Құқық бұзушылық мәні, сипаты
Мазмұны
Кіріспе
1. Құқық бұзушылық мәні, сипаты
1.1. Құқық бұзушылықтың түсінігі, мәні, белгілері
1.2 Құқық бұзушылық түрлері
2. Құқық бұзушылықтың негізгі құрамы
2.1. Құқық бұзушылықтың субъектісі
2.2. Құқық бұзушылықтың субъективтік жағы
2.3. Құқық бұзушылықтың обьектісі
2.4. Құқық бұзушылықтың объективтік жағы
3.Заңды жауапкершіліктің негізгі
3.1.Заңды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері және қағидалары
3.2. Заңды жауапкершіліктің түрлері
3.3.Құқық бұзушылықты алдын алу және болдыртпау жолдары
Кіріспе
1. Құқық бұзушылық мәні, сипаты
1.1. Құқық бұзушылықтың түсінігі, мәні, белгілері
1.2 Құқық бұзушылық түрлері
2. Құқық бұзушылықтың негізгі құрамы
2.1. Құқық бұзушылықтың субъектісі
2.2. Құқық бұзушылықтың субъективтік жағы
2.3. Құқық бұзушылықтың обьектісі
2.4. Құқық бұзушылықтың объективтік жағы
3.Заңды жауапкершіліктің негізгі
3.1.Заңды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері және қағидалары
3.2. Заңды жауапкершіліктің түрлері
3.3.Құқық бұзушылықты алдын алу және болдыртпау жолдары
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», - деген құндылықтарды жариялайды. Адам құқықтары мен бостандықтарын асқақтату, оларды ең жоғарғы құндылық деп мойындау демократияны дамытудың үлгісі болып табылады. Сондықтан жеке адамның құқықтық мәртебесі демократияның институттарымен тікелей байланысты.
Адам құқықтары қоғамдық қатынастармен тығыз байланыста болады. Қоғам әрқашан тәртпке негіздлген, арқа сүйеп қалыптасып тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, бұл құлдырайды, яғни келешегі болмайды.
Сондықтанда қоғам тәртіп орнаудың жолдарын қарастырған. Дегенмен де керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған. Құқық бұзушылық –қоғам өіріне тән дерт, адам баласы өмір сүрген ортада әрқашан орын алады. Бұл шартты құбылыс. Құқық бұзушылық заңды оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен сипатталады. Заң бұзушылық адамның мінез–құлқы арқылы байқалады бірақ қандай да болмасын іс әрекет, мінез-құлық, ойдың сана сезімі қанағаттанусыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп бақылаумен қалыптасады. Ақылы дұрыс адамның іс әрекетімен ойдың арқасында жүзеге асады. Демек заңды бұзушылық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет бұл құқық нормалардың іс қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормалардың ешқандай іс қимылсыз құқық бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге келтіріп қоғамның жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық нормаларының та- лаптарын орындау нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық қатынасқа кесірі тиеді, белгілі құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келетіні анық.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске ауысуына қолайлы жағдай, қамқорлық жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отырады.
Азамат өзінің жүктелген міндеттерін орындаса немесе құқықтармен бостандықтарын пайдалана алса мұндай іс әрекеттер азаматқа да, қоғамға да пайдасы тигізетіні анық. Азаматтар заңда белгіленген мүдделерін бұлжытпай орындаса қоғам заңдылықты орындап, тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтар мен бостандығын тиімді пайдалана алса, қоғамның жан-жақты дамуына, адамдардың тұрмыстық жағдайынын жақсаруына, халық мәдениетінің өсіп өркендеуіне тиісті жағдайлар туғызады.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек қателеспейміз.
Құқық – мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік аппа- раттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ереже- лерінің (нормалардың) жиынтығы. Құқық – ең алдымен құқықтық әдет – ғұрып (яғни тарихи қалыптасқан тәртіп жолы, заңдық нәтижесімен өзіне тартады), заңдар әдет – ғұрыптан шығып, ұлттық рухтың негізіне ұлттың сезіміне тереңдейді (сіңеді). Құқық күрделілеу реттеуші, себебі, онда тиым салудан басқа рұқсат беру және міндеттеу құқық жолдары пайдаланылады, соның негізінде қоғамдық қатынастарды әртүрлі деңгейде тәртіпке келтіруге мүмкіндік туады. Құқықтың пайда болуы – қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың қиындауының қайшылықтың артуының нәтижесі, алғашқы қауым- дық нормалардың оларды реттеуге мүмкіндіктері аз болды.
Құқық бұзушылық заңды оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігмен сипатталады. Заң бұзушылық адамның мінез –құлқы арқылы байқалады бірақ қандай да болмасын іс әрекет, мінез-құлық, ойыдың сана сезімі қанағаттанусыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп бақылаумен қалыптасады. Ақылы дұрыс адамның іс әрекетімен ойыдың арқасында жүзеге асады. Демек заңды бұзушылық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет бұл құқық нормалардың іс қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормалардың ешқандай іс қимылсыз құқық бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық қоғамның жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық нормаларының талаптарын орындау нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық қатынасқа кесірі тиеді, белгілі құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келетіні анық. Азамат өзінің жүктелген міндеттерін орындаса немесе құқықтармен бостандықтарын пайдалана алса мұндай іс әрекеттер азаматқа да, қоғамға да пайдасы тигізетіні анық. Азаматтар заңда белгіленген мүдделерін бұлжытпай орындаса қоғам заңдылықты орындап тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтар мен бостан- дығын тиімді пайдалана алса, қоғаның жан-жақты дамуына, адамдардың тұрмыстық жағдайынын жақсаруына, халық мәдениет- інің өсіп өпкендеуіне тиісті жағдайлар туғызады. Мемлекет аппараттарымен құқықтық заңдылыққа құқықтық тәртіпке нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке жәке заңды тұлғалардың іс әрекеттерін қатаң бақылайды. Құқық бұзушылықтың өзіндік пайда бағу даму және жойылуы заңдылығына белгілі қоғадық құрылыс көптеген жекеленген құқық бұзушылықты сондай-ақ олардың алдын алу болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», - деген құндылықтарды жариялайды. Адам құқықтары мен бостандықтарын асқақтату, оларды ең жоғарғы құндылық деп мойындау демократияны дамытудың үлгісі болып табылады. Сондықтан жеке адамның құқықтық мәртебесі демократияның институттарымен тікелей байланысты.
Адам құқықтары қоғамдық қатынастармен тығыз байланыста болады. Қоғам әрқашан тәртпке негіздлген, арқа сүйеп қалыптасып тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, бұл құлдырайды, яғни келешегі болмайды.
Сондықтанда қоғам тәртіп орнаудың жолдарын қарастырған. Дегенмен де керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған. Құқық бұзушылық –қоғам өіріне тән дерт, адам баласы өмір сүрген ортада әрқашан орын алады. Бұл шартты құбылыс. Құқық бұзушылық заңды оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен сипатталады. Заң бұзушылық адамның мінез–құлқы арқылы байқалады бірақ қандай да болмасын іс әрекет, мінез-құлық, ойдың сана сезімі қанағаттанусыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп бақылаумен қалыптасады. Ақылы дұрыс адамның іс әрекетімен ойдың арқасында жүзеге асады. Демек заңды бұзушылық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет бұл құқық нормалардың іс қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормалардың ешқандай іс қимылсыз құқық бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге келтіріп қоғамның жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық нормаларының та- лаптарын орындау нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық қатынасқа кесірі тиеді, белгілі құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келетіні анық.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске ауысуына қолайлы жағдай, қамқорлық жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отырады.
Азамат өзінің жүктелген міндеттерін орындаса немесе құқықтармен бостандықтарын пайдалана алса мұндай іс әрекеттер азаматқа да, қоғамға да пайдасы тигізетіні анық. Азаматтар заңда белгіленген мүдделерін бұлжытпай орындаса қоғам заңдылықты орындап, тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтар мен бостандығын тиімді пайдалана алса, қоғамның жан-жақты дамуына, адамдардың тұрмыстық жағдайынын жақсаруына, халық мәдениетінің өсіп өркендеуіне тиісті жағдайлар туғызады.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек қателеспейміз.
Құқық – мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік аппа- раттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ереже- лерінің (нормалардың) жиынтығы. Құқық – ең алдымен құқықтық әдет – ғұрып (яғни тарихи қалыптасқан тәртіп жолы, заңдық нәтижесімен өзіне тартады), заңдар әдет – ғұрыптан шығып, ұлттық рухтың негізіне ұлттың сезіміне тереңдейді (сіңеді). Құқық күрделілеу реттеуші, себебі, онда тиым салудан басқа рұқсат беру және міндеттеу құқық жолдары пайдаланылады, соның негізінде қоғамдық қатынастарды әртүрлі деңгейде тәртіпке келтіруге мүмкіндік туады. Құқықтың пайда болуы – қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың қиындауының қайшылықтың артуының нәтижесі, алғашқы қауым- дық нормалардың оларды реттеуге мүмкіндіктері аз болды.
Құқық бұзушылық заңды оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігмен сипатталады. Заң бұзушылық адамның мінез –құлқы арқылы байқалады бірақ қандай да болмасын іс әрекет, мінез-құлық, ойыдың сана сезімі қанағаттанусыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп бақылаумен қалыптасады. Ақылы дұрыс адамның іс әрекетімен ойыдың арқасында жүзеге асады. Демек заңды бұзушылық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет бұл құқық нормалардың іс қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормалардың ешқандай іс қимылсыз құқық бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық қоғамның жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық нормаларының талаптарын орындау нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық қатынасқа кесірі тиеді, белгілі құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келетіні анық. Азамат өзінің жүктелген міндеттерін орындаса немесе құқықтармен бостандықтарын пайдалана алса мұндай іс әрекеттер азаматқа да, қоғамға да пайдасы тигізетіні анық. Азаматтар заңда белгіленген мүдделерін бұлжытпай орындаса қоғам заңдылықты орындап тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтар мен бостан- дығын тиімді пайдалана алса, қоғаның жан-жақты дамуына, адамдардың тұрмыстық жағдайынын жақсаруына, халық мәдениет- інің өсіп өпкендеуіне тиісті жағдайлар туғызады. Мемлекет аппараттарымен құқықтық заңдылыққа құқықтық тәртіпке нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке жәке заңды тұлғалардың іс әрекеттерін қатаң бақылайды. Құқық бұзушылықтың өзіндік пайда бағу даму және жойылуы заңдылығына белгілі қоғадық құрылыс көптеген жекеленген құқық бұзушылықты сондай-ақ олардың алдын алу болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Теория государства и права. М., 1985. 25 - бет.
2. Жоламан Қ. Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы, 1999ж. – 320 б.
3. Петражицкий Л.И. Теория права и государства в связи с теорией нравственности. Спб, 1907. 1-том. 84 - бет.
4. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы Алматы «Жеті-Жарғы» 1998ж.
5. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. – Қарағанды: Болашақ – Баспа, 2002ж. - 320 б.
6. Өзбекұлы С., Копабаев О. Мемлекет және құқық теориясы, Алматы «Жеті-Жарғы», 2006ж.
7. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999. 4-бет.
8. Құдайбергенов У.Д. Теория государства и права. Алматы, 1999. 3-бет.
9. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведе-ния. Алматы, 1982.7-бет.
10. Гумпелович Л. Общее учение о государстве. 47-бет.
11. Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права. Курс лек-ций. М., 1997. 65 бет.
12. Булгакова Д. А. Мемлекет және құқық теориясы, А., 2003 ж.
13.Т.В.Кашанина. Происхождения государства и права. М.,1999. 215 - бет.
14.Теория государства и права. Л., 1987. 37- бет.
15.Пашуканис Е.Б. Общая теория права и марксизм. М., 1925. 15-бет.
16. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы.(Оқу құралы). – Алматы: Жеті жарғы, 1998ж. – 192 бет.
17. Стучка П.И. Революционная роль права и государства. М., 1923. 13-бет.
18. Вышинский А.Я. Вопросы теории государства и права. М., 1949. 84-бет.
19. Поляков А.В. Общая теория права. Спб., 2003. 786-бет.
20. А.А.Ушаков. О понятии исторического типа государства и права. Правоведение, 1983.
21. В.С.Петров. Сущность, содержание и форма государства. Л., 1971.
22. Л.С.Явич. Общая теория права. Л., 1976.
23. М.И.Байтин. Понятие права и современность. Вопросы теории государства и права. Вып.1. Саратов, 1998.
24. А.Н. Головистикова, Ю.А. Дмитриев. Проблемы теории государства и права. М., 2005.
25. С.С. Алексеев. Проблемы теории и права. Свердловск, 1973.
1. Теория государства и права. М., 1985. 25 - бет.
2. Жоламан Қ. Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы, 1999ж. – 320 б.
3. Петражицкий Л.И. Теория права и государства в связи с теорией нравственности. Спб, 1907. 1-том. 84 - бет.
4. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы Алматы «Жеті-Жарғы» 1998ж.
5. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. – Қарағанды: Болашақ – Баспа, 2002ж. - 320 б.
6. Өзбекұлы С., Копабаев О. Мемлекет және құқық теориясы, Алматы «Жеті-Жарғы», 2006ж.
7. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999. 4-бет.
8. Құдайбергенов У.Д. Теория государства и права. Алматы, 1999. 3-бет.
9. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведе-ния. Алматы, 1982.7-бет.
10. Гумпелович Л. Общее учение о государстве. 47-бет.
11. Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права. Курс лек-ций. М., 1997. 65 бет.
12. Булгакова Д. А. Мемлекет және құқық теориясы, А., 2003 ж.
13.Т.В.Кашанина. Происхождения государства и права. М.,1999. 215 - бет.
14.Теория государства и права. Л., 1987. 37- бет.
15.Пашуканис Е.Б. Общая теория права и марксизм. М., 1925. 15-бет.
16. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы.(Оқу құралы). – Алматы: Жеті жарғы, 1998ж. – 192 бет.
17. Стучка П.И. Революционная роль права и государства. М., 1923. 13-бет.
18. Вышинский А.Я. Вопросы теории государства и права. М., 1949. 84-бет.
19. Поляков А.В. Общая теория права. Спб., 2003. 786-бет.
20. А.А.Ушаков. О понятии исторического типа государства и права. Правоведение, 1983.
21. В.С.Петров. Сущность, содержание и форма государства. Л., 1971.
22. Л.С.Явич. Общая теория права. Л., 1976.
23. М.И.Байтин. Понятие права и современность. Вопросы теории государства и права. Вып.1. Саратов, 1998.
24. А.Н. Головистикова, Ю.А. Дмитриев. Проблемы теории государства и права. М., 2005.
25. С.С. Алексеев. Проблемы теории и права. Свердловск, 1973.
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы: Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары, - деген құндылықтарды жариялайды. Адам құқықтары мен
бостандықтарын асқақтату, оларды ең жоғарғы құндылық деп мойындау
демократияны дамытудың үлгісі болып табылады. Сондықтан жеке адамның
құқықтық мәртебесі демократияның институттарымен тікелей байланысты.
Адам құқықтары қоғамдық қатынастармен тығыз байланыста болады. Қоғам
әрқашан тәртпке негіздлген, арқа сүйеп қалыптасып тіршілік етеді. Қоғамда
тәртіп болмаса, бұл құлдырайды, яғни келешегі болмайды.
Сондықтанда қоғам тәртіп орнаудың жолдарын қарастырған. Дегенмен де
керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған. Құқық
бұзушылық –қоғам өіріне тән дерт, адам баласы өмір сүрген ортада әрқашан
орын алады. Бұл шартты құбылыс. Құқық бұзушылық заңды оның қағидаларын
құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді
жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен
сипатталады. Заң бұзушылық адамның мінез–құлқы арқылы байқалады бірақ
қандай да болмасын іс әрекет, мінез-құлық, ойдың сана сезімі қанағаттанусыз
жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп бақылаумен қалыптасады. Ақылы дұрыс
адамның іс әрекетімен ойдың арқасында жүзеге асады. Демек заңды бұзушылық
нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет бұл
құқық нормалардың іс қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық
нормалардың ешқандай іс қимылсыз құқық бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге келтіріп қоғамның
жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық нормаларының та- лаптарын
орындау нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық қатынасқа кесірі тиеді,
белгілі құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне
зиян келетіні анық.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-
жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске ауысуына қолайлы жағдай,
қамқорлық жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-
қатынастарын реттеп, басқарып отырады.
Азамат өзінің жүктелген міндеттерін орындаса немесе құқықтармен
бостандықтарын пайдалана алса мұндай іс әрекеттер азаматқа да, қоғамға да
пайдасы тигізетіні анық. Азаматтар заңда белгіленген мүдделерін бұлжытпай
орындаса қоғам заңдылықты орындап, тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтар
мен бостандығын тиімді пайдалана алса, қоғамның жан-жақты дамуына,
адамдардың тұрмыстық жағдайынын жақсаруына, халық мәдениетінің өсіп
өркендеуіне тиісті жағдайлар туғызады.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың
еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан
мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік
тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек қателеспейміз.
Құқық – мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік аппа-
раттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ереже-
лерінің (нормалардың) жиынтығы. Құқық – ең алдымен құқықтық әдет – ғұрып
(яғни тарихи қалыптасқан тәртіп жолы, заңдық нәтижесімен өзіне тартады),
заңдар әдет – ғұрыптан шығып, ұлттық рухтың негізіне ұлттың сезіміне
тереңдейді (сіңеді). Құқық күрделілеу реттеуші, себебі, онда тиым салудан
басқа рұқсат беру және міндеттеу құқық жолдары пайдаланылады, соның
негізінде қоғамдық қатынастарды әртүрлі деңгейде тәртіпке келтіруге
мүмкіндік туады. Құқықтың пайда болуы – қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың
қиындауының қайшылықтың артуының нәтижесі, алғашқы қауым- дық нормалардың
оларды реттеуге мүмкіндіктері аз болды.
Құқық бұзушылық заңды оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген
міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-
әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігмен сипатталады. Заң бұзушылық
адамның мінез –құлқы арқылы байқалады бірақ қандай да болмасын іс әрекет,
мінез-құлық, ойыдың сана сезімі қанағаттанусыз жасалмайды. Олар ойдың
елегінен өтіп бақылаумен қалыптасады. Ақылы дұрыс адамның іс әрекетімен
ойыдың арқасында жүзеге асады. Демек заңды бұзушылық нормаларға қарсы
әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет бұл құқық нормалардың іс
қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормалардың ешқандай
іс қимылсыз құқық бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық қоғамның жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық
нормаларының талаптарын орындау нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық
қатынасқа кесірі тиеді, белгілі құнды зат жоғалады, адамның өміріне,
денсаулығына, рухани сезіміне зиян келетіні анық. Азамат өзінің жүктелген
міндеттерін орындаса немесе құқықтармен бостандықтарын пайдалана алса
мұндай іс әрекеттер азаматқа да, қоғамға да пайдасы тигізетіні анық.
Азаматтар заңда белгіленген мүдделерін бұлжытпай орындаса қоғам заңдылықты
орындап тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтар мен бостан- дығын тиімді
пайдалана алса, қоғаның жан-жақты дамуына, адамдардың тұрмыстық жағдайынын
жақсаруына, халық мәдениет- інің өсіп өпкендеуіне тиісті жағдайлар
туғызады. Мемлекет аппараттарымен құқықтық заңдылыққа құқықтық тәртіпке
нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке жәке заңды тұлғалардың іс
әрекеттерін қатаң бақылайды. Құқық бұзушылықтың өзіндік пайда бағу даму
және жойылуы заңдылығына белгілі қоғадық құрылыс көптеген жекеленген құқық
бұзушылықты сондай-ақ олардың алдын алу болып табылады.
Сондықтан әр мемлекет аппараттарымен құқықтық заңдылыққа құқықтық
тәртіпке нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке және заңды
тұлғалардың іс әрекеттерін қатаң бақылайды. Құқық бұзушылықтың өзіндік
даму және жойылуы заңдылығына белгілі қоғамдық құрылыс көптеген жекеленген
құқық бұзушылықты сондай-ақ олардың алдын алу болып табылады.
1. Құқық бұзушылық мәні, сипаты
1.1. Құқық бұзушылықтың түсінігі, мәні, белгілері
Құқық бұзушылық – биологиялық, физиологиялық, технологиялық
ерекшелігіне сай адамның іс әрекетінің көрінісі болып табылады. Құқық бұзу-
шылықтың тарихы тамырын тереңнен таратады. Саяси құқықтық ілімдер тарихының
ғылыми жетістіктерінің нәтижелеріне мұхият зер салып қарасақ құқық
бұзушылық мемлекет пен құқық пайда болған сәттен бастап бірге қалыптасты.
Құқық бұзушылық –қоғам өміріне тән дерт, адам баласы өмір сүрген ортада
әрқашан орын алады. Бұл шартты құбылыс. Құқық бұзушылық заңды оның
қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салын- ған
әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе
әрекетсіздігімен сипатталады. Заң бұзушылық адамның мінез–құлқы арқылы
байқалады бірақ қандай да болмасын іс әрекет, мінез-құлық, ойдың сана
сезімі қанағаттанусыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп бақылаумен
қалыптасады. Ақылы дұрыс адамның іс әрекетімен ойдың арқасында жүзеге
асады. Демек заңды бұзушылық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік
болып табылады. Әрекет бұл құқық нормалардың іс қимыл жасай отырып жүзеге
асуы, ал әрекетсіздік құқық нормалардың ешқандай іс қимылсыз құқық
бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге келтіріп қоғамның
жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық нормаларының талаптарын орындау
нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық қатынасқа кесірі тиеді, белгілі құнды
зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келетіні
анық.
Себебі құқықтың пайда болуы мен оның нормаларын бұзу тиым салынған
әрекеттерді жасау сияқты құқық бұзышылықтар пайда болды. Міне сол кезеңнен
бастап құқық бұзушылықтың қоғамның бөлігі ретінде осы күнге дейін жойылған
жоқ. Сондықтанда құқық бұзушылықты жан-жақты зерттеу оның алдын алу
мәселелерінің бірі болып қалыптасты. Мемлекеттің қоғамның толыққанды
дәрежеде өмір сүруі қалыптасқан қоғамдық қатынастың тұрақтылығы және
адамдардың көңіл-күйімен отбасындағы тыныштығының барлық құқық бұзушылық
деңгейімен онымен күресудің нәтижесімен байланысты болып табылады. Құқық
бұзушылықпен күресуде нақты нәтиже жоқ мемлекетте халықтың сенімсіздігін,
наразылығын туғызады. Атап айтсақ құқық бұзушылық дегеніміз құқыққа қарсы
бағытталған кінәлі және өзінің сипаттымен қоғамға зияны және қауіпті
зардаптар туғызуын, арнайы жасқа толған азаматтың әрекеті немесе
әрекетсіздігі. Құқық бұзушылықтың белгілеріне тоқталатын болсақ төмендегі
сипаттар қалыптасқан:
✓ Әрекет немесе әрекетсіздік
✓ Құқыққа қарсылық
✓ Субьектінің арнайы жасқа толуы
✓ Кінә
Құқық бұзушылықтың өзі екіге бөлінеді:
1.Теріс қылық
2.Қылмыс
Теріс қылық дегеніміз құқыққа қарсы бағытталған қоғамға зардап туғы-
затын әрекет немесе әрекетсіздік. Теріс қылықта қоғамдық қатынастарда
өзіндік көптеген зияны мен зардабын тигізеді. Теріс қылықтың өзі мынадай
түрге бөлінеді.
1.Тәртіптік теріс қылықтар мекемелермен кәсіп орындарда басқа да заңды
тұлғалармен еңбектік құқық қатынастарда тұрған субьектілердің еңбек
кодексін немесе ішкі ереже талаптарын бұзу болып табылады. Мысалы: жұмысқа
қызыметке үнемі кешігіп келу, жұмыс уақыты кезінде жұмыстан тыс затпен
айналысу, және тағы басқа әрекеттер тәртіптік теріс қылықтар жасаған
субьектіге жұмыс орнының әкімшілігі тарапынан ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс,
жұмыстан босату сол сияқты шаралар қолданылады.
2.Азаматтық құқықтық теріс қылықтар жеке және заңды тұлғалардың
келісінен туындайтын міндеттемелерді орындамау және адам денсаулығы мен
бостандығына үлкен зиян келтіру әрекеттер жиынтығы.
3.Әкімшілік-құқықтық теріс қылықтардың анықтамасы Қазақстан Рес-
публикасының әкімшілік-құқық бұзушылық кодексінің 28 бабында мына мағынада
айқындалған жеке адамның осы кодекс бойынша әкімшілік-жауаптылық көзделген
құқыққа қарсы әрекет немесес әрекетсіздігі, немесе заңды тұлғанаң құқыққа
қарсы кінәлі іс әрекеті немесе әрекетсіздігі әкімшілік құқық бұзушылық
болып табылады. Құқық бұзушылықтың екінші түріне қылмыс жатады. Қылмыстың
анықтамасы Қазақстан Республикасының 9 бабында мына мағынада білдіріледі
осы кодексте жазалау қатерімен тиым салынған айыпты қоғамды қауіпті іс
әрекет қылмыс деп танылады.
1.2 Құқық бұзушылық түрлері
Құқық бұзушылық құқыққа оның талаптарына қарсы анықталған мінез-құлық
әрбір құқық бұзушылық нақты құқық бұзушылық болып табылады. Оны нақты бір
адам бір жерде, бір мезгілде жасайды. Ол құқық нор- маларының қағидасына
қайшы келеді және оның белгілі түрлері болады. Сонымен бірге жекеленген
құқық бұзушылыққа түрлері кездеседі. Яғни құқық бұзушылық түріне қарай
екіге бөлінеді:
1. Құқық бұзушылық – қоғамға зиянды әрекеттің объективті нысанындағы
бейнесі сыртқы көрінісі болып табылады. Бұл қоғамға зиянды қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздік заңда құқыққа қайшы сиатта ресми түрде бекітілуі қажет.
2. Құқық бұзушылық – объективтік процесс болып табылады объективті
дегеніміз кез келген құқық бұзушылық құқықты қорғайтын әлеуметті
игіліктегі: жалпы мүдде, қоғамдық тәртіпке қауіп төндіреді. Дәл осы
мағынада құқық қоғамға қауіптілік және зиянды мағынада ие болады.
Формальді – логикалық жағынан бұл былай бейнеленуі мүмкін. Қоғамға
зиянның бәріде құқыққа да қайшы болып табылады. Шындығына келгенде бұл
тұжырымдамада екі терістік байқалады:
1. Заңда құқыққа қайшы деп саналағандардың бәріде зиянды немесе
қоғамға қауіпті
2. Қоғамға қауіпті әрекеттің барлығыда құқықтық нормаларға қайшы деп
тиым салынбаған.
Құқық бұзушылық жүріс тұрыс ережелері, қоғамдық қауіпсіздік басты
ерекшелік болып табылады.
Құқық нормаларының негізгі функциялары қоғамдық қатынастарды реттеу
және құқық бұзушылықтан сол қатынастарды тиімді қорғау болып табылады.
Құқықтық нормаларды реттеу функцияларына байланысты топтастырып қарағанда
арнайы бір қоғамдық қатынастарды реттейді. Кейбір құқықтық нормалар
мүліктік қатынастарды реттесе, басқалары экологиялық, қаржы, отбасы,
әкімшілік, банк, сайлау, инвестиция, жер сияқты қатынастарды
реттейді.Осыған байланысты құқықтық нормалар реттеу пәніне байланысты
конституциялық – құқықтық және т.б. болып жіктеледі. Ал, құқықтық нормалар
өздерінің іс жүзіне асырылуына байланысты мынандай түрлерге бөлінеді:
1.Міндеттейтін (диспозицияда көрсетілген)
2.Тыйым салатын (бұл да диспозицияда көрсетілген)
3.Құқық беретін (көрсетілді)
Алдымен барлық құқық бұзушылықтың мәні қоғамдық құрылыстың, қоғамдық
қатынастың жүйесіне келетін қауіпті зияндылығы. Яғни, тек бір ғана
әрекеттің қоғамға қауіптілігі мен айтарлықтай зиян келтіретін адам
әрекетінің белгілі бір түрі ескеріледі
Ал, жекеленген әрекет немесе әрекетсіздік қоғамдық өмірдің бекітілген
тәртібін, олар қоғамда кең таралған жағыдайда ғана қоғамдық тәртіптің
қалпына айналады. Тиісінше жекеленген әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға
қауіпті деп бағалы түрде саналады. Ол және өзі зиян келтіретіндіктен емес,
өзі әрекетсіздік зардаптарының болуы айқындалады. Олар өз жиынтығында
қоғамның өз өмір сүру жиынтығында айқындалып, қалыпты қоғамдық қалыптасуына
ықпалын жасайды.
Қылмыс құқық бұзушылықтың жеке бір көрінісі болып табылады. Осыған орай
қылмысты азаматтық–құқылық, әкімшілік және тәртіптік құқық бұзушылықтан
және бейморальдық жат қылмыстардан ажырата білудің маңызы ерекше. Қылмыс
пен басқа да құқық бұзушылықтың өзара басты айырмашылығы қайшылықтың мәніне
байланысты. Қылмыс әр уақытта да қылмыстық заңға қайшы болып келеді. Басқа
құқық бұзушылық құқық саласының басқа нормаларына, заңдар мен нормативті
актілерге қайшы. Істелген қылмыстың зардабы болып мемлекеттің ең ауыр
күштеу шарасы – қылмыстық жаза және содан туындайтын сотталғандық атақ
болып табылады. Басқа құқық бұзушылықта мұндай жазалау шаралары жоқ, ал
қолданылған ықпал ету шаралары сотталған деген атақ әкелмейді.
Кейбір қылмыстар басқа құқық бұзушылықта орын алмайтын қоғамдық
қатынастарға (адамның өмірі, мемлекеттің қауіпсіздігі) қол сұғады.
Қылмысты қол сұғушылықтың объектісі бойынша айқындалатын қоғамға
қауіптіліктің сипаты мұндай іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік
береді. Мұндай жағдайда қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратудың еш
қиындығы жоқ. Кейбір реттерде құқық бұзушылықта да, қылмыста да бір
объектіге қол сұғу мүмкін. Мысалы, көлік құралдарын жүргізуші адамдардың
көлік құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзу үшін
қылмыстық және әкімшілік жауаптылық белгіленген.
Мұндай аралас құқық бұзушылықта қоғамға қауіптіліктің дәрежесін дұрыс
анықтаудың маңызы ерекше. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің негізгі
көрсеткіші келтірілген зиян мөлшері болып табылады. Егер көлік құралдарын
жүргізуші адамдардың көлік құралдарының жүріс қауіптілігі мен пайдалану
ережелерін бұзуы, осының салдарынан жәбірленушінің денесі орта немесе одан
жоғары дәрежеде жарақатталса немесе едәуір материалдық нұқсан келтірілсе іс-
әрекет қылмыс қатарына, ал көрсетілгеннен гөрі аз зиян келтірсе, әкімшілік
тәртіппен жазалатын құқық бұзушылыққа жатады. Сонымен, келтірілген зиян
мөлшері қылмысты басқадай құқық бұзушылықтан ажыратуға мүмкіндік беретін
бірден–бір белгі болып табылады. Лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметшінің лауазымды адамның өкілеттігін өз бетінше
пайдаланып, заң қорғайтын мүдделерге елеулі зиян келтіретін қасақана
әрекеті қылмыс (309-бап), ал елеулі зиян келтірмеген басқа әрекеттер
тәртіптік теріс қылық болып табылады.
Өзінің нақты құқығын немесе басқа адам таласа алатын жорамалды
құқынын, белгіленген тәртіптен тыс өз бетінше жүзеге асыру, бұл азаматтың
құқығының елеуі түрде бұзылуына әкеп соқтырса, қылмыс ретінде сарала нады.
Ал елеуі түрде құқық бұзушылық жоқ болса, мұндай әрекет әкімшілік жолмен
жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады,
Қылмыс пен басқа құқық бұзушылықты бір–бірінен қоғамға қауіптілік
дәрежесінің көрсеткіші арқылы ажыратуға да болады. Мысалы: соғыс уақытында
өз бетімен кетіп қалу – қылмыс, ал бейбіт уақытта істеген осы әрекет
тәртіптік теріс қылық болып табылады. Іс-әрекетті қылмыс немесе басқа құқық
бұзушылық қатарына жатқызуға негіз болатын қоғамға қауіптіліктің дәрежесі
қылмысты субъективтік белгілерге жататын кінәнің нысандарын, ниет пен
мақсатты дұрыс анықтауға да байланысты. Мысалы: денені жеңіл түрде қасақана
жарақаттау қылмыс, ал абайсызда денені жеңіл түрде жарақаттау қылмысқа
жатпайтын іс–теріс қылық, мұндай ретте келтірілген зиянды өтеу азаматтық
құқық тәртібімен реттеледі. Егер лауазымды адам пайдақорлық немесе басқа
бір зұлымдық ниетпен құжаттарға жалғандық жасаса – қылмыс, ал ондай ниет
болмаса, ол қылмыс болмайтын құқық бұзушылықтың түрі болып табылады.
Құқықтың қайнар көздеріне тоқтала кетсек, заң нормалары бекітілетін
арнайы мемлекеттік құжаттар жатады. Мысалға, заң президенттің қаулысы,
үкіметтің қаулысы, жергілікті өзін-өзі басқаратын органдардың шешімі.
Көрсетілген актыларда белгілі мемлекет органдарынан шыққан тәртіптілікті
сақтау ережесі кіреді. Бұл ережелер құқықтық нормаларға бекіп, жалпыға
бірдей маңыздылыққа ие болады.
Сондықтанда құқық бұзушылықтық мемлекеттік ұйымдасқан қызметін қажет
етеді. Соның бір айғағы ҚР Президентінің жарлығымен Президент жанында
елдегі адам құқығы мен бостандығын сақтауға бақылау жасайтын, өкілеттік
қызмет жөніндегі комисссияның құрылуы. Қоғамның өтпелі кезеңінде еліміздегі
адам құқықтары жөніндегі заңдар қызметін үйлестіріп, олардың осал тұстарын
ретке келтіріп, қалпына келтіруде қазақстандықтар комиссияға зор үміт
артады. Қазіргі уақытта адамдар өздерінің бұзылған құқықтарын қорғау үшін
құқық қорғау орындарына, сотқа, Адам құқығы жөніндегі комиссияға
шағымданатын болды. Бұл біздің қоғамның құқықтық мемлекет құруға бет
бұрғандығымызды көрсетеді.
Әкімшілік, азаматтық немесе тәртіптік құқық бұзушылықтар қылмыс сияқты
қоғамға қауіптілік сипатымен айқындалмайды.
Әкімшілік және азаматтық құқық бұзушылықтар үшін белгіленген жауаптылық
түрлері қылмыс істегені үшін белгіленетін жауаптылықтан едәуір жеңіл болып
табылады.
Әкімшілік және азаматтық құқық бұзушылықтар үшін айыппұл немесе
материалдық жауапкершілік белгіленсе, тәртіптік құқық бұзушылықтар үшін
ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс белгіленуі мүмкін. Оны соттан бөлек жұмыс
беруші де жүзеге асыра алады.
Жалпы, құқық бұзушылықпен күресуде нақты нәтиже жоқ мемлекетте халықтың
сенімсіздігін, наразылығын туғызады. Атап айтсақ құқық бұзушылық дегеніміз
құқыққа қарсы бағытталған кінәлі және өзінің сипаттымен қоғамға зияны және
қауіпті зардаптар туғызуын, арнайы жасқа толған азаматтың әрекеті немесе
әрекетсіздігі.
Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы, оның қашанда адам қоғамының
құндылығы екені айқын. Құқық бұзушылықтың түрлеріне тоқта- латын болсақ, 2
түрге бөлінеді:
1.Теріс қылық .
2.қылмыс.
Теріс қылық дегеніміз-құқыққа қарсы бағытталған, қоғамға зиянды
зардаптар туғызатын әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.Теріс
қылықтар қоғамдық қатынастарға зияндық әсерін тигізеді, бірақ қауіпті болып
табылмайды. Теріс қылықтардың өзі төмендегідей топтарға бөлінеді:
1.Тәртіптік теріс қылықтар – мемлекетпен кәсіпорындарда, басқа заңды
тұлғалар мен құқықтық қатынастарға тұрғын субьектілері мен ішкі тараптарын
қамтамасыз ету.
2.Азаматтық теріс қылықтар–заңды тұлғалардың жасаған келісім шарт
негізінен туындайтын міндеттемелерді орындау сондай-ақ адам өмірімен
денсаулығын және өмірі мен бостандығы қаралады.
3.Әкімшілік теріс қылықтар–бір сөзбен айтқанда ұсақ құқық бұзушылық.
Яғни мемлкеттік басқару саласындағы қоғамды қатынастарға зиян келтіретін
әкімшілік, қаржылық нормаларымен реттелеттін әлуметтік қауіпті іс-әрекет.
Азаматтық құқық бұзушылықтың қылмыстық әрекеттерден айырмашылығы
олардың заңда тізімі берілмеген. Яғни, азаматтық құқық бұзушылыққа тән
ерекшеліктер мүліктік және мүліктік емес санкциялармен тиым салыну болып
табылады. Мұнда және бұзылған құқықтың қалпына келтірілуі көзге түседі:
заңға қайшы келетін мәмлені өзгерту, бұзылған құқықты қалпына келтіруші
санкциялар азаматтық құқық бұзушылықтың келтірілген зиянның салдарын
бағалау және тағы басқаларын жатқызамыз.
Құқық қорғайтын нормалар құқық бұзушылыққа барған субъектілерге
мемлекет атынан шара күш қолдану арқылы қол сұғылған, бұзылған құқықтарды,
орнына келтіреді. Реттейтін нормаларды қорғау функциясын атқарады. Құқық
қорғайтын нормалар негізінде әкімшілік, қылмыстық кодекстің ерекше
бөлімдерінің баптарында нақтылы мағынада бекітілген.
Құқық бұзушылықтың себептері төңірегіне ежелден осы күнге дейін сан
түрлі пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды тұжырымдасақ адамдардың құқықтық
нормаларының бұзылуы, ең алдымен әлуметтік және биологиялық жағдайлар
әсер ететіні байқалады. Мұндағы әлуметтік жағдай деп отырғанымыз – отбасы
мектеп қызмет істейтін ұжым, жалпы қоғам өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр
адамға әр түрлі ықпалын тигізеді. Биологиялық жағдайлар бір отбасында
тәрбиеленіп өскен балалардың ой-өрісі сапалы әр түрлі болатындығы белгілі.
Біреуі мейірімді, біреуі салмақты тағы басқалары биологиялық көзқарас болып
табылады.
2. Құқық бұзушылықтың негізгі құрамы
1. Құқық бұзушылықтың субъектісі
Құқық бұзушылық құрамы болмай құқық бұзушылық болды деп есептелмейді,
мәселен қылмыс болды деп санау үшін құқық бұзушылықтың құрамын анықтап алу
керек. Егер құқықпен тиым салынбаса құқық бұзушылық болмас еді. Адамның
өзінің тұлғалық құқықтарын қолданбауы, оның жеке қалауына байланысы
болмағандықтан құқық бұзушылыққа жатпайды. Керісінше адамның қоғамға
мемлекет және азаматтың мүддесіне залал келтіре отырып, құқықтары мен
бостандықтарын пайдаланбауы, құқыққа қайшы әреккет деп саналады. Сонымен
қатар құқық бұзушылықпен қатар мемлекет және құқық теориясында құқық құрамы
деген ұғым қалыптасқан. Құқық бұзушылық жалпы ұғым ретінде танылса құқық
бұзушылық құрамы жеке дара ұғым ретінде танылуы жайдан жай емес, үлкен бір
қоғамдық қатынастардың шеңберлі бөлігі болып табылады
Құқық бұзушылық құрамы дегеніміз – нақты құқық бұзушылықты және оның
қоғамға зияндылығы мен қауіптілігі заңмен айқындалған арнайы нышандардың
жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар құқық құрамы болмаса құқық болды
деп есептелмейді. Құқық құрамын анықтау үшін алдымен бұзылған құқықтың
қандай типте екенін анықтау керек. Құқық бұзушылық төрт элементтен,
нышаннан тұрады. Олар: обьект, субьекті, обьективтік жағы, субьективті
жағы. Бұл жоғарыдағылардың біреуі болмаса құқық бұзушылықтың құрамы жоқ деп
саналады.
Құқық бұзушылықтың субъекті деп жауапқа тартуға қабілеттілігі бар,
құқық бұзушылық жасаған сәтте заң білген арнайы жасқа толған адамды айтады.
Құқық бұзушылықтың субъектілері болып заңды тұлғада табылады. Мысалы: газет
жеке адамның, ар-намысы жеке адамның ар намысын қорлайтын мақала басқаны
үшін жауапқа тартылады. Субьект жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Жалпы субьектіге тоқталатын болсақ – барлық адамдардың жасаған құқық
бұзушылығы үшін жауапқа тартылады. Мысалы, кісі өлтірудің субьектісі жалпы
субьектіге жатады. Адамды кімде болса өлтірсе: жас, кәрі, әйел. Бұл жерде
мамандық жынысы, жас шамасы әсерін тигізбейді.
Арнайы субьекті заң белгілеген ереже бойынша құқық бұзушылық жасаған
адам арнайы қосымша нысандарға ие болады. Мысалы, әскери қызмеркерлердің
субьектісі болып, әскери қызметшілер табылады, мемлекеттік қызмет
мүдделігіне қарсы қылмыстарды арнаулы субьекті болып арнаулы тұлға
танылады. Құқық бұзушылықтың субьектісі болу үшін, яғни, жасаған теріс
қылығы және қылмысы үшін құқықтық жауапқа тартылуға арнайы шарттар қажет.
Ол құқықтық субьектілерге тоқталатын болсақ:
1. Субьект заң белгілеген жасқа толуы, ол 16 жас ал кейбір қылмыстар
(ұрлық, кісі өлтіру, адамды ұрлау, тонау, зорлау және т.б.) үшін 14 жас
болып белгіленген.
2. Құқық бұзушылық жасаған сәтте субьектінің өзінің құқыққа қарсы
бағытталған әрекеттеріне жауап береді. Егер адам құқық бұзушылық жасаған
уақытта есі дұрыс емес, немесе психикалық ауруға шалдықса (шизофриния,
эпилипсия) жағдайында болса адам жауапқа тартылмайды, оған мәжбүрлі түрде
медициналық емдеу қолданылады.
Құқық бұзушылықтың субъектісінің кінәлі әрекеті арқылы жүзеге асады.
Субъектіні кінәлі деп тану үшін заңды бұзған адамның ақыл есінің дұрыстығын
анықтайды. Есі дұрыс емес немесе әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам
құқық нормаларының талаптарын қалай бұзса да, жауапқа тартылмайды, себебі
ол өз әрекетінің мәнін түсінбейді одан басқа зиян келетінін болжай алмайды.
Яғни ол зиян адамдардың құқықтары мен бостандығы материалдық және моральдық
мүдделер болып табылады. Кінәлі болу үшін есі дұрыс және әрекет
қабілеттілігі шектелмеген болуы шарт. Әрекет қабілеттік деген адамның өз
еркімен саналы түрде іс әрекет жасап, ол үшін құқыққа қайшы әрекетіне
қатысты психикалық қарым қатынасы.
Субъектінің кінәсінің деңгейі оның іс әрекетінің әлеуметтік зиянды
нәтжесін алдын ала болжағандығы және қасақаналық немесе абайсыздық нысанда
бейнеленеді. Сондай-ақ әрбір ақыл есі дұрыс кәмелеттік жасқа толған, өз
ісіне жауап бере алатын кез келген тұлға құқық бұзушылықтың субъектісі
болып танылады. Ақыл-есі дұрыс емес психикалық ауытқуға түскен құқық
бұзушылықтар үшін оны психикалық емдеу орталығына жіберіп, құқық бұзғаны
үшін елеулі зардаптар әкелсе оның ата-анасы, қамқоршысы, асырап алушысы
жауап беруге міндетті болып табылады. Яғни бұл заң тараптарынан
айқындалған.
2. Құқық бұзушылықтың субъективтік жағы
Құқық бұзушылықтың құрамының бір тарабы болып құқық бұзушылықтың
субъективтік жағы қарастырылады.
Құқық бұзушылықтың субъективтік жағы деп субъектінің жасаған іс-
әрекетіне деген психикалық қатынасын айтады. Құқық бұзушылықтың
субъективтік жағын адамның құқық бұзушылықты жасауға жол берген әлеуметтік-
психологиялық механизімін сипаттайтын элементтерді құрайды. Субъективтік
жағынан алып қарағанда барлық құқық бұзушылық алдымен кінәнің болуына
байланысты. Бұл тұрғыдан қарағанда құқық бұзушылық құқық бұзушының еркін
және санасы арқылы жол берілетіні кінәлі әрекет болып табылады. Сондай-ақ
субъективтік жақ негізінде кінә, себеп және мақсат сияқты ұғымдарды
қамтиды. Бұл нышандар құқық бұзушылық жасаған субектілердің ішкі сезімін
оның психикасындағы процесстерді кеңінен қамтиды. Олардың барлығын толық
анықтау арқылы адам жасаған құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігімен
айқындалады, жаза мөлшеріне әсер етеді. Субъекивтік жақта кінәнің болмауы
мүмкін емес.
Кінә деп–субъектінің істеген құқық бұзушылығына және оның зиянды
зардаптарына қасақана немесе абайсыз формасындағы психикалық қатынасты
айтады. Кінә екі мағына кезеңімен қамтылады.
Біріншісі, интелектуалдық кезең кінәлінің іс әрекетіне қоғамға қауіпті
екеніне оның қоғамға қауіпті немесе зиянды келтіргендігін ұғынуы немесе
ондай зардаптардың болуын көре білуі.
Екіншісі, ерік кезеңі кінәлінің қоғамдық қауіпті немесе зиянды
зардаптар болуын біледі, немесе оған немқұрайлылықпен, менмендікпен я
болмаса парықсызбен қарауы.
Кінә қасақана және абайсыз болып екіге бөлінеді.
Қасақана жасалған құқық бұзушылық деп субъектінің өзінің іс әрекетінің
қоғамға қауіпті, зиянды екенін біле отыра оған залалды зардап келетінін
сезіне отыра немесе оған саналы түрде жол берсе не оларға немқұрайлықпен
қарайтынын айтады. Қасақаналықтың өзі екіге бөлінеді.
1. Тікелей
2. Жанама
Тікелей ниетте субъект өзінің іс әрекетінің қоғамға қауіпті екенін біле
тұра оның зиянды зардаптары болатынын, туындауын тілеп істейді. Мысалы:
адамды қасақана өлтіргенде оған зиянды залал келетінін біле тұра сол
адамның өлуін тілей бағыттап істейді.
Жанама ниетте субъект өзінің іс әрекетінің қоғамға қауіпті зиян екенін
білсе де бірақ зардаптың болуын тілесе де оған саналы түрде жол беріледі,
яғни немқұрайлылықпен, менмендікпен қарайды. Мысалы: дәрігер 4 ай болған
жүкті әйелге заңсыз аборт жасайды. Соның нәтижесінде әйел қаза табады. Яғни
бұл жерде зардаптың болатынын біле тұра, заңсыз әрекеттің қауіпті екенін
сезініп оның болашағына зиян келетінін біліп саналы түрде жол береді.
Ниеттің қалыптасуы уақытына байланысты ойлаған ниет және кеннеттен
пайда болған ниет болып бөлінеді. Күні бұрын ойлаған ниет құқық бұзушылық
жасаған адамға саналы түрде пайда болған ниет. Мысалы: субъект адамды
өлтіру үшін күні бұрын дайындалып оқталып, қаруланып жоспарын жасайды, сәті
түскенде қылмысын жүзеге асырады.
Кенеттен пайда болған ниет арқылы жасаған құқық бұзушылықта субъект
өзінің құқық бұзушылыққа бару ниетін аяқ астынан жүзеге асырады. Бұған
айтпасада түсінікті мысал.
Сонымен қатар теорияда ниет айқын және айқын емес болып бөлінеді. Айқын
ниеттегі субъект өзінің іс әрекетінің қоғамға қауіпті зиянды екенін біле
тұра, нақты зардаптың болуына өзінің әрекетін бағыттайды.
Айқын емес ниеті субъект қоғамға қауіпті зардаптардың болатынын біле
тұрсада өзінің ойында қандай нәтижеде болатынын елестете алмайды. Мысалы
екі құрылысшы ерегесіп барып төменде кетіп бара жатқанға кірпіш тастайды,
субъект оның зақым келгенін ниеті айқын емес. Кінәнің екінші түрі
абайсыздық. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі абайсыздықтың 2
түрін айқындайды. Атап айтқанда 21-бапта менмендікпен немесе
немқұрайлылықпен жасалған әрекет абайсыз жасалған қылмыс деп танылады. Егер
адам өз іс әрекетінің қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе
бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздегісіз болғызбау мүмкіндігіне сенсе
қылмыс менмендікпен жасалған деп танылады. Егер адам қажетті ұқыптылықпен
сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс және біле алатынын
қоғамдық зардаптың болуын болжап білмесе құқық бұзушылық немқұрайлылықпен
жасалған деп танылады. Менмендікпен жасалған әрекетке мынадай мысал
келтіруге болады. Жүргізуші көлігін айдап келе жатып адам көліктің астына
түсіп қаза табады. Ол өзінің жақсы тәжірибеде қолдансада абайсыз
немқұрайлылықпен құқық бұзушылықтың нәтижесіне әкеліп соғады.
Сонымен құқық бұзушылықтың субъективтік жағы дегеніміз субектінің
жасаған іс әрекеттеріне деген психикалық қатынасын айтады.
3. Құқық бұзушылықтың обьектісі
Обьект дегеніміз – құқық бұзушылық қол сұққан қоғамдық қатынастардың
жиынтығы және оның нәтижесінде зиян зардаптардың пайда болуын айтады.
Жалпы қоғамдық қатынастар кең ауқымды және қоғамның барлық салаларына
қатынасы болғандықтан көптеген мүдделерін қамтиды. Мүдде бар жерде
қатынастарда пайда болады. Құқық нормаларының негізгі функциялары қоғамдық
қатынастарды реттеу және құқық бұзушылықтан сол қатынастарды тиімді қорғау
болып табылады. Құқықтық нормаларды реттеу функцияларына байланысты
топтастырып қарағанда арнайы бір қоғамдық қатынастарды реттейді. Кейбір
құқықтық нормалар мүліктік қатынастарды реттесе, басқалары экологиялық,
қаржы, отбасы, әкімшілік, банк, сайлау, инвестиция, жер сияқты қатынастарды
реттейді. Осыған байланысты құқықтық нормалар реттеу пәніне байланысты
конституциялық – құқықтық және т.б. болып жіктеледі. Сондықтанда құқық
бұзушылық мүделерге қол сұғады, қауіп қатер, зиянды зардаптар тудырады.
Құқық бұзушылықтың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі
болып табылады. Бұл белгілі құқық бұзушылықтың мәнін білдірумен бірге не
себепті осы немесе басқадай іс-әрекеттер құқық бұзушылық болып табылатынын
түсіндіреді. Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттердің
қоғамдық қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік – құқық бұзушылықтың объективтік белгісі. Ол
заң шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бірқалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезеңде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының құқық бұзушылық қатарына жататыны туралы шешім
қабылдау болып табылады.
Обьект қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде дамудың, адамзат
өркениетін қалыптастырған құндылықтар мен мүдделерден қалыптасады. Құқық
бұзушылықтың обьектісі үш түрге бөлінеді:
1. Жалпы обьекті.
2.Топтық обьекті.
3.Тікелей обьекті.
Жалпы жеке-жеке тоқталатын болсақ жалпы обьект дегеніміз – социум
өмір сүретін, тіршілік ететін қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығы. Оған
адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, мүдделері, халық
денсаулығы, санитарлық – эпидимологиялық салауаттығы, қоршаған орта қоғмдық
имандылық меншік, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік билікті жүзеге асырудың
белгіленген тәртібі ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен
мүдделердің жиынтығы болып табылады.
Топтық обьекті–біртекті, біркелкі бір–бірімен тығыз байланысты
қоғамдық қатынастардың топтасқан жиынтығы болып табылады.Топтық обьект
құқық бұзушылықты қоғамға қауіптілігіне және сұғылған қатынастарына қарай
жинақтауға мүмкіндіктер туғызады. Мысалы: қылмыстық және әкімшілік
кодекстерінің ерекше бөлімдері жасалған қылмыс пен әкімшілік теріс
қылмыстардың топтамасы обьектілерге байланысты жүктелген.
Тікелей обьект – нақтылы құқық бұзушылық қол сұққан, бұзған қоғамдық
қатынастарға жеке дара мүдделер. Кейбір жағдайларда құқық бұзушылық
жасалғанда заттарға әсер етеді. Мысалы: ұрлық жасағанда меншікке қол
сұғады, меншік иесінің иемдену, пайдалану, билеу құқығындағы заттар басқа
адамның пайдалануына өтеді. Бұл жерде қылмыскер ұрлаған мүлік, зат объект
емес, қылмыстың заты болып саналады. Объект әрқашан құқық бұзушылықтан
зардап шегеді, ал қылмыстың заты өз қалпында қалуы мүмкін. Құқық
бұзушылықтың заты объектінің материалдық көрінісі болып табылады. Құқық
бұзушылықтың заты объектінің материалдық көрінісі болып табылады. Құқық
бұзушылыққа барған субьект заң қорғайтын қоғамдық қатынасты бұзады, қол
сұғады, қоғамға елеулі зиянын тигізеді. Жасалған кейбір қылмыстарды
қылмыстың заты жоққа тән. Мысалы: әйел зорлау, бұзақылық және тағы
басқалары жатады.
4. Құқық бұзушылықтың объективтік жағы
Құқық бұзушылықтың объективтік жағының элементіне әрекет немесе
әрекетсіздігін зиянның арасындағы себептік байланыс және келтірілген залал
жатады. Заң теориясында себепті байланыс дегеніміз келтірілген зиянның
басты және тікелей себебі құқыққа қайшы әрекет-әрекетсіздік болып
табылатын зиянды нәтиже арасындағы объективтік байланыс болып табылады.
Мұнда зиян құқық бұзкушылықтың теріс нәтижелерінің жиынтығы ретінде
қарастырылады. Қандайда бір заттың құндылықтың жойылуы оларды пайдалануға
шек қою, азаматтардың бостандығына қол сұғу, олардың объективті құқықтарын
бұзу.
Зиян метериалдық, физиологиялық басқада қасиеттерге ие болып
табылады. Сондай-ақ жалпы қоғамдық мүддеге қауіп тудырады. Құқық бұзушылық
фактісін бекіту үшін барлық себепті байланыс айтарлықтай мәнге ие болады.
Сонымен құқық бұзушылықтың объективтік жағы дегеніміз – оның жасалуының
сыртқы көрінісін объективті қоршаған орта мен заттарға әртүрлі мағынада
жасалған әрекеттердің жиынтығын айтады. Құқық бұзушылықтың объективтік
жағы құқық бүзушылық жасалғанда айқын көрініс беретін әрекет немесе
әрекетсіздік. Топ объективтік жағын айқындағаннан кейін адамның қандай
құқық бұзушылық жасағандығын дәлме-дәл айқын- дау оңай. Заң құқық
бұзушылыққа сипаттама бергенде объективтік жағы айқындағанда оның
нышандарын белгілейді. Құқық бұзушылықтың объек- тивтік жағы іс әрекет,
себепті байланыс және зиянды зардапты қамтиды. Іс- әрекет арқылы құқық
бұзушылық жасалады. Ал әрекет болса адамның заң құқық нормаларын тиым
салған қоғамға қауіпті зиян әкелмеуіне ықпалын тигізеді.
Әрекетсіздік – жасауға тиісті әрекетті жасаудан бастартып қоғамға
қауіпті мінез-құқық таныту.
Зиянды зардап жасалған іс әрекеттің нәтижесінде қоғамдық қатынастарға
мүдделерге нұқсан келтіруі. Құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігі және
зияндылығы сонда ол қоғамның тыныс-тіршілігін жағдайының қалыптасатын
соның нәтижесінде зардаптың пайда болуын айқындайды. Сонымен қатар зиянды
зардапқа формальды зардаптар жатады. Мысалы: бандитизмнің қылмыстық құрамы
бойынша объективтік жағынан қоғамға қауіптілігімен негізгі пунктерін
азаматтарға елеулі зиян келуін саналы түрде баянды етіледі. Себепті
байланыс–жасалған іс әрекетпен зиянды зардаптың арасындағы байланыс құқық
бұзушылық істеген адамның тікелей әрекетінен зардаптың болуы. Себепті
байланыс құбылыстың екінші құбылысқа ауысуы қалыптасады. Себепсіз салдар
болмайды.
Құқық бұзушылықтың объективтік жағы құқыққа қайшы деп саналатын әрекет
жасау немесе құқық нормаларында көрсетілген құқыққа сай құқықтың туындауы.
Ол құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастың тікелей зиян келуі немесе
осындай зиян келуіне байланысты қоғамда құқық бұзушылықтар айқындалады.
Объектитік құқық құқық нормалары қорғайтын мүліктік немесе мүліктік емес
игілік.
3.Заңды жауапкершіліктің негізгі
3.1.Заңды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері және қағидалары
Заңды жауапкершілік жасалған құқық бұзушылыққа сәйкес қолданылатын,
кінәлі жанның жеке, мүліктік немесе ұйымдастырушылық сипаттағы
айырылушылықтарымен байланысты болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы: Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары, - деген құндылықтарды жариялайды. Адам құқықтары мен
бостандықтарын асқақтату, оларды ең жоғарғы құндылық деп мойындау
демократияны дамытудың үлгісі болып табылады. Сондықтан жеке адамның
құқықтық мәртебесі демократияның институттарымен тікелей байланысты.
Адам құқықтары қоғамдық қатынастармен тығыз байланыста болады. Қоғам
әрқашан тәртпке негіздлген, арқа сүйеп қалыптасып тіршілік етеді. Қоғамда
тәртіп болмаса, бұл құлдырайды, яғни келешегі болмайды.
Сондықтанда қоғам тәртіп орнаудың жолдарын қарастырған. Дегенмен де
керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған. Құқық
бұзушылық –қоғам өіріне тән дерт, адам баласы өмір сүрген ортада әрқашан
орын алады. Бұл шартты құбылыс. Құқық бұзушылық заңды оның қағидаларын
құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді
жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен
сипатталады. Заң бұзушылық адамның мінез–құлқы арқылы байқалады бірақ
қандай да болмасын іс әрекет, мінез-құлық, ойдың сана сезімі қанағаттанусыз
жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп бақылаумен қалыптасады. Ақылы дұрыс
адамның іс әрекетімен ойдың арқасында жүзеге асады. Демек заңды бұзушылық
нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет бұл
құқық нормалардың іс қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық
нормалардың ешқандай іс қимылсыз құқық бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге келтіріп қоғамның
жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық нормаларының та- лаптарын
орындау нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық қатынасқа кесірі тиеді,
белгілі құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне
зиян келетіні анық.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-
жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске ауысуына қолайлы жағдай,
қамқорлық жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-
қатынастарын реттеп, басқарып отырады.
Азамат өзінің жүктелген міндеттерін орындаса немесе құқықтармен
бостандықтарын пайдалана алса мұндай іс әрекеттер азаматқа да, қоғамға да
пайдасы тигізетіні анық. Азаматтар заңда белгіленген мүдделерін бұлжытпай
орындаса қоғам заңдылықты орындап, тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтар
мен бостандығын тиімді пайдалана алса, қоғамның жан-жақты дамуына,
адамдардың тұрмыстық жағдайынын жақсаруына, халық мәдениетінің өсіп
өркендеуіне тиісті жағдайлар туғызады.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың
еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан
мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік
тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек қателеспейміз.
Құқық – мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік аппа-
раттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ереже-
лерінің (нормалардың) жиынтығы. Құқық – ең алдымен құқықтық әдет – ғұрып
(яғни тарихи қалыптасқан тәртіп жолы, заңдық нәтижесімен өзіне тартады),
заңдар әдет – ғұрыптан шығып, ұлттық рухтың негізіне ұлттың сезіміне
тереңдейді (сіңеді). Құқық күрделілеу реттеуші, себебі, онда тиым салудан
басқа рұқсат беру және міндеттеу құқық жолдары пайдаланылады, соның
негізінде қоғамдық қатынастарды әртүрлі деңгейде тәртіпке келтіруге
мүмкіндік туады. Құқықтың пайда болуы – қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың
қиындауының қайшылықтың артуының нәтижесі, алғашқы қауым- дық нормалардың
оларды реттеуге мүмкіндіктері аз болды.
Құқық бұзушылық заңды оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген
міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-
әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігмен сипатталады. Заң бұзушылық
адамның мінез –құлқы арқылы байқалады бірақ қандай да болмасын іс әрекет,
мінез-құлық, ойыдың сана сезімі қанағаттанусыз жасалмайды. Олар ойдың
елегінен өтіп бақылаумен қалыптасады. Ақылы дұрыс адамның іс әрекетімен
ойыдың арқасында жүзеге асады. Демек заңды бұзушылық нормаларға қарсы
әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет бұл құқық нормалардың іс
қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормалардың ешқандай
іс қимылсыз құқық бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық қоғамның жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық
нормаларының талаптарын орындау нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық
қатынасқа кесірі тиеді, белгілі құнды зат жоғалады, адамның өміріне,
денсаулығына, рухани сезіміне зиян келетіні анық. Азамат өзінің жүктелген
міндеттерін орындаса немесе құқықтармен бостандықтарын пайдалана алса
мұндай іс әрекеттер азаматқа да, қоғамға да пайдасы тигізетіні анық.
Азаматтар заңда белгіленген мүдделерін бұлжытпай орындаса қоғам заңдылықты
орындап тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтар мен бостан- дығын тиімді
пайдалана алса, қоғаның жан-жақты дамуына, адамдардың тұрмыстық жағдайынын
жақсаруына, халық мәдениет- інің өсіп өпкендеуіне тиісті жағдайлар
туғызады. Мемлекет аппараттарымен құқықтық заңдылыққа құқықтық тәртіпке
нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке жәке заңды тұлғалардың іс
әрекеттерін қатаң бақылайды. Құқық бұзушылықтың өзіндік пайда бағу даму
және жойылуы заңдылығына белгілі қоғадық құрылыс көптеген жекеленген құқық
бұзушылықты сондай-ақ олардың алдын алу болып табылады.
Сондықтан әр мемлекет аппараттарымен құқықтық заңдылыққа құқықтық
тәртіпке нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке және заңды
тұлғалардың іс әрекеттерін қатаң бақылайды. Құқық бұзушылықтың өзіндік
даму және жойылуы заңдылығына белгілі қоғамдық құрылыс көптеген жекеленген
құқық бұзушылықты сондай-ақ олардың алдын алу болып табылады.
1. Құқық бұзушылық мәні, сипаты
1.1. Құқық бұзушылықтың түсінігі, мәні, белгілері
Құқық бұзушылық – биологиялық, физиологиялық, технологиялық
ерекшелігіне сай адамның іс әрекетінің көрінісі болып табылады. Құқық бұзу-
шылықтың тарихы тамырын тереңнен таратады. Саяси құқықтық ілімдер тарихының
ғылыми жетістіктерінің нәтижелеріне мұхият зер салып қарасақ құқық
бұзушылық мемлекет пен құқық пайда болған сәттен бастап бірге қалыптасты.
Құқық бұзушылық –қоғам өміріне тән дерт, адам баласы өмір сүрген ортада
әрқашан орын алады. Бұл шартты құбылыс. Құқық бұзушылық заңды оның
қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салын- ған
әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе
әрекетсіздігімен сипатталады. Заң бұзушылық адамның мінез–құлқы арқылы
байқалады бірақ қандай да болмасын іс әрекет, мінез-құлық, ойдың сана
сезімі қанағаттанусыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп бақылаумен
қалыптасады. Ақылы дұрыс адамның іс әрекетімен ойдың арқасында жүзеге
асады. Демек заңды бұзушылық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік
болып табылады. Әрекет бұл құқық нормалардың іс қимыл жасай отырып жүзеге
асуы, ал әрекетсіздік құқық нормалардың ешқандай іс қимылсыз құқық
бұзушылық жасалады.
Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге келтіріп қоғамның
жеке адам мүддесіне зиянын тигізеді. құқық нормаларының талаптарын орындау
нәтижесінде құқық бұзылады, қоғамдық қатынасқа кесірі тиеді, белгілі құнды
зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келетіні
анық.
Себебі құқықтың пайда болуы мен оның нормаларын бұзу тиым салынған
әрекеттерді жасау сияқты құқық бұзышылықтар пайда болды. Міне сол кезеңнен
бастап құқық бұзушылықтың қоғамның бөлігі ретінде осы күнге дейін жойылған
жоқ. Сондықтанда құқық бұзушылықты жан-жақты зерттеу оның алдын алу
мәселелерінің бірі болып қалыптасты. Мемлекеттің қоғамның толыққанды
дәрежеде өмір сүруі қалыптасқан қоғамдық қатынастың тұрақтылығы және
адамдардың көңіл-күйімен отбасындағы тыныштығының барлық құқық бұзушылық
деңгейімен онымен күресудің нәтижесімен байланысты болып табылады. Құқық
бұзушылықпен күресуде нақты нәтиже жоқ мемлекетте халықтың сенімсіздігін,
наразылығын туғызады. Атап айтсақ құқық бұзушылық дегеніміз құқыққа қарсы
бағытталған кінәлі және өзінің сипаттымен қоғамға зияны және қауіпті
зардаптар туғызуын, арнайы жасқа толған азаматтың әрекеті немесе
әрекетсіздігі. Құқық бұзушылықтың белгілеріне тоқталатын болсақ төмендегі
сипаттар қалыптасқан:
✓ Әрекет немесе әрекетсіздік
✓ Құқыққа қарсылық
✓ Субьектінің арнайы жасқа толуы
✓ Кінә
Құқық бұзушылықтың өзі екіге бөлінеді:
1.Теріс қылық
2.Қылмыс
Теріс қылық дегеніміз құқыққа қарсы бағытталған қоғамға зардап туғы-
затын әрекет немесе әрекетсіздік. Теріс қылықта қоғамдық қатынастарда
өзіндік көптеген зияны мен зардабын тигізеді. Теріс қылықтың өзі мынадай
түрге бөлінеді.
1.Тәртіптік теріс қылықтар мекемелермен кәсіп орындарда басқа да заңды
тұлғалармен еңбектік құқық қатынастарда тұрған субьектілердің еңбек
кодексін немесе ішкі ереже талаптарын бұзу болып табылады. Мысалы: жұмысқа
қызыметке үнемі кешігіп келу, жұмыс уақыты кезінде жұмыстан тыс затпен
айналысу, және тағы басқа әрекеттер тәртіптік теріс қылықтар жасаған
субьектіге жұмыс орнының әкімшілігі тарапынан ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс,
жұмыстан босату сол сияқты шаралар қолданылады.
2.Азаматтық құқықтық теріс қылықтар жеке және заңды тұлғалардың
келісінен туындайтын міндеттемелерді орындамау және адам денсаулығы мен
бостандығына үлкен зиян келтіру әрекеттер жиынтығы.
3.Әкімшілік-құқықтық теріс қылықтардың анықтамасы Қазақстан Рес-
публикасының әкімшілік-құқық бұзушылық кодексінің 28 бабында мына мағынада
айқындалған жеке адамның осы кодекс бойынша әкімшілік-жауаптылық көзделген
құқыққа қарсы әрекет немесес әрекетсіздігі, немесе заңды тұлғанаң құқыққа
қарсы кінәлі іс әрекеті немесе әрекетсіздігі әкімшілік құқық бұзушылық
болып табылады. Құқық бұзушылықтың екінші түріне қылмыс жатады. Қылмыстың
анықтамасы Қазақстан Республикасының 9 бабында мына мағынада білдіріледі
осы кодексте жазалау қатерімен тиым салынған айыпты қоғамды қауіпті іс
әрекет қылмыс деп танылады.
1.2 Құқық бұзушылық түрлері
Құқық бұзушылық құқыққа оның талаптарына қарсы анықталған мінез-құлық
әрбір құқық бұзушылық нақты құқық бұзушылық болып табылады. Оны нақты бір
адам бір жерде, бір мезгілде жасайды. Ол құқық нор- маларының қағидасына
қайшы келеді және оның белгілі түрлері болады. Сонымен бірге жекеленген
құқық бұзушылыққа түрлері кездеседі. Яғни құқық бұзушылық түріне қарай
екіге бөлінеді:
1. Құқық бұзушылық – қоғамға зиянды әрекеттің объективті нысанындағы
бейнесі сыртқы көрінісі болып табылады. Бұл қоғамға зиянды қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздік заңда құқыққа қайшы сиатта ресми түрде бекітілуі қажет.
2. Құқық бұзушылық – объективтік процесс болып табылады объективті
дегеніміз кез келген құқық бұзушылық құқықты қорғайтын әлеуметті
игіліктегі: жалпы мүдде, қоғамдық тәртіпке қауіп төндіреді. Дәл осы
мағынада құқық қоғамға қауіптілік және зиянды мағынада ие болады.
Формальді – логикалық жағынан бұл былай бейнеленуі мүмкін. Қоғамға
зиянның бәріде құқыққа да қайшы болып табылады. Шындығына келгенде бұл
тұжырымдамада екі терістік байқалады:
1. Заңда құқыққа қайшы деп саналағандардың бәріде зиянды немесе
қоғамға қауіпті
2. Қоғамға қауіпті әрекеттің барлығыда құқықтық нормаларға қайшы деп
тиым салынбаған.
Құқық бұзушылық жүріс тұрыс ережелері, қоғамдық қауіпсіздік басты
ерекшелік болып табылады.
Құқық нормаларының негізгі функциялары қоғамдық қатынастарды реттеу
және құқық бұзушылықтан сол қатынастарды тиімді қорғау болып табылады.
Құқықтық нормаларды реттеу функцияларына байланысты топтастырып қарағанда
арнайы бір қоғамдық қатынастарды реттейді. Кейбір құқықтық нормалар
мүліктік қатынастарды реттесе, басқалары экологиялық, қаржы, отбасы,
әкімшілік, банк, сайлау, инвестиция, жер сияқты қатынастарды
реттейді.Осыған байланысты құқықтық нормалар реттеу пәніне байланысты
конституциялық – құқықтық және т.б. болып жіктеледі. Ал, құқықтық нормалар
өздерінің іс жүзіне асырылуына байланысты мынандай түрлерге бөлінеді:
1.Міндеттейтін (диспозицияда көрсетілген)
2.Тыйым салатын (бұл да диспозицияда көрсетілген)
3.Құқық беретін (көрсетілді)
Алдымен барлық құқық бұзушылықтың мәні қоғамдық құрылыстың, қоғамдық
қатынастың жүйесіне келетін қауіпті зияндылығы. Яғни, тек бір ғана
әрекеттің қоғамға қауіптілігі мен айтарлықтай зиян келтіретін адам
әрекетінің белгілі бір түрі ескеріледі
Ал, жекеленген әрекет немесе әрекетсіздік қоғамдық өмірдің бекітілген
тәртібін, олар қоғамда кең таралған жағыдайда ғана қоғамдық тәртіптің
қалпына айналады. Тиісінше жекеленген әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға
қауіпті деп бағалы түрде саналады. Ол және өзі зиян келтіретіндіктен емес,
өзі әрекетсіздік зардаптарының болуы айқындалады. Олар өз жиынтығында
қоғамның өз өмір сүру жиынтығында айқындалып, қалыпты қоғамдық қалыптасуына
ықпалын жасайды.
Қылмыс құқық бұзушылықтың жеке бір көрінісі болып табылады. Осыған орай
қылмысты азаматтық–құқылық, әкімшілік және тәртіптік құқық бұзушылықтан
және бейморальдық жат қылмыстардан ажырата білудің маңызы ерекше. Қылмыс
пен басқа да құқық бұзушылықтың өзара басты айырмашылығы қайшылықтың мәніне
байланысты. Қылмыс әр уақытта да қылмыстық заңға қайшы болып келеді. Басқа
құқық бұзушылық құқық саласының басқа нормаларына, заңдар мен нормативті
актілерге қайшы. Істелген қылмыстың зардабы болып мемлекеттің ең ауыр
күштеу шарасы – қылмыстық жаза және содан туындайтын сотталғандық атақ
болып табылады. Басқа құқық бұзушылықта мұндай жазалау шаралары жоқ, ал
қолданылған ықпал ету шаралары сотталған деген атақ әкелмейді.
Кейбір қылмыстар басқа құқық бұзушылықта орын алмайтын қоғамдық
қатынастарға (адамның өмірі, мемлекеттің қауіпсіздігі) қол сұғады.
Қылмысты қол сұғушылықтың объектісі бойынша айқындалатын қоғамға
қауіптіліктің сипаты мұндай іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік
береді. Мұндай жағдайда қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратудың еш
қиындығы жоқ. Кейбір реттерде құқық бұзушылықта да, қылмыста да бір
объектіге қол сұғу мүмкін. Мысалы, көлік құралдарын жүргізуші адамдардың
көлік құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзу үшін
қылмыстық және әкімшілік жауаптылық белгіленген.
Мұндай аралас құқық бұзушылықта қоғамға қауіптіліктің дәрежесін дұрыс
анықтаудың маңызы ерекше. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің негізгі
көрсеткіші келтірілген зиян мөлшері болып табылады. Егер көлік құралдарын
жүргізуші адамдардың көлік құралдарының жүріс қауіптілігі мен пайдалану
ережелерін бұзуы, осының салдарынан жәбірленушінің денесі орта немесе одан
жоғары дәрежеде жарақатталса немесе едәуір материалдық нұқсан келтірілсе іс-
әрекет қылмыс қатарына, ал көрсетілгеннен гөрі аз зиян келтірсе, әкімшілік
тәртіппен жазалатын құқық бұзушылыққа жатады. Сонымен, келтірілген зиян
мөлшері қылмысты басқадай құқық бұзушылықтан ажыратуға мүмкіндік беретін
бірден–бір белгі болып табылады. Лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметшінің лауазымды адамның өкілеттігін өз бетінше
пайдаланып, заң қорғайтын мүдделерге елеулі зиян келтіретін қасақана
әрекеті қылмыс (309-бап), ал елеулі зиян келтірмеген басқа әрекеттер
тәртіптік теріс қылық болып табылады.
Өзінің нақты құқығын немесе басқа адам таласа алатын жорамалды
құқынын, белгіленген тәртіптен тыс өз бетінше жүзеге асыру, бұл азаматтың
құқығының елеуі түрде бұзылуына әкеп соқтырса, қылмыс ретінде сарала нады.
Ал елеуі түрде құқық бұзушылық жоқ болса, мұндай әрекет әкімшілік жолмен
жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады,
Қылмыс пен басқа құқық бұзушылықты бір–бірінен қоғамға қауіптілік
дәрежесінің көрсеткіші арқылы ажыратуға да болады. Мысалы: соғыс уақытында
өз бетімен кетіп қалу – қылмыс, ал бейбіт уақытта істеген осы әрекет
тәртіптік теріс қылық болып табылады. Іс-әрекетті қылмыс немесе басқа құқық
бұзушылық қатарына жатқызуға негіз болатын қоғамға қауіптіліктің дәрежесі
қылмысты субъективтік белгілерге жататын кінәнің нысандарын, ниет пен
мақсатты дұрыс анықтауға да байланысты. Мысалы: денені жеңіл түрде қасақана
жарақаттау қылмыс, ал абайсызда денені жеңіл түрде жарақаттау қылмысқа
жатпайтын іс–теріс қылық, мұндай ретте келтірілген зиянды өтеу азаматтық
құқық тәртібімен реттеледі. Егер лауазымды адам пайдақорлық немесе басқа
бір зұлымдық ниетпен құжаттарға жалғандық жасаса – қылмыс, ал ондай ниет
болмаса, ол қылмыс болмайтын құқық бұзушылықтың түрі болып табылады.
Құқықтың қайнар көздеріне тоқтала кетсек, заң нормалары бекітілетін
арнайы мемлекеттік құжаттар жатады. Мысалға, заң президенттің қаулысы,
үкіметтің қаулысы, жергілікті өзін-өзі басқаратын органдардың шешімі.
Көрсетілген актыларда белгілі мемлекет органдарынан шыққан тәртіптілікті
сақтау ережесі кіреді. Бұл ережелер құқықтық нормаларға бекіп, жалпыға
бірдей маңыздылыққа ие болады.
Сондықтанда құқық бұзушылықтық мемлекеттік ұйымдасқан қызметін қажет
етеді. Соның бір айғағы ҚР Президентінің жарлығымен Президент жанында
елдегі адам құқығы мен бостандығын сақтауға бақылау жасайтын, өкілеттік
қызмет жөніндегі комисссияның құрылуы. Қоғамның өтпелі кезеңінде еліміздегі
адам құқықтары жөніндегі заңдар қызметін үйлестіріп, олардың осал тұстарын
ретке келтіріп, қалпына келтіруде қазақстандықтар комиссияға зор үміт
артады. Қазіргі уақытта адамдар өздерінің бұзылған құқықтарын қорғау үшін
құқық қорғау орындарына, сотқа, Адам құқығы жөніндегі комиссияға
шағымданатын болды. Бұл біздің қоғамның құқықтық мемлекет құруға бет
бұрғандығымызды көрсетеді.
Әкімшілік, азаматтық немесе тәртіптік құқық бұзушылықтар қылмыс сияқты
қоғамға қауіптілік сипатымен айқындалмайды.
Әкімшілік және азаматтық құқық бұзушылықтар үшін белгіленген жауаптылық
түрлері қылмыс істегені үшін белгіленетін жауаптылықтан едәуір жеңіл болып
табылады.
Әкімшілік және азаматтық құқық бұзушылықтар үшін айыппұл немесе
материалдық жауапкершілік белгіленсе, тәртіптік құқық бұзушылықтар үшін
ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс белгіленуі мүмкін. Оны соттан бөлек жұмыс
беруші де жүзеге асыра алады.
Жалпы, құқық бұзушылықпен күресуде нақты нәтиже жоқ мемлекетте халықтың
сенімсіздігін, наразылығын туғызады. Атап айтсақ құқық бұзушылық дегеніміз
құқыққа қарсы бағытталған кінәлі және өзінің сипаттымен қоғамға зияны және
қауіпті зардаптар туғызуын, арнайы жасқа толған азаматтың әрекеті немесе
әрекетсіздігі.
Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы, оның қашанда адам қоғамының
құндылығы екені айқын. Құқық бұзушылықтың түрлеріне тоқта- латын болсақ, 2
түрге бөлінеді:
1.Теріс қылық .
2.қылмыс.
Теріс қылық дегеніміз-құқыққа қарсы бағытталған, қоғамға зиянды
зардаптар туғызатын әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.Теріс
қылықтар қоғамдық қатынастарға зияндық әсерін тигізеді, бірақ қауіпті болып
табылмайды. Теріс қылықтардың өзі төмендегідей топтарға бөлінеді:
1.Тәртіптік теріс қылықтар – мемлекетпен кәсіпорындарда, басқа заңды
тұлғалар мен құқықтық қатынастарға тұрғын субьектілері мен ішкі тараптарын
қамтамасыз ету.
2.Азаматтық теріс қылықтар–заңды тұлғалардың жасаған келісім шарт
негізінен туындайтын міндеттемелерді орындау сондай-ақ адам өмірімен
денсаулығын және өмірі мен бостандығы қаралады.
3.Әкімшілік теріс қылықтар–бір сөзбен айтқанда ұсақ құқық бұзушылық.
Яғни мемлкеттік басқару саласындағы қоғамды қатынастарға зиян келтіретін
әкімшілік, қаржылық нормаларымен реттелеттін әлуметтік қауіпті іс-әрекет.
Азаматтық құқық бұзушылықтың қылмыстық әрекеттерден айырмашылығы
олардың заңда тізімі берілмеген. Яғни, азаматтық құқық бұзушылыққа тән
ерекшеліктер мүліктік және мүліктік емес санкциялармен тиым салыну болып
табылады. Мұнда және бұзылған құқықтың қалпына келтірілуі көзге түседі:
заңға қайшы келетін мәмлені өзгерту, бұзылған құқықты қалпына келтіруші
санкциялар азаматтық құқық бұзушылықтың келтірілген зиянның салдарын
бағалау және тағы басқаларын жатқызамыз.
Құқық қорғайтын нормалар құқық бұзушылыққа барған субъектілерге
мемлекет атынан шара күш қолдану арқылы қол сұғылған, бұзылған құқықтарды,
орнына келтіреді. Реттейтін нормаларды қорғау функциясын атқарады. Құқық
қорғайтын нормалар негізінде әкімшілік, қылмыстық кодекстің ерекше
бөлімдерінің баптарында нақтылы мағынада бекітілген.
Құқық бұзушылықтың себептері төңірегіне ежелден осы күнге дейін сан
түрлі пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды тұжырымдасақ адамдардың құқықтық
нормаларының бұзылуы, ең алдымен әлуметтік және биологиялық жағдайлар
әсер ететіні байқалады. Мұндағы әлуметтік жағдай деп отырғанымыз – отбасы
мектеп қызмет істейтін ұжым, жалпы қоғам өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр
адамға әр түрлі ықпалын тигізеді. Биологиялық жағдайлар бір отбасында
тәрбиеленіп өскен балалардың ой-өрісі сапалы әр түрлі болатындығы белгілі.
Біреуі мейірімді, біреуі салмақты тағы басқалары биологиялық көзқарас болып
табылады.
2. Құқық бұзушылықтың негізгі құрамы
1. Құқық бұзушылықтың субъектісі
Құқық бұзушылық құрамы болмай құқық бұзушылық болды деп есептелмейді,
мәселен қылмыс болды деп санау үшін құқық бұзушылықтың құрамын анықтап алу
керек. Егер құқықпен тиым салынбаса құқық бұзушылық болмас еді. Адамның
өзінің тұлғалық құқықтарын қолданбауы, оның жеке қалауына байланысы
болмағандықтан құқық бұзушылыққа жатпайды. Керісінше адамның қоғамға
мемлекет және азаматтың мүддесіне залал келтіре отырып, құқықтары мен
бостандықтарын пайдаланбауы, құқыққа қайшы әреккет деп саналады. Сонымен
қатар құқық бұзушылықпен қатар мемлекет және құқық теориясында құқық құрамы
деген ұғым қалыптасқан. Құқық бұзушылық жалпы ұғым ретінде танылса құқық
бұзушылық құрамы жеке дара ұғым ретінде танылуы жайдан жай емес, үлкен бір
қоғамдық қатынастардың шеңберлі бөлігі болып табылады
Құқық бұзушылық құрамы дегеніміз – нақты құқық бұзушылықты және оның
қоғамға зияндылығы мен қауіптілігі заңмен айқындалған арнайы нышандардың
жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар құқық құрамы болмаса құқық болды
деп есептелмейді. Құқық құрамын анықтау үшін алдымен бұзылған құқықтың
қандай типте екенін анықтау керек. Құқық бұзушылық төрт элементтен,
нышаннан тұрады. Олар: обьект, субьекті, обьективтік жағы, субьективті
жағы. Бұл жоғарыдағылардың біреуі болмаса құқық бұзушылықтың құрамы жоқ деп
саналады.
Құқық бұзушылықтың субъекті деп жауапқа тартуға қабілеттілігі бар,
құқық бұзушылық жасаған сәтте заң білген арнайы жасқа толған адамды айтады.
Құқық бұзушылықтың субъектілері болып заңды тұлғада табылады. Мысалы: газет
жеке адамның, ар-намысы жеке адамның ар намысын қорлайтын мақала басқаны
үшін жауапқа тартылады. Субьект жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Жалпы субьектіге тоқталатын болсақ – барлық адамдардың жасаған құқық
бұзушылығы үшін жауапқа тартылады. Мысалы, кісі өлтірудің субьектісі жалпы
субьектіге жатады. Адамды кімде болса өлтірсе: жас, кәрі, әйел. Бұл жерде
мамандық жынысы, жас шамасы әсерін тигізбейді.
Арнайы субьекті заң белгілеген ереже бойынша құқық бұзушылық жасаған
адам арнайы қосымша нысандарға ие болады. Мысалы, әскери қызмеркерлердің
субьектісі болып, әскери қызметшілер табылады, мемлекеттік қызмет
мүдделігіне қарсы қылмыстарды арнаулы субьекті болып арнаулы тұлға
танылады. Құқық бұзушылықтың субьектісі болу үшін, яғни, жасаған теріс
қылығы және қылмысы үшін құқықтық жауапқа тартылуға арнайы шарттар қажет.
Ол құқықтық субьектілерге тоқталатын болсақ:
1. Субьект заң белгілеген жасқа толуы, ол 16 жас ал кейбір қылмыстар
(ұрлық, кісі өлтіру, адамды ұрлау, тонау, зорлау және т.б.) үшін 14 жас
болып белгіленген.
2. Құқық бұзушылық жасаған сәтте субьектінің өзінің құқыққа қарсы
бағытталған әрекеттеріне жауап береді. Егер адам құқық бұзушылық жасаған
уақытта есі дұрыс емес, немесе психикалық ауруға шалдықса (шизофриния,
эпилипсия) жағдайында болса адам жауапқа тартылмайды, оған мәжбүрлі түрде
медициналық емдеу қолданылады.
Құқық бұзушылықтың субъектісінің кінәлі әрекеті арқылы жүзеге асады.
Субъектіні кінәлі деп тану үшін заңды бұзған адамның ақыл есінің дұрыстығын
анықтайды. Есі дұрыс емес немесе әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам
құқық нормаларының талаптарын қалай бұзса да, жауапқа тартылмайды, себебі
ол өз әрекетінің мәнін түсінбейді одан басқа зиян келетінін болжай алмайды.
Яғни ол зиян адамдардың құқықтары мен бостандығы материалдық және моральдық
мүдделер болып табылады. Кінәлі болу үшін есі дұрыс және әрекет
қабілеттілігі шектелмеген болуы шарт. Әрекет қабілеттік деген адамның өз
еркімен саналы түрде іс әрекет жасап, ол үшін құқыққа қайшы әрекетіне
қатысты психикалық қарым қатынасы.
Субъектінің кінәсінің деңгейі оның іс әрекетінің әлеуметтік зиянды
нәтжесін алдын ала болжағандығы және қасақаналық немесе абайсыздық нысанда
бейнеленеді. Сондай-ақ әрбір ақыл есі дұрыс кәмелеттік жасқа толған, өз
ісіне жауап бере алатын кез келген тұлға құқық бұзушылықтың субъектісі
болып танылады. Ақыл-есі дұрыс емес психикалық ауытқуға түскен құқық
бұзушылықтар үшін оны психикалық емдеу орталығына жіберіп, құқық бұзғаны
үшін елеулі зардаптар әкелсе оның ата-анасы, қамқоршысы, асырап алушысы
жауап беруге міндетті болып табылады. Яғни бұл заң тараптарынан
айқындалған.
2. Құқық бұзушылықтың субъективтік жағы
Құқық бұзушылықтың құрамының бір тарабы болып құқық бұзушылықтың
субъективтік жағы қарастырылады.
Құқық бұзушылықтың субъективтік жағы деп субъектінің жасаған іс-
әрекетіне деген психикалық қатынасын айтады. Құқық бұзушылықтың
субъективтік жағын адамның құқық бұзушылықты жасауға жол берген әлеуметтік-
психологиялық механизімін сипаттайтын элементтерді құрайды. Субъективтік
жағынан алып қарағанда барлық құқық бұзушылық алдымен кінәнің болуына
байланысты. Бұл тұрғыдан қарағанда құқық бұзушылық құқық бұзушының еркін
және санасы арқылы жол берілетіні кінәлі әрекет болып табылады. Сондай-ақ
субъективтік жақ негізінде кінә, себеп және мақсат сияқты ұғымдарды
қамтиды. Бұл нышандар құқық бұзушылық жасаған субектілердің ішкі сезімін
оның психикасындағы процесстерді кеңінен қамтиды. Олардың барлығын толық
анықтау арқылы адам жасаған құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігімен
айқындалады, жаза мөлшеріне әсер етеді. Субъекивтік жақта кінәнің болмауы
мүмкін емес.
Кінә деп–субъектінің істеген құқық бұзушылығына және оның зиянды
зардаптарына қасақана немесе абайсыз формасындағы психикалық қатынасты
айтады. Кінә екі мағына кезеңімен қамтылады.
Біріншісі, интелектуалдық кезең кінәлінің іс әрекетіне қоғамға қауіпті
екеніне оның қоғамға қауіпті немесе зиянды келтіргендігін ұғынуы немесе
ондай зардаптардың болуын көре білуі.
Екіншісі, ерік кезеңі кінәлінің қоғамдық қауіпті немесе зиянды
зардаптар болуын біледі, немесе оған немқұрайлылықпен, менмендікпен я
болмаса парықсызбен қарауы.
Кінә қасақана және абайсыз болып екіге бөлінеді.
Қасақана жасалған құқық бұзушылық деп субъектінің өзінің іс әрекетінің
қоғамға қауіпті, зиянды екенін біле отыра оған залалды зардап келетінін
сезіне отыра немесе оған саналы түрде жол берсе не оларға немқұрайлықпен
қарайтынын айтады. Қасақаналықтың өзі екіге бөлінеді.
1. Тікелей
2. Жанама
Тікелей ниетте субъект өзінің іс әрекетінің қоғамға қауіпті екенін біле
тұра оның зиянды зардаптары болатынын, туындауын тілеп істейді. Мысалы:
адамды қасақана өлтіргенде оған зиянды залал келетінін біле тұра сол
адамның өлуін тілей бағыттап істейді.
Жанама ниетте субъект өзінің іс әрекетінің қоғамға қауіпті зиян екенін
білсе де бірақ зардаптың болуын тілесе де оған саналы түрде жол беріледі,
яғни немқұрайлылықпен, менмендікпен қарайды. Мысалы: дәрігер 4 ай болған
жүкті әйелге заңсыз аборт жасайды. Соның нәтижесінде әйел қаза табады. Яғни
бұл жерде зардаптың болатынын біле тұра, заңсыз әрекеттің қауіпті екенін
сезініп оның болашағына зиян келетінін біліп саналы түрде жол береді.
Ниеттің қалыптасуы уақытына байланысты ойлаған ниет және кеннеттен
пайда болған ниет болып бөлінеді. Күні бұрын ойлаған ниет құқық бұзушылық
жасаған адамға саналы түрде пайда болған ниет. Мысалы: субъект адамды
өлтіру үшін күні бұрын дайындалып оқталып, қаруланып жоспарын жасайды, сәті
түскенде қылмысын жүзеге асырады.
Кенеттен пайда болған ниет арқылы жасаған құқық бұзушылықта субъект
өзінің құқық бұзушылыққа бару ниетін аяқ астынан жүзеге асырады. Бұған
айтпасада түсінікті мысал.
Сонымен қатар теорияда ниет айқын және айқын емес болып бөлінеді. Айқын
ниеттегі субъект өзінің іс әрекетінің қоғамға қауіпті зиянды екенін біле
тұра, нақты зардаптың болуына өзінің әрекетін бағыттайды.
Айқын емес ниеті субъект қоғамға қауіпті зардаптардың болатынын біле
тұрсада өзінің ойында қандай нәтижеде болатынын елестете алмайды. Мысалы
екі құрылысшы ерегесіп барып төменде кетіп бара жатқанға кірпіш тастайды,
субъект оның зақым келгенін ниеті айқын емес. Кінәнің екінші түрі
абайсыздық. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі абайсыздықтың 2
түрін айқындайды. Атап айтқанда 21-бапта менмендікпен немесе
немқұрайлылықпен жасалған әрекет абайсыз жасалған қылмыс деп танылады. Егер
адам өз іс әрекетінің қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе
бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздегісіз болғызбау мүмкіндігіне сенсе
қылмыс менмендікпен жасалған деп танылады. Егер адам қажетті ұқыптылықпен
сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс және біле алатынын
қоғамдық зардаптың болуын болжап білмесе құқық бұзушылық немқұрайлылықпен
жасалған деп танылады. Менмендікпен жасалған әрекетке мынадай мысал
келтіруге болады. Жүргізуші көлігін айдап келе жатып адам көліктің астына
түсіп қаза табады. Ол өзінің жақсы тәжірибеде қолдансада абайсыз
немқұрайлылықпен құқық бұзушылықтың нәтижесіне әкеліп соғады.
Сонымен құқық бұзушылықтың субъективтік жағы дегеніміз субектінің
жасаған іс әрекеттеріне деген психикалық қатынасын айтады.
3. Құқық бұзушылықтың обьектісі
Обьект дегеніміз – құқық бұзушылық қол сұққан қоғамдық қатынастардың
жиынтығы және оның нәтижесінде зиян зардаптардың пайда болуын айтады.
Жалпы қоғамдық қатынастар кең ауқымды және қоғамның барлық салаларына
қатынасы болғандықтан көптеген мүдделерін қамтиды. Мүдде бар жерде
қатынастарда пайда болады. Құқық нормаларының негізгі функциялары қоғамдық
қатынастарды реттеу және құқық бұзушылықтан сол қатынастарды тиімді қорғау
болып табылады. Құқықтық нормаларды реттеу функцияларына байланысты
топтастырып қарағанда арнайы бір қоғамдық қатынастарды реттейді. Кейбір
құқықтық нормалар мүліктік қатынастарды реттесе, басқалары экологиялық,
қаржы, отбасы, әкімшілік, банк, сайлау, инвестиция, жер сияқты қатынастарды
реттейді. Осыған байланысты құқықтық нормалар реттеу пәніне байланысты
конституциялық – құқықтық және т.б. болып жіктеледі. Сондықтанда құқық
бұзушылық мүделерге қол сұғады, қауіп қатер, зиянды зардаптар тудырады.
Құқық бұзушылықтың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі
болып табылады. Бұл белгілі құқық бұзушылықтың мәнін білдірумен бірге не
себепті осы немесе басқадай іс-әрекеттер құқық бұзушылық болып табылатынын
түсіндіреді. Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттердің
қоғамдық қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік – құқық бұзушылықтың объективтік белгісі. Ол
заң шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бірқалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезеңде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының құқық бұзушылық қатарына жататыны туралы шешім
қабылдау болып табылады.
Обьект қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде дамудың, адамзат
өркениетін қалыптастырған құндылықтар мен мүдделерден қалыптасады. Құқық
бұзушылықтың обьектісі үш түрге бөлінеді:
1. Жалпы обьекті.
2.Топтық обьекті.
3.Тікелей обьекті.
Жалпы жеке-жеке тоқталатын болсақ жалпы обьект дегеніміз – социум
өмір сүретін, тіршілік ететін қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығы. Оған
адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, мүдделері, халық
денсаулығы, санитарлық – эпидимологиялық салауаттығы, қоршаған орта қоғмдық
имандылық меншік, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік билікті жүзеге асырудың
белгіленген тәртібі ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен
мүдделердің жиынтығы болып табылады.
Топтық обьекті–біртекті, біркелкі бір–бірімен тығыз байланысты
қоғамдық қатынастардың топтасқан жиынтығы болып табылады.Топтық обьект
құқық бұзушылықты қоғамға қауіптілігіне және сұғылған қатынастарына қарай
жинақтауға мүмкіндіктер туғызады. Мысалы: қылмыстық және әкімшілік
кодекстерінің ерекше бөлімдері жасалған қылмыс пен әкімшілік теріс
қылмыстардың топтамасы обьектілерге байланысты жүктелген.
Тікелей обьект – нақтылы құқық бұзушылық қол сұққан, бұзған қоғамдық
қатынастарға жеке дара мүдделер. Кейбір жағдайларда құқық бұзушылық
жасалғанда заттарға әсер етеді. Мысалы: ұрлық жасағанда меншікке қол
сұғады, меншік иесінің иемдену, пайдалану, билеу құқығындағы заттар басқа
адамның пайдалануына өтеді. Бұл жерде қылмыскер ұрлаған мүлік, зат объект
емес, қылмыстың заты болып саналады. Объект әрқашан құқық бұзушылықтан
зардап шегеді, ал қылмыстың заты өз қалпында қалуы мүмкін. Құқық
бұзушылықтың заты объектінің материалдық көрінісі болып табылады. Құқық
бұзушылықтың заты объектінің материалдық көрінісі болып табылады. Құқық
бұзушылыққа барған субьект заң қорғайтын қоғамдық қатынасты бұзады, қол
сұғады, қоғамға елеулі зиянын тигізеді. Жасалған кейбір қылмыстарды
қылмыстың заты жоққа тән. Мысалы: әйел зорлау, бұзақылық және тағы
басқалары жатады.
4. Құқық бұзушылықтың объективтік жағы
Құқық бұзушылықтың объективтік жағының элементіне әрекет немесе
әрекетсіздігін зиянның арасындағы себептік байланыс және келтірілген залал
жатады. Заң теориясында себепті байланыс дегеніміз келтірілген зиянның
басты және тікелей себебі құқыққа қайшы әрекет-әрекетсіздік болып
табылатын зиянды нәтиже арасындағы объективтік байланыс болып табылады.
Мұнда зиян құқық бұзкушылықтың теріс нәтижелерінің жиынтығы ретінде
қарастырылады. Қандайда бір заттың құндылықтың жойылуы оларды пайдалануға
шек қою, азаматтардың бостандығына қол сұғу, олардың объективті құқықтарын
бұзу.
Зиян метериалдық, физиологиялық басқада қасиеттерге ие болып
табылады. Сондай-ақ жалпы қоғамдық мүддеге қауіп тудырады. Құқық бұзушылық
фактісін бекіту үшін барлық себепті байланыс айтарлықтай мәнге ие болады.
Сонымен құқық бұзушылықтың объективтік жағы дегеніміз – оның жасалуының
сыртқы көрінісін объективті қоршаған орта мен заттарға әртүрлі мағынада
жасалған әрекеттердің жиынтығын айтады. Құқық бұзушылықтың объективтік
жағы құқық бүзушылық жасалғанда айқын көрініс беретін әрекет немесе
әрекетсіздік. Топ объективтік жағын айқындағаннан кейін адамның қандай
құқық бұзушылық жасағандығын дәлме-дәл айқын- дау оңай. Заң құқық
бұзушылыққа сипаттама бергенде объективтік жағы айқындағанда оның
нышандарын белгілейді. Құқық бұзушылықтың объек- тивтік жағы іс әрекет,
себепті байланыс және зиянды зардапты қамтиды. Іс- әрекет арқылы құқық
бұзушылық жасалады. Ал әрекет болса адамның заң құқық нормаларын тиым
салған қоғамға қауіпті зиян әкелмеуіне ықпалын тигізеді.
Әрекетсіздік – жасауға тиісті әрекетті жасаудан бастартып қоғамға
қауіпті мінез-құқық таныту.
Зиянды зардап жасалған іс әрекеттің нәтижесінде қоғамдық қатынастарға
мүдделерге нұқсан келтіруі. Құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігі және
зияндылығы сонда ол қоғамның тыныс-тіршілігін жағдайының қалыптасатын
соның нәтижесінде зардаптың пайда болуын айқындайды. Сонымен қатар зиянды
зардапқа формальды зардаптар жатады. Мысалы: бандитизмнің қылмыстық құрамы
бойынша объективтік жағынан қоғамға қауіптілігімен негізгі пунктерін
азаматтарға елеулі зиян келуін саналы түрде баянды етіледі. Себепті
байланыс–жасалған іс әрекетпен зиянды зардаптың арасындағы байланыс құқық
бұзушылық істеген адамның тікелей әрекетінен зардаптың болуы. Себепті
байланыс құбылыстың екінші құбылысқа ауысуы қалыптасады. Себепсіз салдар
болмайды.
Құқық бұзушылықтың объективтік жағы құқыққа қайшы деп саналатын әрекет
жасау немесе құқық нормаларында көрсетілген құқыққа сай құқықтың туындауы.
Ол құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастың тікелей зиян келуі немесе
осындай зиян келуіне байланысты қоғамда құқық бұзушылықтар айқындалады.
Объектитік құқық құқық нормалары қорғайтын мүліктік немесе мүліктік емес
игілік.
3.Заңды жауапкершіліктің негізгі
3.1.Заңды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері және қағидалары
Заңды жауапкершілік жасалған құқық бұзушылыққа сәйкес қолданылатын,
кінәлі жанның жеке, мүліктік немесе ұйымдастырушылық сипаттағы
айырылушылықтарымен байланысты болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz