Логопедия ғылымы
1. Логопедия ғылымы
2. Логопедияның ғылыми . теориялық негіздері
3. Логопедия ғылымы
4. Логопедияның мақсаты мен міндеттері
5. СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ АНАТОМИЯЛЫҚ . ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМІ
6. Артикуляциялық аппараттың ақауларының түрлері.
7. СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КЕЗЕНДЕРІ
8. Сөйлеу тілінің бұзылуын анықтау
9. Фонематикалық талдау және жинақтауын тексеру
10. Сөздік қорын тексеру
11. Дизартрия
12. РИНОЛАЛИЯ
13. Дыбыс айтуды түзетудегі дыбыстардың байланысы
14. Қорытындылар
15. Ұсынылған әдебиеттер
2. Логопедияның ғылыми . теориялық негіздері
3. Логопедия ғылымы
4. Логопедияның мақсаты мен міндеттері
5. СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ АНАТОМИЯЛЫҚ . ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМІ
6. Артикуляциялық аппараттың ақауларының түрлері.
7. СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КЕЗЕНДЕРІ
8. Сөйлеу тілінің бұзылуын анықтау
9. Фонематикалық талдау және жинақтауын тексеру
10. Сөздік қорын тексеру
11. Дизартрия
12. РИНОЛАЛИЯ
13. Дыбыс айтуды түзетудегі дыбыстардың байланысы
14. Қорытындылар
15. Ұсынылған әдебиеттер
Логопедия дегеніміз- сөйлеу тілінің кемістерін, оның бұзылу себептерін, болдырмау жолдарын, сонымен бірге осындай кемістерді әртүрлі жолдармен түзетіп,жоюдың тәсілдерін зерттейтін арнайы педагогикалық ғылым.
„Логопедия“-Logos(сөз) paideia(тәрбиелеймін, үйретемін) деген грек сөзінің түбірінен алынған. Логопедия арнайы педагогикалық (дефектологияның) бір бөлігі болып есептеледі.
Сөйлеу тілі бұзылуының түрлері және көрсететін көмек жайында баршамызға ежелден белгілі. Сөйлеу тілінің бұзылуы жөнінде алғашқы мәліметтерді ежелгі Греция,Үндістан ескерткіштерінен (папирустер, аюрветтер) кездестіруге болады.
Мысалы, Ресейде логопедия жеке педагогикалық ғылым ретінде қалыптасқан жоқ. Алғашқыда (17ғ) логопедия сурдопедагогика құрамында болған. 19ғасырдан бастап логопедия жеке дара ғылым болып бөлінген, бірақ ол медициналық бағытта болды. Тек 20ғасырдың 30жылдарында Дефектология Ғылыми Зерттеу Институтының құрылуына байланысты логопедия педагогикалық ғылым болып танылды.
Қазіргі логопедия мектеп жасына дейіңгі, мектептегі логопедия және жеткіншектер мен ересектер логопедиясы деген бөлімдерден тұрады.
Логопедия пәні сөйлеу тілінің бұзылуы тіл кемістігі бар тұлғаларды оқыту және тәрбиелеу үрдісі болып табылады.
Логопедия зерттеу нысаны – сөйлеу тілінің бұзылуынан зардап шеккен адам.
Сөйлеу тіл бұзылыстарын физиологтар, невропатологтар, психологтар, лингвистер және т.б зерттеп, қарастырады. Бұл ретте олар сөйлеу тіл кемістігін өз ғылымдарының мақсатына байланысты қарастырады. Логопедия болса сойлеу тіл кемістігін арнайы ұйымдастырылған құралдар, тәсілдер арқылы алдын алу және түзету тұрғысынан қарастырады, сондықтан ол арнайы педагогикаға жатады,
Логопедияның негізгі мақсаты сойлеу тілі бұзылған адамды оқытуды, тәрбиелеуді, сонымен бірге сойлеу тілі кемістіктерінің алдын алу жолдарын ғылыми негізінде жете зерттеу болып табылады.
Логопедияның ғылым ретіндегі анықтамасына байланысты төмендегідей міндеттерді белгілеуге болады:
- сөйлеу тілі бұзылуының таралуын, оның симптоматикалық белгілерін анықтау;
- қазақ тілді қалыпты дамыған және әр түрлі тіл бұзылыстары бар балалрдың сөйлеу іс – әрекетінің онтогенезін зерттеу;
- дамуында әр түрлі ауытқуы бар қазақ тілді (зиятты, естуі, көруі, тірек – қимылы бұзылған) сөйлеу тілінің қалыптасу ерекшеліктерін анықтау;
- сөйлеу тілі бұзылған баланың сөйлеу қабілетінің өздігінен белгілі бір бағытпен дамуын, сөйлеу кемістіктерінің адамның жеке басының қалыптасуына, психикасының дамуына тигізетін әсерін анықтау;
- сөйлеу тілінің бұзылуы себептерін, белгілерін, механизмдерін анықтау;
- сөйлеу тіл бұзылыстарының педагогикалық диагностикасының әдістерін өңдеу, құрасытыру;
- отандық және шетелдік логопедиялық теориясы мен тәжірибесіндегі жетістіктерді талдау;
- сөйлеу тіл кемістерін жүйелеу;
- Қазақ тілінің фонетикалық – грамматикалық ерекшеліктерін ескере отырып сөйлеу тілінің кемістерін түзету, жою, әдістерін жетілдіру;
- сөйлеу тілі кемістерінің алдын алу тәсілдерін толық жетілдіру;
- Қазақстанда логопедиялық көмек беруді ұйымдасытыру мәселесін зерттеу,жетілдіру;
- логопедиялық оқу үрдісіне жаңа технологиялар мен компьютерлік техниканы еңгізу,қолдану.
„Логопедия“-Logos(сөз) paideia(тәрбиелеймін, үйретемін) деген грек сөзінің түбірінен алынған. Логопедия арнайы педагогикалық (дефектологияның) бір бөлігі болып есептеледі.
Сөйлеу тілі бұзылуының түрлері және көрсететін көмек жайында баршамызға ежелден белгілі. Сөйлеу тілінің бұзылуы жөнінде алғашқы мәліметтерді ежелгі Греция,Үндістан ескерткіштерінен (папирустер, аюрветтер) кездестіруге болады.
Мысалы, Ресейде логопедия жеке педагогикалық ғылым ретінде қалыптасқан жоқ. Алғашқыда (17ғ) логопедия сурдопедагогика құрамында болған. 19ғасырдан бастап логопедия жеке дара ғылым болып бөлінген, бірақ ол медициналық бағытта болды. Тек 20ғасырдың 30жылдарында Дефектология Ғылыми Зерттеу Институтының құрылуына байланысты логопедия педагогикалық ғылым болып танылды.
Қазіргі логопедия мектеп жасына дейіңгі, мектептегі логопедия және жеткіншектер мен ересектер логопедиясы деген бөлімдерден тұрады.
Логопедия пәні сөйлеу тілінің бұзылуы тіл кемістігі бар тұлғаларды оқыту және тәрбиелеу үрдісі болып табылады.
Логопедия зерттеу нысаны – сөйлеу тілінің бұзылуынан зардап шеккен адам.
Сөйлеу тіл бұзылыстарын физиологтар, невропатологтар, психологтар, лингвистер және т.б зерттеп, қарастырады. Бұл ретте олар сөйлеу тіл кемістігін өз ғылымдарының мақсатына байланысты қарастырады. Логопедия болса сойлеу тіл кемістігін арнайы ұйымдастырылған құралдар, тәсілдер арқылы алдын алу және түзету тұрғысынан қарастырады, сондықтан ол арнайы педагогикаға жатады,
Логопедияның негізгі мақсаты сойлеу тілі бұзылған адамды оқытуды, тәрбиелеуді, сонымен бірге сойлеу тілі кемістіктерінің алдын алу жолдарын ғылыми негізінде жете зерттеу болып табылады.
Логопедияның ғылым ретіндегі анықтамасына байланысты төмендегідей міндеттерді белгілеуге болады:
- сөйлеу тілі бұзылуының таралуын, оның симптоматикалық белгілерін анықтау;
- қазақ тілді қалыпты дамыған және әр түрлі тіл бұзылыстары бар балалрдың сөйлеу іс – әрекетінің онтогенезін зерттеу;
- дамуында әр түрлі ауытқуы бар қазақ тілді (зиятты, естуі, көруі, тірек – қимылы бұзылған) сөйлеу тілінің қалыптасу ерекшеліктерін анықтау;
- сөйлеу тілі бұзылған баланың сөйлеу қабілетінің өздігінен белгілі бір бағытпен дамуын, сөйлеу кемістіктерінің адамның жеке басының қалыптасуына, психикасының дамуына тигізетін әсерін анықтау;
- сөйлеу тілінің бұзылуы себептерін, белгілерін, механизмдерін анықтау;
- сөйлеу тіл бұзылыстарының педагогикалық диагностикасының әдістерін өңдеу, құрасытыру;
- отандық және шетелдік логопедиялық теориясы мен тәжірибесіндегі жетістіктерді талдау;
- сөйлеу тіл кемістерін жүйелеу;
- Қазақ тілінің фонетикалық – грамматикалық ерекшеліктерін ескере отырып сөйлеу тілінің кемістерін түзету, жою, әдістерін жетілдіру;
- сөйлеу тілі кемістерінің алдын алу тәсілдерін толық жетілдіру;
- Қазақстанда логопедиялық көмек беруді ұйымдасытыру мәселесін зерттеу,жетілдіру;
- логопедиялық оқу үрдісіне жаңа технологиялар мен компьютерлік техниканы еңгізу,қолдану.
1.Қазақстан Республикасын 2002 жылғы 11 шілдедегі №343-II «Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық-коррекциялық қолдау туралы»Заңы.
2.Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігінің «Арнайы білім беру мекемелерінің іс әрекетін белгілейтін ,нормативті құқықтық актілерді бекіту туралы» 3.09.2004.ж.№712 бұйрығына қосымша.
3.Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі №319 Заңы.
4.Сүлейменова.Р.А.Система ранней коррекционной помощи детям с ограниченными возможностями в Казахстане:проблемы создания и развития.Алматы,2001.
5. Қазақстан Республикасында балаларға білім беру мекемелерінің әр түрлерінде логопедиялық жұмыстың ұйымдастырылуы және мазмұны.Ибатова Г.Б,Оразаева Г.С.Алматы 2010
2.Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігінің «Арнайы білім беру мекемелерінің іс әрекетін белгілейтін ,нормативті құқықтық актілерді бекіту туралы» 3.09.2004.ж.№712 бұйрығына қосымша.
3.Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі №319 Заңы.
4.Сүлейменова.Р.А.Система ранней коррекционной помощи детям с ограниченными возможностями в Казахстане:проблемы создания и развития.Алматы,2001.
5. Қазақстан Республикасында балаларға білім беру мекемелерінің әр түрлерінде логопедиялық жұмыстың ұйымдастырылуы және мазмұны.Ибатова Г.Б,Оразаева Г.С.Алматы 2010
Логопедия ғылымы
1Бөлім. Логопедияның ғылыми – теориялық негіздері
Логопедия ғылымы
Логопедияның мақсаты мен міндеттері
Логопедия дегеніміз- сөйлеу тілінің кемістерін, оның бұзылу
себептерін, болдырмау жолдарын, сонымен бірге осындай кемістерді әртүрлі
жолдармен түзетіп,жоюдың тәсілдерін зерттейтін арнайы педагогикалық ғылым.
„Логопедия“-Logos(сөз) paideia(тәрбиелеймін, үйретемін) деген грек
сөзінің түбірінен алынған. Логопедия арнайы педагогикалық (дефектологияның)
бір бөлігі болып есептеледі.
Сөйлеу тілі бұзылуының түрлері және көрсететін көмек жайында
баршамызға ежелден белгілі. Сөйлеу тілінің бұзылуы жөнінде алғашқы
мәліметтерді ежелгі Греция,Үндістан ескерткіштерінен (папирустер,
аюрветтер) кездестіруге болады.
Мысалы, Ресейде логопедия жеке педагогикалық ғылым ретінде қалыптасқан
жоқ. Алғашқыда (17ғ) логопедия сурдопедагогика құрамында болған. 19ғасырдан
бастап логопедия жеке дара ғылым болып бөлінген, бірақ ол медициналық
бағытта болды. Тек 20ғасырдың 30жылдарында Дефектология Ғылыми Зерттеу
Институтының құрылуына байланысты логопедия педагогикалық ғылым болып
танылды.
Қазіргі логопедия мектеп жасына дейіңгі, мектептегі логопедия және
жеткіншектер мен ересектер логопедиясы деген бөлімдерден тұрады.
Логопедия пәні сөйлеу тілінің бұзылуы тіл кемістігі бар тұлғаларды
оқыту және тәрбиелеу үрдісі болып табылады.
Логопедия зерттеу нысаны – сөйлеу тілінің бұзылуынан зардап шеккен адам.
Сөйлеу тіл бұзылыстарын физиологтар, невропатологтар, психологтар,
лингвистер және т.б зерттеп, қарастырады. Бұл ретте олар сөйлеу тіл
кемістігін өз ғылымдарының мақсатына байланысты қарастырады. Логопедия
болса сойлеу тіл кемістігін арнайы ұйымдастырылған құралдар, тәсілдер
арқылы алдын алу және түзету тұрғысынан қарастырады, сондықтан ол арнайы
педагогикаға жатады,
Логопедияның негізгі мақсаты сойлеу тілі бұзылған адамды оқытуды,
тәрбиелеуді, сонымен бірге сойлеу тілі кемістіктерінің алдын алу жолдарын
ғылыми негізінде жете зерттеу болып табылады.
Логопедияның ғылым ретіндегі анықтамасына байланысты төмендегідей
міндеттерді белгілеуге болады:
- сөйлеу тілі бұзылуының таралуын, оның симптоматикалық белгілерін
анықтау;
- қазақ тілді қалыпты дамыған және әр түрлі тіл бұзылыстары бар
балалрдың сөйлеу іс – әрекетінің онтогенезін зерттеу;
- дамуында әр түрлі ауытқуы бар қазақ тілді (зиятты, естуі, көруі,
тірек – қимылы бұзылған) сөйлеу тілінің қалыптасу ерекшеліктерін
анықтау;
- сөйлеу тілі бұзылған баланың сөйлеу қабілетінің өздігінен белгілі бір
бағытпен дамуын, сөйлеу кемістіктерінің адамның жеке басының
қалыптасуына, психикасының дамуына тигізетін әсерін анықтау;
- сөйлеу тілінің бұзылуы себептерін, белгілерін, механизмдерін анықтау;
- сөйлеу тіл бұзылыстарының педагогикалық диагностикасының әдістерін
өңдеу, құрасытыру;
- отандық және шетелдік логопедиялық теориясы мен тәжірибесіндегі
жетістіктерді талдау;
- сөйлеу тіл кемістерін жүйелеу;
- Қазақ тілінің фонетикалық – грамматикалық ерекшеліктерін ескере отырып
сөйлеу тілінің кемістерін түзету, жою, әдістерін жетілдіру;
- сөйлеу тілі кемістерінің алдын алу тәсілдерін толық жетілдіру;
- Қазақстанда логопедиялық көмек беруді ұйымдасытыру мәселесін
зерттеу,жетілдіру;
- логопедиялық оқу үрдісіне жаңа технологиялар мен компьютерлік
техниканы еңгізу,қолдану.
Көрсетілген міндеттерден логопедияныңтериялық және практикалық
бағыттылығы анықталады. Теориялық аспектісі – сөйлеу тіл кемістерін
зерттеу, оларды анықтау, жою және тіл кемістігін алдын алудың ғылыми
тұрғыдан дәлелденген әдістерін зеррттеу. Практикалық аспектісі – тіл
кемістерін алдын алу, анықтау және түзету. Теориялық және практикалық
міндеттер бір – бірімен тығыз байланысты.
Алдыға қойылған міндеттерді шешу үшін:
- панаралық байланысты пайдалану, сөйлеу тілі және оның бұзылыстары
бойынша зерттеу жұмысына қатысты көптеген мамандарды(психолог,
нейропсихолог, нейрофизолог, лингвист, педагог, әр түолі профильдегі
дәрігерлер т.б) қызметтестікке тарту;
- теория мен практиканың өзара байланысын, ғылымның заманауи
жетістіктерін парктикаға еңгізу мақсатымен ғылыми және практикалық
мекемелердің байланысын қамтамасыз ету;
- сөйлеу тілі бұзылыстарын ерте анықтау және оларды жою, түзету
принципін жүзеге асыру;
- сөйлеу тілі бұзылыстарын алдын алу мақсатымен халық арасында
логопедиялық білімді насихаттау.
Логопедиялық жұмыстың барысы бұл міндеттерді шешуді белгілейді.
Логопедиялық ықпалдың негізгі бағыты сөйлеу тілін дамыту, түзету және алдын
алу болып табылады. Логопедиялық жұмыс үрдісінде сенсорлы функцияларын
дамыту; моторикасын, әсіресе сөйлеу моторикасын дамыту; танымдық
процестерін, алдымен ес, зейін, ойлау процестерін дамыту; бала тұлғасын,
әлеуметтік қатынасын реттеу және түзетуімен қатар қалыптастыру; әлеуметтік
ортаға ықпал ету ескеріледі (қамтылады).
Логопедиялық ықпал сөйлеу тілі бұзылыстарын шарттайтын ішкі және сыртқы
орта факторларына бағытталған болуы тиіс. Ол сөйлеу тілі бұзылыстарын
түзету және орнын басуына бағытталған күрделі падагогикалық үрдіс болып
табылады.
Логопедияның принциптері және әдістері
Логопедияның негізгі принциптеріне: жүйелік, кешендік, жан –
жақтылық, онтогенетикалық, сөйлеу тілі бұзылыстарының этиологиясы мен
механизмін ескеру(этипатогенетикалық принцип), бұзылыстың симтоматикасын,
сөйлеу тілі ақаулығының құрылымын ескеру, дамытушылық, принципі т.б жатады.
Логопедияда жалпы педагогиканың принциптері мен тәсілдері кеңінен
пайдаланылады. Кейбір принциптерді қарастырайық.
Жүйелік принципі.Сөйлеу тілі күрделі функционалды жүйе, оның құрылуы
компоненттері бір – бірімен тығыз байланысты. Сондықтан, сөйлеу тілін және
оның дамуын зерттеу, түзету сөйлеу тілінің компонеттеріне ықпал етіуді
болжайды.
Жанжақтылық принципі. Логопедиялық жұмыс логопеттің тұтас тұлғасына
ықпал ету арқылы жүргізілуі керек. Оның қайта тәрбиеленетін жағымсыз жағы
және компенсация процесінде пайдаланатын жағымды жағын ескеру
қажет(бұзылған анализатор орнына сақталуы анализаторды қолдану).
Кешенді принципі. Логопедиялық қорытынды жасау, сөйлеу тілінің бұзылуын
ұқсас формаларынан ажырату үшін сөйлеу және сөзсіз симптомдарына,
медициналық, психологиялық және логопедиялық тексеру нәтижереліне талдау
жасау керек болады.
Көптеген жағдайда сөйлеу тіл бұзылыстары әр түрлі жүйке және психикалық –
жүйке аурулардың симптомдарына қосылады(дизартрия, алалия, тұтықпа,т.б)
Бұндай жағдайда сөйлеу тіл бұзылыстарын түзету жұмысы кешенді түрде өтуі
керек, яғни медициналық – психологиялық – педагогикалық көмек көрсетілуі
керек. Сонымен,сөйлеу тілі бұзылыстарын зерттеу және түзету барысында
кешенді принцип маңызды орын алады.
Дамытушылық принципі. Сөйлеу тілі бұзылыстарын зерттеуде және түзетуде
нормадан ауытқыған бала дамуының ерекшеліктерін және жалпы даму
заңдылықтарын ескерген жөн. Дамытушылық принцип логопедиялық жұмыс
барысында баланың жақын даму аймағына байланысты міндеттерді,
қиыншылықтарды, кезеңдерін ажыратуды болжайды. Сөйлеу тілі кемістігі бар
балаларды зерттеу олармен логопедиялық жұмысты ұйымдастыру баланың негізгі
іс – әрекетін(заттық – тәжірибелік, ойын, оқу) ескере отырып жүзеге
асырылады.
Онтогенетикалық принципі. Логопедиялық түзету жұмысы баланың сөйлеу
тілінің түрлері мен функцияларының шығу реттілігін және баланың
онтогенездегі іс – әрекетінің түрлерін ескеруді талап етеді.
Динамикалық принципі. Баланың даму барысында ауытқушылықтың байқалуы.
Сөйлеу тілі бұзылуын зерттеу және түзетуді келесі дидактикалық маңызды
орын алады: көрнекілік, қолжетімділік, саналылық, даралап ықпал ету және
т.б.
Логопедия әдістерін бірнеше топқа бөлуге болады:
1-топ – ұйымдастыру әдістер: салыстыру, лонгитюдиналды(даму барысында
зерттеу) кешенді.
2 – топ – эмпериялық әдістер: обсервациялық(бақылау), экспериментальді
(зертханалық, табиғи, қалыптастырушы, психологиялық – педагогикалық),
психологиялық – диагностикалық(тестер, сауалнамалар, сұқбаттасу),
биографиялық(анамез бойынша мәліметтер жинау және оларға анализ жасау).
3- топ жинаған мәліметтерді ЭЕМ қолдану арқылы сапалық және сандық
(математикалық – статистикалық) талдау.
4 – топ интерпретациялық әдістер, зерттеу құбылыстары арасындағы
байланысты теория жүзінде зерттеу тәсілдері( тұтас пен бөлшектердің, жалпы
құбылыс пен жеке параметрлердің, тұлға мен функциялар арасындағы байланыс).
Зерттеудің шынайылығын қамтамасыз ету үшін техникалық құралдар кеңінен
қолданылады: интонографтар , спектогрофтар, назометрлер, бейнесөз,
фонографтар, спирометрлер және басқа да құралдар, сонымен қатар біртұтас
сөйлеу әрекетінің және оның бөлшектерінің динамикасын зерттеуге мүмкіндік
беретін рентгено – киносуреттер, глоттогграфия, кинематография,
электромография.
Логопедияның басқа ғылымдармен байланысы
Логопедия көптеген ғылымдармен тығыз байланысты. Сөйлеу тілі
бұзылыстарын алдын алу немесе түзету, тұлғаға жан – жақты әсер ету үшін
сөйлеу тілі бұзылыстарының симптоматикасын, этиологиясын, механизмін, сөз
және сөзсіз симптомдарының ара – қатынасын білу қажет.
Жүйелік байланыстың ішкі және сыртқы түрі болады. Ішкі жүйелік
байланысқа педагогика,арнайы педагогиканың әр түрлі саласымен(
сурдопедагогика, тифлопедагогика, олигофренопедагогикамен); ана тіліне және
арнайы психологиямен байланысты. Сыртқы жүйелік байланысқа медициналық –
биологиялық және лингвистикалық ғылымдар жатады.
Логопедияның табиғи ғылыми негізі болып: И.П. Павловтың бірінші және
екінші сигналды жүйесінің өзара әсерлесіп әрекет жасауы, шартты –
рефлекторлық байланыстың қалыптасуының заңдылығы туралы, П.К.Анохиның
функционалды жүйе туралы ілімі және сөйлеу тілінің әрекеттері туралы
қазіргі нейропсихолингвистикалық ілім табылады. И.П. Павлов бірінші сигнал
болмысы деп атады. Олар арнайы физиологиялық механизмдердің, талдаушылардың
арасында пайда болады. Адамның ең зор дәулеті – оның сигнализациясының
ерекше, жоғары түрі – сөйлеуі. Ол екінші сигналды жүйесі деп аталады.
И.П. Павловтың ілімі бойынша бірінші және екінші сигналды жүйелер
өзара тығыз байланыста. Екінші сигналды жүйе бірінші сигналды жүйенің
негізінде қалыптасады. Бірақ кейін екінші сигналды жүйе бірінші сигналды
жүйеге реттеуші ретінде әсер ететін болады. Бірінші сигналды жүйенің
бұзылуы екінші сигналды жүйенің бұзылуына апарып соғуы мүмкін. Мәселен,
сөйлеу тілінің бұзылуы себебі кейде есту, көру анализаторының механизмінің
бұзылуынан болуы мүмкін. Сөз ерекше қасиетті бар сигнал болып табылады. Осы
екі жүйенің өзара күрделі және тығыз байланысын ескеруі сөйлеу тіл
бұзылыстарын және сөзсіз функцияларын түзетуіне бағытталған логопедиялық
жұмысты дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі.
Логопедияда сөйлеу тілінің механизмі, сөйлеу процесін ұйымдастыру,
сөйлеу әрекетіне қатысатын анализатордың құрылысы және жұмысы туралы жалпы
анатомия, физиология, нейрофизиологияның жалпы бөлімдері қарастырылады.
Сөйлеу тілі бұзылыстарының механизмін түсіну және түзету процесінің
заңдылықтарын анықтау үшін жоғары психикалық функциялардың динамикалық
оқшалануы, сөйлеу тілін ұйымдастыру жайындағы білім өте маңызды болып
табылады.
Сөйлеу күрделі функционалды жүйе болып табылады. Сөйлеудің күрделі
жүйесі ұзақ әлеуметтік – тарихи дамудың нәтижесі болып келеді және бала оны
қысқа мерзімде меңгереді.
Отариноларингология, невропатология, психопатология, олигофрения
клиникасы, педиатрия ғылымдарының мәліметтері сөйлеу тілі бұзылуының
механизмі және этиологиясын зерттеуде мамандарға өте көп көмегін тигізіп,
логопедиялық ықпалмен қатар медициналық көмекті де уақытылы көрсетуге
мүмкіндік береді. Мәселен, дауыстың бұзылуы көмей және дауыс перделерінің
органикалық зақымдалуының салдарынан болуы мүмкін(ісіктер, папиломмалар,
т.б) Бұл жағдайда дауыс бұзылуын жою дауыс аппаратының физиологиялық
қалыпты қызмет етуінсіз мүмкін емес. Ол тек дәрімен емдеу, хирургиялық,
физиотерапиялық, психотерапиялық ықпал арқылы нәтижелі болады.
Көптеген сөйлеу тілі бұзылыстары орталық жүйке жүйесінің
бұзылыстарымен байланысты. Оларды анықтау тен логопедтың невропатолог
дәрігермен немесе психоневрологпен өзара тығыз байланыста болғанда ғана
бұзылысты диагностикалауға мүмкін болады. Сөйлеу тіл бұзылыстары бар
адамдарда психикалық әрекетінің әр түрлі бұзылыстары байқалуы
мүмкін(психикалық дамуының тежелуі, мінез – құлық және эмоционалдық
бұзылыстары, зейін, ес, т.б. бұзылыстары) Оларды сөйлеу тілі бұзылыстарының
құрылысы ішінде, механизмінің пайда болуын талдау, орталық жүйке жүйесінің
зақымдалуына байланысты бірінші реттік бұзылыстарды және сөйлеу тілі
бұзылыстарының салдарынан пайда болған психикалық әрекеттерінің екінші
реттік бұзылыстарын ажыратып, анықтау психоневролог – дәрігердің міндеті.
Дәрігер баланың зияты жайында қорытынды жасап, сөйлеу тілінің клиникалық
диагнозын қояды, тиісті ем жасайды.
Көптеген сөйлеу тілі бұзылыстары мидың ерте органикалық зақымдалуының
салдарынан тежелуі мүмкін. Бұл жағдайда логопедиялық жұмыс орталық жүйке
жүйесін толықтыруға түрткі болатын арнайы дәрімен емделгенде ғана нәтижелі
болады. Бұндай емді психоневролог белгілейді.
Кейбір сөйлеу тілі бұзылыстарының мәселен, тұтықпаның кейбір түрлерінің,
мутизмнің, себебі асқынған психикалық жарақаттар – шошыну, қобалжу,
үйреншікті стеротипінің өзгеруі(жақын адамдардан айырылу)және т.б. болуы
мүмкін. Олардың пайда болу кезінде бала тиісті режимге және емге мұқтаж
болады. Тек психоневролог – дәрігер мен логопедтің бірлескен жұмысы оның
сауығуына ықпал етеді. Осы деректердің барлығы логопедия педагогикалық
ғылым болғанымен тек медициналық ғылымдармен, әсіресе невропотология және
балалар психиатриясымен тығыз байланысының арқасында өз алдында қойылған
міндеттерді шеше алдаы. Мүмкіндіктерді шектеулі балаларды, сонымен қатар
сөйлеу тілі кемістігі бар балаларды оқыту және тәрбиелеу теориясы орталық
жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі және дамуының ерекшеліктері туралы білім
негізінде құрылады.
Невропатология, психопатология, олигофрения клиникасы, есту, көру,
сөйлеу тілі мүшелерінің паталогиясының өзара байланысы сөйлеу тілін
диференциалды диагностикалауға қажет. Мысалы, естуі төмендеуінің салдарынан
сөйлеу тілінің бұзылуы мен сенсорлы алалияны диагностикалау есту функциясын
мұқият тексергенді талап етеді, ал олигофрения және алалия кезінде сөйлеу
тілі бұзылыстарын анықтау үшін баланың зиятының қалпын, психикалық және
сенсомоторлы дамуының ерекшеліктерін анықтамай онша мүмкін болмайды.
Медициналық ғылымдардың мәліметтері логопедке сөйлеу тілі
бұзылыстарының механизмінің, этиологиясын дұрыс түсінуге, диагностика және
сөйлеу тілі кемістерін түзету ықпалы жайында туындаған сауалдарға дұрыс
шешім табуға, сөйлеу тілі бұзылыстарына дұрыс падагогикалық талдау жасауға
және логопедиялық жұмысты дұрыс ұйымдастыруға, арнайы білім беру ұйымының
түрін дұрыс таңдауға мүмкіндік береді.
Логопедия лингвистикалық ғылыммен және психолингвистикамен тығыз
байланысты. Олар әр түрлі сөйлеу тілі кемістерінде әр түрлі бұзылуы мүмкін.
Баланың тіл нормаларын меңгеру реттілігі мен заңдылықтары туралы білу
логопедиялық қорытындыны анықтауға ықпал етеді, логопедиялық жұмыс жүйесін
құруға қажет.
Сөйлеу тілі бұзылыстарын зерттеген кезде сөйлеудің пайда болуының қай
операциясы зақымдалғанын анықтау қажет. Логопедияда сөйлеудің тууының Л.С.
Выготский, А.А. Леонтьв, Т.В.Рябованың модельдері пайдаланылады.
Л.С. Выготский мен ой сөз арасындағы байланысты ойдан сөзге қарай кері
қимыл – қозғалыс үрдісі деп қарастырған. Ол сөйлеудің сыртқы(физикалық)
және сематикалық(психикалық) жоспарын ажырата отырып, қимыл – қозғалыстың
келесі жоспарын белгілеген: түрткі – ой –ішкі сөз – сыртқы сөз.
Сыртқы сөйлеуде граматикалық және семантикалық( психологиялық)
құрылысының өзара байланысы көрінеді. Семантикалық жоспардан сыртқы
сөйлеуге көшудің өтпелі құрылысы ішкі сөйлеу тілі болып табылады. Л.С.
Выготский ішкі сөйлеуге терең талдау жасап, оған тән ерекшеліктерін ашып
көрсетті.
Сөйлеу процесінің құрылымына негізделе отырып Л.С. Выготский, А.А.
Леоньтев сөйлеудің келесі пайда болатын операцияларын ажыратады: түрткі –
ой(сөйлеу интенциясы) – іштей бағдарлама жасау – лексикалық күшейту және
грамматикалық құрастыру - моторлы іске асыру – сыртқы сөйлеу.
Сөйлеу тілі бұзылыстарын түзетуге арналған логопедиялық жұмыстың нәтижелі
болуына, сонымен қатар біркелкі жүйе шеңберінде тіл және сөйлеу құрылысының
өзара байланысын түсінуіне психолингвистикалық көзқарас ықпал етеді.
Логопедия жалпы және арнайы психологиямен, психодиагностикамен тығыз
байланысты. Логопед баланың психикалық дамуының заңдылығын және ерте
жастағы баланы психологиялық – педагогикалық әдіс – тәсілдермен тексеруді
пайдалана білуі керек. Осы тәсілдерді қолдана отырып, әр түрлі тіл
кемістерінің түрлерін, зиятты бұзылыстар, эмиционалды және мінез –
құлықтағы бұзылыстар салдарынан пайда болған сөйлеу тілі кемістерін
ажыратуға болады.
Психологияны білу логопедке тексөйлеу тілі бұзылыстарын ғана байқап
қоймай, бәрінен бұрын баланың өзін, оның сөйлеу тілінің бұзылыстары мен
жалпы психикасының дамуының ерекшеліктерін байқауға мүмкіндік береді. Бұл
білім әр түрлі жастағы балалармен қарым – қатынасқа түсуге, олардың сөйлеу
тілін, қабылдауын, есін, зейінің, ой - өрісін, жігер – ерік аймағын
тексеруге арналған тәсілдерін таңдауға және тиімді логопедиялық жұмыс
жүргізуге мүмкіндік туғызады.
СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ
АНАТОМИЯЛЫҚ – ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМІ
Сөйлеу тілінің анатомиялық – физиологиялық механизмін жақсы
білу,(сөйлеу әрекетінің құрылымы мен оның функционалды ұйымдастырылуын)
біріншіден, қалыпты жағдайда сөйлеу тілінің ақаулықтарын талдауына
дифференциалды түрде қарау, үшіншіден, түзету жұмысының жолдарын анықтауға
мүмкіндік береді.
Сөйлеу қабілеті сөйлеу аппараттарын іске қосатын орталық және шеткі
күрделі жүйке жүйелері арқылы іске асады. Сөйлеу әрекетінде бас ми қызметі
басты рөл атқарады.
ХХғасырдың басында сөйлеу тілі қызметі бас мида орналасқан ерекше
оқшаланған сөйлеу орталықтарымен байланысты деген көзқарас таралған
болатын. И.П. Павлов бұл жаңа бағыт беріп, ми қыртысының сөйлеу қызметінің
шоғырлануы(локализациясы) теккүрделі ғана емес, сонымен қатар өзгермелі
екенін дәлелдеп, оны динамикалық локализация) деп атаған.
П.К. Анохин, А.Н. Леоньтев, А.Р. Лурия және т.б. ғылымдардың
зерттеулері бойынша кез келген жоғары психикалық қызметтің негізі жеке
орталықтар емес), орталық жүйке жүйесінің әртүрлі бөліктерінде орналасқан,
бір – бірімен біртұтас әрекетпен байланысты күрделі функционалды жүйелер
болып табылады.
Сөйлеу процесі – адам баласына ғана тән, өте күрделі жоғарғы психикалық
қабілет. Ол шартты рефлекс заңдарына бағынады. Сөз арқылы қатынасқа түсу
процесінде(коммуникация) адамдар бір – бірімен ой бөлісіп, бір – біріне
ықпал етеді. Сөздік қатынас тіл арқылы мүмкін болады. Тіл дегеніміз –
қатынас құралының фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жүйесі.
Сөйлеуші өз ойын жеткізу үшін керек сөздерді іріктеп, оларды тілдің
грамматикалық ережелерімен байланыстырып, сөйлеу аппараттарының
артикуляциясы арқылы айтады.
Адамның сөзі түсінікті және анық болу үшін, сөйлеу мүшелерінің қимылы
заңды және нақты болуы тиіс. Сонымен бірге бұл қимылдар әдеттенген болып,
еріксіз іске асуы керек.
Әдетте, сөйлеуші тек өз ойының ағымын ғана ескереді де, ал сөйлеген
кезде оның ауыз қуысындағы тілі қандай қалыпта болуы керек екені,қай кезде
тыныс алу керек екенін, т.б. ойламайды. Бұл сөйлеу механизмінің әрекеті
нәтижесінде іске асады. Сөйлеу механизмінің әрекетін түсіну үшін сөйлеу
аппаратының құрылымын жақсы білу қажет.
Сөйлеу аппараты дегеніміз- орталық жүйке жүйесінің әр бөлігіне әр
деңгейде орналасқан, бірақ барлығы жиналып бір іске жұмылған өз алдында
дербес қабілетті жүйе(Правдина О.В.)
Сөйлеу аппараты бір – бірімен тығыз байланысты екі бөліктен тұрады:
орталық(реттеуші) және перифериялық(шеткі – атқарушы)
Сөйлеу аппаратының орталық бөлімі адамның миында орналасқан. Ол
реттеуші қызметін атқарады. Бұл бөлім ми қыртысынан (көбінесе сол жақ
мидың), ми қыртысы асты ядролардан, ми өзегі, ми өзегі ядроларынан,
соларды жалғайтын жүйке жолдарынан және тыныс алу, дауыс, артикуляциялық
бұлшық еттеріне баратын жүйкелерден тұрады.
Орталық сөйлеу аппаратының және оның бөліктерінің қызметі қандай?
(неде?)
Сөйлеу жоғары жүйке жүйесінің басқа да көріністермен қатар рефлекстер
негізінде дамиды. Сөйлеу рефлекстері мидың әр түрлі бөліктерінің әрекетіне
байланысты, дегенмен сөйлеудің жасалуында ми қыртыстарының кейбір бөліктері
басты рөл атқарады. Әсіресе мидың сол жақ қыртысының шеке, самай, төбе және
шүйде бөліктері(солақайлардын оң жақ)
Ми қыртысының шеке бөлігінің төмеңгі қыртысында Брока орталығы
орналасқан. Адамның дауыс шығару және сөйлеу процестері осы орталық арқылы
іске асады. Ал ми қыртыстарының самай бөлігінде басқа адамның сөйлеген
сөзін естіп – түсіну қабілетін іске асыратын орталық орналасқан (Вернике
орталығы). Осыған байланысты адам басқа адамның сөйлеген сөзін естіп,
түсінеді.
Ми қыртысының астындағы ядролар адамның сөйлеген кезде анық, байсалды
және әсерлі сөйлеуіне әсерін тигізеді.
Сөйлеу аппаратының барлық мүшелері ми өзегі ядроларына шығатын бас сүйек
- ми жүйкелермен қамтамасыз етілген.
Сөйлеу аппаратының орталық және шеткі бөлімі мидан шығатын қос
жүйкелермен қамтамасыз етіледі (V-үшкіл, VII-бет, IX – тіл жұтқыншақ, X –
кезбелі, XI – қосымша, XII – тіл асты).
Үшкіл қос жүйке V адамның төменгі жағын қимылға келтіреді; бет жүйкесі(
VII) бетті әртүрлі қимылға түсіретін, соның ішінде ерінді және ұртты
қимылға түсіретін бұлшық еттерді, тіл – жұтқыншақ( IX) кезбелі (X) қос
жүйкеклер дауыс перделерімен көмей бұлшық еттерін, жұтқыншақпен жұмсақ
таңдай бұлшық еттерінің қимылын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар тіл –
жұтқыншақ қос жүйке тыныс алу мүшелерімен жүрек бұлшық еттерін
жүйкелендіреді. Қосымша(XI) қос жүйке мойын бұллшық еттерінің, ал тіл
асты(XII )қос жүйке тілдің әр түрлі қимыл жасауын қамтамасыз етеді.
Осы нерв жүйелері арқылы адамның миындағы сөйлеу орталықтары (Брока
және Вернике) шетте жатқан сөйлеу аппаратының мүшелерімен тікелей
байланысып, бір – біріне серпіндерін(импульстерін) жіберіп отырады.
Белгілі психолог А.Р. Лурияның орталық нерв жүйесінің жұмысының
принциптері жайындағы көзқарасы бүгінге дейін өзектілігін жоғалтпаған. Ол
мидың жұмысында функционалды үш блокты ажыратады.
Бірінші блоққа ми қыртысы астындағы ядролары, екінші блоққа ми
қыртысының артқы бөлігі кіреді, ол сырттан сезім арқылы келген информацияны
қабылдап,сақтайды. Атап айтқанда осы блок танымдық процестерді қамтамасыз
ететін мидың негізгі аппараты болып саналады. Екінші блоктің құрамында
бірінші реттік, екінші реттік, үшінші реттік зоналар ажыратылады.
Бірінші реттік зоналарда белгілі сезім мүшелерінен мәліметтер
қабылданады.
Бірінші реттік зоналардан алынған серпіндерін талдау екінші реттік
зоналар белгілі бір анализатордың бөлігі болып табылады(есту, көру, т.б).
Үшінші реттік зоналар қабылданатын сезім мәліметтерін талдау, жинақтау
және интеграциялау қызметін атқарады.
Үшінші блок үлкен жарты шардың алдыңғы бөлігінің қыртысынан тұрады. Ол
адамның тәртібін жоспарлап, реттеп, бақылайды және ми асты қыртыстарының
жұмысын реттейді.
Осы блоктардын қызметінің өзара тығыз байланысы нәтижесінде сөйлеу
процесі іске асады. Сонымен қатар, сөйлеу процесінде әр блок арнайы өз
қызметін атқарады. Сөйлеу әрекетінің бұзылуының спецификалық симптомдары
мидың зақымдалған бөлігіне байланысты байқалады.
Сөйлеу апаратының шеткі бөлігі(атқарушы) үш бөліктен тұрады: тыныс алу,
дауыс шығару, артикуляциялық бөлігі.
Демалу бөлігіне адамның кеуде қуысы, өкпесі, бронхылары және кеңірдегі
кіреді.
Сөйлеу процесі дем алып дем шығаруына тікелей байланысты. С өз дем
шығару кезінде пайда болады. Дем шығару кезінде негізгі ауа ағыны газ
алмастыру қызметінен басқа дауыс шығару мен артикуляция қызметін қатар
қамтиды Адамның сөйлеген кездегі дем алуы мен дем шығаруы үнсіз(сөйлемеген
кездегі) отырғаннан өзгеше болады.
Сөйлеген кездегі дем алу – дем шығару процесінің дем алу процесі мен
салыстырғанда ұзаққа созылады( 1:20), сөйлеген кезде адам өкпеге ауаны
жай кездегімен салыстырғанда 4есе көп жұтады. Демалу фазасы өзгеше
болады(дем алу – тоқтау-дем шығару).
Дауыс шығару бөлігі дауыс қатпарлары бар көмекейден тұрады. Көмекей
дегеніміз конустың формасына ұқсайтын бірнеше шеміршектен және жұмсақ еті
бар сақиналардан құралған кең де қысқа түтікше. Көмекей мен жұтқыншақтың
арасында жұтынған кезде көмекейді жауып тұратын қалқанша орналасқан. Соның
арқасында жұтқан тамақпен сілекей қуысына түспейді. Көмекейдің ішіндегі
кілегей қабығының қатпарлары шын дауыс перделерінен және оның төменгі
жағындағы дауыс пердесінен тұрады.
Ер адамдардың көмекейі әйелдерге қарағанда ірі, ал дауыс перделері
ұзын және жуан болады. Әйел адамның дауыс перделерінің ұзындығы мөлшермен
18 – 20мм. Болса ер адамдарда ол 20 – 24мм. Болады. Қыз және ұл балаларда
пубертатты (жыныстық жетілу) кезіне дейін көмекейдің құрылымы мен көлемінде
айырмашылық байқалмайды.
Балалардың көмекейі өте кішкентай болып келеді және әр кезеңде әр қалай
дамиды. Оның қарқынды дамуы 5-7 жас аралығында, содан кейін – пубертатты
дамуы кезеңде: қыздарда 12 – 13 жаста, ал ұлдарда- 13 – 15 жаста байқалады.
Осы кезде көмекей өлшемі қыздарда13, ал ұлдарда 23 – ге өседі, дауыс
перделері ұзарады.
Ерте жастағы балалардың көмекей формасы шұңғыма тәрізді болады. Бала
өскен сайын оның формасы бара – бара цилиндр формасына жақындайды.
Дауыс перделері көмекей саңылауын түгелге жуық жауып тұрады. Жай тыныс
алу алу кезінде дауыс перделері аралығы кең ашылған күйде және тең бұйірлі
үшбұрыш тәрізді болады. Дем алу және дем шығару кезінде ауа кең ашылған
дауыс пердесі аралығынан дыбыссыз өтеді.
Адамның дауысы (фонация) қалай шығады?
Фонация кезінде дауыс перделері жабық күйде болады. Дем шығарғанда ауа
бір – біріне жақын тұрған дауыс сіңірлерінің арасынан өтіп, оларды
ажыратады. Көмекей бұлшық еттерінің жиырылуы арқылы дауыс перделері қайтып
өз орнына келеді. Дауыс сіңірлерінің осы тербеліс қимылдары дыбыс
толқындарын тудырады. Сөйлемеген кезде дауыс перделері ашық болады.
Сыбырлап сөйлеген кезде дауыс перделерінің бір бөлігі ғана қозғалысқа
түседі. Дауысты және үнді дыбыстарды айтқан кезде дауыс перделері жабық, ал
дауыссыз дыбыстарды айтқанда олар ашық күйде болады.
Сонымен, фонация кезінде дауыс перделері тербеліске түседі. Бұл
тербелістер бойлық емес, көлдеңен бағытта болады, яғни дауыс перделері
төмен және жоғары қарай емес, іштен сыртқа қарай қозғалады.
Адамның дауысы күшіне, жіңішке – жуандығына және тембіріне қарай
бөлінеді.
Дауыстың күші дауыс перделерінің қозғалу амплитудасына (қарқынына)
байланысты. Ол ауа ағымының қысымымен, яғни дем шығару күшімен белгіленеді.
Сонымен қатар дауыс күшіне дыбыс күшейткіш болып табылатын жұтқыншақ, ауыз
және мұрын қуысы да әсер етеді.
Резонаторлық қуыстың формасымен көлемі және көмекейдің құрылымының
ерекшеліктері дауыстың дара реңкіне немесе тембріне әсер етеді. Адамдарды
дауысынан дәл осы тембріне қарай ажыратуға болады.
Дауыстың жіңішке – жуандығы дауыс перделерінің қозғалуының жиілігіне
және дауыс перделерінің ұзындығына, жуандығына және керілу дәрежесіне
тікелей байланысты. Дауыс перделері неғұрлым ұзын және кернеу аз мөлшерде
болса, соғурлым үн дыбысы төмен болады.
Артикуляциялық бөлім
Артикуляциялық аппараттың құрамына ауыз және мұрын қуыстары мен жұтқыншақ
кіреді. Артикуляция мүшелері белсенді – қозғалмалы (тіл, жұмсақ таңдай,
ерін, төмеңгі жақ сүйектері) және енжар – қозғалмайтын (қатты таңдай,
жоғары жақ сүйектері, тістер) мүшелер болып бөлінеді.
Тіл – артикуляцияның негізгі мүшесі болып табылады. Тіл – көлемдері,
сіңірлері жоқ бұлшық етті мүше. Жақ сүйектері қабысқан кезде ол бүкіл ауыз
қуысын толтырады. Тілдің алдыңғы бөлігі қимылды, артқы бөлігі тіл түбірі
деп аталады. Тілдің қимылды бөлігінің ұшы, алдыңғы және бүйір жақтары, тіл
арқасы. Тілде сөйлеу кезінде әр түрлі міндет атқаратын көптеген бұлшық ет
топтарын ажыратуға болады. Мысалы, тіл ұшы, тілдің бүйір бұлшық еттері, тіл
арқасы, тіл түбірі бұлшық еттері, т.б.
Тілдің бұлшық еттері: ішкі (жоғарғы бойлық, төменгі бойлық, көлденең,
тік) және сыртқы (иектік – тілдік, тіласты – тілдік, таңдайлық – тілдік,
біз тәрізді болып бөлінеді.
Ішкі бұлшық еттерінің жиырлуы кезінде тілдің формасы және жеке
бөліктерінің қалпы өзгереді:
а)жоғарғы бойлық – тілді жоғары қалыпта ұстап, тіл ұшын жоғары қайыра
алады;
б)төмеңгі бойлық – тілді жоғары қалыпта ұстап, тіл ұшын жоғары қайыра
алады;
в) көлденең – тілді жіңішкертеді, ұшын үшкірлетеді;
г)тік – тілді жалпақтатады, оны ауыз қуысының астына орналастырады.
Сыртқы бұлшық еттерінің жиырылуы тілдің қимыл – қозғалысын қамтамасыз
етеді(біртұтас мүше ретінде):
а)иектік – тілдік – тілді алдыға шығарып, жоғары ұстауға жауап береді;
б)тіласты – тілдік – тілді ауыз қуысының астына түсіріп, тілдің түбірін
төмендетеді;
в) біз тәрізді – тілді ішке тартып, оны таңдайға қарай көтереді.
Тіл бұлшық еттері қос болып келеді. Әр дыбыс күрделі бұлшық ет
синергияларының нәтижесі, яғни әр түрлі функционалды топтарға жататыны
бұлшық еттерінің бір мезгілде жиырылуы.
Дыбыстарды айтуда тіл бұлшық еттерінің рөлі өте маңызды. Өйткені, тіл
барлық дауысты және түгелге жуық дауыссыз (еріндік дыбыстардан басқа)
дыбыстардың шығуына қатысады. Олардан басқа артикуляторлы актқа ерін және
бет, мойын бұлшық еттері, астыңғы жақ сүйектері көтеруге көмектесетін
бұлшық еттері қатысады. Жұмсақ таңдай жай демалған кезде босаңқы болады. Ол
жұтқыншақтан ауыз қуысына қарай қуысты жартылай жабады. Ал терең дем
алғанда, есінеген және сөйлеген кезде таңдай пердесі көтеріледі. Осы кезде
ол ауыз қуысына қарай жолды ашып, керісінше, мұрын – жұтқыншаққа қарай
жолды жабады.
Артикуляция (лат.т. articulare – бөлшектеу, айықындап анық айту) – жеке
тіл дыбыстары мен олардың қосындыларын айтқанда қажет сөйлеу мүшелерінің іс
– әрекеті. Бұл дыбыс шығаруына бағытталған сөйлеу тілінің перифериялық
мүшелерінің жұмысы.
Сөз дыбыстары қалай жасалады?
Сөз дыбыстары белсенді дыбыстау мүшелерінің (тіл, ерін, жұмсақ таңдай,
төмеңгі жақ) жұмысының нәтижесінде пайда болады.
Тіл мен ерін әр түрлі қимылдар жасап, әр түрлі қалыпта бола алады.
Жұмсақ таңдай мұрын жолдарын ашып, жауып, ал төмеңгі жақ – ашылып, жабылып
тұрады. Сөйлеу кезінде өкпеден шығатын ауа трахея арқылы көмекейге
барады. Дауыстың қатысуысыз айтылатын дыбыстардың жасалуы кезінде дауыс
перделері ашық болады да, ауа көмекейден еркін өтеді. Дауыс перделері
жақындасып, шығарылатын ауаның жолын жабады. Ал ауа перделер арасынан
күшпен өтіп, оларды тербеліске ұшыратады. Соның нәтижесінде пайда болады.
Көмекейден шығарылатын ауа ағыны (дауыспен немесе дауыссыз) сыртқа шығады.
Егер ауыз қуысында дыбыс жасалу кезінде жұмсақ таңдай көтеріліп
жұтқыншақтың артқы қабырғасына қабысса(мұрын қуысына қарай жолды жабады),
ауа ауыз арқылы шығады. Қазақ тіліндегі барлық дыбыстарды айтқанда М,
Н, Ң дыбыстарынан басқа, ауа осы бағытта болады. М, Н, Ң
дыбыстарын айтқан кезде жұмсақ таңдай төмендейді, ауа ағыны мұрынға кетеді.
Артикуляциялық аппараттың ең белсенді мүшелері - тіл мен еріннің қалпы әр
сөз дыбыстарын қалыптастырады. Тілдің әр бөлігі (ұшы, бүйірлері, түбірі) әр
түрлі қимыл жасай алады, соның нәтижесінде тіл көптеген акустикалық әсер
беретін алуан түрлі артикуляция жасай алады. Оларды біз әр түрлі дыбыс
ретінде қабылдаймыз.
Артикуляциялық аппараттың құрылысында әр түрлі кемістіктер болуы мүмкін
(мұрын қуысының, таңдайдың ақаулықтары, жақ сүйектерінің құрылысының
ақаулықтары және т.б.) Солардың әсерінен баланың дыбыс шығару қабілеті
бұзылады. Сөйлеу тілі кемістерінің себептерін анықтау үшін сөйлеу мүшелері
мен олардың кемістерін білу қажет.
Артикуляциялық аппараттың ақаулары (бұзылыстары)
Артикуляциялық аппараттың құрылысында туа біткен немесе ерте (7жасқа
дейін) жаста пайда болған кез келген бұзылыстар баланың сөйлеу тілінің
қалыптасуына және дамуына әсер етеді. Артикуляциялық аппаратында кешірек
пайда болған кемістіктер әдетте күрделі кемістіктерге соқтырмайды, бірақ
ауызша сөйлеу тілінің жеке сипатына және сапасына маңызды әсерін тигізеді.
Артикуляциялық аппараттың ақауларының түрлері.
Жақ-сүйек патологияларының ең жиі кездесетін түрлері қатты және
жұмсақ таңдайдың жарықтары болып табылады.
Жарық-таңдайдағы туа біткен сақылау. Жарықтар жұмсақ және қатты
таңдайдың және олардың альвеолярлы өскінінің жарығы; үстіңгі еріннің жарығы
болып бөлінеді. Жарықтың салдарынан ринолалия және ринофалия пайда болады,
еріндік-тістік дыбыстардың артикуляциясы қиындайды немесе бұзылады.
Тістену (ортогнатия) – астыңғы және үстіңгі тістердің бірігіп
тұрғанындағы жақ сүйектердің қабысуы. Қалыпты жағдайдағы үстіңгі тістер
біршама алға жылжып тұрады.
Тістенудің ақауларының бірнеше түрлері болады: кемиек (прогнатия),
опырауыз (прогения), азу тістердің қабыспауы, алдыңғы ашық қабысу, түзу
жабық қабысу, терең жабық қабысу.
Прогения – астыңғы жақ сүйегінің шамадан тыс дамуына байланысты
оның алдыға шығып кетуі.
Прогнатия – жоғары жақ сүйегінің шамадан тыс дамуына немесе
астыңғы жақ сүйегінің жетік дамымауының салдарынан оның алдыға шығып кетуі.
Бұндай ақаулықты қазақ тілінде кемиек деп атайды.
Алдыңғы тістену – астыңғы және үстіңгі тістер бір деңгейде
орналасады.
Алдыңғы ашық тістену – прогнатия, прогения немесе тістердің
болмауы (ақаулары) салдарынан алдыңғы тістердің қабыспауы.
Диастема (diastema; грек. Diastema – ара-қашықтық, аралық) –
тістердің орналасуының ақаулығы; жоғары күрек тістер арасы шамадан тыс
ашық. Диастема шынайы және жалған деп бөлінеді. Шынайы ( d. verus) диастема
– барлық тістер шығып болғаннан кейін байқалады және жалған (d. Falsum)
диастема – тістер шыққанға дейін байқалады.
Тістер қатарының тұтастығының басқа да ақаулары кездеседі.
Тіл асты желбезегінің қысқа болуы – туа біткен ақаулық; бұндай
жағдайда тіл қимылдары қиындап, шектеулі болады. Сондықтан, көптеген
жағдайда тілдің жоғары көтерілімін талап ететін дыбыстарды айту
бұзылыстарының себебі болып табылады.
Парез және паралич салдарынан тіл қимылдарының бұзылыстары,
сонымен бірге оның туа біткен шамадан тыс дамуы (макроглоссия – шамадан тыс
үлкен тіл) немесе тілдің жетік дамымауы (жіңішке – микроглоссия) пайда
болады. Қалыпты жағдайда тіл артикуляцияға керек барлық қимылдарды
орындайды: оңай жайпақталады, қайқияды, жоғары альвеолаларға көтеріледі,
төменгі альвеолаларға түседі, айналма қимылдар жасайды (жоғары және төменгі
еріндерді жалау), т.б Осы қабілет негізінде диагностикалық және
коррекциялық технологиялар құрастырылған.
Биік және готикалық таңдай – таңдай қақпа (арқа) тәрізді
ауытқуларда да кездеседі.
СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КЕЗЕНДЕРІ
Баланың сөйлеу тілі туа біткен процесс емес екенін көптеген афторлар
дәлелдеген. Ол онтогенез барысында адамның әлеуметтік дамуымен байланысты.
Сөйлеу тілінің дамуы мидың орталықтарының және оларды жалғайтын жолдарының
қалпына, баланың ой өрісі мен дене дамуына байланысты болады.
Баланың сөйлеу тілі дамуын зерттеген ғалымдардың көпшілігі (А.Н.
Гвоздев, Г.А. Розенгард-Пупко, А.Н. Леонтьев) екі негізгі кезенге бөледі:
сөйлеу тілі шыққанға дейінгі (баланың туылған кезінен бір жасқа дейін) және
сөйлеу шыққан кезең (бір жастан кейін).
Сөйлеу тілі шыққанға дейінгі кезеңді дайындық кезең деп атайды .
Өйткені бұл кезде баланың сөйлеу тілін меңгеруге дайындық жүреді .
Баланың туылған кезінен бастап дауыс реакциялары пайда болады . Олар
айқай және жылау . Бірақ бұлар әлі де адамның сөйлеу тілінің
дыбыстарынан бөлек . Сонда да айқай да , жылау да , сөйлеу аппаратының үш
бөлігінің (демалу , дауыс шығару , артикуляция) әр түрлі қимылдарының
дамуына әсерін тигізеді . Екі аптадан кейін бала айналасындағы
сөйлеген адамның дауысына назар аударады , жылауын қояды , адамдар оған
сөйлегенде тыңдайды . Бір айдың аяғында баланы әлдилеп жұбатуға болады
. Сөйлеген адамға басын бұрып және оның артынан көзімен қарайтын
болады . Интонаацияға (дауыс ырғағына ) реакция береді : жылы және
қатты сөйлегенді сезеді . Бұл кезде баланың уілдеуі әр түрлі
интонациямен шығады . Ең бірінші пайда болатын дауысты дыбыстар (а , о
, у , э ) . Содан кейін еріндік дыбыстар (б , п , м) пйда болады . Бұл
физиологиялық ему процесіне байланысты . Ең соңында шығатын тіларты
дыбыстар (к , г , х ). Бұл физиологиялық жұту процесінде және тілдің
түбінің көтерінкі болуына байланысты (баланың шалқасынан жатуы ) .
Уілдеу баланың еркіне байланысты емес . Ол өз бетімен пайда болады
(рефлекторлы) . Баланың 5-6 айында былдыр пайда болады (ба-ба-ба , ма-
ма-ма, па-па-па , т.б) .
Былдыр дегеніміз белгілі дыбыстық комплекстердің , дауыссыз және
дауысты дыбыстардың тіркестерінің пайда болуы . Уілдеу мен былдыр қарым-
қатынас қызметін атқармайды .
7-8 айында бала ересектердің сөйлеу тіліне еліктейді . Бала естіген
дыбыс тіркестерін заттармен және олардың іс – қимылдары мен
сәйкестендіреді (тик-так , бух , бах ). Бала міндетті түрде айналада
тек қана дұрыс сөйлеу тілін есту керек .Бірақ бала әлі де ситуацияға
, интонацияға , сөзге бір реакция береді . Ал 10-11 айында сөздің
өзіне реакция беретін болады (ситуацияға және интонацияға сүйенбей –ақ
) . Бірініші жылдың аяғында балада алғашқы сөздер пайда болады . Осы
кезеңде баламен жиі қарым-қатынаста болу керек . Баланың сөйлеу тілінің
дамуы оның жеке ерекшеліктеріне ьайланысты . Бір бала бірнеше сөз
айта алатын болса , екінші бала он шақты сөз қолданады . Бұл баланың
соматикалық жағдайына, нерв жүйелерінің түріне, тәрбиесіне, т.б.
байланысты. Баланың алғашқы сөздері шыққаннан бастап дайындық кезеңі
аяқталады.
Сөйлеу тілі шыққан кезең өзара үш кезеңнен тұрады. Мектеп жасына
дейінгінің алдыңғы кезеңі бір жастан үш жасқа дейін созылады. Сөйлеу тілі
оны құрайтын компоненттері бойынша дамиды: дыбыс айтуы, сөздік қоры,
громматикалық құрлысы. Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының дамуында
баланың күнделікті еститін сөйле тілінің маңызы зор . Бала осы кезде
айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін естуі керек . Бұл кезеңде бала
дыбыстарды алмастырып , шатастырып , бұзып айтады , немесе мүлдем айтпайды
.
Баланың бірініші сөздері жалпылама мағынада қолданылады ( бір сөзбен
немесе дыбыс тіркестермен бала затты , сезімін , өтінішін білдіреді ) .
Мысалы , су , деген мынау су , су бер , су суық дегенді
білдіреді . Баланы тек жағдайға (ситуацияға ) қарай түсінуге болады .
Сондықтан бұны ситуациялық сөйлеу деп атайды . Бұндай сөйлеуде бала ишара
және мимика көп қолданылады . Баланың сөздік қорын дамуы 2-3 жастың
арасында белсенді болады . Әр түрлі авторлар баланың сөздік қорының болуы
жайында әр түрлі сандық мәліметтер береді . Ең көп таралған
мәліметтер мынадай :
1 ж .6айда – 10-15 сөз;
2 ж соңында –шамаен 300 сөз ;
3ж.қараған шағында 1000 сөздің көлемінде ;
3 жасқа қараған шағында балада сөйлеу тілінің грамматикалық жағы
қалыптаса бастайды . Алғашықыда бала өзінің өтінішітерін бір сөзбен
білдіреді , содан кейін - қарапайым фразалармен . Апа Мина шәй іш -
Апа , Амина шәй ішеді .
Осы кезеңде балалардың ересектерді түсінуі сөйлеу қабілетіне
қарағанда жоғары болады .
Келесі кезең мектеп жасына дейінгі (3 жастан – 7 жасқа дейін
) . Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының қалыптасуының ерекшеліктері 3
жаста ш , ж , ч , щ дыбыстары с , з дыбыстарына , щ дыбысы ч ,
ть , кейде т , д дыбыстарына алмастырып айтылады . Ысқырық
дыбыстарды айтқан кезде тісаралық , тістөңіректік с-т , з-д , еріндік –
тістік с-ф , з-в сигматизм байқалады . Р , л дыбыстары й ,
ль дыбыстарына , қ , г, х дыбыстары , т немесе д дыбыстарына
алмастырып айтылады .
4 жаста дыбыстарыдң айтылуы тұрақсыз болады . Ысқырық дыбыстадың
айтылуында тісаралық сигматизм байқалады . Жеке ызың дыбыстар дұрыс
айтылады . Сонорлы р , л дыбыстары әліде дұрыс айтылмайды . Олар й
, в дыбыстарына алмастырылып айтылады . Ысқырық ызың және к, г
, х дыбыстары 5-6 жастағы балада қалыптасқан болу керек . Ал
артикуляциясы күрделі Р дыбысы 7 жасқа дейін қате айтылуы мүмкін .
Сөйлеу тілінің сөздік қорының дамуы : алғашқыда бала тек қана
сөздің номинативтік функциясын меңгереді . Сонымен қатар етістіктері
қолдана бастайды . Кейін басқа да грамматикалық категорияларды игереді :
сын есім, есімдік , үстеу . А.Н.Гвоздевтің айтуы бойынша 3 жастағы
балада грамматикалық негізгі категориялары толық қалыптасады . 4 жастағы
бала өз тілінде жәй және күрделі сөйлемдерді қолданады . 5 жастағы
бала қосымша сұрақтарсыз тыңдаған әңгіменің мазмұнын өз бетімен
айтып бере алады .
Осы жаста баланың фонетикалық қабылдау қабілеті де дамиды
: алғашқы да бала дауысты және дауыссыз дыбыстарды , кейін жіңішке және
жуан дауыссыздарды , сонорлы , ысқырық , ызың дыбыстарды ажырата
бастайды . 4 жасында қалыпты дамған бала ана тілінің барлық дыбыстарын
ажырата алуы керек , яғни оның фонетикалық қабылдау қабілеті толығымен
дамыған болуы қажет .
Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысының дамуы 3 кезеңнен тұрады
: аморфты түбір-сөздерден тұратын сөйлемдер (1 кезең ) , сөйлемнің
грамматикалық құрылысын игеру (2 кезең ) , ана тілінің морфологиялық
жүйесін игеру (3 кезең) .
Мектеп жасындағы кезең (7-17 жас) .
Бұл кезеңде баланың сөйлеу тілі дамуының ерекшелігі сөйлеу
тілінің саналы түрде игеруі . Балалар дыбыстық талдауды , грамматикалық
ережелерді толығынан меңгереді . Сөйлеу тілінің жаңа түріне – жазбаша
сөйлеу тіліне бастаушы рөл беріледі .
Сонымен , мектеп жасында баланың сөйлеу тілінің қайта құрылуы
байқалады – тіл дыбыстарын қабылдап ажыратудан бастап сөйлеу тілінің
барлық құралдарын саналы түрде қолдануы . Әрине , әр кезең келесі
кезеңге бір қалыпты ауысады . Баланың сөйлеу тілінің дамуы қалыпты
және уақытынша өту үшін , оған жағымды жағдай болу керек : баланың
соматикалық және психикалық денсаулығы мықты болуы ; ойлау қабілеті
қабілеті ; есту және көру қабілеті қалыпты ; қоршағн сөйлеу ортасы дұрыс
болуы керек .
Шетел ғалымы П.Менюк сөйлеу тілінің дамуын өзгеше қарастыра
отырып , оны 5 кезеңге бөледі : бірінші кезеңде (сөйлеу тілі шыққанға
дейіннен былдырға дейін ) айқай мен алғашқы вокализациясы бастапқы болады
. Бұл кезеңде негізгі назар дауыс реакцияларын интонациялық сипатына
аударылады . Баланың айқайына анасының жауабының маңыздылығы зор
екендігін ескереді . Сөйлеу дамуының бірініші кезеңінде
балалардың акустикалық
тітіркендіргіштерді эырату мүмкіндіктері байқалады .
Екінші кезең - былдыр кезеңі . Бұл кезде балада дыбыстық
белсенділігі дамиды , өз айқайын бақылай астайды , әрі қарай есту
түйсігінің (есту анализаторы арқылы әртүрлі дыбыстарды қабылдап , ажыратып
бойға сіңіру процесі ) дифференциациясы байқалады .
Үшінші кезең - бір сөздік деңгейде қарым-қатынасқа түсу . Осы бастан
баланың сөйлеу тілінің нақты дамуы басталады . Сөйлеу тілін қабылдауында
да , сөйлеуінде де сапалы өзгерістер байқалады . Балада айтылған сөздің
ұзақтылығын байқай алатын мүмкіншілік туады . Мотрлы және сенсорлы
сөйлеу тілі арасында алғашқы рет өзара байланысы пайда болады .
Төртінші кезең – екі сөздік деңгейде қарым-қатынасқа түсу . Бұл
синтаксистің дамуының бастауыш кезеңі . Сөйлеу тілінің грамматикалық
категорияларын меңгеру бесінші кезеңде басталады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1Бөлім. Логопедияның ғылыми – теориялық негіздері
Логопедия ғылымы
Логопедияның мақсаты мен міндеттері
Логопедия дегеніміз- сөйлеу тілінің кемістерін, оның бұзылу
себептерін, болдырмау жолдарын, сонымен бірге осындай кемістерді әртүрлі
жолдармен түзетіп,жоюдың тәсілдерін зерттейтін арнайы педагогикалық ғылым.
„Логопедия“-Logos(сөз) paideia(тәрбиелеймін, үйретемін) деген грек
сөзінің түбірінен алынған. Логопедия арнайы педагогикалық (дефектологияның)
бір бөлігі болып есептеледі.
Сөйлеу тілі бұзылуының түрлері және көрсететін көмек жайында
баршамызға ежелден белгілі. Сөйлеу тілінің бұзылуы жөнінде алғашқы
мәліметтерді ежелгі Греция,Үндістан ескерткіштерінен (папирустер,
аюрветтер) кездестіруге болады.
Мысалы, Ресейде логопедия жеке педагогикалық ғылым ретінде қалыптасқан
жоқ. Алғашқыда (17ғ) логопедия сурдопедагогика құрамында болған. 19ғасырдан
бастап логопедия жеке дара ғылым болып бөлінген, бірақ ол медициналық
бағытта болды. Тек 20ғасырдың 30жылдарында Дефектология Ғылыми Зерттеу
Институтының құрылуына байланысты логопедия педагогикалық ғылым болып
танылды.
Қазіргі логопедия мектеп жасына дейіңгі, мектептегі логопедия және
жеткіншектер мен ересектер логопедиясы деген бөлімдерден тұрады.
Логопедия пәні сөйлеу тілінің бұзылуы тіл кемістігі бар тұлғаларды
оқыту және тәрбиелеу үрдісі болып табылады.
Логопедия зерттеу нысаны – сөйлеу тілінің бұзылуынан зардап шеккен адам.
Сөйлеу тіл бұзылыстарын физиологтар, невропатологтар, психологтар,
лингвистер және т.б зерттеп, қарастырады. Бұл ретте олар сөйлеу тіл
кемістігін өз ғылымдарының мақсатына байланысты қарастырады. Логопедия
болса сойлеу тіл кемістігін арнайы ұйымдастырылған құралдар, тәсілдер
арқылы алдын алу және түзету тұрғысынан қарастырады, сондықтан ол арнайы
педагогикаға жатады,
Логопедияның негізгі мақсаты сойлеу тілі бұзылған адамды оқытуды,
тәрбиелеуді, сонымен бірге сойлеу тілі кемістіктерінің алдын алу жолдарын
ғылыми негізінде жете зерттеу болып табылады.
Логопедияның ғылым ретіндегі анықтамасына байланысты төмендегідей
міндеттерді белгілеуге болады:
- сөйлеу тілі бұзылуының таралуын, оның симптоматикалық белгілерін
анықтау;
- қазақ тілді қалыпты дамыған және әр түрлі тіл бұзылыстары бар
балалрдың сөйлеу іс – әрекетінің онтогенезін зерттеу;
- дамуында әр түрлі ауытқуы бар қазақ тілді (зиятты, естуі, көруі,
тірек – қимылы бұзылған) сөйлеу тілінің қалыптасу ерекшеліктерін
анықтау;
- сөйлеу тілі бұзылған баланың сөйлеу қабілетінің өздігінен белгілі бір
бағытпен дамуын, сөйлеу кемістіктерінің адамның жеке басының
қалыптасуына, психикасының дамуына тигізетін әсерін анықтау;
- сөйлеу тілінің бұзылуы себептерін, белгілерін, механизмдерін анықтау;
- сөйлеу тіл бұзылыстарының педагогикалық диагностикасының әдістерін
өңдеу, құрасытыру;
- отандық және шетелдік логопедиялық теориясы мен тәжірибесіндегі
жетістіктерді талдау;
- сөйлеу тіл кемістерін жүйелеу;
- Қазақ тілінің фонетикалық – грамматикалық ерекшеліктерін ескере отырып
сөйлеу тілінің кемістерін түзету, жою, әдістерін жетілдіру;
- сөйлеу тілі кемістерінің алдын алу тәсілдерін толық жетілдіру;
- Қазақстанда логопедиялық көмек беруді ұйымдасытыру мәселесін
зерттеу,жетілдіру;
- логопедиялық оқу үрдісіне жаңа технологиялар мен компьютерлік
техниканы еңгізу,қолдану.
Көрсетілген міндеттерден логопедияныңтериялық және практикалық
бағыттылығы анықталады. Теориялық аспектісі – сөйлеу тіл кемістерін
зерттеу, оларды анықтау, жою және тіл кемістігін алдын алудың ғылыми
тұрғыдан дәлелденген әдістерін зеррттеу. Практикалық аспектісі – тіл
кемістерін алдын алу, анықтау және түзету. Теориялық және практикалық
міндеттер бір – бірімен тығыз байланысты.
Алдыға қойылған міндеттерді шешу үшін:
- панаралық байланысты пайдалану, сөйлеу тілі және оның бұзылыстары
бойынша зерттеу жұмысына қатысты көптеген мамандарды(психолог,
нейропсихолог, нейрофизолог, лингвист, педагог, әр түолі профильдегі
дәрігерлер т.б) қызметтестікке тарту;
- теория мен практиканың өзара байланысын, ғылымның заманауи
жетістіктерін парктикаға еңгізу мақсатымен ғылыми және практикалық
мекемелердің байланысын қамтамасыз ету;
- сөйлеу тілі бұзылыстарын ерте анықтау және оларды жою, түзету
принципін жүзеге асыру;
- сөйлеу тілі бұзылыстарын алдын алу мақсатымен халық арасында
логопедиялық білімді насихаттау.
Логопедиялық жұмыстың барысы бұл міндеттерді шешуді белгілейді.
Логопедиялық ықпалдың негізгі бағыты сөйлеу тілін дамыту, түзету және алдын
алу болып табылады. Логопедиялық жұмыс үрдісінде сенсорлы функцияларын
дамыту; моторикасын, әсіресе сөйлеу моторикасын дамыту; танымдық
процестерін, алдымен ес, зейін, ойлау процестерін дамыту; бала тұлғасын,
әлеуметтік қатынасын реттеу және түзетуімен қатар қалыптастыру; әлеуметтік
ортаға ықпал ету ескеріледі (қамтылады).
Логопедиялық ықпал сөйлеу тілі бұзылыстарын шарттайтын ішкі және сыртқы
орта факторларына бағытталған болуы тиіс. Ол сөйлеу тілі бұзылыстарын
түзету және орнын басуына бағытталған күрделі падагогикалық үрдіс болып
табылады.
Логопедияның принциптері және әдістері
Логопедияның негізгі принциптеріне: жүйелік, кешендік, жан –
жақтылық, онтогенетикалық, сөйлеу тілі бұзылыстарының этиологиясы мен
механизмін ескеру(этипатогенетикалық принцип), бұзылыстың симтоматикасын,
сөйлеу тілі ақаулығының құрылымын ескеру, дамытушылық, принципі т.б жатады.
Логопедияда жалпы педагогиканың принциптері мен тәсілдері кеңінен
пайдаланылады. Кейбір принциптерді қарастырайық.
Жүйелік принципі.Сөйлеу тілі күрделі функционалды жүйе, оның құрылуы
компоненттері бір – бірімен тығыз байланысты. Сондықтан, сөйлеу тілін және
оның дамуын зерттеу, түзету сөйлеу тілінің компонеттеріне ықпал етіуді
болжайды.
Жанжақтылық принципі. Логопедиялық жұмыс логопеттің тұтас тұлғасына
ықпал ету арқылы жүргізілуі керек. Оның қайта тәрбиеленетін жағымсыз жағы
және компенсация процесінде пайдаланатын жағымды жағын ескеру
қажет(бұзылған анализатор орнына сақталуы анализаторды қолдану).
Кешенді принципі. Логопедиялық қорытынды жасау, сөйлеу тілінің бұзылуын
ұқсас формаларынан ажырату үшін сөйлеу және сөзсіз симптомдарына,
медициналық, психологиялық және логопедиялық тексеру нәтижереліне талдау
жасау керек болады.
Көптеген жағдайда сөйлеу тіл бұзылыстары әр түрлі жүйке және психикалық –
жүйке аурулардың симптомдарына қосылады(дизартрия, алалия, тұтықпа,т.б)
Бұндай жағдайда сөйлеу тіл бұзылыстарын түзету жұмысы кешенді түрде өтуі
керек, яғни медициналық – психологиялық – педагогикалық көмек көрсетілуі
керек. Сонымен,сөйлеу тілі бұзылыстарын зерттеу және түзету барысында
кешенді принцип маңызды орын алады.
Дамытушылық принципі. Сөйлеу тілі бұзылыстарын зерттеуде және түзетуде
нормадан ауытқыған бала дамуының ерекшеліктерін және жалпы даму
заңдылықтарын ескерген жөн. Дамытушылық принцип логопедиялық жұмыс
барысында баланың жақын даму аймағына байланысты міндеттерді,
қиыншылықтарды, кезеңдерін ажыратуды болжайды. Сөйлеу тілі кемістігі бар
балаларды зерттеу олармен логопедиялық жұмысты ұйымдастыру баланың негізгі
іс – әрекетін(заттық – тәжірибелік, ойын, оқу) ескере отырып жүзеге
асырылады.
Онтогенетикалық принципі. Логопедиялық түзету жұмысы баланың сөйлеу
тілінің түрлері мен функцияларының шығу реттілігін және баланың
онтогенездегі іс – әрекетінің түрлерін ескеруді талап етеді.
Динамикалық принципі. Баланың даму барысында ауытқушылықтың байқалуы.
Сөйлеу тілі бұзылуын зерттеу және түзетуді келесі дидактикалық маңызды
орын алады: көрнекілік, қолжетімділік, саналылық, даралап ықпал ету және
т.б.
Логопедия әдістерін бірнеше топқа бөлуге болады:
1-топ – ұйымдастыру әдістер: салыстыру, лонгитюдиналды(даму барысында
зерттеу) кешенді.
2 – топ – эмпериялық әдістер: обсервациялық(бақылау), экспериментальді
(зертханалық, табиғи, қалыптастырушы, психологиялық – педагогикалық),
психологиялық – диагностикалық(тестер, сауалнамалар, сұқбаттасу),
биографиялық(анамез бойынша мәліметтер жинау және оларға анализ жасау).
3- топ жинаған мәліметтерді ЭЕМ қолдану арқылы сапалық және сандық
(математикалық – статистикалық) талдау.
4 – топ интерпретациялық әдістер, зерттеу құбылыстары арасындағы
байланысты теория жүзінде зерттеу тәсілдері( тұтас пен бөлшектердің, жалпы
құбылыс пен жеке параметрлердің, тұлға мен функциялар арасындағы байланыс).
Зерттеудің шынайылығын қамтамасыз ету үшін техникалық құралдар кеңінен
қолданылады: интонографтар , спектогрофтар, назометрлер, бейнесөз,
фонографтар, спирометрлер және басқа да құралдар, сонымен қатар біртұтас
сөйлеу әрекетінің және оның бөлшектерінің динамикасын зерттеуге мүмкіндік
беретін рентгено – киносуреттер, глоттогграфия, кинематография,
электромография.
Логопедияның басқа ғылымдармен байланысы
Логопедия көптеген ғылымдармен тығыз байланысты. Сөйлеу тілі
бұзылыстарын алдын алу немесе түзету, тұлғаға жан – жақты әсер ету үшін
сөйлеу тілі бұзылыстарының симптоматикасын, этиологиясын, механизмін, сөз
және сөзсіз симптомдарының ара – қатынасын білу қажет.
Жүйелік байланыстың ішкі және сыртқы түрі болады. Ішкі жүйелік
байланысқа педагогика,арнайы педагогиканың әр түрлі саласымен(
сурдопедагогика, тифлопедагогика, олигофренопедагогикамен); ана тіліне және
арнайы психологиямен байланысты. Сыртқы жүйелік байланысқа медициналық –
биологиялық және лингвистикалық ғылымдар жатады.
Логопедияның табиғи ғылыми негізі болып: И.П. Павловтың бірінші және
екінші сигналды жүйесінің өзара әсерлесіп әрекет жасауы, шартты –
рефлекторлық байланыстың қалыптасуының заңдылығы туралы, П.К.Анохиның
функционалды жүйе туралы ілімі және сөйлеу тілінің әрекеттері туралы
қазіргі нейропсихолингвистикалық ілім табылады. И.П. Павлов бірінші сигнал
болмысы деп атады. Олар арнайы физиологиялық механизмдердің, талдаушылардың
арасында пайда болады. Адамның ең зор дәулеті – оның сигнализациясының
ерекше, жоғары түрі – сөйлеуі. Ол екінші сигналды жүйесі деп аталады.
И.П. Павловтың ілімі бойынша бірінші және екінші сигналды жүйелер
өзара тығыз байланыста. Екінші сигналды жүйе бірінші сигналды жүйенің
негізінде қалыптасады. Бірақ кейін екінші сигналды жүйе бірінші сигналды
жүйеге реттеуші ретінде әсер ететін болады. Бірінші сигналды жүйенің
бұзылуы екінші сигналды жүйенің бұзылуына апарып соғуы мүмкін. Мәселен,
сөйлеу тілінің бұзылуы себебі кейде есту, көру анализаторының механизмінің
бұзылуынан болуы мүмкін. Сөз ерекше қасиетті бар сигнал болып табылады. Осы
екі жүйенің өзара күрделі және тығыз байланысын ескеруі сөйлеу тіл
бұзылыстарын және сөзсіз функцияларын түзетуіне бағытталған логопедиялық
жұмысты дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі.
Логопедияда сөйлеу тілінің механизмі, сөйлеу процесін ұйымдастыру,
сөйлеу әрекетіне қатысатын анализатордың құрылысы және жұмысы туралы жалпы
анатомия, физиология, нейрофизиологияның жалпы бөлімдері қарастырылады.
Сөйлеу тілі бұзылыстарының механизмін түсіну және түзету процесінің
заңдылықтарын анықтау үшін жоғары психикалық функциялардың динамикалық
оқшалануы, сөйлеу тілін ұйымдастыру жайындағы білім өте маңызды болып
табылады.
Сөйлеу күрделі функционалды жүйе болып табылады. Сөйлеудің күрделі
жүйесі ұзақ әлеуметтік – тарихи дамудың нәтижесі болып келеді және бала оны
қысқа мерзімде меңгереді.
Отариноларингология, невропатология, психопатология, олигофрения
клиникасы, педиатрия ғылымдарының мәліметтері сөйлеу тілі бұзылуының
механизмі және этиологиясын зерттеуде мамандарға өте көп көмегін тигізіп,
логопедиялық ықпалмен қатар медициналық көмекті де уақытылы көрсетуге
мүмкіндік береді. Мәселен, дауыстың бұзылуы көмей және дауыс перделерінің
органикалық зақымдалуының салдарынан болуы мүмкін(ісіктер, папиломмалар,
т.б) Бұл жағдайда дауыс бұзылуын жою дауыс аппаратының физиологиялық
қалыпты қызмет етуінсіз мүмкін емес. Ол тек дәрімен емдеу, хирургиялық,
физиотерапиялық, психотерапиялық ықпал арқылы нәтижелі болады.
Көптеген сөйлеу тілі бұзылыстары орталық жүйке жүйесінің
бұзылыстарымен байланысты. Оларды анықтау тен логопедтың невропатолог
дәрігермен немесе психоневрологпен өзара тығыз байланыста болғанда ғана
бұзылысты диагностикалауға мүмкін болады. Сөйлеу тіл бұзылыстары бар
адамдарда психикалық әрекетінің әр түрлі бұзылыстары байқалуы
мүмкін(психикалық дамуының тежелуі, мінез – құлық және эмоционалдық
бұзылыстары, зейін, ес, т.б. бұзылыстары) Оларды сөйлеу тілі бұзылыстарының
құрылысы ішінде, механизмінің пайда болуын талдау, орталық жүйке жүйесінің
зақымдалуына байланысты бірінші реттік бұзылыстарды және сөйлеу тілі
бұзылыстарының салдарынан пайда болған психикалық әрекеттерінің екінші
реттік бұзылыстарын ажыратып, анықтау психоневролог – дәрігердің міндеті.
Дәрігер баланың зияты жайында қорытынды жасап, сөйлеу тілінің клиникалық
диагнозын қояды, тиісті ем жасайды.
Көптеген сөйлеу тілі бұзылыстары мидың ерте органикалық зақымдалуының
салдарынан тежелуі мүмкін. Бұл жағдайда логопедиялық жұмыс орталық жүйке
жүйесін толықтыруға түрткі болатын арнайы дәрімен емделгенде ғана нәтижелі
болады. Бұндай емді психоневролог белгілейді.
Кейбір сөйлеу тілі бұзылыстарының мәселен, тұтықпаның кейбір түрлерінің,
мутизмнің, себебі асқынған психикалық жарақаттар – шошыну, қобалжу,
үйреншікті стеротипінің өзгеруі(жақын адамдардан айырылу)және т.б. болуы
мүмкін. Олардың пайда болу кезінде бала тиісті режимге және емге мұқтаж
болады. Тек психоневролог – дәрігер мен логопедтің бірлескен жұмысы оның
сауығуына ықпал етеді. Осы деректердің барлығы логопедия педагогикалық
ғылым болғанымен тек медициналық ғылымдармен, әсіресе невропотология және
балалар психиатриясымен тығыз байланысының арқасында өз алдында қойылған
міндеттерді шеше алдаы. Мүмкіндіктерді шектеулі балаларды, сонымен қатар
сөйлеу тілі кемістігі бар балаларды оқыту және тәрбиелеу теориясы орталық
жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі және дамуының ерекшеліктері туралы білім
негізінде құрылады.
Невропатология, психопатология, олигофрения клиникасы, есту, көру,
сөйлеу тілі мүшелерінің паталогиясының өзара байланысы сөйлеу тілін
диференциалды диагностикалауға қажет. Мысалы, естуі төмендеуінің салдарынан
сөйлеу тілінің бұзылуы мен сенсорлы алалияны диагностикалау есту функциясын
мұқият тексергенді талап етеді, ал олигофрения және алалия кезінде сөйлеу
тілі бұзылыстарын анықтау үшін баланың зиятының қалпын, психикалық және
сенсомоторлы дамуының ерекшеліктерін анықтамай онша мүмкін болмайды.
Медициналық ғылымдардың мәліметтері логопедке сөйлеу тілі
бұзылыстарының механизмінің, этиологиясын дұрыс түсінуге, диагностика және
сөйлеу тілі кемістерін түзету ықпалы жайында туындаған сауалдарға дұрыс
шешім табуға, сөйлеу тілі бұзылыстарына дұрыс падагогикалық талдау жасауға
және логопедиялық жұмысты дұрыс ұйымдастыруға, арнайы білім беру ұйымының
түрін дұрыс таңдауға мүмкіндік береді.
Логопедия лингвистикалық ғылыммен және психолингвистикамен тығыз
байланысты. Олар әр түрлі сөйлеу тілі кемістерінде әр түрлі бұзылуы мүмкін.
Баланың тіл нормаларын меңгеру реттілігі мен заңдылықтары туралы білу
логопедиялық қорытындыны анықтауға ықпал етеді, логопедиялық жұмыс жүйесін
құруға қажет.
Сөйлеу тілі бұзылыстарын зерттеген кезде сөйлеудің пайда болуының қай
операциясы зақымдалғанын анықтау қажет. Логопедияда сөйлеудің тууының Л.С.
Выготский, А.А. Леонтьв, Т.В.Рябованың модельдері пайдаланылады.
Л.С. Выготский мен ой сөз арасындағы байланысты ойдан сөзге қарай кері
қимыл – қозғалыс үрдісі деп қарастырған. Ол сөйлеудің сыртқы(физикалық)
және сематикалық(психикалық) жоспарын ажырата отырып, қимыл – қозғалыстың
келесі жоспарын белгілеген: түрткі – ой –ішкі сөз – сыртқы сөз.
Сыртқы сөйлеуде граматикалық және семантикалық( психологиялық)
құрылысының өзара байланысы көрінеді. Семантикалық жоспардан сыртқы
сөйлеуге көшудің өтпелі құрылысы ішкі сөйлеу тілі болып табылады. Л.С.
Выготский ішкі сөйлеуге терең талдау жасап, оған тән ерекшеліктерін ашып
көрсетті.
Сөйлеу процесінің құрылымына негізделе отырып Л.С. Выготский, А.А.
Леоньтев сөйлеудің келесі пайда болатын операцияларын ажыратады: түрткі –
ой(сөйлеу интенциясы) – іштей бағдарлама жасау – лексикалық күшейту және
грамматикалық құрастыру - моторлы іске асыру – сыртқы сөйлеу.
Сөйлеу тілі бұзылыстарын түзетуге арналған логопедиялық жұмыстың нәтижелі
болуына, сонымен қатар біркелкі жүйе шеңберінде тіл және сөйлеу құрылысының
өзара байланысын түсінуіне психолингвистикалық көзқарас ықпал етеді.
Логопедия жалпы және арнайы психологиямен, психодиагностикамен тығыз
байланысты. Логопед баланың психикалық дамуының заңдылығын және ерте
жастағы баланы психологиялық – педагогикалық әдіс – тәсілдермен тексеруді
пайдалана білуі керек. Осы тәсілдерді қолдана отырып, әр түрлі тіл
кемістерінің түрлерін, зиятты бұзылыстар, эмиционалды және мінез –
құлықтағы бұзылыстар салдарынан пайда болған сөйлеу тілі кемістерін
ажыратуға болады.
Психологияны білу логопедке тексөйлеу тілі бұзылыстарын ғана байқап
қоймай, бәрінен бұрын баланың өзін, оның сөйлеу тілінің бұзылыстары мен
жалпы психикасының дамуының ерекшеліктерін байқауға мүмкіндік береді. Бұл
білім әр түрлі жастағы балалармен қарым – қатынасқа түсуге, олардың сөйлеу
тілін, қабылдауын, есін, зейінің, ой - өрісін, жігер – ерік аймағын
тексеруге арналған тәсілдерін таңдауға және тиімді логопедиялық жұмыс
жүргізуге мүмкіндік туғызады.
СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ
АНАТОМИЯЛЫҚ – ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМІ
Сөйлеу тілінің анатомиялық – физиологиялық механизмін жақсы
білу,(сөйлеу әрекетінің құрылымы мен оның функционалды ұйымдастырылуын)
біріншіден, қалыпты жағдайда сөйлеу тілінің ақаулықтарын талдауына
дифференциалды түрде қарау, үшіншіден, түзету жұмысының жолдарын анықтауға
мүмкіндік береді.
Сөйлеу қабілеті сөйлеу аппараттарын іске қосатын орталық және шеткі
күрделі жүйке жүйелері арқылы іске асады. Сөйлеу әрекетінде бас ми қызметі
басты рөл атқарады.
ХХғасырдың басында сөйлеу тілі қызметі бас мида орналасқан ерекше
оқшаланған сөйлеу орталықтарымен байланысты деген көзқарас таралған
болатын. И.П. Павлов бұл жаңа бағыт беріп, ми қыртысының сөйлеу қызметінің
шоғырлануы(локализациясы) теккүрделі ғана емес, сонымен қатар өзгермелі
екенін дәлелдеп, оны динамикалық локализация) деп атаған.
П.К. Анохин, А.Н. Леоньтев, А.Р. Лурия және т.б. ғылымдардың
зерттеулері бойынша кез келген жоғары психикалық қызметтің негізі жеке
орталықтар емес), орталық жүйке жүйесінің әртүрлі бөліктерінде орналасқан,
бір – бірімен біртұтас әрекетпен байланысты күрделі функционалды жүйелер
болып табылады.
Сөйлеу процесі – адам баласына ғана тән, өте күрделі жоғарғы психикалық
қабілет. Ол шартты рефлекс заңдарына бағынады. Сөз арқылы қатынасқа түсу
процесінде(коммуникация) адамдар бір – бірімен ой бөлісіп, бір – біріне
ықпал етеді. Сөздік қатынас тіл арқылы мүмкін болады. Тіл дегеніміз –
қатынас құралының фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жүйесі.
Сөйлеуші өз ойын жеткізу үшін керек сөздерді іріктеп, оларды тілдің
грамматикалық ережелерімен байланыстырып, сөйлеу аппараттарының
артикуляциясы арқылы айтады.
Адамның сөзі түсінікті және анық болу үшін, сөйлеу мүшелерінің қимылы
заңды және нақты болуы тиіс. Сонымен бірге бұл қимылдар әдеттенген болып,
еріксіз іске асуы керек.
Әдетте, сөйлеуші тек өз ойының ағымын ғана ескереді де, ал сөйлеген
кезде оның ауыз қуысындағы тілі қандай қалыпта болуы керек екені,қай кезде
тыныс алу керек екенін, т.б. ойламайды. Бұл сөйлеу механизмінің әрекеті
нәтижесінде іске асады. Сөйлеу механизмінің әрекетін түсіну үшін сөйлеу
аппаратының құрылымын жақсы білу қажет.
Сөйлеу аппараты дегеніміз- орталық жүйке жүйесінің әр бөлігіне әр
деңгейде орналасқан, бірақ барлығы жиналып бір іске жұмылған өз алдында
дербес қабілетті жүйе(Правдина О.В.)
Сөйлеу аппараты бір – бірімен тығыз байланысты екі бөліктен тұрады:
орталық(реттеуші) және перифериялық(шеткі – атқарушы)
Сөйлеу аппаратының орталық бөлімі адамның миында орналасқан. Ол
реттеуші қызметін атқарады. Бұл бөлім ми қыртысынан (көбінесе сол жақ
мидың), ми қыртысы асты ядролардан, ми өзегі, ми өзегі ядроларынан,
соларды жалғайтын жүйке жолдарынан және тыныс алу, дауыс, артикуляциялық
бұлшық еттеріне баратын жүйкелерден тұрады.
Орталық сөйлеу аппаратының және оның бөліктерінің қызметі қандай?
(неде?)
Сөйлеу жоғары жүйке жүйесінің басқа да көріністермен қатар рефлекстер
негізінде дамиды. Сөйлеу рефлекстері мидың әр түрлі бөліктерінің әрекетіне
байланысты, дегенмен сөйлеудің жасалуында ми қыртыстарының кейбір бөліктері
басты рөл атқарады. Әсіресе мидың сол жақ қыртысының шеке, самай, төбе және
шүйде бөліктері(солақайлардын оң жақ)
Ми қыртысының шеке бөлігінің төмеңгі қыртысында Брока орталығы
орналасқан. Адамның дауыс шығару және сөйлеу процестері осы орталық арқылы
іске асады. Ал ми қыртыстарының самай бөлігінде басқа адамның сөйлеген
сөзін естіп – түсіну қабілетін іске асыратын орталық орналасқан (Вернике
орталығы). Осыған байланысты адам басқа адамның сөйлеген сөзін естіп,
түсінеді.
Ми қыртысының астындағы ядролар адамның сөйлеген кезде анық, байсалды
және әсерлі сөйлеуіне әсерін тигізеді.
Сөйлеу аппаратының барлық мүшелері ми өзегі ядроларына шығатын бас сүйек
- ми жүйкелермен қамтамасыз етілген.
Сөйлеу аппаратының орталық және шеткі бөлімі мидан шығатын қос
жүйкелермен қамтамасыз етіледі (V-үшкіл, VII-бет, IX – тіл жұтқыншақ, X –
кезбелі, XI – қосымша, XII – тіл асты).
Үшкіл қос жүйке V адамның төменгі жағын қимылға келтіреді; бет жүйкесі(
VII) бетті әртүрлі қимылға түсіретін, соның ішінде ерінді және ұртты
қимылға түсіретін бұлшық еттерді, тіл – жұтқыншақ( IX) кезбелі (X) қос
жүйкеклер дауыс перделерімен көмей бұлшық еттерін, жұтқыншақпен жұмсақ
таңдай бұлшық еттерінің қимылын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар тіл –
жұтқыншақ қос жүйке тыныс алу мүшелерімен жүрек бұлшық еттерін
жүйкелендіреді. Қосымша(XI) қос жүйке мойын бұллшық еттерінің, ал тіл
асты(XII )қос жүйке тілдің әр түрлі қимыл жасауын қамтамасыз етеді.
Осы нерв жүйелері арқылы адамның миындағы сөйлеу орталықтары (Брока
және Вернике) шетте жатқан сөйлеу аппаратының мүшелерімен тікелей
байланысып, бір – біріне серпіндерін(импульстерін) жіберіп отырады.
Белгілі психолог А.Р. Лурияның орталық нерв жүйесінің жұмысының
принциптері жайындағы көзқарасы бүгінге дейін өзектілігін жоғалтпаған. Ол
мидың жұмысында функционалды үш блокты ажыратады.
Бірінші блоққа ми қыртысы астындағы ядролары, екінші блоққа ми
қыртысының артқы бөлігі кіреді, ол сырттан сезім арқылы келген информацияны
қабылдап,сақтайды. Атап айтқанда осы блок танымдық процестерді қамтамасыз
ететін мидың негізгі аппараты болып саналады. Екінші блоктің құрамында
бірінші реттік, екінші реттік, үшінші реттік зоналар ажыратылады.
Бірінші реттік зоналарда белгілі сезім мүшелерінен мәліметтер
қабылданады.
Бірінші реттік зоналардан алынған серпіндерін талдау екінші реттік
зоналар белгілі бір анализатордың бөлігі болып табылады(есту, көру, т.б).
Үшінші реттік зоналар қабылданатын сезім мәліметтерін талдау, жинақтау
және интеграциялау қызметін атқарады.
Үшінші блок үлкен жарты шардың алдыңғы бөлігінің қыртысынан тұрады. Ол
адамның тәртібін жоспарлап, реттеп, бақылайды және ми асты қыртыстарының
жұмысын реттейді.
Осы блоктардын қызметінің өзара тығыз байланысы нәтижесінде сөйлеу
процесі іске асады. Сонымен қатар, сөйлеу процесінде әр блок арнайы өз
қызметін атқарады. Сөйлеу әрекетінің бұзылуының спецификалық симптомдары
мидың зақымдалған бөлігіне байланысты байқалады.
Сөйлеу апаратының шеткі бөлігі(атқарушы) үш бөліктен тұрады: тыныс алу,
дауыс шығару, артикуляциялық бөлігі.
Демалу бөлігіне адамның кеуде қуысы, өкпесі, бронхылары және кеңірдегі
кіреді.
Сөйлеу процесі дем алып дем шығаруына тікелей байланысты. С өз дем
шығару кезінде пайда болады. Дем шығару кезінде негізгі ауа ағыны газ
алмастыру қызметінен басқа дауыс шығару мен артикуляция қызметін қатар
қамтиды Адамның сөйлеген кездегі дем алуы мен дем шығаруы үнсіз(сөйлемеген
кездегі) отырғаннан өзгеше болады.
Сөйлеген кездегі дем алу – дем шығару процесінің дем алу процесі мен
салыстырғанда ұзаққа созылады( 1:20), сөйлеген кезде адам өкпеге ауаны
жай кездегімен салыстырғанда 4есе көп жұтады. Демалу фазасы өзгеше
болады(дем алу – тоқтау-дем шығару).
Дауыс шығару бөлігі дауыс қатпарлары бар көмекейден тұрады. Көмекей
дегеніміз конустың формасына ұқсайтын бірнеше шеміршектен және жұмсақ еті
бар сақиналардан құралған кең де қысқа түтікше. Көмекей мен жұтқыншақтың
арасында жұтынған кезде көмекейді жауып тұратын қалқанша орналасқан. Соның
арқасында жұтқан тамақпен сілекей қуысына түспейді. Көмекейдің ішіндегі
кілегей қабығының қатпарлары шын дауыс перделерінен және оның төменгі
жағындағы дауыс пердесінен тұрады.
Ер адамдардың көмекейі әйелдерге қарағанда ірі, ал дауыс перделері
ұзын және жуан болады. Әйел адамның дауыс перделерінің ұзындығы мөлшермен
18 – 20мм. Болса ер адамдарда ол 20 – 24мм. Болады. Қыз және ұл балаларда
пубертатты (жыныстық жетілу) кезіне дейін көмекейдің құрылымы мен көлемінде
айырмашылық байқалмайды.
Балалардың көмекейі өте кішкентай болып келеді және әр кезеңде әр қалай
дамиды. Оның қарқынды дамуы 5-7 жас аралығында, содан кейін – пубертатты
дамуы кезеңде: қыздарда 12 – 13 жаста, ал ұлдарда- 13 – 15 жаста байқалады.
Осы кезде көмекей өлшемі қыздарда13, ал ұлдарда 23 – ге өседі, дауыс
перделері ұзарады.
Ерте жастағы балалардың көмекей формасы шұңғыма тәрізді болады. Бала
өскен сайын оның формасы бара – бара цилиндр формасына жақындайды.
Дауыс перделері көмекей саңылауын түгелге жуық жауып тұрады. Жай тыныс
алу алу кезінде дауыс перделері аралығы кең ашылған күйде және тең бұйірлі
үшбұрыш тәрізді болады. Дем алу және дем шығару кезінде ауа кең ашылған
дауыс пердесі аралығынан дыбыссыз өтеді.
Адамның дауысы (фонация) қалай шығады?
Фонация кезінде дауыс перделері жабық күйде болады. Дем шығарғанда ауа
бір – біріне жақын тұрған дауыс сіңірлерінің арасынан өтіп, оларды
ажыратады. Көмекей бұлшық еттерінің жиырылуы арқылы дауыс перделері қайтып
өз орнына келеді. Дауыс сіңірлерінің осы тербеліс қимылдары дыбыс
толқындарын тудырады. Сөйлемеген кезде дауыс перделері ашық болады.
Сыбырлап сөйлеген кезде дауыс перделерінің бір бөлігі ғана қозғалысқа
түседі. Дауысты және үнді дыбыстарды айтқан кезде дауыс перделері жабық, ал
дауыссыз дыбыстарды айтқанда олар ашық күйде болады.
Сонымен, фонация кезінде дауыс перделері тербеліске түседі. Бұл
тербелістер бойлық емес, көлдеңен бағытта болады, яғни дауыс перделері
төмен және жоғары қарай емес, іштен сыртқа қарай қозғалады.
Адамның дауысы күшіне, жіңішке – жуандығына және тембіріне қарай
бөлінеді.
Дауыстың күші дауыс перделерінің қозғалу амплитудасына (қарқынына)
байланысты. Ол ауа ағымының қысымымен, яғни дем шығару күшімен белгіленеді.
Сонымен қатар дауыс күшіне дыбыс күшейткіш болып табылатын жұтқыншақ, ауыз
және мұрын қуысы да әсер етеді.
Резонаторлық қуыстың формасымен көлемі және көмекейдің құрылымының
ерекшеліктері дауыстың дара реңкіне немесе тембріне әсер етеді. Адамдарды
дауысынан дәл осы тембріне қарай ажыратуға болады.
Дауыстың жіңішке – жуандығы дауыс перделерінің қозғалуының жиілігіне
және дауыс перделерінің ұзындығына, жуандығына және керілу дәрежесіне
тікелей байланысты. Дауыс перделері неғұрлым ұзын және кернеу аз мөлшерде
болса, соғурлым үн дыбысы төмен болады.
Артикуляциялық бөлім
Артикуляциялық аппараттың құрамына ауыз және мұрын қуыстары мен жұтқыншақ
кіреді. Артикуляция мүшелері белсенді – қозғалмалы (тіл, жұмсақ таңдай,
ерін, төмеңгі жақ сүйектері) және енжар – қозғалмайтын (қатты таңдай,
жоғары жақ сүйектері, тістер) мүшелер болып бөлінеді.
Тіл – артикуляцияның негізгі мүшесі болып табылады. Тіл – көлемдері,
сіңірлері жоқ бұлшық етті мүше. Жақ сүйектері қабысқан кезде ол бүкіл ауыз
қуысын толтырады. Тілдің алдыңғы бөлігі қимылды, артқы бөлігі тіл түбірі
деп аталады. Тілдің қимылды бөлігінің ұшы, алдыңғы және бүйір жақтары, тіл
арқасы. Тілде сөйлеу кезінде әр түрлі міндет атқаратын көптеген бұлшық ет
топтарын ажыратуға болады. Мысалы, тіл ұшы, тілдің бүйір бұлшық еттері, тіл
арқасы, тіл түбірі бұлшық еттері, т.б.
Тілдің бұлшық еттері: ішкі (жоғарғы бойлық, төменгі бойлық, көлденең,
тік) және сыртқы (иектік – тілдік, тіласты – тілдік, таңдайлық – тілдік,
біз тәрізді болып бөлінеді.
Ішкі бұлшық еттерінің жиырлуы кезінде тілдің формасы және жеке
бөліктерінің қалпы өзгереді:
а)жоғарғы бойлық – тілді жоғары қалыпта ұстап, тіл ұшын жоғары қайыра
алады;
б)төмеңгі бойлық – тілді жоғары қалыпта ұстап, тіл ұшын жоғары қайыра
алады;
в) көлденең – тілді жіңішкертеді, ұшын үшкірлетеді;
г)тік – тілді жалпақтатады, оны ауыз қуысының астына орналастырады.
Сыртқы бұлшық еттерінің жиырылуы тілдің қимыл – қозғалысын қамтамасыз
етеді(біртұтас мүше ретінде):
а)иектік – тілдік – тілді алдыға шығарып, жоғары ұстауға жауап береді;
б)тіласты – тілдік – тілді ауыз қуысының астына түсіріп, тілдің түбірін
төмендетеді;
в) біз тәрізді – тілді ішке тартып, оны таңдайға қарай көтереді.
Тіл бұлшық еттері қос болып келеді. Әр дыбыс күрделі бұлшық ет
синергияларының нәтижесі, яғни әр түрлі функционалды топтарға жататыны
бұлшық еттерінің бір мезгілде жиырылуы.
Дыбыстарды айтуда тіл бұлшық еттерінің рөлі өте маңызды. Өйткені, тіл
барлық дауысты және түгелге жуық дауыссыз (еріндік дыбыстардан басқа)
дыбыстардың шығуына қатысады. Олардан басқа артикуляторлы актқа ерін және
бет, мойын бұлшық еттері, астыңғы жақ сүйектері көтеруге көмектесетін
бұлшық еттері қатысады. Жұмсақ таңдай жай демалған кезде босаңқы болады. Ол
жұтқыншақтан ауыз қуысына қарай қуысты жартылай жабады. Ал терең дем
алғанда, есінеген және сөйлеген кезде таңдай пердесі көтеріледі. Осы кезде
ол ауыз қуысына қарай жолды ашып, керісінше, мұрын – жұтқыншаққа қарай
жолды жабады.
Артикуляция (лат.т. articulare – бөлшектеу, айықындап анық айту) – жеке
тіл дыбыстары мен олардың қосындыларын айтқанда қажет сөйлеу мүшелерінің іс
– әрекеті. Бұл дыбыс шығаруына бағытталған сөйлеу тілінің перифериялық
мүшелерінің жұмысы.
Сөз дыбыстары қалай жасалады?
Сөз дыбыстары белсенді дыбыстау мүшелерінің (тіл, ерін, жұмсақ таңдай,
төмеңгі жақ) жұмысының нәтижесінде пайда болады.
Тіл мен ерін әр түрлі қимылдар жасап, әр түрлі қалыпта бола алады.
Жұмсақ таңдай мұрын жолдарын ашып, жауып, ал төмеңгі жақ – ашылып, жабылып
тұрады. Сөйлеу кезінде өкпеден шығатын ауа трахея арқылы көмекейге
барады. Дауыстың қатысуысыз айтылатын дыбыстардың жасалуы кезінде дауыс
перделері ашық болады да, ауа көмекейден еркін өтеді. Дауыс перделері
жақындасып, шығарылатын ауаның жолын жабады. Ал ауа перделер арасынан
күшпен өтіп, оларды тербеліске ұшыратады. Соның нәтижесінде пайда болады.
Көмекейден шығарылатын ауа ағыны (дауыспен немесе дауыссыз) сыртқа шығады.
Егер ауыз қуысында дыбыс жасалу кезінде жұмсақ таңдай көтеріліп
жұтқыншақтың артқы қабырғасына қабысса(мұрын қуысына қарай жолды жабады),
ауа ауыз арқылы шығады. Қазақ тіліндегі барлық дыбыстарды айтқанда М,
Н, Ң дыбыстарынан басқа, ауа осы бағытта болады. М, Н, Ң
дыбыстарын айтқан кезде жұмсақ таңдай төмендейді, ауа ағыны мұрынға кетеді.
Артикуляциялық аппараттың ең белсенді мүшелері - тіл мен еріннің қалпы әр
сөз дыбыстарын қалыптастырады. Тілдің әр бөлігі (ұшы, бүйірлері, түбірі) әр
түрлі қимыл жасай алады, соның нәтижесінде тіл көптеген акустикалық әсер
беретін алуан түрлі артикуляция жасай алады. Оларды біз әр түрлі дыбыс
ретінде қабылдаймыз.
Артикуляциялық аппараттың құрылысында әр түрлі кемістіктер болуы мүмкін
(мұрын қуысының, таңдайдың ақаулықтары, жақ сүйектерінің құрылысының
ақаулықтары және т.б.) Солардың әсерінен баланың дыбыс шығару қабілеті
бұзылады. Сөйлеу тілі кемістерінің себептерін анықтау үшін сөйлеу мүшелері
мен олардың кемістерін білу қажет.
Артикуляциялық аппараттың ақаулары (бұзылыстары)
Артикуляциялық аппараттың құрылысында туа біткен немесе ерте (7жасқа
дейін) жаста пайда болған кез келген бұзылыстар баланың сөйлеу тілінің
қалыптасуына және дамуына әсер етеді. Артикуляциялық аппаратында кешірек
пайда болған кемістіктер әдетте күрделі кемістіктерге соқтырмайды, бірақ
ауызша сөйлеу тілінің жеке сипатына және сапасына маңызды әсерін тигізеді.
Артикуляциялық аппараттың ақауларының түрлері.
Жақ-сүйек патологияларының ең жиі кездесетін түрлері қатты және
жұмсақ таңдайдың жарықтары болып табылады.
Жарық-таңдайдағы туа біткен сақылау. Жарықтар жұмсақ және қатты
таңдайдың және олардың альвеолярлы өскінінің жарығы; үстіңгі еріннің жарығы
болып бөлінеді. Жарықтың салдарынан ринолалия және ринофалия пайда болады,
еріндік-тістік дыбыстардың артикуляциясы қиындайды немесе бұзылады.
Тістену (ортогнатия) – астыңғы және үстіңгі тістердің бірігіп
тұрғанындағы жақ сүйектердің қабысуы. Қалыпты жағдайдағы үстіңгі тістер
біршама алға жылжып тұрады.
Тістенудің ақауларының бірнеше түрлері болады: кемиек (прогнатия),
опырауыз (прогения), азу тістердің қабыспауы, алдыңғы ашық қабысу, түзу
жабық қабысу, терең жабық қабысу.
Прогения – астыңғы жақ сүйегінің шамадан тыс дамуына байланысты
оның алдыға шығып кетуі.
Прогнатия – жоғары жақ сүйегінің шамадан тыс дамуына немесе
астыңғы жақ сүйегінің жетік дамымауының салдарынан оның алдыға шығып кетуі.
Бұндай ақаулықты қазақ тілінде кемиек деп атайды.
Алдыңғы тістену – астыңғы және үстіңгі тістер бір деңгейде
орналасады.
Алдыңғы ашық тістену – прогнатия, прогения немесе тістердің
болмауы (ақаулары) салдарынан алдыңғы тістердің қабыспауы.
Диастема (diastema; грек. Diastema – ара-қашықтық, аралық) –
тістердің орналасуының ақаулығы; жоғары күрек тістер арасы шамадан тыс
ашық. Диастема шынайы және жалған деп бөлінеді. Шынайы ( d. verus) диастема
– барлық тістер шығып болғаннан кейін байқалады және жалған (d. Falsum)
диастема – тістер шыққанға дейін байқалады.
Тістер қатарының тұтастығының басқа да ақаулары кездеседі.
Тіл асты желбезегінің қысқа болуы – туа біткен ақаулық; бұндай
жағдайда тіл қимылдары қиындап, шектеулі болады. Сондықтан, көптеген
жағдайда тілдің жоғары көтерілімін талап ететін дыбыстарды айту
бұзылыстарының себебі болып табылады.
Парез және паралич салдарынан тіл қимылдарының бұзылыстары,
сонымен бірге оның туа біткен шамадан тыс дамуы (макроглоссия – шамадан тыс
үлкен тіл) немесе тілдің жетік дамымауы (жіңішке – микроглоссия) пайда
болады. Қалыпты жағдайда тіл артикуляцияға керек барлық қимылдарды
орындайды: оңай жайпақталады, қайқияды, жоғары альвеолаларға көтеріледі,
төменгі альвеолаларға түседі, айналма қимылдар жасайды (жоғары және төменгі
еріндерді жалау), т.б Осы қабілет негізінде диагностикалық және
коррекциялық технологиялар құрастырылған.
Биік және готикалық таңдай – таңдай қақпа (арқа) тәрізді
ауытқуларда да кездеседі.
СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КЕЗЕНДЕРІ
Баланың сөйлеу тілі туа біткен процесс емес екенін көптеген афторлар
дәлелдеген. Ол онтогенез барысында адамның әлеуметтік дамуымен байланысты.
Сөйлеу тілінің дамуы мидың орталықтарының және оларды жалғайтын жолдарының
қалпына, баланың ой өрісі мен дене дамуына байланысты болады.
Баланың сөйлеу тілі дамуын зерттеген ғалымдардың көпшілігі (А.Н.
Гвоздев, Г.А. Розенгард-Пупко, А.Н. Леонтьев) екі негізгі кезенге бөледі:
сөйлеу тілі шыққанға дейінгі (баланың туылған кезінен бір жасқа дейін) және
сөйлеу шыққан кезең (бір жастан кейін).
Сөйлеу тілі шыққанға дейінгі кезеңді дайындық кезең деп атайды .
Өйткені бұл кезде баланың сөйлеу тілін меңгеруге дайындық жүреді .
Баланың туылған кезінен бастап дауыс реакциялары пайда болады . Олар
айқай және жылау . Бірақ бұлар әлі де адамның сөйлеу тілінің
дыбыстарынан бөлек . Сонда да айқай да , жылау да , сөйлеу аппаратының үш
бөлігінің (демалу , дауыс шығару , артикуляция) әр түрлі қимылдарының
дамуына әсерін тигізеді . Екі аптадан кейін бала айналасындағы
сөйлеген адамның дауысына назар аударады , жылауын қояды , адамдар оған
сөйлегенде тыңдайды . Бір айдың аяғында баланы әлдилеп жұбатуға болады
. Сөйлеген адамға басын бұрып және оның артынан көзімен қарайтын
болады . Интонаацияға (дауыс ырғағына ) реакция береді : жылы және
қатты сөйлегенді сезеді . Бұл кезде баланың уілдеуі әр түрлі
интонациямен шығады . Ең бірінші пайда болатын дауысты дыбыстар (а , о
, у , э ) . Содан кейін еріндік дыбыстар (б , п , м) пйда болады . Бұл
физиологиялық ему процесіне байланысты . Ең соңында шығатын тіларты
дыбыстар (к , г , х ). Бұл физиологиялық жұту процесінде және тілдің
түбінің көтерінкі болуына байланысты (баланың шалқасынан жатуы ) .
Уілдеу баланың еркіне байланысты емес . Ол өз бетімен пайда болады
(рефлекторлы) . Баланың 5-6 айында былдыр пайда болады (ба-ба-ба , ма-
ма-ма, па-па-па , т.б) .
Былдыр дегеніміз белгілі дыбыстық комплекстердің , дауыссыз және
дауысты дыбыстардың тіркестерінің пайда болуы . Уілдеу мен былдыр қарым-
қатынас қызметін атқармайды .
7-8 айында бала ересектердің сөйлеу тіліне еліктейді . Бала естіген
дыбыс тіркестерін заттармен және олардың іс – қимылдары мен
сәйкестендіреді (тик-так , бух , бах ). Бала міндетті түрде айналада
тек қана дұрыс сөйлеу тілін есту керек .Бірақ бала әлі де ситуацияға
, интонацияға , сөзге бір реакция береді . Ал 10-11 айында сөздің
өзіне реакция беретін болады (ситуацияға және интонацияға сүйенбей –ақ
) . Бірініші жылдың аяғында балада алғашқы сөздер пайда болады . Осы
кезеңде баламен жиі қарым-қатынаста болу керек . Баланың сөйлеу тілінің
дамуы оның жеке ерекшеліктеріне ьайланысты . Бір бала бірнеше сөз
айта алатын болса , екінші бала он шақты сөз қолданады . Бұл баланың
соматикалық жағдайына, нерв жүйелерінің түріне, тәрбиесіне, т.б.
байланысты. Баланың алғашқы сөздері шыққаннан бастап дайындық кезеңі
аяқталады.
Сөйлеу тілі шыққан кезең өзара үш кезеңнен тұрады. Мектеп жасына
дейінгінің алдыңғы кезеңі бір жастан үш жасқа дейін созылады. Сөйлеу тілі
оны құрайтын компоненттері бойынша дамиды: дыбыс айтуы, сөздік қоры,
громматикалық құрлысы. Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының дамуында
баланың күнделікті еститін сөйле тілінің маңызы зор . Бала осы кезде
айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін естуі керек . Бұл кезеңде бала
дыбыстарды алмастырып , шатастырып , бұзып айтады , немесе мүлдем айтпайды
.
Баланың бірініші сөздері жалпылама мағынада қолданылады ( бір сөзбен
немесе дыбыс тіркестермен бала затты , сезімін , өтінішін білдіреді ) .
Мысалы , су , деген мынау су , су бер , су суық дегенді
білдіреді . Баланы тек жағдайға (ситуацияға ) қарай түсінуге болады .
Сондықтан бұны ситуациялық сөйлеу деп атайды . Бұндай сөйлеуде бала ишара
және мимика көп қолданылады . Баланың сөздік қорын дамуы 2-3 жастың
арасында белсенді болады . Әр түрлі авторлар баланың сөздік қорының болуы
жайында әр түрлі сандық мәліметтер береді . Ең көп таралған
мәліметтер мынадай :
1 ж .6айда – 10-15 сөз;
2 ж соңында –шамаен 300 сөз ;
3ж.қараған шағында 1000 сөздің көлемінде ;
3 жасқа қараған шағында балада сөйлеу тілінің грамматикалық жағы
қалыптаса бастайды . Алғашықыда бала өзінің өтінішітерін бір сөзбен
білдіреді , содан кейін - қарапайым фразалармен . Апа Мина шәй іш -
Апа , Амина шәй ішеді .
Осы кезеңде балалардың ересектерді түсінуі сөйлеу қабілетіне
қарағанда жоғары болады .
Келесі кезең мектеп жасына дейінгі (3 жастан – 7 жасқа дейін
) . Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының қалыптасуының ерекшеліктері 3
жаста ш , ж , ч , щ дыбыстары с , з дыбыстарына , щ дыбысы ч ,
ть , кейде т , д дыбыстарына алмастырып айтылады . Ысқырық
дыбыстарды айтқан кезде тісаралық , тістөңіректік с-т , з-д , еріндік –
тістік с-ф , з-в сигматизм байқалады . Р , л дыбыстары й ,
ль дыбыстарына , қ , г, х дыбыстары , т немесе д дыбыстарына
алмастырып айтылады .
4 жаста дыбыстарыдң айтылуы тұрақсыз болады . Ысқырық дыбыстадың
айтылуында тісаралық сигматизм байқалады . Жеке ызың дыбыстар дұрыс
айтылады . Сонорлы р , л дыбыстары әліде дұрыс айтылмайды . Олар й
, в дыбыстарына алмастырылып айтылады . Ысқырық ызың және к, г
, х дыбыстары 5-6 жастағы балада қалыптасқан болу керек . Ал
артикуляциясы күрделі Р дыбысы 7 жасқа дейін қате айтылуы мүмкін .
Сөйлеу тілінің сөздік қорының дамуы : алғашқыда бала тек қана
сөздің номинативтік функциясын меңгереді . Сонымен қатар етістіктері
қолдана бастайды . Кейін басқа да грамматикалық категорияларды игереді :
сын есім, есімдік , үстеу . А.Н.Гвоздевтің айтуы бойынша 3 жастағы
балада грамматикалық негізгі категориялары толық қалыптасады . 4 жастағы
бала өз тілінде жәй және күрделі сөйлемдерді қолданады . 5 жастағы
бала қосымша сұрақтарсыз тыңдаған әңгіменің мазмұнын өз бетімен
айтып бере алады .
Осы жаста баланың фонетикалық қабылдау қабілеті де дамиды
: алғашқы да бала дауысты және дауыссыз дыбыстарды , кейін жіңішке және
жуан дауыссыздарды , сонорлы , ысқырық , ызың дыбыстарды ажырата
бастайды . 4 жасында қалыпты дамған бала ана тілінің барлық дыбыстарын
ажырата алуы керек , яғни оның фонетикалық қабылдау қабілеті толығымен
дамыған болуы қажет .
Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысының дамуы 3 кезеңнен тұрады
: аморфты түбір-сөздерден тұратын сөйлемдер (1 кезең ) , сөйлемнің
грамматикалық құрылысын игеру (2 кезең ) , ана тілінің морфологиялық
жүйесін игеру (3 кезең) .
Мектеп жасындағы кезең (7-17 жас) .
Бұл кезеңде баланың сөйлеу тілі дамуының ерекшелігі сөйлеу
тілінің саналы түрде игеруі . Балалар дыбыстық талдауды , грамматикалық
ережелерді толығынан меңгереді . Сөйлеу тілінің жаңа түріне – жазбаша
сөйлеу тіліне бастаушы рөл беріледі .
Сонымен , мектеп жасында баланың сөйлеу тілінің қайта құрылуы
байқалады – тіл дыбыстарын қабылдап ажыратудан бастап сөйлеу тілінің
барлық құралдарын саналы түрде қолдануы . Әрине , әр кезең келесі
кезеңге бір қалыпты ауысады . Баланың сөйлеу тілінің дамуы қалыпты
және уақытынша өту үшін , оған жағымды жағдай болу керек : баланың
соматикалық және психикалық денсаулығы мықты болуы ; ойлау қабілеті
қабілеті ; есту және көру қабілеті қалыпты ; қоршағн сөйлеу ортасы дұрыс
болуы керек .
Шетел ғалымы П.Менюк сөйлеу тілінің дамуын өзгеше қарастыра
отырып , оны 5 кезеңге бөледі : бірінші кезеңде (сөйлеу тілі шыққанға
дейіннен былдырға дейін ) айқай мен алғашқы вокализациясы бастапқы болады
. Бұл кезеңде негізгі назар дауыс реакцияларын интонациялық сипатына
аударылады . Баланың айқайына анасының жауабының маңыздылығы зор
екендігін ескереді . Сөйлеу дамуының бірініші кезеңінде
балалардың акустикалық
тітіркендіргіштерді эырату мүмкіндіктері байқалады .
Екінші кезең - былдыр кезеңі . Бұл кезде балада дыбыстық
белсенділігі дамиды , өз айқайын бақылай астайды , әрі қарай есту
түйсігінің (есту анализаторы арқылы әртүрлі дыбыстарды қабылдап , ажыратып
бойға сіңіру процесі ) дифференциациясы байқалады .
Үшінші кезең - бір сөздік деңгейде қарым-қатынасқа түсу . Осы бастан
баланың сөйлеу тілінің нақты дамуы басталады . Сөйлеу тілін қабылдауында
да , сөйлеуінде де сапалы өзгерістер байқалады . Балада айтылған сөздің
ұзақтылығын байқай алатын мүмкіншілік туады . Мотрлы және сенсорлы
сөйлеу тілі арасында алғашқы рет өзара байланысы пайда болады .
Төртінші кезең – екі сөздік деңгейде қарым-қатынасқа түсу . Бұл
синтаксистің дамуының бастауыш кезеңі . Сөйлеу тілінің грамматикалық
категорияларын меңгеру бесінші кезеңде басталады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz