғашқы
кезеңде, әсіресе, экономиканы көтеру кезеңінде осы тәсілмен
қаржыландырылатын әлеуметтік сақтандыру арзан болып көрінуі мүмкін. Ұзақ
мерзімді әлеуметтік төлемдерді алушылар (мысалы, мүгедектігі, асыраушысынан
айрылуы бойынша жәрдемақылар) санының өсуіне қарай экономикалық құлдырау
кезеңдерінде ағымдағы жарналардың азаюы себебінен және әлеуметтік төлемдер
бойынша ұзақ мерзімді міндеттемелердің болуынан жүйенің қаржылық
тұрақтылығына байланысты мәселелер туындайды. Бұл әдіс әлемдік тәжірибеде
кеңінен қолданылады, бірақ жоғарыда айтылған мәселелер қатар жүреді.
Резервтік әдіс – бұл ағымдағы жарналардан активтер қалыптастыру үшін
қолданылатын қаржыландыру әдісі, бұдан болашақта алушыларға әлеуметтік
төлемдер төленеді.
Бұл әдістің ерекше сипаттарына жарналардың тұрақты деңгейін, жүйенің
қаржылық тұрақтылығының бұзылу тәуекелділіктерін уақытында бағалау
мүмкіндігін жатқызуға болады.
Халықаралық тәжірибелерге жасалған талдауларды ескере отырып,
Қазақстанның әлеуметтік сақтандыру жүйесін қаржыландырудың моделін жасғанда
басымдық резервтік әдіске берілді.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры қызметінің тәжірибесінде бұл
әдіс былайша жүзеге асырылады:
Еңбек ету қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу бойынша Қордың
алушылардың алдындағы міндеттемесі ұзақ мерзімді сипатта болады. Мысалы,
еңбек ету қабілетінен айрылу жағдайында төленетін әлеуметтік төлемдер алушы
зейнеттік жасқа толғанша төленуі мүмкін; өз кезегінде асыраушысынан айрылу
жағдайында төленетін әлеуметтік төлемдер асырауында болған балалар
кәмелеттік жасқа толғанша төленеді, не олар оқу орындарының күндізгі
бөлімінде (колледждерде, ЖОО- ларда) оқуларын жалғастырған жағдайда сол оқу
орнын бітіргенше төленеді.
Қордың актуарлық алушылардың болашақ әлеуметтік төлемдерінің
келтірілген құнын көрсететін провизиялардың есебін үнемі жүргізіп отырады.
Қордың қаржылық тқрақтылығының жағдайын сипаттайтын көрсеткіш Қордың
активтері мен провизия-ларының айырмасы ретінде айқындалатын Қор резервінің
мөлшері болып табылады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 11
маусымдағы № 654 қаулысымен қаржы жылының басында есептелетін резервтің ең
төменгі мөлшері Қор провизиясының 10 пайызынан кем емес деңгейде
айқындалды. Бұл көрсеткіш өзінше қорғанды білдіреді, яғни оның мағынасына
қарап Қордың қаржылық тұрақтылығы туралы саралауға болады. Егер резервтің
мөлшері рұқсат етілетін ең төменгі мөлшерлерден төмен болса, бұл жүйеге
ағымдағы аударымдар есебінен әлеуметтік төлемдер алушылардың алдындағы
Қордың міндеттемесін орындауға байланысты алда тұрған мәселелер туралы
алдын-ала (екі-үш жыл бұрын) берілген белгі болып табылады. Сондай-ақ
Қорда, уәкілетті орган – Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігінде, Қазақстан Республикасының Үкіметінде
әлеуметтік аударымдар мөлшерлемесін арттыру, не уақытша қаржылық көмек және
т.б. алдын алу шараларын қабылдау үшін уақыт жеткілікті болады.
4. Әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық моделінің тағы бір ерекшелігі
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушылары арасындағы
қызметтерді бөлу болып табылады.
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігіне Қордың қызметіне бақылау және қадағалау жұмыстары бекітілген.
Қорға – әлеуметтік аударымдарды шоғырландыру, әлеуметтік төлемдерді
қаржы-ландыруға Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтың (ЗТМО)
өтінішін уақытында орындау, әлеуметтік аударымдарға, әлеуметтік төлемдерге
мониторинг, Ұлттық банк арқылы инвестициялық қызмет бекітілген.
ЗТМО-ға зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық – ӘЖК базасында
әлеуметтік аударымдарды дербес есепке алу, жүйедегі төлемдер трансферттері,
аудандық бөлімшелер жүйесі арқылы әлеуметтік төлем алушыларға тікелей
қызмет көрсету бекітілген. Бұл жерде Ресей Федерациясының Әлеуметтік
сақтандыру қоры (ӘСҚ) қызметінен айырмашылық бар, оларда әлеуметтік
сақтандыру жүйесінен төленетін әлеуметтік төлемдерді жұмыс берушілер
төлейді де соған сәйкес сақтандыру жарналарын азайтады, яғни есеп беру
әдісін қолданады. Сондай-ақ сақтық жарналарын жинау бойынша ӘСЖ-ға бақылау
қызметтері жұмыс берушілерден бөлінген.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік аударымдардың уақтылы және толық
төлеуін бақылау қызметтері Қаржы министрлігінің салық органдарына
жүктелген.
Қордың активтерін сенімді басқару оларды қаржылық (құралдарға)
инвестициялау жолымен Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде
жүргізіледі.
Қазіргі уақытта Қордың және әлеуметтік сақтандыру жүйесінің барлық
қатысушыларының арасында Қазақстан Республикасы азаматтарының әлеуметтік
қорғалу деңгейін арттыру және әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында
әлеуметтік сақтандыру жүйесінің барлық мүшелерімен бірігіп жүйені
жетілдірудің жаңа міндеттері тұр.
19.4. Медициналық сақтандыру
Медициналық сақтандыру – бұл жұмыс берушілердің, азаматтардың сақтық
жарналары мен бюджет қаражаттары есебінен сақтандырылған адамдарға зиянның
орнын өтеу үшін және медицина мекемелерінің шығындарының өтемақысын төлеу
үшін ауырған, жарақат алған жағдайда денсаулықты қаржыландыру жөніндегі
қатынастар. Ол әлеуметтік бағдар-ланған экономикасы бар елдердің сақтық
қорғауы тұтас жүйесінің міндетті атрибуттарының бірі болып табылады.
Медициналық сақтандырудың екі түрі бар: міндетті және ерікті. Міндетті
медициналық сақтандыру кезінде заңнамамен барлық азаматтар үшін бюджетке
төленетін аударымдардың бірдей мөлшерлемесі белгіленеді, соның есебінен
денсаулық сақтауға жұмсалатын ақшалай қор қалыптасады. Мұндай жүйе халықтың
барлық жіктері үшін медициналық және дәрі-дәрмектік көмектің тең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz