Балабақша балаларының ауытқуын коррекциялауды дамыту әдіс-тәсілдері
Кіріспе 3
І Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялау 5
1.1 Баланың психофизикалық дамуындағы ауытқулар және оларды коррекциялау 5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы ауытқуын тузету жолдары 14
ІІ тарау. Мектепке дейінгі балалардың ауытқуын түзету 19
2.1 Балабақша балаларының ауытқуын коррекциялауды дамыту әдіс.тәсілдері 19
Қорытынды 34
Қолданылған әдебиеттер 35
Қосымшалар 36
І Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялау 5
1.1 Баланың психофизикалық дамуындағы ауытқулар және оларды коррекциялау 5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы ауытқуын тузету жолдары 14
ІІ тарау. Мектепке дейінгі балалардың ауытқуын түзету 19
2.1 Балабақша балаларының ауытқуын коррекциялауды дамыту әдіс.тәсілдері 19
Қорытынды 34
Қолданылған әдебиеттер 35
Қосымшалар 36
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың – психофизикалық дамуында түрлі ауытқушылықтары бар балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселесімен айналысатын педагогиканың ерекше бір саласы. Коррекциялық педагогика мінез- құлқында, психикалық дамуында ауытқушылығы бар жасөспірімдер мен балаларды тәрбиелеу және психологиялық-педагогикалық тұрғыдан білім беру мен оқыту заңдылықтарын қарастырады.
Ауытқушылығы бар балалар категориясына оқу бағдарламаларын меңгеруде қиындық тудыратын түрлі биологиялық, әлеуметтік себептерден ақыл-ойында (интеллектісінде), естуінде, көру қабілетінде және қозғалыс сферасында бұзылуы бар балалар жатады. Бұл категориядағы балалардың орталық жүйке жүйесінің қызметінде сәл ауытқушылығы бар болуы, сондай-ақ олар мектептік және әлеуметтік бейімделу кезінде жағымсыз әсер қалдырулары мүмкін. Сол себептен осындай категориядағы балаларды дамыту, тәрбиелеу, оқыту мақсатында, бұл балаларды оқыту ,тәрбиелеу мен дамытуды барынша жекелендіріп, уақытында мінез-құлқындағы және дамуындағы бұзылуларды анықтайтын, алдын алатын және олармен күресетін арнайы тиімді әдіс-тәсілдер мен құралдар жасап, қамтамасыз етіп отыру қажет.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мінез құлқында ауытқушылығы бар тәрбиеленушілердің жағымсыз мінез-құлықтарын тәрбиелеуге көмектесетін, ата-аналар мен педагогтардың алдын-ала ойластырған іс-әрекеттері болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың атқаратын жалпы міндеттері төмендегідей:
1. Балалар мен жасөспірімдердің дамуындағы кемшіліктерді, мінез- құлықтарындағы түрлі ауытқушылықтарды, сондай- ақ олардың пайда болу себептері мен шарттарын анықтау;
2. Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың іс- әрекеттердің даму деңгейін бақылап отыру;
3.Балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқында, дамуында көрінетін ауытқушылықтар мен бұзылуларды түзету және алдын-алу бағдарламаларын жасау;
4.Баланың психофизикалық дамуында байқалатын әлеуметтік педагогикалық факторларды айқындау;
5.Ауытқуы бар балалар категориясына жататын баланың тұлғасына коррекциялық - педагогикалық әсер ететін түрлі әдіс-тәсілдер мен құралдар жасау;
6.Ауытқуы бар балалармен жұмыс жасайтын Мінез құлқында ауытқушылығы бар балаларға жұмыс бойынша оқыту әдістемесін құру;
7.Тәрбиеленушілер тарапынан түрлі жағдайлардың тууына жүйелі бақылау жүргізіп отыру;
Ауытқушылығы бар балалар категориясына оқу бағдарламаларын меңгеруде қиындық тудыратын түрлі биологиялық, әлеуметтік себептерден ақыл-ойында (интеллектісінде), естуінде, көру қабілетінде және қозғалыс сферасында бұзылуы бар балалар жатады. Бұл категориядағы балалардың орталық жүйке жүйесінің қызметінде сәл ауытқушылығы бар болуы, сондай-ақ олар мектептік және әлеуметтік бейімделу кезінде жағымсыз әсер қалдырулары мүмкін. Сол себептен осындай категориядағы балаларды дамыту, тәрбиелеу, оқыту мақсатында, бұл балаларды оқыту ,тәрбиелеу мен дамытуды барынша жекелендіріп, уақытында мінез-құлқындағы және дамуындағы бұзылуларды анықтайтын, алдын алатын және олармен күресетін арнайы тиімді әдіс-тәсілдер мен құралдар жасап, қамтамасыз етіп отыру қажет.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мінез құлқында ауытқушылығы бар тәрбиеленушілердің жағымсыз мінез-құлықтарын тәрбиелеуге көмектесетін, ата-аналар мен педагогтардың алдын-ала ойластырған іс-әрекеттері болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың атқаратын жалпы міндеттері төмендегідей:
1. Балалар мен жасөспірімдердің дамуындағы кемшіліктерді, мінез- құлықтарындағы түрлі ауытқушылықтарды, сондай- ақ олардың пайда болу себептері мен шарттарын анықтау;
2. Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың іс- әрекеттердің даму деңгейін бақылап отыру;
3.Балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқында, дамуында көрінетін ауытқушылықтар мен бұзылуларды түзету және алдын-алу бағдарламаларын жасау;
4.Баланың психофизикалық дамуында байқалатын әлеуметтік педагогикалық факторларды айқындау;
5.Ауытқуы бар балалар категориясына жататын баланың тұлғасына коррекциялық - педагогикалық әсер ететін түрлі әдіс-тәсілдер мен құралдар жасау;
6.Ауытқуы бар балалармен жұмыс жасайтын Мінез құлқында ауытқушылығы бар балаларға жұмыс бойынша оқыту әдістемесін құру;
7.Тәрбиеленушілер тарапынан түрлі жағдайлардың тууына жүйелі бақылау жүргізіп отыру;
1) Совет-хан Ғаббасов «педагогика мен психология негіздері» - «Таймас» баспа үйі, Алматы 2008 жыл
2) Л.П.Тарасова «Балабақша» меңгерушілерге арналған кітап, «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1987 жыл (39-46, 197-202-209, 210-212-221, 226 беттер).
3) К.С.Жұмасова «Психология», «Фолиант» баспа үйі, Астана қаласы 2006 жыл (87, 128, 145, 161, 178, 200, 217, 231 беттер).
4) Н.Оразақынова, Н.Әміреев, Н.Сапақова «Қазақ тілі» сөз мәдениеті 10 сыныбына арнлаған оқулық. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 2006 жыл (67, 225 беттер).
5) Сайраш Әбішқызы «Қазақстан мектебі» №12 2004 жыл. Д.Бұлақбаев «Ұлттық тәрбие бесігі» мақаласынан үзінді, «Дәуір» ЖШС РПБК баспа үйі, Алматы 1925 жыл (51 бет).
6) Е.Т. Батурина «Балалар бақшасындағы тәрбие программасында» арналған ойындар жинағы. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1981 жыл (3-9, 13-15-17, 20-22-38, 50-66-88, 124 беттер).
7) Зинаш Байжанова «Жалпы педагогика», «Таймас» баспа үйі, Алматы 2008 жыл (57, 70-76-79, 84-88-95, 102-108-112-117 беттер).
8) А.П.Усова «Балабақшадағы оқыту», «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1987 жыл (46-48-52, 73-119-122-124 беттер).
9) Н.Б.Халезова, Н.А.Курочкина, Г.В.Патнюхина «Балалар бақшасындағы пішіндеу жұмыстары», «Мектеп» баспасы, Алматы 1985 жыл (3,28, 38 беттер).
10) Райхан Мәженқызы «Сарбаз» балдырғандарға арналған әскери әліппе «Астана полиграфия», Астана 2009 жыл (4-54 беттер).
11) Б.Ғ.Аяған, А.Н.Қашқынбаев, М.С.Бекенова, М.О.Оташев «Қазақстандағы білім мен ғылым жасампаздық хроникасы», «Раритет» баспа үйі, 2011 жыл (74 бет).
12) А.Бакраденова, Б.Баймұратова «Орыс тілінде жұмыс істейтін балабақшада қазақ тілін оқыту методикасы», «Рауан» баспа үйі, Алматы 1992 жыл (85 бет).
13) Қазына Аймағамбетова «Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі», «Балауса» баспасы, Алматы 2003 жыл (7-23 беттер).
14) Ж.Д.Адамбаева «Қазақ тілі бойынша дидактикалық материалдар», «Рауан» баспа үйі, Алматы 1990 жыл (4-53-116 беттер).
15) С.Қалиев, К.Аюбай «Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы», «Жедел басу баспаханасы» ЖШС, Алматы 2010 жыл (281, 291 беттер).
2) Л.П.Тарасова «Балабақша» меңгерушілерге арналған кітап, «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1987 жыл (39-46, 197-202-209, 210-212-221, 226 беттер).
3) К.С.Жұмасова «Психология», «Фолиант» баспа үйі, Астана қаласы 2006 жыл (87, 128, 145, 161, 178, 200, 217, 231 беттер).
4) Н.Оразақынова, Н.Әміреев, Н.Сапақова «Қазақ тілі» сөз мәдениеті 10 сыныбына арнлаған оқулық. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 2006 жыл (67, 225 беттер).
5) Сайраш Әбішқызы «Қазақстан мектебі» №12 2004 жыл. Д.Бұлақбаев «Ұлттық тәрбие бесігі» мақаласынан үзінді, «Дәуір» ЖШС РПБК баспа үйі, Алматы 1925 жыл (51 бет).
6) Е.Т. Батурина «Балалар бақшасындағы тәрбие программасында» арналған ойындар жинағы. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1981 жыл (3-9, 13-15-17, 20-22-38, 50-66-88, 124 беттер).
7) Зинаш Байжанова «Жалпы педагогика», «Таймас» баспа үйі, Алматы 2008 жыл (57, 70-76-79, 84-88-95, 102-108-112-117 беттер).
8) А.П.Усова «Балабақшадағы оқыту», «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1987 жыл (46-48-52, 73-119-122-124 беттер).
9) Н.Б.Халезова, Н.А.Курочкина, Г.В.Патнюхина «Балалар бақшасындағы пішіндеу жұмыстары», «Мектеп» баспасы, Алматы 1985 жыл (3,28, 38 беттер).
10) Райхан Мәженқызы «Сарбаз» балдырғандарға арналған әскери әліппе «Астана полиграфия», Астана 2009 жыл (4-54 беттер).
11) Б.Ғ.Аяған, А.Н.Қашқынбаев, М.С.Бекенова, М.О.Оташев «Қазақстандағы білім мен ғылым жасампаздық хроникасы», «Раритет» баспа үйі, 2011 жыл (74 бет).
12) А.Бакраденова, Б.Баймұратова «Орыс тілінде жұмыс істейтін балабақшада қазақ тілін оқыту методикасы», «Рауан» баспа үйі, Алматы 1992 жыл (85 бет).
13) Қазына Аймағамбетова «Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі», «Балауса» баспасы, Алматы 2003 жыл (7-23 беттер).
14) Ж.Д.Адамбаева «Қазақ тілі бойынша дидактикалық материалдар», «Рауан» баспа үйі, Алматы 1990 жыл (4-53-116 беттер).
15) С.Қалиев, К.Аюбай «Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы», «Жедел басу баспаханасы» ЖШС, Алматы 2010 жыл (281, 291 беттер).
Балабақша балаларының ауытқуын коррекциялауды дамыту әдіс-тәсілдері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
І Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялау 5
1.1 Баланың психофизикалық дамуындағы ауытқулар және оларды коррекциялау 5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы ауытқуын тузету жолдары 14
ІІ тарау. Мектепке дейінгі балалардың ауытқуын түзету 19
2.1 Балабақша балаларының ауытқуын коррекциялауды дамыту әдіс-тәсілдері 19
Қорытынды 34
Қолданылған әдебиеттер 35
Қосымшалар 36
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың - психофизикалық дамуында түрлі ауытқушылықтары бар балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселесімен айналысатын педагогиканың ерекше бір саласы. Коррекциялық педагогика мінез- құлқында, психикалық дамуында ауытқушылығы бар жасөспірімдер мен балаларды тәрбиелеу және психологиялық-педагогикалық тұрғыдан білім беру мен оқыту заңдылықтарын қарастырады.
Ауытқушылығы бар балалар категориясына оқу бағдарламаларын меңгеруде қиындық тудыратын түрлі биологиялық, әлеуметтік себептерден ақыл-ойында (интеллектісінде), естуінде, көру қабілетінде және қозғалыс сферасында бұзылуы бар балалар жатады. Бұл категориядағы балалардың орталық жүйке жүйесінің қызметінде сәл ауытқушылығы бар болуы, сондай-ақ олар мектептік және әлеуметтік бейімделу кезінде жағымсыз әсер қалдырулары мүмкін. Сол себептен осындай категориядағы балаларды дамыту, тәрбиелеу, оқыту мақсатында, бұл балаларды оқыту ,тәрбиелеу мен дамытуды барынша жекелендіріп, уақытында мінез-құлқындағы және дамуындағы бұзылуларды анықтайтын, алдын алатын және олармен күресетін арнайы тиімді әдіс-тәсілдер мен құралдар жасап, қамтамасыз етіп отыру қажет.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мінез құлқында ауытқушылығы бар тәрбиеленушілердің жағымсыз мінез-құлықтарын тәрбиелеуге көмектесетін, ата-аналар мен педагогтардың алдын-ала ойластырған іс-әрекеттері болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың атқаратын жалпы міндеттері төмендегідей:
1. Балалар мен жасөспірімдердің дамуындағы кемшіліктерді, мінез- құлықтарындағы түрлі ауытқушылықтарды, сондай- ақ олардың пайда болу себептері мен шарттарын анықтау;
2. Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың іс- әрекеттердің даму деңгейін бақылап отыру;
3.Балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқында, дамуында көрінетін ауытқушылықтар мен бұзылуларды түзету және алдын-алу бағдарламаларын жасау;
4.Баланың психофизикалық дамуында байқалатын әлеуметтік педагогикалық факторларды айқындау;
5.Ауытқуы бар балалар категориясына жататын баланың тұлғасына коррекциялық - педагогикалық әсер ететін түрлі әдіс-тәсілдер мен құралдар жасау;
6.Ауытқуы бар балалармен жұмыс жасайтын Мінез құлқында ауытқушылығы бар балаларға жұмыс бойынша оқыту әдістемесін құру;
7.Тәрбиеленушілер тарапынан түрлі жағдайлардың тууына жүйелі бақылау жүргізіп отыру;
8.Балалардың жеке тұлғасын және мінез-құлқын зерттеуге арналған арнайы әдістемелерді таңдау;
9. Түрлі деңгейдегі тұйық, қиын типтегі агрессивті балалар мен жасөспірімдердің себебін анықтап, олардың жан дүниесін түсіне білу;
Коррекциялық педагогиканың негізін салушы Кащенко өзінің практикалық және ғылыми жұмысында оқыту - тәрбиелеу үрдісінің әдістемелік жағына көп көңіл бөлген. Ол тәрбиелеу жүйесіне және оқыту бағдарламасына бала емес, керісінше олар балаға бейімделу қажет деген. Осыған орай, мектеп мүмкіндігінше оқушының жекелей ерекшеліктерін ескеру қажет деген талап пайда болды. Талапты орындамаған жағдайда мектеп оқушыға шамасы келмейтін талаптар қойып,оның қабілеттері мен мүмкіншіліктерін толық пайдаланбай, дамытпай, оқушыны жалықтырып жіберуі мүмкін. Осыдан барып әрбір оқушының ерекшеліктерін толық зерттеу қажеттілігі пайда болады.
Зерттеу объектісі - мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялауды жетілдіру үрдісі.
Зерттеу заты - мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялауды түрлерін қалыптастырудың тиімді жолдарын айқындау.
Зерттеу әдістері. Мектепке дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялауды дамытуда келесі психологиялық әдістемелер мен жаттығуларды қолдануға, яғни оларды атап өтетін болсақ Мына суреттерде кімге не жетіспейді?, Бұл не? Ойлан - тап, Суреттерде қандай заттар жасырылған?, Кілемді немен толықтырамыз?, анықтау, қалыптастыру, тексеру.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыста екі тараудан тұрады.
І Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялау
1.1 Баланың психофизикалық дамуындағы ауытқулар және оларды коррекциялау
Баланың қалыпты дамуына қажет, Г. М. Дульнев пен А. Р. Лурияның тұжырымдаған негізгі 4 шартын бөліп алуға болады.
Бірінші, ең маңызды шарт - ми мен оның қатпарларының дұрыс, қалыпты қызметі; түрлі патогендік әсерлердің салдарынан туындаған, патологиялық күйлер болса - тітіркендіргіш және тежелгіш үдерістердің дұрыс қатынасы бұзылады; түскен ақпаратты талау және жинақтаудың күрделі формаларының жүзеге асуы қиындайды; адамның түрлі психикалық қызметтерінің түрлі аспектілеріне жауап беретін, ми блоктарының өзара әрекеті бұзылады.
Екінші шарт - баланың дене бітімінің қалыпты дамуы, сонымен байланысты жұмыс істеу қабілетінің, жүйке үдерістерінің дұрыс сақталуы.
Үшінші шарт - баланың сыртқы ортамен дұрыс қарым- қатынасын қамтамасыз ететін, сезім мүшелерінің қалыпты сақталуы.
Төртінші шарт - балаға отбасында, балабақшада және мектепте білім берудің жүйелілігі мен реттілігі.
Балалардың психикалық, дене бітімі және әлеуметтік денсаулықтарын үнемі тексеріп отыратын түрлі қызметтердің (медициналық, психологиялық, білім беру, әлеуметтік) талдаулары, қазіргі кезде дамуында ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдер санының артып келе жатқандығын, барлық көрсеткіштерге сай, дені сау балалар санының керісінше азайып келе жатқандығын көрсетеді. Жоғарыда аталған мекемелердің берген мәліметтеріне сүйенсек, балалардың басым көпшілігі, өздерінің түрлі даму кезеңдерінде, арнайы психологиялық көмекті қажет етеді.
Баланың психикалық дамуындағы ауытқу заңдылықтарын, алғаш рет В. И. Лубовский тұжырымдады. Ол ауытқулы дамудың үш иерархиялық деңгейін көрсетеді.
Бірінші деңгейге дизонтогенетикалық дамудың барлық түрлеріне тән заңдылықтар жатады.
Ақпараттарды қабылдау, қорыту, сақтау және пайдалану үдерісінің бұзылуы. Кез-келген патологияда, қоршаған ортаны қабылдау бұзылады. Даму ауытқуының түріне қарай, қоршаған орта туралы мағлұматтар бұрмаланады, мысалы, сенсорлы патологияда зақымданған анализаторлар арқылы алынған сенсорлы ақпараттар бұрмаланады, эмоцианалды - ерікті саласының патологиясында (психопатия, ерте жастағы балалар аутизмі), әлеуметтік ақпараттарды пайдалану бұзылады. Ересектер тарапынан көрсетілген кезкелген қарым-қатынас талпыныстары, агрессиялық реакциямен қабылданады.
Сөйлеудің бұзылуы
Л. С. Выготский баланың екі жасынан бастап, сөйлеудің оның өмірінде маңызды рөлге ие болатындығын, сөйлеу негізінде, басқа психикалық үдерістердің дамуы жүзеге асатындығын айтады. Нейрофизиологиялық зерттеулер, сөйлеудің мидағы маңдай аймақтарының жетілуіндегі тежелулер мен ауытқулар, дизонтонгенияның патогенетикалық сипаттамасына негіз болатындығын көрсетеді, мысалы, психикалық дамудың тежелуі, ақыл-ойдың кемдігі, ерте жастағы аутизм. Ал даму ауытқуының басқа түрлерінде, вербальды және вербальды емес әрекеттердің арасындағы алшақтық немесе дивергенция байқалады. Әрине, бұл өз кезегінде, балалардың оқу бағдарламасын меңгеру үдерісіне кедергі жасайды, оқыту мен тәрбиелеудің арнайы, ерекше әдістерін қажет етеді.
Қоршаған орта туралы мағлұматтар мен түсініктердің баяу және ұзақ уақыт қалыптасуы.
Кез-келген даму ауытқуында, психикалық үдерістердің жартылай немесе тұтас бұзылуы байқалады: ой-өрісі немесе зият қабілеттері төмендейді, есту-көру арқылы қабылдау бұзылады, ойлау операциялары жетілмейді т.б. Әрине, мұның барлығының дамуы мен жетілуі, ұзақ уақыт пен арнайы әдіс-тәсілдерді қажет етеді.
Әлеуметтік-психологиялық дезадаптация қаупі.
Бұл көрсеткіш соңғы уақытта пайда болды, себебі білім беру саласында пайда болған интеграциялық үдерістер, қоғамдағы адамдардың жеке ерекшеліктеріне сәйкес келмейтін, жоғары талаптар қоя бастады, нәтижесінде дамуында ауытқуы бар балалардың қоғамға кірігу мәселесі қиындай түсті.
Екінші деңгейге, дизонтогенетикалық бұзылу топтарына ғана тән заңдылықтар жатады (анализаторлық жүйелердің бұзылуы), мидың ерте кездегі органикалық зақымдануындағы даму заңдылықтары (ақыл-ойдың кемдігі, церебральды-органикалық генезді ПДТ) жатады.
Үшінші деңгейге, дизонтогенездің белгілі бір түріне ғана тән заңдылықтар жатады (ақыл-ойдың кемдігі жағдайындағы, жалпы және тұрақты психикалық жетілмеу немесе ерте балалар аутизміндегі бұрмалана даму).
Л. С. Выготский адамның психикалық даму теориясының мәдени - тарихи негізін қалай бола отырып, мынаны дәлелдейді: Сау баланың өркениетке кірігіп өсуі, әдетте, оның органикалық жетілу үдерістерімен біріккен тұтастықты көрсетеді. Дамудың екеуі де - табиғи және мәдени - бір-бірімен сәйкес келеді және тұтасып кетеді. Екі қатардағы өзгерістер те өзара кірігеді, нәтижесінде, баланың жеке тұлғасының әлеуметтік - биологиялық қалыптасуының біртұтас Клиникалық зерттеулерге сәйкес, психикалық қызметтердің бұзылуы немесе жетілмеуі эмбриогенезде, яғни, ми құрылымының ерте жасушалық дамуында, түрлі зақымдаушы зиянды әсерлерден пайда болады (1-сурет).
Адамның психикалық және дене бітімі жағынан кемтар дамуына әсер ететін, әсер ету уақытына қарай, патогендік факторлар үшке бөлінеді: пренатальды (тууға дейін); натальды (туу кезінде); постнатальды (туғаннан кейін, ерте сәбилік кезеңнен 3 жасқа дейін).
Бала дамуының биологиялық факторларына мыналар жатады:
- тұқым қуалайтын және гендік мутациялар, хромосомдық абберациялар нәтижесінде пайда болған, хромосомдық-генетикалық ауытқулар;
- ананың жүкті кезіндегі жұқпалы және вирустық аурулары (қызамық, токсоплазмоз, тұмау);
1-сурет. Адамның психикалық және дене бітімі жағынан кемтар даму қаупін туғызатын факторлар
- венерологиялық аурулар (соз, мерез);
- ананың эндокриндік аурулары, оның ішінде қант диабеті;
- резус-фактордың сәйкес келмеуі;
- ата-ананың маскүнемдігі мен нашақорлығы;
- биохимиялық зияндылықтар (радиация, қоршаған ортаның экологиялық ластануы, айналада қорғасын, сынап тәрізді ауыр металлдардың болуы, агротехникада жасанды тыңайтқыштарды пайдалану, медициналық дәрі-дәрмектерді дұрыс қолданбау, тамақтағы жасанды қоспалар т.б.);
- ананың соматикалық денсаулығындағы ауытқулар, оның ішінде гиповитаминоз, ісіктер, әлсіздік;
- гипоксия (оттегінің жетіспеуі);
- ананың жүктілік кезіндегі токсикозы;
- туу патологиясы, әсіресе, мидың жарақаттануы;
- баланың ерте сәбилік кезіндегі ми жарақаты, ауыр жұқпалы және токсиндік-дистрофиялық аурулар.
Генетикалық әсерлер. Гендегі ақпараттарда барлық адамдарға тән белгілер, жеке адамдарға тән дара өзгешеліктер, даму ауытқуларының пайда болуы бар. Зерттеулер көрсеткендей, зият және сенсорлы кемшіліктердің тегі, генетикалық болып келетіндігі анықталған.
Мысалы, ата-ананың екеуінде ешқандай даму ауытқуы жоқ, бірақ олар саңыраулықты жасырын тасымалдаушы болып табылады, демек, екеуінің бірінен балаға саңыраулық беріледі.
Даму патологиясына сондай-ақ, хромосом сандарының кемшілігі мен артық болуы себеп болады, яғни 23 жұптан артық немесе кем. Көптеген жағдайда, хромосомдық аномалиялар, ұрықтың құрсақтағы кезінде өлуіне немесе мерзімінен ерте тууына, түсік тастауға әкеп соғады. Бірақ, қазіргі кезде Даун синдромы(трисомия) кең таралып келеді. Туа біткен патологиясы бар балалардың тууының алдын-алу мақсатында, ата-аналарға тиісті генетикалық кеңестер беріледі, сөйтіп, қандай да бір патогендік белгінің болашақ балаға берілу қаупі анықталады. Ол үшін ата-ананың кариотипі зерттеледі.
Соматикалық фактор. Жүйке-соматикалық әлсіздік күйінің анағұрлым ерте пайда болған түрі, әрі баланың психикалық, дене бітімі және эмоциональды жағынан дамуына кедергі жасап, қиындықтар туғызатын түрі - невропатия.
Невропатия - баланың құрсақтағы даму кезінде немесе туу кезінде пайда болған, туа біткен көп факторлық бұзылу ретінде қарастырылады. Оған себеп болатын жайлар: ананың жүктілік кезіндегі ауыр токсикоздары, түсік қаупін туғызатын жүктіліктің патологиялық дамуы, эмоциональды стресс күйлері.
А.А.Захаров бойынша невропатияның негізгі белгілері:
- Эмоциональды тұрақсыздық - эмоциональды бұзылуларға, мазасыздыққа, ашушаң әлсіздікке және аффектілердің тез пайда болуына бейімділік.
- Вегетативті дистония - ішкі ағза қызметтерінің түрлі бұзылуы түрінде көрінеді: асқазан-ішек қызметінің бұзылуы, бас айналу, тыныс алудың қиындығы, лоқсу, т.б. мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларда, балалар мекемелеріне бейімделу қиындығы туған кезде бастың ауыруы, қысымның тұрақсыздығы, жүрек айну сияқты соматикалық реакциялар байқалады.
- Ұйқының бұзылуы - ұйықтаудың қиындығы, түнгі елегізулер, күндізгі ұйқыдан бас тарту тәрізді болып келеді.
- Зат алмасу үдерісінің бұзылуы, аллергияға бейімділік, түрлі жұқпалы науқастарға сезімталдық, әсіресе, ер балалардағы тамаққа тәбеттің нашарлығы, анасының жүктілік кезіндегі ішкі эмоциональды қанағаттанбау күйімен байланысты.
Жалпы соматикалық әлсіздік, ағзаның қорғаныс күштерінің төмендеуі: бала шұғыл респираторлық аурулар (ОРЗ), шұғыл респираторлық вирустық жұқпалы аурулар (ОРВИ), асқазан-ішек ауруларымен, тыныс алу жүйесі сырқаттарымен жиі ауырады.
- Психомоторлық бұзылулар (түнгі және күндізгі ұйқы кезінде, кіші дәретті ұстай алмау, тартылулар, тұтығу). Бұл бұзылулардың органикалық текті бұзылулардан айырмашылығы, бала өскен сайын жоғалады, маусымдық сипатқа ие болады да, көктем мен күз айларында ғана асқынады. Балада мұндай бұзылулардың пайда болуына, ананың жүктілік кезіндегі дене бітімдік және эмоциональды қатты қалжырауы себеп болады.
Невропатияның алғашқы көріністері, бала өмірінің алғашқы жылында-ақ, оның жиі құсуына, дене қызуының өзгергіштігіне, ұйқысының бұзылуына, қатты жылауына байланысты бірден диагностикаланады. Невропатия патогендік факторлардың тек базасы ғана болып есептеледі, оның негізінде баланың жалпы белсенділігі төмендейді, психикалық және дене бітімдік жетілу қарқыны баяулайды, өз кезегінде психикалық даму тежелуіне әкеп соқтырады. Сондай - ақ, әлеуметтік талаптарға бейімделу қиындығы артады, жеке тұлғалық жағымсыз өзгерістер (басқа біреулердің көзқарасына толық тәуелді болу, депрессивті күйге түсу, өмірге деген қызығушылықты жоғалту) пайда болады.
Дер кезінде ұйымдастырылған сауықтыру, шынықтару шаралары, оның ішінде психологиялық қолайлы атмосфера орнату, жылдар өткен сайын невропатия белгілерін жояды. Ал, жайсыз жағдайларда, невропатия созылмалы, соматикалық науқастардың, психоорганикалық синдромдардың асқынуына қолайлы жағдай жасайды. Соматикалық аурулар, баланың психикалық - дене бітімдік қалыпты дамуы, жеке тұлғалық-әлеуметтік дамуына, мектептегі оқуды сәтті меңгеруіне кедергі жасайтын себептердің ішінде, мидың органикалық зақымдануынан кейін, екінші орынды иемденеді.
Мидың зақымдануы. Адамның жоғары психикалық қызметтері мен олардың жасқа сай динамикасын қамтамасыз ететін, ми жұмысының механизмі туралы қазіргі заманғы мағлұматтар, мидың құрылымдық - функциональдық ұйымдастырылуының интегративті жұмысы туралы материалдар негізінде тұжырымдалады. А. Р. Лурияның тұжырымдамасына сәйкес, психика үш функциональды блоктың үйлескен қызметімен қамтамасыз етіледі:
1. Тонус пен сергектікті реттеу блогы;
2. Ақпаратты қабылдау, қорыту және сақтау блогы;
3. Психикалық әрекетті жоспарлау мен бақылау блогы.
Әрбір жеке психикалық функция қалыпты даму жағдайында мидың осы үш блогының үйлескен қызметімен қамтамасыз етіледі. Олар жоғары сараланған, күрделі динамикалық тізбектер кешені, жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейлерінде орналасады. Ми бөліктерінің түрлі қызметтерінен басқа, ми жарты шарлары аралық қызметтерді де қарастырған дұрыс. Сол жақ жартышардың зақымдануы салдарынан, сөйлеудің бұзылатыны анықталған. Бұл құбылыстың клиникалық және нейропсихологиялық зерттелуі (Н. Н. Брагина, Т. А. Доброхотова, А. В. Семенович, Э. Г.Симерницкая), сол жақ жартышардың сөйлеу әрекетінің дұрыс дамуына және абстрактілі-логикалық ойлау қабілетіне жауапты екендігін растады. Ал, оң жақ жартышар кеңістік пен уақытты бағдарлау, қимыл-қозғалыс дәлдігі, эмоциональды сезімдердің айқындығына жауап беретіні анықталды.
Мидың дұрыс қызметі үшін, жартышарлардың өзара тығыз байланысы болуы шарт. Осылайша, баланың қалыпты психикалық дамуына әртүрлі ми құрылымы және тұтас ми жүйесі тұрғысында қажетті нейробиологиялық дайындық керек.
А. Р. Лурия мен оның із басарларының адамның тұтас психикалық іс-әрекетінің мимен ұйымдастырылуы туралы тужырымдамасы, қалыпты онтогенезден ауытқуды анықтаудың және коррекциялық-педагогикалық үдерісте маңызды болып саналатын, зақымданған және сау сақталған ми құрылымын анықтаудың, әдістемелік негізі болып табылады.
Психикалық - дене бітімдік және тұлғалық-әлеуметтік даму кемістіктері қаупін тудыратын әлеуметтік факторлар.
Баланың пренатальды және натальды кезеңдердегі дамуына, әлеуметтік механизмдердің тигізетін әсері зор. Балаға бұл кезеңде әлеуметтік әсерлерді жеткізуші анасы болып табылады. Қазіргі заманғы зерттеулер көрсеткендей, құрсақта балаға тек патогендік, биологиялық факторлар ғана емес, балаға бағытталған әлеуметтік қолайсыз ситуациялар да (жүктілікті тоқтату, болашақ аналықпен байланысты қорқыныштар, алаңдау күйлері, жүктілік жағдайынан қорлану т.б.) тікелей әсер етеді. Олар жүктілік үдерісінің биологиялық және әлеуметтік жағдайларына байланысты, баланың дұрыс психикалық дамуына толыққанды негіз болады немесе керісінше, оның патогендік базасына айналады.
А.И.Захаров шетелдік және отандық ғалымдардың мәліметтерін топтай келіп, ананың ұзақ уақыттық, жағымсыз көңіл-күйлері мен күйзелістерінің анағұрлым патогендік әсер беретінін айтады. Мұндай күйзелістердің нәтижесінде, мазасыздық гормондары түзіледі, ол ұрық айналасындағы сұйықтыққа келіп түседі. Өз кезегінде, бұл гормондар ұрықтың ми жасушаларына оттегін жеткізіп тұратын, қан тамырларын тарылтады, ұрық гипоксия жағдайында жетіледі. Кейде, плацента қабаты ажырап, бала мерзімінен бұрын туылады.
Қысқа уақыттық қатты стрестердің (шошыну, жан жүйесіне соққы тию) патогендік әсері аз емес. Мұндай жағдайлардың басым көпшілігінде, жүктілік ырықты түсік тастаумен аяқталады.
Ананың босану кезіндегі психологиялық күйіне көңіл бөлінеді: жақын адамдарының қасында болуына рұқсат етіледі, баланы ананың төсіне жанастырады, бұл аналық инстинктті дамыту, әрі баланың туу кезінде алған соққысын (есеңгіреуін) жеңілдетуге септігін тигізеді.
Әлеуметтік әсерлер. Бала неғұрлым жас болған сайын, оның дамуындағы кемістіктердің пайда болуы мен олардың алдын-алуда, отбасының атқаратын рөлі ерекше. Ең алдымен, баланың сәби кезінде дұрыс дамуы үшін, оның ересектермен эмоционалды қарым-қатынасы қажет, мұндай жағдайлардың болмауы, психоэмоционалды тежелуге әкеп соғады. Бұл мәліметтердің барлығы, жетім балалар мен ата-анасы қамауда отырған балалармен жүргізілген тәжірибелерден алынған. Анасының моральды бейнесі қандай болса, баланың балалар үйінде тәрбиеленуінен гөрі, анасымен бірге болғаны анағұрлым пайдалы, себебі, балабақшада немесе балалар үйінде, балаға қажетті көңіл бөлінбейді.
Бірақ баланың әлеуметтік қауіпті отбасында (маскүнемдік, нашақорлық, әкенің немес ананың заңға қайшы әрекеттері) өсуі, педагогикалық және әлеуметтік қараусыз күйін туғызады, баланың денсаулығына нұқсан келеді, бар кемістіктерін асқындырады. Созылмалы маскүнемдік жағдайына ұшыраған ата-аналардың балаларының барлығында дерлік, әртүрлі деңгейдегі жүйкелік - психикалық ауытқулар байқалады. Маскүнем ата-ана, іс жүзінде өзінің ата-аналық парызын орындамайды.
Есте болар жәйт, ауытқулы дамудың себебін қарастыруда, кез-келген біржақты көзқарас пен себептерді анықтауға, тиісті дамыту-түзету мақсатындағы, психологиялық-педагогикалық жүйелерді ұйымдастыруға кедергі жасайды.
1927 жылы Швальбе алғаш рет, ағза құрылымының құрсақтағы кезіндегі қалыптасу ауытқуларын белгілеу үшін, дизонтогенез терминін қолданды. Кейінірек, бұл терминмен онтогенездегі түрлі бұзылулар, оның ішінде, ағзаның морфологиялық жүйелері жетілмеген, өте ерте постнатальды кезеңдегі бұзылулар аталатын болды.
Қазіргі кездегі психикалық дизонтогенез түрлерінің кең таралған классификациясы, В. В. Лебединский ұсынған дизонтегнез классификациясы, Л. С. Выготский, Г. Е. Сухарева, В. В. Ковалев, Л. Каннер сияқты ғалымдардың зерттеулері негізінде жасалған:
ретардация (тежелген даму) - барлық психикалық немесе жеке компоненттер дамуының кешігуі немесе тоқтап қалуы;
жетілу дисфункциясы орталық жүйке жүйесінің морфофункциональды жасқа сай жетілмеумен және жетілмеген ми құрылымдары мен қызметінің, сыртқы ортадан келетін зиянды факторлармен өзара әрекетімен байланысы.
зақымданған даму - қандай да бір аназизаторлық жүйенің немесе ми құрылымының жеке зақымдануы;
асинхрония (бұрмаланған даму) - бір қызметтердің ерте жетілуі, келесі бір қызметтердің керісінше кеш жетілу қарқынынынан көрінетін, диспропорциональды психикалық даму.
В. В. Лебединскийдің психикалық дизонтогенезді классификациялауы, келесі нұсқаларға бөлінеді:
І топқа ретардация типіндегі ауытқулар мен жетілу дисфункциясы жатады:
Жетілмей қалу - мидың ерте кезеңдегі, органикалық зақымдануы нәтижесінде, барлық қызметтер дамуындағы жалпы жетіспеушілік (ең алдымен - үлкен жартышарлар қабығында). Зақымданудың тегі тұқым қуалауы мүмкін (эндогендік) немесе құрсақтағы кезеңде, туу кезінде, ерте жаста әсер ететін сыртқы (экзогендік) факторлар нәтижесінде болуы мүмкін. Жетілмей қалудың көрнекті мысалы ретінде, ақыл-ойдың кемдігінің кең таралған түрі - олигофренияны алуға болады.
Тежелген даму - танымдық және эмоционалды салалардың қалыптасу қарқынының баяулығы, ерте жас кезеңдеріндегі деңгейде уақытша тұрақтап қалуы. Тежелген психикалық даму, генетикалық факторлардың, ұзақ уақыттық науқастардың, тәрбиедегі жағымсыз жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Сонымен қатар, инфантилизмнің түрлі формаларында көрінеді.
ІІ топқа зақымдану типіндегі ауытқулар жатады:
Зақымданған дамуға органикалық деменцияны жатқызуға болады: ерте сәбилік кезеңде немесе 3 жастан кейін болған мидың аумақты жарақаттары, нейроинфекциялар, тұқым қуалайтын дегенеративті аурулар салдарынан, психикалық дамудағы зақымданулар түрінде кездеседі. Көптеген жағдайда, органикалық деменция прогрессивті сипатқа ие.
Дефицитарлық даму жеке анализаторлар жүйесінің ауыр зақымдануларымен байланысты: көру, есту, сөйлеу, тірек-қимыл аппараты. Анализаторлардың бірінші кемістігі, психикалық дамуды тұтас тежейтін қызметтердің жетілмей қалуына әкеп соғады. Осылайша, көру қабілетінің зақымдануы, сөйлеу мен әрекет арасындағы координацияның жетілмеуін туғызады. Баланың психикалық дамуын болжау, белгілі бір қызметтің зақымдану тереңдігіне байланысты. Бірақ, зияткерлік саланың, басқа сенсорлық және реттегіш жүйелердің сақталуы, шешуші рөл атқарады.
ІІІ топқа асинхрония типіндегі және эмоциональды - ерікті саланың бұзылуындағы ауытқулар жатады:
Бұрмаланған даму - жалпы жетілмеу, тежелген, зақымданған даму және тез даму күйлерінің, күрделі түрде қабаттасқан, әр түрлі нұсқалары. Бұрмаланған дамудың себептері, кейбір әрекетті тұқым қуалаушылық аурулар, мысалы, шизофрения, туа біткен зат алмасу үдерісінің кемшілігі болып саналады. Оның анағұрлым көрнекті нұсқасы - ерте жастағы балалар аутизмі.
Дисгармониялық даму - эмоционалды-ерікті саласының қалыптасуындағы зақымданулармен байланысты. Оған психопатиялар мен тәрбиедегі теріс, қолайсыз жағдай салдарынан пайда болатын, жеке тұлғалық даму патологиясы жатады.
типтеріне әсер ететін факторларды, клиницистер Г. Е. Сухарева мен М. С. Певзнердің мәлімдемелерімен және қазіргі заманғы нейропсихология саласындағы зерттеулермен (В. В. Лебединский, Э. Г. Симерницкая, А. В. Семенович т.б.) сәйкес қарастырған абзал:
1) зақымдаушы өкілдердің әсер ету уақыты мен мерзімі (жасқа сай келуі);
2) олардың этиологиясы;
3) ауыру үдерісінің таралуы - патогендік әсердің локальдылығы немесе жүйелілігі.
Бұл дизонтогенездің параметрлері, оларды кеңірек қарастырайық.
Дизонтогенездің жасқа сай болуы. Баланың жеке дамуы барысында, оның жетілмеген құрылымы, өсу мен даму қоры арасында үнемі күрес болады. Бірінші немесе екінші фактордың әсер ету күшіне қарай, бір жағдайда анағұрлым тұрақты патологиялық өзгерістерді күтуге болады, ал екінші жағдайда, жеңіл және коррекциялық-педагогикалық ықпалдармен түзетілетін (Л. С. Выготский, Г. Е. Сухарева, Г. Гельниц) өзгерістер болады. Балалық шақтың сыртқы қауіпке ең сезімтал кезеңі - 3 жасқа дейінгі ағзаның алғашқы жетілмеген кезі, сондай-ақ, пубертат кезеңіндегі, ағзаның қайта құрылу кезі. Бір айырмасы, бұл кезеңде баланың үйлесімді қалыптасқан жүйелері, ересектердей қызмет жасауға қайта құрыла бастайды, өзінің тепе - теңдік күйін уақытша жоғалтады.
Бұзылулардың этиологиясы.
Этиология ұғымына, қандай да бір бұзылудың пайда болу себебі ғана емес, сонымен бірге, олардың пайда болу мүмкіндігін туғызатын жағдайлар да кіреді. Осылайша, экзогендік зияндылықтар, тұқым қуалауға бейімділікке сай, яғни ми құрылымының қандай да бір әсерлерге сезімталдығын біле отырып, түрлі ауыр даму ауытқуына әкеп соғады. Және әртүрлі әсерлердің бір уақытта ықпал етуі әртүрлі нәтиже береді. Балалардың психикалық күйін төмендететін себептердің ішінде, бірінші орында тұрғаны - орталық жүйке жүйесінің әртүрлі дәрежеде зақымдануы, екінші орында - созылмалы соматикалық науқастар.
Cондай-ақ, генетикалық бейімділіктің негізгі себептерінің бірі-тұқым қуалаушылық факторы, әсіресе, ана мен баланың қандарының (резус-фактор) сәйкес келмеуінен, хромосомдық аурулардан болады. Мысалы, қалыпты дамуда жыныс жасушаларының бөлінуінде, әрбір жасушаға 23 хромосома түседі; сөйтіп, жасуша ұрықтанғанда, хромосомдар саны 46-ға жетеді. Даун ауруында 21-ші жұптың дұрыс бөлінбеуінен, хромосомдар саны 46 емес 47 болады. Экзогендік әсерлерге жататындардың бірі - ағзадағы ақуыз алмасу үдерісінің бұзылуы. Мысалы, фенилкетонурия ауыр интеллектуалды кемістігінің себебі болып табылады. Мидың қабынуы сияқты аурулар (менингит, менингоэнцефалит), әдетте, ақыл-ойдың кемдігі мен тірек-қимыл қозғалысының бұзылуын туғызады.
Патологиялық үдерістің қарқындылығы мен таралуы.
Кел келген патологияның айқындылық шарты соған жасалатын ықпалдың қарқындылығы болып табылады. Ауыру процесінің қарқындылығы мен таралуы, сенсорлық немесе интеллектуальды бұзылулардың сипаты, өзара тығыз байланысты болады.
Даму ауытқуының локальды түрлеріне, жеке анализаторлар жүйесінің кемістіктері жатады: көру, есту, сөйлеу және қимыл-қозғалыс салаларының бұзылуы. Ал жүйелік бұзылуларға, интеллектуалды кемістіктер - ақыл-ойдың кемістігі мен психикалық дамудың тежелуі жатады.
Дамудың кенжелеп қалуы, ешқашан біркелкі сипатта болмайды: жүйке жүйесінің жалпы зақымдануында, ең алдымен дәл осы кезде өте сезімтал (сензитивті) күйде болатын, жаңа жетіліп келе жатқан, нәзік қызметтер зардап шегеді, одан кейін, осы зақымданған қызметтермен байланысты, өзгелер зақымданады. Жүйке жүйесінің зақымдануы қаншалықты терең болса, регресс құбылыстары соншалықты күшті, тигізетін зардабы арта түседі. Сондықтан, кеміс баланың психикалық дамуы сақталған, зақымданған және әртүрлі деңгейде тежелген психикалық қызметтерден тұрады.
Көру мен естудің бұзылуы, тиісті анализаторлардың перифериялық бөліктерінің зақымдануы мен жетілмеуімен байланысты. Мұнда анализаторлардың орталық бөліктері, әдетте сау сақталады, ал олардың қызметінің бұзылуы немесе өзгеруі депривациямен (пайдаланылмау) байланысты болуы мүмкін. Қимыл-қозғалыс патологиясында, мидың басқа бөліктері сақтала отырып, тек анализаторлардың эфферентті бөліктерінің локальды зақымданғаны байқалады.
Сөйлеу патологиясының табиғатын қарастырғанда, мидың сөйлеуден басқа қызметтерге жауап беретін бөліктерінің сақталатындығы туралы айтылады. Ал, сөйлеуге қатысатын спецификалық тілдік аймақтар, әртүрлі деңгейде зақымданады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы ауытқуын тузету жолдары
Жаңа ғасыр білім беру жүйесіне жаңа міндеттер жүктеп отыр. Қазіргі заманда білім беру парадигмасы өзгерді. Білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым - қатынас пайда болды.
Неміс ақыны Гете Біліп қою - аз, сол білгенді өмірде қолдана білуің керек. Ниеттену ғана аз, сол ниетінді іске асыруың керек деген қанатты сөзімен толық келісемін, себебі педагог-психологтың ерекше қажеттіліктері бар балалармен жұмыс жүргізуде қоғамға бейімдеудің қиындықтары жетерлік.
XXI ғасырда ерекше қажеттіліктері бар балалардың толыққанды өмір сүруіне жаңа мүмкіндіктер ұсынылып келеді. Нақтырақ айтқанда, олар кәдімгі мектепке дейінгі мекемелерге бара алады. Осы кезде инклюзивті білім беру жүйесі ерекше балалар үшін қоғамға ықпалдасудың жаңа тәсілі ретінде қарасытырылатынын айта кеткен жөн.
Бұл жүйенің басты ерекшелігі балалардың диагнозын қиындық деп қабылдамай, керісінше оны танып білудің жаңа мүмкіндігі деп қарастыру. Халық арасында осы түсінік қалыптаса бастаған кезде, ерекше жандарға жаңа мүмкіндіктер ашылады. Дегенмен, мектептердің жағдайы ерекше қажеттіліктері бар оқушыларды қабылдауға әлі дайын емес.
Мектеп жасына дейінгі дамуында ауытқуы бар балалар психологиялық, медициналық және педагогикалық комиссиядан (ПМПК) өтеді. Оның мүшелері баламен, ата-анасымен әңгімелеседі, артынша қорытынды шығарады. Гипербелсенді балалар да осы комиссиядан өткізіліп, оңалтуға жіберіледі.
Гипербелсенді бала терминінің танымал болғанына да көп уақыт өткен жоқ. Аталған термин 80-ші жылдардың басында мидың ең төменгі әрекетсіздігі ұғымынан алынған еді.
1980 жылы Американдық психиатрлар ассоцияциясы DSM-IV (the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition) деген атпен бұл ұғымды ұсынып, мидың ең төменгі әрекетсіздігін ЗЖГБ (зейін жетіспеушілігі мен гипербелсенділік) деп атауды ұсынды [1].
Жалпы алғанда бұл әлеуметтік маңызы бар дерт. Себебі ғалымдардың пайымдауынша бойында гипербелсенділік белгілері бар балалар нашақорлық, ұрлық, маскүнемдік секілді зиянды әдеттерге жақын болады.
Гипербелсенді баланы тәрбиелеу оңай емес. Р. Кэмпбелл айтуы бойынша ата-аналар төмендегі 3 қателікке жол береді:
- олар ақыл айтып, бақылап жүріп, онымен әңгімелесуді ұмытып кетеді,
- бала тәрбиесінде қатаңдық таңытпай, оның тәрбиесін үнемі қадағалап отырмайды,
- ашуын бақылауда ұстаудың дағдыларын үйретпейді.
Ашуды бақылауда ұстау атты кітап авторлары баланың ашулы кезінде ата-аналарға тиімді және тиімсіз қарым-қатынас түрлерін мысал ретінде ұсынады:
Тиімді:
- балаға тынышталуға мүмкіндік беру;
- баланың дәлелдерін зейінмен тыңдау;
- өзінің сезімдерін анық және дұрыс жеткізу;
- қалыптасқан жағдайдан шығудын дұрыс жолдарын көрсету;
Тиімсіз:
- баланы жазғыру;
- оны мұқатып, келтірген дәлелдерін күлкіге айналдыру [2].
Зейін жетіспеушілігі синдромы бар балаларды емдеу мен бақылаудың жүйесінің әлі де зерттелмеуі бұл аурудың патогенезінің анықталмағанымен байланысты. Оны емдеудің дәрімен емдеу және дәрі-дәрмексіз емдеу әдістері белгілі.
Дәрі-дәрмексіз емдеу әдістерінің қатарына психотерапиялық, педагогикалық, нейропсихологиялық коррекция жатады.
Гипербелсенді балаға 12 баладан артық емес топта, сабақ ұзақтығы 30 минутқа дейінгі уақыт аралығы және бірінші партада отыру ұсынылады. Себебі бұл баланың мұғалімге қарап отырып, зейіннің шоғырлануын қамтамасыз етеді. Ата-аналармен психотерапиялық жұмыс жүргізу барысында баланың іс-әрекетін бұзықтық деп қабылдамай, оған түсіністікпен және сабырлы көзқараспен қарау керектігі айтылған жөн. Сондай-ақ ата-аналар гипербелсенді баланың күн тәртібінің сақталуын, яғни ұйқыға, демалуға жеткілікті уақыт бөлінуін қадағалау керек. Осы орайда гипербелсенді балалардың ашушаң, қозғыш екенін естен шығармай, адамдар көп жиналатын іс-шаралардан алыс ұстағаны дұрыс. Мұндай балаларда зейін шоғырлануында қиындықтары бар болғандықтан белгілі уақыт аралығына бір тапсырма беру керек. Ойын кезінде баланың достарының салмақты болуы шарт.
Зейін бұзылуы мен гипербелсенділік белгілері бар балаларды тиімді емдеу үшін бала мен оның ата-анасына әртүрлі психологиялық әдістерді қолдану, сонымен қатар дәрімен емдеу арқылы қол жеткізуге болады [3].
Балалардың гипербелсенділігінің көптеген себептері бар. Солардың жиі кездесетін түрлері:
- генетикалық тұқым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
І Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялау 5
1.1 Баланың психофизикалық дамуындағы ауытқулар және оларды коррекциялау 5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы ауытқуын тузету жолдары 14
ІІ тарау. Мектепке дейінгі балалардың ауытқуын түзету 19
2.1 Балабақша балаларының ауытқуын коррекциялауды дамыту әдіс-тәсілдері 19
Қорытынды 34
Қолданылған әдебиеттер 35
Қосымшалар 36
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың - психофизикалық дамуында түрлі ауытқушылықтары бар балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселесімен айналысатын педагогиканың ерекше бір саласы. Коррекциялық педагогика мінез- құлқында, психикалық дамуында ауытқушылығы бар жасөспірімдер мен балаларды тәрбиелеу және психологиялық-педагогикалық тұрғыдан білім беру мен оқыту заңдылықтарын қарастырады.
Ауытқушылығы бар балалар категориясына оқу бағдарламаларын меңгеруде қиындық тудыратын түрлі биологиялық, әлеуметтік себептерден ақыл-ойында (интеллектісінде), естуінде, көру қабілетінде және қозғалыс сферасында бұзылуы бар балалар жатады. Бұл категориядағы балалардың орталық жүйке жүйесінің қызметінде сәл ауытқушылығы бар болуы, сондай-ақ олар мектептік және әлеуметтік бейімделу кезінде жағымсыз әсер қалдырулары мүмкін. Сол себептен осындай категориядағы балаларды дамыту, тәрбиелеу, оқыту мақсатында, бұл балаларды оқыту ,тәрбиелеу мен дамытуды барынша жекелендіріп, уақытында мінез-құлқындағы және дамуындағы бұзылуларды анықтайтын, алдын алатын және олармен күресетін арнайы тиімді әдіс-тәсілдер мен құралдар жасап, қамтамасыз етіп отыру қажет.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мінез құлқында ауытқушылығы бар тәрбиеленушілердің жағымсыз мінез-құлықтарын тәрбиелеуге көмектесетін, ата-аналар мен педагогтардың алдын-ала ойластырған іс-әрекеттері болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың атқаратын жалпы міндеттері төмендегідей:
1. Балалар мен жасөспірімдердің дамуындағы кемшіліктерді, мінез- құлықтарындағы түрлі ауытқушылықтарды, сондай- ақ олардың пайда болу себептері мен шарттарын анықтау;
2. Мінез құлқында ауытқушылығы бар балалардың іс- әрекеттердің даму деңгейін бақылап отыру;
3.Балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқында, дамуында көрінетін ауытқушылықтар мен бұзылуларды түзету және алдын-алу бағдарламаларын жасау;
4.Баланың психофизикалық дамуында байқалатын әлеуметтік педагогикалық факторларды айқындау;
5.Ауытқуы бар балалар категориясына жататын баланың тұлғасына коррекциялық - педагогикалық әсер ететін түрлі әдіс-тәсілдер мен құралдар жасау;
6.Ауытқуы бар балалармен жұмыс жасайтын Мінез құлқында ауытқушылығы бар балаларға жұмыс бойынша оқыту әдістемесін құру;
7.Тәрбиеленушілер тарапынан түрлі жағдайлардың тууына жүйелі бақылау жүргізіп отыру;
8.Балалардың жеке тұлғасын және мінез-құлқын зерттеуге арналған арнайы әдістемелерді таңдау;
9. Түрлі деңгейдегі тұйық, қиын типтегі агрессивті балалар мен жасөспірімдердің себебін анықтап, олардың жан дүниесін түсіне білу;
Коррекциялық педагогиканың негізін салушы Кащенко өзінің практикалық және ғылыми жұмысында оқыту - тәрбиелеу үрдісінің әдістемелік жағына көп көңіл бөлген. Ол тәрбиелеу жүйесіне және оқыту бағдарламасына бала емес, керісінше олар балаға бейімделу қажет деген. Осыған орай, мектеп мүмкіндігінше оқушының жекелей ерекшеліктерін ескеру қажет деген талап пайда болды. Талапты орындамаған жағдайда мектеп оқушыға шамасы келмейтін талаптар қойып,оның қабілеттері мен мүмкіншіліктерін толық пайдаланбай, дамытпай, оқушыны жалықтырып жіберуі мүмкін. Осыдан барып әрбір оқушының ерекшеліктерін толық зерттеу қажеттілігі пайда болады.
Зерттеу объектісі - мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялауды жетілдіру үрдісі.
Зерттеу заты - мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялауды түрлерін қалыптастырудың тиімді жолдарын айқындау.
Зерттеу әдістері. Мектепке дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялауды дамытуда келесі психологиялық әдістемелер мен жаттығуларды қолдануға, яғни оларды атап өтетін болсақ Мына суреттерде кімге не жетіспейді?, Бұл не? Ойлан - тап, Суреттерде қандай заттар жасырылған?, Кілемді немен толықтырамыз?, анықтау, қалыптастыру, тексеру.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыста екі тараудан тұрады.
І Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың ауытқуын коррекциялау
1.1 Баланың психофизикалық дамуындағы ауытқулар және оларды коррекциялау
Баланың қалыпты дамуына қажет, Г. М. Дульнев пен А. Р. Лурияның тұжырымдаған негізгі 4 шартын бөліп алуға болады.
Бірінші, ең маңызды шарт - ми мен оның қатпарларының дұрыс, қалыпты қызметі; түрлі патогендік әсерлердің салдарынан туындаған, патологиялық күйлер болса - тітіркендіргіш және тежелгіш үдерістердің дұрыс қатынасы бұзылады; түскен ақпаратты талау және жинақтаудың күрделі формаларының жүзеге асуы қиындайды; адамның түрлі психикалық қызметтерінің түрлі аспектілеріне жауап беретін, ми блоктарының өзара әрекеті бұзылады.
Екінші шарт - баланың дене бітімінің қалыпты дамуы, сонымен байланысты жұмыс істеу қабілетінің, жүйке үдерістерінің дұрыс сақталуы.
Үшінші шарт - баланың сыртқы ортамен дұрыс қарым- қатынасын қамтамасыз ететін, сезім мүшелерінің қалыпты сақталуы.
Төртінші шарт - балаға отбасында, балабақшада және мектепте білім берудің жүйелілігі мен реттілігі.
Балалардың психикалық, дене бітімі және әлеуметтік денсаулықтарын үнемі тексеріп отыратын түрлі қызметтердің (медициналық, психологиялық, білім беру, әлеуметтік) талдаулары, қазіргі кезде дамуында ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдер санының артып келе жатқандығын, барлық көрсеткіштерге сай, дені сау балалар санының керісінше азайып келе жатқандығын көрсетеді. Жоғарыда аталған мекемелердің берген мәліметтеріне сүйенсек, балалардың басым көпшілігі, өздерінің түрлі даму кезеңдерінде, арнайы психологиялық көмекті қажет етеді.
Баланың психикалық дамуындағы ауытқу заңдылықтарын, алғаш рет В. И. Лубовский тұжырымдады. Ол ауытқулы дамудың үш иерархиялық деңгейін көрсетеді.
Бірінші деңгейге дизонтогенетикалық дамудың барлық түрлеріне тән заңдылықтар жатады.
Ақпараттарды қабылдау, қорыту, сақтау және пайдалану үдерісінің бұзылуы. Кез-келген патологияда, қоршаған ортаны қабылдау бұзылады. Даму ауытқуының түріне қарай, қоршаған орта туралы мағлұматтар бұрмаланады, мысалы, сенсорлы патологияда зақымданған анализаторлар арқылы алынған сенсорлы ақпараттар бұрмаланады, эмоцианалды - ерікті саласының патологиясында (психопатия, ерте жастағы балалар аутизмі), әлеуметтік ақпараттарды пайдалану бұзылады. Ересектер тарапынан көрсетілген кезкелген қарым-қатынас талпыныстары, агрессиялық реакциямен қабылданады.
Сөйлеудің бұзылуы
Л. С. Выготский баланың екі жасынан бастап, сөйлеудің оның өмірінде маңызды рөлге ие болатындығын, сөйлеу негізінде, басқа психикалық үдерістердің дамуы жүзеге асатындығын айтады. Нейрофизиологиялық зерттеулер, сөйлеудің мидағы маңдай аймақтарының жетілуіндегі тежелулер мен ауытқулар, дизонтонгенияның патогенетикалық сипаттамасына негіз болатындығын көрсетеді, мысалы, психикалық дамудың тежелуі, ақыл-ойдың кемдігі, ерте жастағы аутизм. Ал даму ауытқуының басқа түрлерінде, вербальды және вербальды емес әрекеттердің арасындағы алшақтық немесе дивергенция байқалады. Әрине, бұл өз кезегінде, балалардың оқу бағдарламасын меңгеру үдерісіне кедергі жасайды, оқыту мен тәрбиелеудің арнайы, ерекше әдістерін қажет етеді.
Қоршаған орта туралы мағлұматтар мен түсініктердің баяу және ұзақ уақыт қалыптасуы.
Кез-келген даму ауытқуында, психикалық үдерістердің жартылай немесе тұтас бұзылуы байқалады: ой-өрісі немесе зият қабілеттері төмендейді, есту-көру арқылы қабылдау бұзылады, ойлау операциялары жетілмейді т.б. Әрине, мұның барлығының дамуы мен жетілуі, ұзақ уақыт пен арнайы әдіс-тәсілдерді қажет етеді.
Әлеуметтік-психологиялық дезадаптация қаупі.
Бұл көрсеткіш соңғы уақытта пайда болды, себебі білім беру саласында пайда болған интеграциялық үдерістер, қоғамдағы адамдардың жеке ерекшеліктеріне сәйкес келмейтін, жоғары талаптар қоя бастады, нәтижесінде дамуында ауытқуы бар балалардың қоғамға кірігу мәселесі қиындай түсті.
Екінші деңгейге, дизонтогенетикалық бұзылу топтарына ғана тән заңдылықтар жатады (анализаторлық жүйелердің бұзылуы), мидың ерте кездегі органикалық зақымдануындағы даму заңдылықтары (ақыл-ойдың кемдігі, церебральды-органикалық генезді ПДТ) жатады.
Үшінші деңгейге, дизонтогенездің белгілі бір түріне ғана тән заңдылықтар жатады (ақыл-ойдың кемдігі жағдайындағы, жалпы және тұрақты психикалық жетілмеу немесе ерте балалар аутизміндегі бұрмалана даму).
Л. С. Выготский адамның психикалық даму теориясының мәдени - тарихи негізін қалай бола отырып, мынаны дәлелдейді: Сау баланың өркениетке кірігіп өсуі, әдетте, оның органикалық жетілу үдерістерімен біріккен тұтастықты көрсетеді. Дамудың екеуі де - табиғи және мәдени - бір-бірімен сәйкес келеді және тұтасып кетеді. Екі қатардағы өзгерістер те өзара кірігеді, нәтижесінде, баланың жеке тұлғасының әлеуметтік - биологиялық қалыптасуының біртұтас Клиникалық зерттеулерге сәйкес, психикалық қызметтердің бұзылуы немесе жетілмеуі эмбриогенезде, яғни, ми құрылымының ерте жасушалық дамуында, түрлі зақымдаушы зиянды әсерлерден пайда болады (1-сурет).
Адамның психикалық және дене бітімі жағынан кемтар дамуына әсер ететін, әсер ету уақытына қарай, патогендік факторлар үшке бөлінеді: пренатальды (тууға дейін); натальды (туу кезінде); постнатальды (туғаннан кейін, ерте сәбилік кезеңнен 3 жасқа дейін).
Бала дамуының биологиялық факторларына мыналар жатады:
- тұқым қуалайтын және гендік мутациялар, хромосомдық абберациялар нәтижесінде пайда болған, хромосомдық-генетикалық ауытқулар;
- ананың жүкті кезіндегі жұқпалы және вирустық аурулары (қызамық, токсоплазмоз, тұмау);
1-сурет. Адамның психикалық және дене бітімі жағынан кемтар даму қаупін туғызатын факторлар
- венерологиялық аурулар (соз, мерез);
- ананың эндокриндік аурулары, оның ішінде қант диабеті;
- резус-фактордың сәйкес келмеуі;
- ата-ананың маскүнемдігі мен нашақорлығы;
- биохимиялық зияндылықтар (радиация, қоршаған ортаның экологиялық ластануы, айналада қорғасын, сынап тәрізді ауыр металлдардың болуы, агротехникада жасанды тыңайтқыштарды пайдалану, медициналық дәрі-дәрмектерді дұрыс қолданбау, тамақтағы жасанды қоспалар т.б.);
- ананың соматикалық денсаулығындағы ауытқулар, оның ішінде гиповитаминоз, ісіктер, әлсіздік;
- гипоксия (оттегінің жетіспеуі);
- ананың жүктілік кезіндегі токсикозы;
- туу патологиясы, әсіресе, мидың жарақаттануы;
- баланың ерте сәбилік кезіндегі ми жарақаты, ауыр жұқпалы және токсиндік-дистрофиялық аурулар.
Генетикалық әсерлер. Гендегі ақпараттарда барлық адамдарға тән белгілер, жеке адамдарға тән дара өзгешеліктер, даму ауытқуларының пайда болуы бар. Зерттеулер көрсеткендей, зият және сенсорлы кемшіліктердің тегі, генетикалық болып келетіндігі анықталған.
Мысалы, ата-ананың екеуінде ешқандай даму ауытқуы жоқ, бірақ олар саңыраулықты жасырын тасымалдаушы болып табылады, демек, екеуінің бірінен балаға саңыраулық беріледі.
Даму патологиясына сондай-ақ, хромосом сандарының кемшілігі мен артық болуы себеп болады, яғни 23 жұптан артық немесе кем. Көптеген жағдайда, хромосомдық аномалиялар, ұрықтың құрсақтағы кезінде өлуіне немесе мерзімінен ерте тууына, түсік тастауға әкеп соғады. Бірақ, қазіргі кезде Даун синдромы(трисомия) кең таралып келеді. Туа біткен патологиясы бар балалардың тууының алдын-алу мақсатында, ата-аналарға тиісті генетикалық кеңестер беріледі, сөйтіп, қандай да бір патогендік белгінің болашақ балаға берілу қаупі анықталады. Ол үшін ата-ананың кариотипі зерттеледі.
Соматикалық фактор. Жүйке-соматикалық әлсіздік күйінің анағұрлым ерте пайда болған түрі, әрі баланың психикалық, дене бітімі және эмоциональды жағынан дамуына кедергі жасап, қиындықтар туғызатын түрі - невропатия.
Невропатия - баланың құрсақтағы даму кезінде немесе туу кезінде пайда болған, туа біткен көп факторлық бұзылу ретінде қарастырылады. Оған себеп болатын жайлар: ананың жүктілік кезіндегі ауыр токсикоздары, түсік қаупін туғызатын жүктіліктің патологиялық дамуы, эмоциональды стресс күйлері.
А.А.Захаров бойынша невропатияның негізгі белгілері:
- Эмоциональды тұрақсыздық - эмоциональды бұзылуларға, мазасыздыққа, ашушаң әлсіздікке және аффектілердің тез пайда болуына бейімділік.
- Вегетативті дистония - ішкі ағза қызметтерінің түрлі бұзылуы түрінде көрінеді: асқазан-ішек қызметінің бұзылуы, бас айналу, тыныс алудың қиындығы, лоқсу, т.б. мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларда, балалар мекемелеріне бейімделу қиындығы туған кезде бастың ауыруы, қысымның тұрақсыздығы, жүрек айну сияқты соматикалық реакциялар байқалады.
- Ұйқының бұзылуы - ұйықтаудың қиындығы, түнгі елегізулер, күндізгі ұйқыдан бас тарту тәрізді болып келеді.
- Зат алмасу үдерісінің бұзылуы, аллергияға бейімділік, түрлі жұқпалы науқастарға сезімталдық, әсіресе, ер балалардағы тамаққа тәбеттің нашарлығы, анасының жүктілік кезіндегі ішкі эмоциональды қанағаттанбау күйімен байланысты.
Жалпы соматикалық әлсіздік, ағзаның қорғаныс күштерінің төмендеуі: бала шұғыл респираторлық аурулар (ОРЗ), шұғыл респираторлық вирустық жұқпалы аурулар (ОРВИ), асқазан-ішек ауруларымен, тыныс алу жүйесі сырқаттарымен жиі ауырады.
- Психомоторлық бұзылулар (түнгі және күндізгі ұйқы кезінде, кіші дәретті ұстай алмау, тартылулар, тұтығу). Бұл бұзылулардың органикалық текті бұзылулардан айырмашылығы, бала өскен сайын жоғалады, маусымдық сипатқа ие болады да, көктем мен күз айларында ғана асқынады. Балада мұндай бұзылулардың пайда болуына, ананың жүктілік кезіндегі дене бітімдік және эмоциональды қатты қалжырауы себеп болады.
Невропатияның алғашқы көріністері, бала өмірінің алғашқы жылында-ақ, оның жиі құсуына, дене қызуының өзгергіштігіне, ұйқысының бұзылуына, қатты жылауына байланысты бірден диагностикаланады. Невропатия патогендік факторлардың тек базасы ғана болып есептеледі, оның негізінде баланың жалпы белсенділігі төмендейді, психикалық және дене бітімдік жетілу қарқыны баяулайды, өз кезегінде психикалық даму тежелуіне әкеп соқтырады. Сондай - ақ, әлеуметтік талаптарға бейімделу қиындығы артады, жеке тұлғалық жағымсыз өзгерістер (басқа біреулердің көзқарасына толық тәуелді болу, депрессивті күйге түсу, өмірге деген қызығушылықты жоғалту) пайда болады.
Дер кезінде ұйымдастырылған сауықтыру, шынықтару шаралары, оның ішінде психологиялық қолайлы атмосфера орнату, жылдар өткен сайын невропатия белгілерін жояды. Ал, жайсыз жағдайларда, невропатия созылмалы, соматикалық науқастардың, психоорганикалық синдромдардың асқынуына қолайлы жағдай жасайды. Соматикалық аурулар, баланың психикалық - дене бітімдік қалыпты дамуы, жеке тұлғалық-әлеуметтік дамуына, мектептегі оқуды сәтті меңгеруіне кедергі жасайтын себептердің ішінде, мидың органикалық зақымдануынан кейін, екінші орынды иемденеді.
Мидың зақымдануы. Адамның жоғары психикалық қызметтері мен олардың жасқа сай динамикасын қамтамасыз ететін, ми жұмысының механизмі туралы қазіргі заманғы мағлұматтар, мидың құрылымдық - функциональдық ұйымдастырылуының интегративті жұмысы туралы материалдар негізінде тұжырымдалады. А. Р. Лурияның тұжырымдамасына сәйкес, психика үш функциональды блоктың үйлескен қызметімен қамтамасыз етіледі:
1. Тонус пен сергектікті реттеу блогы;
2. Ақпаратты қабылдау, қорыту және сақтау блогы;
3. Психикалық әрекетті жоспарлау мен бақылау блогы.
Әрбір жеке психикалық функция қалыпты даму жағдайында мидың осы үш блогының үйлескен қызметімен қамтамасыз етіледі. Олар жоғары сараланған, күрделі динамикалық тізбектер кешені, жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейлерінде орналасады. Ми бөліктерінің түрлі қызметтерінен басқа, ми жарты шарлары аралық қызметтерді де қарастырған дұрыс. Сол жақ жартышардың зақымдануы салдарынан, сөйлеудің бұзылатыны анықталған. Бұл құбылыстың клиникалық және нейропсихологиялық зерттелуі (Н. Н. Брагина, Т. А. Доброхотова, А. В. Семенович, Э. Г.Симерницкая), сол жақ жартышардың сөйлеу әрекетінің дұрыс дамуына және абстрактілі-логикалық ойлау қабілетіне жауапты екендігін растады. Ал, оң жақ жартышар кеңістік пен уақытты бағдарлау, қимыл-қозғалыс дәлдігі, эмоциональды сезімдердің айқындығына жауап беретіні анықталды.
Мидың дұрыс қызметі үшін, жартышарлардың өзара тығыз байланысы болуы шарт. Осылайша, баланың қалыпты психикалық дамуына әртүрлі ми құрылымы және тұтас ми жүйесі тұрғысында қажетті нейробиологиялық дайындық керек.
А. Р. Лурия мен оның із басарларының адамның тұтас психикалық іс-әрекетінің мимен ұйымдастырылуы туралы тужырымдамасы, қалыпты онтогенезден ауытқуды анықтаудың және коррекциялық-педагогикалық үдерісте маңызды болып саналатын, зақымданған және сау сақталған ми құрылымын анықтаудың, әдістемелік негізі болып табылады.
Психикалық - дене бітімдік және тұлғалық-әлеуметтік даму кемістіктері қаупін тудыратын әлеуметтік факторлар.
Баланың пренатальды және натальды кезеңдердегі дамуына, әлеуметтік механизмдердің тигізетін әсері зор. Балаға бұл кезеңде әлеуметтік әсерлерді жеткізуші анасы болып табылады. Қазіргі заманғы зерттеулер көрсеткендей, құрсақта балаға тек патогендік, биологиялық факторлар ғана емес, балаға бағытталған әлеуметтік қолайсыз ситуациялар да (жүктілікті тоқтату, болашақ аналықпен байланысты қорқыныштар, алаңдау күйлері, жүктілік жағдайынан қорлану т.б.) тікелей әсер етеді. Олар жүктілік үдерісінің биологиялық және әлеуметтік жағдайларына байланысты, баланың дұрыс психикалық дамуына толыққанды негіз болады немесе керісінше, оның патогендік базасына айналады.
А.И.Захаров шетелдік және отандық ғалымдардың мәліметтерін топтай келіп, ананың ұзақ уақыттық, жағымсыз көңіл-күйлері мен күйзелістерінің анағұрлым патогендік әсер беретінін айтады. Мұндай күйзелістердің нәтижесінде, мазасыздық гормондары түзіледі, ол ұрық айналасындағы сұйықтыққа келіп түседі. Өз кезегінде, бұл гормондар ұрықтың ми жасушаларына оттегін жеткізіп тұратын, қан тамырларын тарылтады, ұрық гипоксия жағдайында жетіледі. Кейде, плацента қабаты ажырап, бала мерзімінен бұрын туылады.
Қысқа уақыттық қатты стрестердің (шошыну, жан жүйесіне соққы тию) патогендік әсері аз емес. Мұндай жағдайлардың басым көпшілігінде, жүктілік ырықты түсік тастаумен аяқталады.
Ананың босану кезіндегі психологиялық күйіне көңіл бөлінеді: жақын адамдарының қасында болуына рұқсат етіледі, баланы ананың төсіне жанастырады, бұл аналық инстинктті дамыту, әрі баланың туу кезінде алған соққысын (есеңгіреуін) жеңілдетуге септігін тигізеді.
Әлеуметтік әсерлер. Бала неғұрлым жас болған сайын, оның дамуындағы кемістіктердің пайда болуы мен олардың алдын-алуда, отбасының атқаратын рөлі ерекше. Ең алдымен, баланың сәби кезінде дұрыс дамуы үшін, оның ересектермен эмоционалды қарым-қатынасы қажет, мұндай жағдайлардың болмауы, психоэмоционалды тежелуге әкеп соғады. Бұл мәліметтердің барлығы, жетім балалар мен ата-анасы қамауда отырған балалармен жүргізілген тәжірибелерден алынған. Анасының моральды бейнесі қандай болса, баланың балалар үйінде тәрбиеленуінен гөрі, анасымен бірге болғаны анағұрлым пайдалы, себебі, балабақшада немесе балалар үйінде, балаға қажетті көңіл бөлінбейді.
Бірақ баланың әлеуметтік қауіпті отбасында (маскүнемдік, нашақорлық, әкенің немес ананың заңға қайшы әрекеттері) өсуі, педагогикалық және әлеуметтік қараусыз күйін туғызады, баланың денсаулығына нұқсан келеді, бар кемістіктерін асқындырады. Созылмалы маскүнемдік жағдайына ұшыраған ата-аналардың балаларының барлығында дерлік, әртүрлі деңгейдегі жүйкелік - психикалық ауытқулар байқалады. Маскүнем ата-ана, іс жүзінде өзінің ата-аналық парызын орындамайды.
Есте болар жәйт, ауытқулы дамудың себебін қарастыруда, кез-келген біржақты көзқарас пен себептерді анықтауға, тиісті дамыту-түзету мақсатындағы, психологиялық-педагогикалық жүйелерді ұйымдастыруға кедергі жасайды.
1927 жылы Швальбе алғаш рет, ағза құрылымының құрсақтағы кезіндегі қалыптасу ауытқуларын белгілеу үшін, дизонтогенез терминін қолданды. Кейінірек, бұл терминмен онтогенездегі түрлі бұзылулар, оның ішінде, ағзаның морфологиялық жүйелері жетілмеген, өте ерте постнатальды кезеңдегі бұзылулар аталатын болды.
Қазіргі кездегі психикалық дизонтогенез түрлерінің кең таралған классификациясы, В. В. Лебединский ұсынған дизонтегнез классификациясы, Л. С. Выготский, Г. Е. Сухарева, В. В. Ковалев, Л. Каннер сияқты ғалымдардың зерттеулері негізінде жасалған:
ретардация (тежелген даму) - барлық психикалық немесе жеке компоненттер дамуының кешігуі немесе тоқтап қалуы;
жетілу дисфункциясы орталық жүйке жүйесінің морфофункциональды жасқа сай жетілмеумен және жетілмеген ми құрылымдары мен қызметінің, сыртқы ортадан келетін зиянды факторлармен өзара әрекетімен байланысы.
зақымданған даму - қандай да бір аназизаторлық жүйенің немесе ми құрылымының жеке зақымдануы;
асинхрония (бұрмаланған даму) - бір қызметтердің ерте жетілуі, келесі бір қызметтердің керісінше кеш жетілу қарқынынынан көрінетін, диспропорциональды психикалық даму.
В. В. Лебединскийдің психикалық дизонтогенезді классификациялауы, келесі нұсқаларға бөлінеді:
І топқа ретардация типіндегі ауытқулар мен жетілу дисфункциясы жатады:
Жетілмей қалу - мидың ерте кезеңдегі, органикалық зақымдануы нәтижесінде, барлық қызметтер дамуындағы жалпы жетіспеушілік (ең алдымен - үлкен жартышарлар қабығында). Зақымданудың тегі тұқым қуалауы мүмкін (эндогендік) немесе құрсақтағы кезеңде, туу кезінде, ерте жаста әсер ететін сыртқы (экзогендік) факторлар нәтижесінде болуы мүмкін. Жетілмей қалудың көрнекті мысалы ретінде, ақыл-ойдың кемдігінің кең таралған түрі - олигофренияны алуға болады.
Тежелген даму - танымдық және эмоционалды салалардың қалыптасу қарқынының баяулығы, ерте жас кезеңдеріндегі деңгейде уақытша тұрақтап қалуы. Тежелген психикалық даму, генетикалық факторлардың, ұзақ уақыттық науқастардың, тәрбиедегі жағымсыз жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Сонымен қатар, инфантилизмнің түрлі формаларында көрінеді.
ІІ топқа зақымдану типіндегі ауытқулар жатады:
Зақымданған дамуға органикалық деменцияны жатқызуға болады: ерте сәбилік кезеңде немесе 3 жастан кейін болған мидың аумақты жарақаттары, нейроинфекциялар, тұқым қуалайтын дегенеративті аурулар салдарынан, психикалық дамудағы зақымданулар түрінде кездеседі. Көптеген жағдайда, органикалық деменция прогрессивті сипатқа ие.
Дефицитарлық даму жеке анализаторлар жүйесінің ауыр зақымдануларымен байланысты: көру, есту, сөйлеу, тірек-қимыл аппараты. Анализаторлардың бірінші кемістігі, психикалық дамуды тұтас тежейтін қызметтердің жетілмей қалуына әкеп соғады. Осылайша, көру қабілетінің зақымдануы, сөйлеу мен әрекет арасындағы координацияның жетілмеуін туғызады. Баланың психикалық дамуын болжау, белгілі бір қызметтің зақымдану тереңдігіне байланысты. Бірақ, зияткерлік саланың, басқа сенсорлық және реттегіш жүйелердің сақталуы, шешуші рөл атқарады.
ІІІ топқа асинхрония типіндегі және эмоциональды - ерікті саланың бұзылуындағы ауытқулар жатады:
Бұрмаланған даму - жалпы жетілмеу, тежелген, зақымданған даму және тез даму күйлерінің, күрделі түрде қабаттасқан, әр түрлі нұсқалары. Бұрмаланған дамудың себептері, кейбір әрекетті тұқым қуалаушылық аурулар, мысалы, шизофрения, туа біткен зат алмасу үдерісінің кемшілігі болып саналады. Оның анағұрлым көрнекті нұсқасы - ерте жастағы балалар аутизмі.
Дисгармониялық даму - эмоционалды-ерікті саласының қалыптасуындағы зақымданулармен байланысты. Оған психопатиялар мен тәрбиедегі теріс, қолайсыз жағдай салдарынан пайда болатын, жеке тұлғалық даму патологиясы жатады.
типтеріне әсер ететін факторларды, клиницистер Г. Е. Сухарева мен М. С. Певзнердің мәлімдемелерімен және қазіргі заманғы нейропсихология саласындағы зерттеулермен (В. В. Лебединский, Э. Г. Симерницкая, А. В. Семенович т.б.) сәйкес қарастырған абзал:
1) зақымдаушы өкілдердің әсер ету уақыты мен мерзімі (жасқа сай келуі);
2) олардың этиологиясы;
3) ауыру үдерісінің таралуы - патогендік әсердің локальдылығы немесе жүйелілігі.
Бұл дизонтогенездің параметрлері, оларды кеңірек қарастырайық.
Дизонтогенездің жасқа сай болуы. Баланың жеке дамуы барысында, оның жетілмеген құрылымы, өсу мен даму қоры арасында үнемі күрес болады. Бірінші немесе екінші фактордың әсер ету күшіне қарай, бір жағдайда анағұрлым тұрақты патологиялық өзгерістерді күтуге болады, ал екінші жағдайда, жеңіл және коррекциялық-педагогикалық ықпалдармен түзетілетін (Л. С. Выготский, Г. Е. Сухарева, Г. Гельниц) өзгерістер болады. Балалық шақтың сыртқы қауіпке ең сезімтал кезеңі - 3 жасқа дейінгі ағзаның алғашқы жетілмеген кезі, сондай-ақ, пубертат кезеңіндегі, ағзаның қайта құрылу кезі. Бір айырмасы, бұл кезеңде баланың үйлесімді қалыптасқан жүйелері, ересектердей қызмет жасауға қайта құрыла бастайды, өзінің тепе - теңдік күйін уақытша жоғалтады.
Бұзылулардың этиологиясы.
Этиология ұғымына, қандай да бір бұзылудың пайда болу себебі ғана емес, сонымен бірге, олардың пайда болу мүмкіндігін туғызатын жағдайлар да кіреді. Осылайша, экзогендік зияндылықтар, тұқым қуалауға бейімділікке сай, яғни ми құрылымының қандай да бір әсерлерге сезімталдығын біле отырып, түрлі ауыр даму ауытқуына әкеп соғады. Және әртүрлі әсерлердің бір уақытта ықпал етуі әртүрлі нәтиже береді. Балалардың психикалық күйін төмендететін себептердің ішінде, бірінші орында тұрғаны - орталық жүйке жүйесінің әртүрлі дәрежеде зақымдануы, екінші орында - созылмалы соматикалық науқастар.
Cондай-ақ, генетикалық бейімділіктің негізгі себептерінің бірі-тұқым қуалаушылық факторы, әсіресе, ана мен баланың қандарының (резус-фактор) сәйкес келмеуінен, хромосомдық аурулардан болады. Мысалы, қалыпты дамуда жыныс жасушаларының бөлінуінде, әрбір жасушаға 23 хромосома түседі; сөйтіп, жасуша ұрықтанғанда, хромосомдар саны 46-ға жетеді. Даун ауруында 21-ші жұптың дұрыс бөлінбеуінен, хромосомдар саны 46 емес 47 болады. Экзогендік әсерлерге жататындардың бірі - ағзадағы ақуыз алмасу үдерісінің бұзылуы. Мысалы, фенилкетонурия ауыр интеллектуалды кемістігінің себебі болып табылады. Мидың қабынуы сияқты аурулар (менингит, менингоэнцефалит), әдетте, ақыл-ойдың кемдігі мен тірек-қимыл қозғалысының бұзылуын туғызады.
Патологиялық үдерістің қарқындылығы мен таралуы.
Кел келген патологияның айқындылық шарты соған жасалатын ықпалдың қарқындылығы болып табылады. Ауыру процесінің қарқындылығы мен таралуы, сенсорлық немесе интеллектуальды бұзылулардың сипаты, өзара тығыз байланысты болады.
Даму ауытқуының локальды түрлеріне, жеке анализаторлар жүйесінің кемістіктері жатады: көру, есту, сөйлеу және қимыл-қозғалыс салаларының бұзылуы. Ал жүйелік бұзылуларға, интеллектуалды кемістіктер - ақыл-ойдың кемістігі мен психикалық дамудың тежелуі жатады.
Дамудың кенжелеп қалуы, ешқашан біркелкі сипатта болмайды: жүйке жүйесінің жалпы зақымдануында, ең алдымен дәл осы кезде өте сезімтал (сензитивті) күйде болатын, жаңа жетіліп келе жатқан, нәзік қызметтер зардап шегеді, одан кейін, осы зақымданған қызметтермен байланысты, өзгелер зақымданады. Жүйке жүйесінің зақымдануы қаншалықты терең болса, регресс құбылыстары соншалықты күшті, тигізетін зардабы арта түседі. Сондықтан, кеміс баланың психикалық дамуы сақталған, зақымданған және әртүрлі деңгейде тежелген психикалық қызметтерден тұрады.
Көру мен естудің бұзылуы, тиісті анализаторлардың перифериялық бөліктерінің зақымдануы мен жетілмеуімен байланысты. Мұнда анализаторлардың орталық бөліктері, әдетте сау сақталады, ал олардың қызметінің бұзылуы немесе өзгеруі депривациямен (пайдаланылмау) байланысты болуы мүмкін. Қимыл-қозғалыс патологиясында, мидың басқа бөліктері сақтала отырып, тек анализаторлардың эфферентті бөліктерінің локальды зақымданғаны байқалады.
Сөйлеу патологиясының табиғатын қарастырғанда, мидың сөйлеуден басқа қызметтерге жауап беретін бөліктерінің сақталатындығы туралы айтылады. Ал, сөйлеуге қатысатын спецификалық тілдік аймақтар, әртүрлі деңгейде зақымданады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы ауытқуын тузету жолдары
Жаңа ғасыр білім беру жүйесіне жаңа міндеттер жүктеп отыр. Қазіргі заманда білім беру парадигмасы өзгерді. Білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым - қатынас пайда болды.
Неміс ақыны Гете Біліп қою - аз, сол білгенді өмірде қолдана білуің керек. Ниеттену ғана аз, сол ниетінді іске асыруың керек деген қанатты сөзімен толық келісемін, себебі педагог-психологтың ерекше қажеттіліктері бар балалармен жұмыс жүргізуде қоғамға бейімдеудің қиындықтары жетерлік.
XXI ғасырда ерекше қажеттіліктері бар балалардың толыққанды өмір сүруіне жаңа мүмкіндіктер ұсынылып келеді. Нақтырақ айтқанда, олар кәдімгі мектепке дейінгі мекемелерге бара алады. Осы кезде инклюзивті білім беру жүйесі ерекше балалар үшін қоғамға ықпалдасудың жаңа тәсілі ретінде қарасытырылатынын айта кеткен жөн.
Бұл жүйенің басты ерекшелігі балалардың диагнозын қиындық деп қабылдамай, керісінше оны танып білудің жаңа мүмкіндігі деп қарастыру. Халық арасында осы түсінік қалыптаса бастаған кезде, ерекше жандарға жаңа мүмкіндіктер ашылады. Дегенмен, мектептердің жағдайы ерекше қажеттіліктері бар оқушыларды қабылдауға әлі дайын емес.
Мектеп жасына дейінгі дамуында ауытқуы бар балалар психологиялық, медициналық және педагогикалық комиссиядан (ПМПК) өтеді. Оның мүшелері баламен, ата-анасымен әңгімелеседі, артынша қорытынды шығарады. Гипербелсенді балалар да осы комиссиядан өткізіліп, оңалтуға жіберіледі.
Гипербелсенді бала терминінің танымал болғанына да көп уақыт өткен жоқ. Аталған термин 80-ші жылдардың басында мидың ең төменгі әрекетсіздігі ұғымынан алынған еді.
1980 жылы Американдық психиатрлар ассоцияциясы DSM-IV (the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition) деген атпен бұл ұғымды ұсынып, мидың ең төменгі әрекетсіздігін ЗЖГБ (зейін жетіспеушілігі мен гипербелсенділік) деп атауды ұсынды [1].
Жалпы алғанда бұл әлеуметтік маңызы бар дерт. Себебі ғалымдардың пайымдауынша бойында гипербелсенділік белгілері бар балалар нашақорлық, ұрлық, маскүнемдік секілді зиянды әдеттерге жақын болады.
Гипербелсенді баланы тәрбиелеу оңай емес. Р. Кэмпбелл айтуы бойынша ата-аналар төмендегі 3 қателікке жол береді:
- олар ақыл айтып, бақылап жүріп, онымен әңгімелесуді ұмытып кетеді,
- бала тәрбиесінде қатаңдық таңытпай, оның тәрбиесін үнемі қадағалап отырмайды,
- ашуын бақылауда ұстаудың дағдыларын үйретпейді.
Ашуды бақылауда ұстау атты кітап авторлары баланың ашулы кезінде ата-аналарға тиімді және тиімсіз қарым-қатынас түрлерін мысал ретінде ұсынады:
Тиімді:
- балаға тынышталуға мүмкіндік беру;
- баланың дәлелдерін зейінмен тыңдау;
- өзінің сезімдерін анық және дұрыс жеткізу;
- қалыптасқан жағдайдан шығудын дұрыс жолдарын көрсету;
Тиімсіз:
- баланы жазғыру;
- оны мұқатып, келтірген дәлелдерін күлкіге айналдыру [2].
Зейін жетіспеушілігі синдромы бар балаларды емдеу мен бақылаудың жүйесінің әлі де зерттелмеуі бұл аурудың патогенезінің анықталмағанымен байланысты. Оны емдеудің дәрімен емдеу және дәрі-дәрмексіз емдеу әдістері белгілі.
Дәрі-дәрмексіз емдеу әдістерінің қатарына психотерапиялық, педагогикалық, нейропсихологиялық коррекция жатады.
Гипербелсенді балаға 12 баладан артық емес топта, сабақ ұзақтығы 30 минутқа дейінгі уақыт аралығы және бірінші партада отыру ұсынылады. Себебі бұл баланың мұғалімге қарап отырып, зейіннің шоғырлануын қамтамасыз етеді. Ата-аналармен психотерапиялық жұмыс жүргізу барысында баланың іс-әрекетін бұзықтық деп қабылдамай, оған түсіністікпен және сабырлы көзқараспен қарау керектігі айтылған жөн. Сондай-ақ ата-аналар гипербелсенді баланың күн тәртібінің сақталуын, яғни ұйқыға, демалуға жеткілікті уақыт бөлінуін қадағалау керек. Осы орайда гипербелсенді балалардың ашушаң, қозғыш екенін естен шығармай, адамдар көп жиналатын іс-шаралардан алыс ұстағаны дұрыс. Мұндай балаларда зейін шоғырлануында қиындықтары бар болғандықтан белгілі уақыт аралығына бір тапсырма беру керек. Ойын кезінде баланың достарының салмақты болуы шарт.
Зейін бұзылуы мен гипербелсенділік белгілері бар балаларды тиімді емдеу үшін бала мен оның ата-анасына әртүрлі психологиялық әдістерді қолдану, сонымен қатар дәрімен емдеу арқылы қол жеткізуге болады [3].
Балалардың гипербелсенділігінің көптеген себептері бар. Солардың жиі кездесетін түрлері:
- генетикалық тұқым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz