Лекциялық кешені «Кәсіпорын экономикасы» пәні бойынша
Тақырып 1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ СИПАТТАМАСЫ
Тақырып 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ СИПАТТАМАСЫ
Тақырып 3. ӨНЕРКӘСІПТІК ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ТИІМДІЛІГІ
Тақырып 4. НЕГІЗГІ КАПИТАЛ
Тақырып 5. ШИКІЗАТ, МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ОТЫН.ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР
Тақырып 8. ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУ
Тақырып 9. КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ
Тақырып 10. ӨНІМДІ ӨТКІЗУ ЖӘНЕ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ
Тақырып 11. КӘСІПОРЫННЫҢ МАРКЕТИНГТІК ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІ
Тақырып 13. ТАБЫС ЖӘНЕ ӨНДІРІС РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІ
қызметі тиімділігін сипаттайтын ең басты және ең көп қолданыстағы көрсеткіш болып табылады.
Тақырып 14. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫ
инвестицияларына, бірақ негізінен тура сол шикізат секторын дамытуға түрлендіріледі.
ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚТАРЫН ОРЫНДАУ ҮШІН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫМЕН ӨЗДІК ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУ ҮШІН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Тақырып 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ СИПАТТАМАСЫ
Тақырып 3. ӨНЕРКӘСІПТІК ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ТИІМДІЛІГІ
Тақырып 4. НЕГІЗГІ КАПИТАЛ
Тақырып 5. ШИКІЗАТ, МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ОТЫН.ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР
Тақырып 8. ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУ
Тақырып 9. КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ
Тақырып 10. ӨНІМДІ ӨТКІЗУ ЖӘНЕ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ
Тақырып 11. КӘСІПОРЫННЫҢ МАРКЕТИНГТІК ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІ
Тақырып 13. ТАБЫС ЖӘНЕ ӨНДІРІС РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІ
қызметі тиімділігін сипаттайтын ең басты және ең көп қолданыстағы көрсеткіш болып табылады.
Тақырып 14. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫ
инвестицияларына, бірақ негізінен тура сол шикізат секторын дамытуға түрлендіріледі.
ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚТАРЫН ОРЫНДАУ ҮШІН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫМЕН ӨЗДІК ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУ ҮШІН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Тәуелсіздік алғалы еліміз көптеген жетістіктерге қол жеткізіп, сонымен бірге әлемдік қоғамдастық алдындағы абыройымыз да жылдан жылға арта түсіп, экономикамыз бен мемлекеттігіміздің берік іргетасы қаланды. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге аяқ бастық.
Дамыған елдердің қазіргі даму кезеңінің жаңа технологиялық әзірлемелерді жетілдіру мен ендірудің тиімді жүйесіне негізделген инновациялық экономикаға көшуін байқаймыз. Ел экономикасында табиғи ресурстарға бай болу факторы маңызды роль атқарған кезең аяқталып, оның орнына технологиялық дамуды жеделдету мақсатында сол табиғи ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалану мүмкіндігі шешуші рольге ие болған кезең басталды. Өндіріске арзан, әрі білікті емес мамандарды пайдалану кезеңі де аяқталу үстінде. Қазіргі жаңа кезеңде адамның инновацияны қабылдай ала білуі және оны жүзеге асыру қабілеті – басты ресурс болып қалыптасты.
Алдыңғы қатарлы шет елдердің стратегиялық көшбасшылығы көп жағдайда олардың ғылыми-техникалық саласының басымдылығынан көрінеді. Әлемдік нарықта елдің бәсеке қабілеттілігін анықтайтын шешуші фактор – елдің ғылыми-техникалық даму деңгейінің жоғарлылығы болып табылады. Жыл сайынғы Халықаралық бәсеке қабілеттілікті (WCY) анықтауды Халықаралық менеджмент институтының (IMD, Лозанна, Швейцария) жүргізуі нәтижесінде соңғы жылдары көшбасшылықты бермей келе жатқан елдердің экономикасы жоғары технологиялық өндіріске бағытталғандығын анықтады.
Қазақстан Республикасында инновациялық ортаның белсенділігін арттырудың қажеттілігі келесі факторлардың әсерінен болып отыр:
Біріншіден, әлемдік қауымдастықта еліміздің жаһандануы мен интеграциялану үрдісі ұлттық экономикамыздың әлемдік шаруашылықта өз орнының болуын талап етеді. Шикізат ресурстары және олардың тек алғашқы өңдеуден өткен өнімдері әлемдік нарықта қалыпты жағдай ұстап тұруға кепіл бермейді. Бұл жағдайдан шығудың жолы ол – жоғары технологиялы өнімдерді шығаруға бағытталған инновациялық экономика құру болып табылады. Инновациялық экономиканың басты міндеті – тек ішкі және сыртқы нарықта тұрақты сұранысқа ие бәсеке қабілетті өнімдермен қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге сол өнімнің бәсеке қабілетілігінің жоғары деңгейін қалыпты ұстап тұруын қамтамасыз етеді.
Дамыған елдердің қазіргі даму кезеңінің жаңа технологиялық әзірлемелерді жетілдіру мен ендірудің тиімді жүйесіне негізделген инновациялық экономикаға көшуін байқаймыз. Ел экономикасында табиғи ресурстарға бай болу факторы маңызды роль атқарған кезең аяқталып, оның орнына технологиялық дамуды жеделдету мақсатында сол табиғи ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалану мүмкіндігі шешуші рольге ие болған кезең басталды. Өндіріске арзан, әрі білікті емес мамандарды пайдалану кезеңі де аяқталу үстінде. Қазіргі жаңа кезеңде адамның инновацияны қабылдай ала білуі және оны жүзеге асыру қабілеті – басты ресурс болып қалыптасты.
Алдыңғы қатарлы шет елдердің стратегиялық көшбасшылығы көп жағдайда олардың ғылыми-техникалық саласының басымдылығынан көрінеді. Әлемдік нарықта елдің бәсеке қабілеттілігін анықтайтын шешуші фактор – елдің ғылыми-техникалық даму деңгейінің жоғарлылығы болып табылады. Жыл сайынғы Халықаралық бәсеке қабілеттілікті (WCY) анықтауды Халықаралық менеджмент институтының (IMD, Лозанна, Швейцария) жүргізуі нәтижесінде соңғы жылдары көшбасшылықты бермей келе жатқан елдердің экономикасы жоғары технологиялық өндіріске бағытталғандығын анықтады.
Қазақстан Республикасында инновациялық ортаның белсенділігін арттырудың қажеттілігі келесі факторлардың әсерінен болып отыр:
Біріншіден, әлемдік қауымдастықта еліміздің жаһандануы мен интеграциялану үрдісі ұлттық экономикамыздың әлемдік шаруашылықта өз орнының болуын талап етеді. Шикізат ресурстары және олардың тек алғашқы өңдеуден өткен өнімдері әлемдік нарықта қалыпты жағдай ұстап тұруға кепіл бермейді. Бұл жағдайдан шығудың жолы ол – жоғары технологиялы өнімдерді шығаруға бағытталған инновациялық экономика құру болып табылады. Инновациялық экономиканың басты міндеті – тек ішкі және сыртқы нарықта тұрақты сұранысқа ие бәсеке қабілетті өнімдермен қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге сол өнімнің бәсеке қабілетілігінің жоғары деңгейін қалыпты ұстап тұруын қамтамасыз етеді.
1. Экономика предприятия. Учебное пособие/ В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2008г.
2. Экономика предприятия/ Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2005г.
3. Абрютина М.С. Экономика предприятия. Учебник. М.: Изд.Дело и сервис, 2004г.
2. Экономика предприятия/ Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2005г.
3. Абрютина М.С. Экономика предприятия. Учебник. М.: Изд.Дело и сервис, 2004г.
АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА АКАДЕМИЯСЫ
ЛЕКЦИЯЛЫҚ КЕШЕНІ
КЕ 3302 Кәсіпорын экономикасы пәні бойынша
5В050600 - Экономика мамандығы, 5В050900 - Қаржы, мамандығы, 5В050800 - Есеп және аудит мамандығы.
Алматы, 2012 ж.
Тақырып 1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ СИПАТТАМАСЫ
Лекция мақсаты: студенттерге кәсіпорын қызметін жоспарлаудың экономикалық мәні, маңызы және мазмұнымен, жоспарлау қағидалары мен әдістерімен таныстыру
Лекция сұрақтары:
1.1 Қазақстан Республикасы экономикасының ұзақ мерзімге даму бағыттары.
1.2 Қазақстан Республикасы экономикасының қазіргі кездегі салалық құрылымы.
1.3 Қазақстан Республикасының мемлекетік өнеркәсіптік саясатының негізгі бағыттары.
1.1 Қазақстан Республикасы экономикасының ұзақ мерзімге даму бағыттары.
Тәуелсіздік алғалы еліміз көптеген жетістіктерге қол жеткізіп, сонымен бірге әлемдік қоғамдастық алдындағы абыройымыз да жылдан жылға арта түсіп, экономикамыз бен мемлекеттігіміздің берік іргетасы қаланды. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге аяқ бастық.
Дамыған елдердің қазіргі даму кезеңінің жаңа технологиялық әзірлемелерді жетілдіру мен ендірудің тиімді жүйесіне негізделген инновациялық экономикаға көшуін байқаймыз. Ел экономикасында табиғи ресурстарға бай болу факторы маңызды роль атқарған кезең аяқталып, оның орнына технологиялық дамуды жеделдету мақсатында сол табиғи ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалану мүмкіндігі шешуші рольге ие болған кезең басталды. Өндіріске арзан, әрі білікті емес мамандарды пайдалану кезеңі де аяқталу үстінде. Қазіргі жаңа кезеңде адамның инновацияны қабылдай ала білуі және оны жүзеге асыру қабілеті - басты ресурс болып қалыптасты.
Алдыңғы қатарлы шет елдердің стратегиялық көшбасшылығы көп жағдайда олардың ғылыми-техникалық саласының басымдылығынан көрінеді. Әлемдік нарықта елдің бәсеке қабілеттілігін анықтайтын шешуші фактор - елдің ғылыми-техникалық даму деңгейінің жоғарлылығы болып табылады. Жыл сайынғы Халықаралық бәсеке қабілеттілікті (WCY) анықтауды Халықаралық менеджмент институтының (IMD, Лозанна, Швейцария) жүргізуі нәтижесінде соңғы жылдары көшбасшылықты бермей келе жатқан елдердің экономикасы жоғары технологиялық өндіріске бағытталғандығын анықтады.
Қазақстан Республикасында инновациялық ортаның белсенділігін арттырудың қажеттілігі келесі факторлардың әсерінен болып отыр:
Біріншіден, әлемдік қауымдастықта еліміздің жаһандануы мен интеграциялану үрдісі ұлттық экономикамыздың әлемдік шаруашылықта өз орнының болуын талап етеді. Шикізат ресурстары және олардың тек алғашқы өңдеуден өткен өнімдері әлемдік нарықта қалыпты жағдай ұстап тұруға кепіл бермейді. Бұл жағдайдан шығудың жолы ол - жоғары технологиялы өнімдерді шығаруға бағытталған инновациялық экономика құру болып табылады. Инновациялық экономиканың басты міндеті - тек ішкі және сыртқы нарықта тұрақты сұранысқа ие бәсеке қабілетті өнімдермен қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге сол өнімнің бәсеке қабілетілігінің жоғары деңгейін қалыпты ұстап тұруын қамтамасыз етеді.
Екіншіден, тәуелсіздік алғалы бергі тәжірибеміз көрсетіп отырғандай ішкі нарыққа тек шетел инвесторларын тарту арқылы шикізат бағытын басқару мүмкін емес. Соңғы жылдардағы қол жеткізген экономикалық өсу экспортталатын шикізат ресурстарының негізгі түрлеріне бағаның өсуіне және мұнай, газ, түсті және қара металдарды өндірудің көлемінің артуына байланысты болып отыр.
Бұл жерде мақсатқа сәйкес қадам - экономикамыздың салалық құрылымын өзгерту мен шағын және орта инновациялық кәсіпорындарды дамыту болып табылады. Мұндай шаралардың тиімділігі 20 жыл бұрын жаңа индустриалды елдердің ғылыми-техникалық саласының алғашқы даму кезеңінде көрінді. Ал соңғы жылдары олардың экономикасында болған өзгерістер нәтижесі басқаша қарауды талап етеді.
Үшіншіден, Қазақстанды дамыған елдер қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін белгі - ғылыми-техникалық әлеуеттің жоғары болуы. Бірнеше жылдар бұрын жаңа индустриалды елдер өз дамуының индустриалды бағытын бастағанда осы ресурстың болмауы олардың экономикасында да байқалды. Республикамызда жүргізілген реформалар нәтижесінде ғылыми-техникалық әлеуетімізді сақтап қалуға мүмкіндік болғанымен, инновациялық қызметтің дамымауына байланысты отандық ғылыми жетістіктеріміздің толық берілуі жүрмеді.
Экономикамызды диверсификациялау жолымен салалармыздың, отандық кәсіпорындарымыздың инновациялық белсенділігін арттыру жайында Президентіміздің Қазақстан халқына Жолдауында баса айтылады (2007 жылғы 28 ақпан):
Біз әлемдік нарықта жаңа технологиялар мен жаңа экономикамыздың жолсерігі болатын басқарудың жаңа жүйесін - ұлттық инновациялық жүйесін құруды бастадық. Осыған байланысты біздің стратегиялық міндетіміз - бәсеке қабілетті елдер арасынан лайықты орынға ие болу. Сондықтан да мемлекет пен жеке сектор арасында өзара келісілген және ортақ пайда әкелетін серіктестік байланыс орнатуымыз қажет.
Н.Ә.Назарбаев өзінің басқа да баяндамаларында инновациялық жетістіктерді экономикамызға ендіру мен пайдалану мәселелеріне көп көңіл бөлген. Мысалы, Жаңа уақыт - жаңа экономика тақырыбындағы баяндамасында былай деп айтады: Жаңа экономика кең мағынада алғанда - бұл барлық салалар мен сегменттерге өткен инновациялар, ғылыми сыйымды жоғары технологиялар экономикасы. Шикізаттық және индустриалдық экономикадан интеллектуалдық ресурстарға, ғылыми сыйымды және ақпараттық технологияларға негізделген жаңа сапалы құбылысқа өту - соңғы уақытта әлемдік шаруашылықтың маңызды даму тенденциялары болып табылуда.
1.2 Қазақстан Республикасы экономикасының қазіргі кездегі салалық құрылымы.
Кәсіпкерлік - ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, каблеті Ол оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қоленер қызметкерлері Кәсіпкерліктің алғашкы дамуында кәсіпкер құрал -жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс ітеген. 16 ғасырды ортасынан бастап акционерлік капитал пайда бөлды, акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы: 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660 жылы Ост - Индия сауда компаниясы, 17 ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды.
Кәсіпкерлік бұл - табысты алу мақсатымен өндірстің барлық факторларын қозғалысқа келтірілген және толық экономикалық жауапкершілкке негізделген, кауіптің және белгіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізүші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-өзі ұйымдастыру процесі. Ал кәсіпкер-бұл табысты алу мақсатымен кауіп және белгісіздік жағдайларында жұмыс icтeйтін, ендірістік-шаруашылық қызметтің барлық аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен ақпараттың белгілі деңгейіне ие адам. Өз көзегінде кәсіпкерлік табыс-бұл кәсіпкердің пайдасы (таза табысы) және үстеме пайдасы.
Ресейде, Қазақстанда кәсәпкерлік ерте заманнан келеді Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ. Ресейде Петр 1 патшалық, ету көзінде кәсіпкерлік ерте дамыды, бipaқ крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлікте дамыды. 1861 жылпы революциядан кейін Қазакастанда темір жол құрылысы, ауыр енеркәсіп салалары орын алды. Кәсіпкерліктің субъектісі бөлып -жеке адамдар сонымен бipгe заңды тулғалар, бірқкен серіктестер, арендалық ұжым, ашылық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялар, әр түрлі бірлестіктер және қорпорациялар бөлады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - белгілі бір icтi істей білу. Ic icтey адамның белсенділігі. Белсенділік және іскерлік адамдардың мінөз - кұлқы типтерімен байланысты бөлады. Олар адамның еркін өмір сүру түpi болып табылады. Кәсіпкерлік кабілеттік адамдардың ерекше таланттылығы.
Оны түсіну үшін кәсіпкердің 2 функциясын түсіну керек.
Кәсіпкер барлық, ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім
өндіріу процесіне қосу ынтасын өз жауапкершігіне алады, яғни
енірістің қозғаушы күші, ceбeбi icтeгeн ici пайда беретініне сенеді
Кәсіпкер өндipic процесіне барлық нeгізгi шешімдерді өз қолына
алады және кәсіпорынның ic бағытын айқындайды.
Елдің бөлашақ тағдырын кәсіпкерлер шешеді және олар өз елі гүлденуіне аянбай жұмыс ітейтін, өзніңщ де пайдасын табатын, білікті де іскеp азаматтар бөлуы керек. Аш - жалаңаш елде кәсіпкер де, халық та болмайды. Нарықтық экономикада кәсіпкердің басты міндеті барлық экономикалық ресурстарды жұмысқа қосу және тиімді пайдалану. Осы арқылы жұмыссыздық жойылады, инфляция тежеледі, баға тұрақтанады.
Кәсіпкерлік -- бұл пайда табуға бағытталған қызмет. Оның мазмұны енімге, жұмысқа қызметке сұранысты табу немесе калыптастырудан және сәйкесінше тауарлар, жұмыстар, қызметтерді тауар ретінде сату арқылы қанағаттандырудан турады. Кәсіпкерлік бұл пайда табуға бағытталған өзіндік шаруашылық қызметтің ендірістік немесе коммерциялық нeгізгi түpi- оны өз атынан турақты, яғни жүйелі негізде өзін тәуекелге тiге кәсіпкерлер деп аталатын заңды және жеке тулғалар жүзеге асырады.Бизнес кәсіпкерліктен гөpi кеңірек ұғым бөлып табылады. Ceбeбi көз - келген сферадағы бip көзектің коммерциялық мәмілелерді жүзеге асыратын, пайда табуға бағытталған қызмет бизнеске жатады. Кәсіпкерлік қызмет - жаңа идеяларды іске асырумен байланысты тәуекелді өз еркімен мойнына алуға дайын бөлу. Кәсіпкердің пайдасын акциялардан алынатын девидент, депозиттер бойынша пайыз, жер үшін жалгерлік төлемнен туратын меннік иесінің табысынан айырып білу қажет.
Кәсіпкер ол өз жауапкершілігімен басын қayiп пен қатерге және тәуекелге тiгe отырып, қызмет ететін нарықтың дербес агенті. Kәciпкep бөлу үшін капиталдың иeci бөлу шарт емес, кәсіпкердің басты капиталы ақша, еңбек қаруы және еңбек заты емес, ол оның интөллектісі мен тутынүшы психологиясын білуі. Сонымен бipгe кәсікерлікті менеджменттен, ал кәсіпкерді менеджерден айырып білу қажет. Менеджер - бұл кәсіпкердің алдына қойған міндеттерді шешуді ұйымдастыратын жалдамалы жұмыскер. Ол өз әрекеті үшін мүліктік жауапкершілікке ие бөлмайды.
Белгілі америқандық экономист Роберт Хизрач кәсіпкерліктің мәнін былай анықтайды: Кәсіпкерлік - бұл кұны бар қандай да бip жаңа нәрсені құру үpдici, ал кәсіпкер - бұл осыған бар уақыты мен күшін жұмсайтын, өзінің мойнына барлық қаржылық, психологиялық және әлеуметтік тәукелділікті алатын және сыйлықка ақша және қол жеткізгенше қанағаттану алатын адам.Ал Питер Друкер кәсіпкерлік қызметтің теоретикалық негізгі Иозеф Шумпетердің линамикалық теңсіздігінің экономикалық теориясы табылады деп санайды. И. Шумпетер адамның қызметін мынадай мотивтерін атап көрсетеді.
♦ Кеңшілік пен билікті сөзіну мүмкіндігін беретін өзіндік және
меннік империяны негздеу арманы. ♦Жеңіске жетемін деген сенім
♦шығармашылық куанышы.Бұл қоғам үшін ең пайдалы мотив Сонымен кәсіпкердің негізгі сипаттамалары мыналар бөлып табылады:
Кәсіпкер өзі құратын немесе сатып алатын кәсіпорынға өзінің меннікті құралдары мен уақытын салады.Кәсіпкер жаңалық енгізүші бөлып табылады, ол техникада, ендіс үрдісінде, немесе өткізу әдістерінде жаңа бip нәрсені жасайды. Ол әрдайым өз iciн кеңейтуге және пайданы кебейтуге ұмтылады. Кәсіпкер ұйымдастырушылық каблетке ие және icтi тиімді жүргізудің алғашқы нeгiзгi ерекше және іске жақсы асырылған идея бөлып табылатынын басқарудан гөpi жақсы түсінеді. Кәсіпкер бұл ең, алдымен өзінің кәсіпкерлк қызметін ұйымдастырушы. Ұйымдастыру - бұл мақсатты анықтау, ресурстарды бөлу және оларды мақсатка жету үшін пайдалана білу. Ұйымдастыру - бұл міндетті калыптастыра білу, оны тікелей орындаүшыға жеткізу және орындалуын бакыылау. Ұйымдастыру ол шешімді кабылдай білу, міндеттемелер мен жауапкерілікті бөлістіре білу және жоспарлау, басқару, талдау бөлып табылады. Көз - келген бизнестің сәтті бөлуы кәсіпкерлік сферасын сәтті таңдауға, нарықтык, стратегияны және оны жүзеге асырудың тиімді тактикасын дұрыс анықтауға байланысты. Бұл басқа фирмалардағыдай старттық капитал мен күш жұмсауы жағдайында фирма жоғары іскерлік деңгейге шығаруға және нарықта алға басуға мүмкіндік береді.
1.3 Қазақстан Республикасының мемлекетік өнеркәсіптік саясатының негізгі бағыттары.
Фирма нарықтық экономиқаның непзп экономикалық агенті. Бір немесе бірнеше кәсіпорыннан туратын, пайда табу үшін тауар мен қызметтер жасап шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйымды фирма деп атайды. Фирмаларды іктеу үшін әр турлі көрсетктері қолданылады, олардың, маңыздысына менніктің формалары және фирманың көлемі жатады.
Меншіктің формасына сәйкес формалалардың немесе кәсіпкерліктің үш түрін атап көрсетуге бөлады:
индивидуалдық. немесе жеке Кәсіпкерлік;
серіктестік немесе партнерлік;
қорпорация ( акционерлк қоғам ).
Индивидуалдық ( жеке ) кәсіпкерлік деген бір адам иелік ететін бизнес. Индивидуалдық бизнестің иелік eтyшici сонымен бipe менеджер қызметін атқарады. Оның мүлігі мен жауапкершілігінде шек бөлмайды. Индивидуалдық бизнесмен заңды тулға бөлмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейді, қорпорацияға белгіленген салық, төлемейді. Бизнестің аса кең тараған бұл формасы ұсақ, дүкендерге, қызмет сферасына, фирмаларға, заңгерлік ic - әрекеттерге тән бөлады.
Серіктестік ( партнерлік) дегенміз екі және одан көп адам иелік ететін бизнес. Бұл да заңды тулға емес, сондықтан табыс салығын ғана төлейді, және фирманың барлық, қарыздарына шексіз жауапкершілік артады. Артықшылығы: ұйымдастырылуы жеңіл, қосымша қаражаттар және жаңа идеяларды іске тарту мүмкіндігі бөлады. Кемшіліктері:
шаруашылық дами түскенде қаржы ресурстарының тапшылығынан
қосымша капиталды іске тарту мүмкіндігі шектөлген;
фирма мүшелерінің барлығы бірдей ic - әрекет мақсаттарын жетіле
түсінбеуі;
фирма табыстары мен шығыстарындағы бipгe тапқан мүліктерді
бөлудегі әр кісінің үлес салмағын анықтаудың қиындығы. Брокерлік
кеңселер, аудиторлық, фирмалар, қызмет көрсету сферасының
мекемелері және т.б көбінесе, серіктестіктер формасында
ұйым дастырылады..
Корпорация деп бip заңды тулға бөлып бірлесіп, кәсіпкерлік қызмет жасау үшін қосылған адамдар жиынтығын атайды. Қорпорация меншігіне құқықтар акцияларға сәйкес бөлшектерге бөлінеді, сондықтан қорпорацияның иелері акциялар ұстаүшы, ал қорпорацияның өзі - акционерлік қоғам деп аталады.
Қорпорацияның табыстарына қорпоация салығы салынады. Акциялардағы үлестерге сәйкес белгац қорпорация қарыздары үшін, қорпорация иелері шектеулі жауапкершілік артады. Қорпорациялардың артышылықтары:
* акциялар мен облигацияларды сатып ақша капиталын іске тартудың
шексіз мүмкіндігі;
* акционерлік құқықтарының заттық, ( мүліктік ) құқыка және жеке
құқыққа бөлінуі. Мүліктік құқықа дивидент алу және фирма
жойылған жағдайда оның мүліктерінің қүнының бip бөлігін алу құқы
жатады. Жеке құқыққа акционерлік қоғамның icтepiн басқаруға
қатынаса алу құқығы жатады. Акционер заңды құқығын жоғалтпай
басқаруға қатыспауына бөлады;
* басқару қызметтерін жүргізуге сырттан жоғары квалификациясы бар
мамандарды шақыра алады;
* қорпорацияның турақты қызмет eтyi. Қоғамнан әлдебір акционердің
шығуы фирма қызметіне, оның жабылуына әсер етпейді.
Бизнес ұйымдастырудың қорпоративтік формасының кемшіліктері:
* акция ұстаүшыларға дивиденд турінде төленетін қорпорация
табысының бөлгіне екі жақты ( eкi рет ) салық салынуы: бipіншici -
қорпорация пайдасының бөлгі деп, eкіншici акция ұстаүшы
табысының бөлігі деп;
* экономикалық бейәрекеттердің, қылмыс жасауға қолайлы
мүмкіндіктерінің мол бөлуы;
* менніктену мен бақылау қызметтерінің бөлнуі. Акция иемденушілер
барынша көп дивиденд алуға ынталы бөлады, менеджерлер оны
азайтып ақшаны айналысқа жіберуге тырысады.
Корпорациялардың басқа да кемшіліктері бөлады, бipaқ артықшылықтары одан көп. Фирманың көлеміне сәйкес бизнес кіші орта және ipi бизнес бөлып бөлінеді.Осы заманда батыс экономикасында кіші бизнес шаруашылықтың ең ipi секторын құрайды. Мұнда барлық жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбi еңбек етеді. Kiшi бизнестің типтік формасына франчайзинг (franchise-жеңілдік) жүйесі мен венчурлық ( venture - бел байлау, тәуекел ету ) кәсіпкерлігі жатады.
Өз-өзін бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпорынның экономикалық мәнін сипаттаңыз.
2. Мемлекетік реттеудің әкімшілік әдістерін қолдану қандай мақсаттарға сәйкес келеді?
3. Кәсіпорынның жіктелуі, түрлері және айырмашылықтары.
4. Кәсіпорынның экономикалық мәнін сипаттаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Экономика предприятия. Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 5 изд. М.: ИНФРА-М, 2008г.
2. Экономика предприятия. Учебное пособие В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2008г.
3. Экономика предприятия Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2007г.
4. Скляренко В.И., Прудников В.М., Акуленко Н.Б. Экономика предприятия. Учебное пособие, ИНФРА-М, 2007г.
5. Абрютина М.С. Экономика предприятия. Учебник. М.: Изд.Дело и сервис, 2004г.
Тақырып 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ СИПАТТАМАСЫ
Лекция мақсаты: студенттерге кәсіпорын қызметін жоспарлаудың экономикалық мәні, маңызы және мазмұнымен, жоспарлау қағидалары мен әдістерімен таныстыру
Лекция сұрақтары:
2.1. Кәсіпорын - шаруашылықты жеке жүргізетін субъект және нарықтық қатынастардың негізгі жүргізуші.
2.2. Кәсіпорынның басты міндеттері.
2.1. Кәсіпорын - шаруашылықты жеке жүргізетін субъект және нарықтық қатынастардың негізгі жүргізуші.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екендігі белгілі. Бұл тұрғыдан өнім өңдеудің түпкі кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те ұлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындар қатарына құрылыс өнімдерін өндіруші кәсіпорындарды жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы мемлекеттің экспорттық мүмкіндіктерін ұлғайтуда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін төмендетуде, ауыл шаруашылық өнімдерін мақсатты пайдалануда және бәсекеге қабілетті өнімдер шығару арқылы еліміздің әлемдік нарықтағы беделін арттыруда көрініс табады.
Нарық дамыған сайын, бәсеке күшейген сайын кәсіпорындар өз мақсаттарын, стратегияларын және жедел қызметін мұқият негіздеуге тиіс. Осылардың ішінде стратегия кабылдау ең маңызды, ең жауапты болып табылады. Бір жағынан кәсіпорын басшыларының, маркетинг бөлім қызметкерлерінің біліктілігі, тәжірбиесі стратегияны интуиция деңгейінде, эмпирикалық әдіспен қабылдауға итермелеп тұрады және бұл адам психологиясына тән. Маркетинг теориясының көрсетуінше тәжірбие молайған сайын адамдардың меңгеру, сенім және көзқарас - таным қасиеттері күшейе түседі және өзін - өзі бағалауы да жоғарылай түседі. Осылардың салдарынан басшылар, мамандар қоршаған орта жағдайын, микро - және макроорта субъектілерін және факторларын, рынокты зерттеуге, талдауға көп уақыт және шығын шығарғанша тәжірбиеге сенген жөн деп ұйғаруы ықтимал. Және бұл практикада жиі кездесіп те жатады. Бұған белгілі тәжірбиелі, білікті американдық маркетолог маманының Мен жарнамаға 2 миллион доллар жүмсаймын, бірақ керегінен 2 есе аз ба, әлде көп пе оны білмеймін -деген сөздері дәлел бола алады.
2.2. Кәсіпорынның басты міндеттері.
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық, құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер жүктейді. Сөйтіп кәсіпорынның айналасатын қызметә шеңбері кәдімгідей ұлғаяды. Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс-әрекеті тек қана өндірістік қызметпен тұйықталады. Кәсіпорын өзінің экономикалық және әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизмі арқылы жүзеге асырады. Аралас әрі әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономика жағдайында мемлекет кәсіпорынға иелік құқық бере отырып, оның өз мүлкін, өндірген өнімін және тапқан табыстарын пайдалану мен жаратуды, кәсіпорын шығындары арқылы әлеуметтік шаралардың бір бөлігін жүктейді.
Сондықтан да барлық кәсіпорындар меншік түріне байланыссыз-ақ экономикалық қызметті ғана емес, әлеуметтік қызметті де атқаруға міндетті. Ендеше экономикалық қызметтің құрылымын қарастырамыз:
өндірістік қызмет, бұл қоғамдық тұтынуды қанағаттандыру үшін қажетті тауар мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты алынған табысты бөлу мен мақсатты қолдану қызметі, мұнда өндіріс іс-әрекетінен алынған табыс өндірісті ұлғайтуға және ұжымды әлеуметтік дамытуға жұмсалады.
Монопольды мемлекет экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет құқығы тек мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен айналысуды тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке мүмкіндіктер жасалады. Бұл нарықтық экономиканы тап-тинақтай етіп, ҒТП талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы басты міндеттердің бірі - кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша шартты түрде шағын, орта және ірі кәсіпкерліктерге бөлеміз. Кәсіпкерлік субъектісі бойынша да бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісіне - әртүрлі экономикалық қызметке қатысатындар, жеке индивидтер, жеке тұлғалар және жалпы экономикалық мүдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады. Ал ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкрліктерді айта аламыз.
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетердің (1883-1950ж) ойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа игілікті жасауға бағытталған. Сондай-ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге, затты өткізетін жаңа нарықты игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады.
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай, нарықтық экономиканың басты қасиеті - өндіріс пен кәсіпкерліктің еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мына түрде бөлуге болады:
* масштабы бойынша шағын, орта және кәсіпкерлік;
* кәсіпкерліктің субъектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субъектілері экономикалық қызметтің әр түрлі қатысушылары - жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерімен және де ортақ экономикалық мүдделерімен, біріккен адамдар тобы, яғни, ұжымдық кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік қоғамдар мен осы тәріздес мемлекеттік кәсіпкерлік бола алады.
Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің даму кешенді және көп деңгейлі сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін экономикалық базис болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік - барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік қажетке негізделген бастама. Осы тәрізді кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және әлеуметтік-экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын - жаңа индустриалды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып табылады.
Атап көрсеткендей, ХХІ ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар аударылады. Оның ролі әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын алды. Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек өседі және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан аталған мәселеге толық талдау керек.
Батыс елдерінің экономикалық әдебиетінде шағын бизнесті өсу үстіндегі бала деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, шағын бизнес - бұл өсу үстіндегі бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала алмайды. Ол үлкен мекен-жайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік қызметпен бел шешіп айналысуы қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен капитал тезірек айналатын салдарда, атап айтқанда саудада, қоғамдық тамақтандыру және қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық
саясат бағаларды ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең инфляциямен басталды, бұл пайыз өсімнің күрт өсуінен және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын бизнестің қаржы базасының жоюына әкелді, бұл өз кезегінде шағын бизнестің қалыптасуының және оның инвестициялық қызметіеің заңсыз қалуына соқтырды. Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар мен үлкен салықтардың астында қалды.
Студенттердің білімдерін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Бағалық және бағадан тыс бәсекені қолдану жағдайлары және оларға мысал келтіріңіз.
2. Бәсекенің негізгі функциялары және олардың экономикалық маңызы.
3. Бәсекелік артықшылық және оның пайда болу көздері.
4. Экономикалық факторларға негізделген бәсекелік артықшылықты атап көрсетіңіз.
5. Нормативтік-құқықтық актілерге негізделген бәсекелік артықшылыққа не жатқызылады?
6. Құрылымдық сипаттағы бәсекелік артықшылық және оның негізгі нысандары.
7. Нарықтық инфрақұрылымның даму деңгейімен анықталатын бәсекелік артықшылық топтарын атаңыз.
8. Географиялық және демографиялық факторларға негізделген бәсекелік артықшылыққа мысал келтіріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, Москва, Финансы и статистика, 2008г.*
2. Экономика предприятия. Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 5 изд. М.: ИНФРА-М, 2008г.
3. Экономика предприятия. Учебное пособие В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2008г.
4. Экономика предприятия Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2007г.
5. Скляренко В.И., Прудников В.М., Акуленко Н.Б. Экономика предприятия. Учебное пособие, ИНФРА-М, 2007г.
Тақырып 3. ӨНЕРКӘСІПТІК ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ТИІМДІЛІГІ
Лекция мақсаты: студенттерге кәсіпорындағы жоспарлауда қолданылатын нормалар мен нормативтер, олардың түрлерімен таныстыру
Лекция сұрақтары:
3.1. Өндіріс тиімділігінің мәні, түрлері және көрсеткіштер жүйесі.
3.2. Өндірістің абсолюттік және салыстырмалы тиімділігі.
3.3. Өндіріс қызметінің тиімділік көрсеткіштері.
3.1. Өндіріс тиімділігінің мәні, түрлері және көрсеткіштер жүйесі.
Тиімділік сөзі келесі мағынаны береді - қатысты нәтиженің, үрдістің операцияның жобаның нәтижелі болуы.
Шағын кәсіпкерліктің нарықтық ортадаға қызмет ету тиімділігі - қызмет етудің барлық деңгейіндегі маңызды сапаның мінездемесі.
Экономикалық қызмет ету тиімділігі өндірістік потенциалдың пайдалану дәрежесін көрсетеді, бұл нәтиженің өндірістік шығынға қатынасы арқылы анықталады. Сол шығынмен нәтиже жоғарылған сайын қажетті еңбектің 1 теңгеге жұмсаған шығының есебінен тез өскен сайын, немесе пайдалы нәтиженің бір бірлігіне шығын аз болған сайын, қызмет ету тиімділігі жоғарылай түседі.
Қызмет ету тиімділігі- тауар өндіру мақсатында ресурстарды бөлу және қайта өңдеу бойынша қызмет тиімділігінің көрсеткіші. Тиімділікті мына коэффициент бойынша өлшеуге болады- шығудағы ресурстарға кірудегі немесе өнім шығару көлеміне, оның номенклатурасына нәтиженің қатынасы.
Адамзат қызметі тиімділікпен тікелей немесе жанама байланысты. Бұл сөздің негізінде ресурс шектеулігі, уақыты үнемеу, қолда бар ресурсан барынша көп өнім алу жатыр.
Тиімділік мәселесі - бұл әрқашан таңдау мәселесі. Таңдау нені, қандай өнім түрлерін, қалай өндіру қажет, оларды қалай бөлу керек, ағымда және болашақта ресурстардың қандай қөлемін тұтыну керек.
Тиімділіктің деңгейі экономикалық өсу, өмір сүру деңгейінің жоғарылауы, инфляция деңгейінің төмендеуі, жұмыс істеу және демалыс жағдайының жақсаруы сияқты әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешіуге әсер етеді.
Тиімділік латынның "effectus" сөзінен - орындалу, жүзеге асыру, ықпал ету дегенді білдіреді. Бұрын тиімділік сөзі техника мен технологияға жатқызылатын. Мысалы: бу двигателі дизельдіге қарағанда тиімдірек болып есептеледі. Өйткені, біріншісінде энергияның көп пайызы бекер жұмсалады. Бірақ, физикалық көзқарас тұрғысынан қарағанда энергия да біреуге қажетті жұмысты атқарады. Бұл, тиімділік тек қана технологиялық қасиет деген сөз, яғни баға беруге тәуелді және бағалау категориясы болып табылады.
Экономикалық қызмет тиімділігін жоғарылату мәселесі келесі, әрбір еңбек, материал және қаржы ресурстарының бірілігіне өнім өндіру көлемінің едәуір өсуін жүзеге асыру. Бұл, нәтижесінде, еңбек өнімділігінің жоға - рылауын көрсетеді, яғни қызмет ету тиімділігін жоғарылатудың критериі болып табылады.
5.2. Өндірістің абсолюттік және салыстырмалы тиімділігі.
Шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігін жоғарылату қажеттігі мен мүмкіндігі үнемі әсер ететін факторлармен және Қазақстанның экономикалық дамуы кезеңінің қазіргі заманғы ерекшелігімен ескертіледі. Жалпы тиімділік мәселесі жаңа емес, ол материалдық өндіріс кезеңінің интерпретациясынан бері бар және белгілі-бір өндіріс түрінің өндірістік қатынастарын көрсетеді. Нарық қатынастарының қалыптасу жағдайында, бір нарық субъектісінің жұмысының нәтижесі, басқа субъектілерінің жұмысының нақтылығына және жинақылығына байланысты, мұндағы тиімділік мәселесі анықтаушы болады.
Өндірісті басқару жүйесінде кәсіпорынның қызметінің тиімділігін объективті анықтай алу үлкен мағынаға ие.
Экономикалық тиімділік басты әлеуметтік-экономикалық санат, оған динимикалық және тарихи қасиеттер тән. Өндірістік қызметтің тиімділік әрбір әлеуметтік құрылымның өндірістік қуатының әртүрлі деңгейінде дамуы мүмкін. Қоғамның тарихи дамуының барлық кезеңінде келесі сұрақ қойылады: қанша шығын мен ресурстарды жұмсау арқылы соңғы өндірістік нәтижеге қол жеткізіледі. Сонымен, тиімділікті бағалаудың сандық мөделі экономикалық нәтиже мен шығынның, ресурстың арасындағы қатынас арқылы анықталады. Шығыны мен ресурстың бірлігінен соңғы нәтижені максималдау немесе соңғы нәтиженің бірлігіне шығындар мен ресурстарды минималдау қоғамның еңбек қауымының жеке адамның алғашқы мақсаты. Бұл мақсат, оған жету әдісі, экономикалық тиімділікті жоғарылату жолдары мен резервтері (олардың классификациясы мен сандық бағалануы) экономикалық ғылымның және экономикалық пәндердің мазмұны болып табылады (салалық және функционалдық).
Өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігін өлшеудің бастапқы принциптері қоғамдық формациялардың барлығына бірдей. Әрине, айырмашылықтар да бар, олар жермен, уақытпен және бағалау әдісін тәжірибелі нақты белгілеумен, ең соңында экономикалық қатынастардың сипатымен, сондай-ақ экономиканы басқару ұйымдастырумен анықталады.
3.3. Өндіріс қызметінің тиімділік көрсеткіштері.
Нарық экономиканың және кәсіпкерліктің негізі табыс болып табы - латындықтан, экономикалық тиімділіктің алғашқы критерийі негізінде шығын мен ресурстың бірлігіне өнімнің, жұмыстың және қызметтің сапалылығымен сақтай отырып, олардың бәсекеқабіліттілігін қамтамасыз ете отырып табысты максималдау алға қойылады. Жаңа жағдайда тиімділіктің жалпыұлттық критерийі де сақталады: шығын мен ресурстың бірлігіне халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарта отырып ұлттық табысты, жалпы ұлттық өнімді максаималдау.
Тиімділіктің критерийлерінің мұндай иерархиясы қисынды және нарық экономикасындағы жағдайды көрсетеді, яғни қызмет етудің жалпыұлттық тиімділігі, қызмет етудің алғашқы ұяшығының қызметінің тиімділігіне тәуелді (кәсіпорының акционерлік қоғамның). Алғашқы буының қызмет ету тиімділігі жоғары болған сайын бүкіл жалпыұлттық экономиканың тиімділігі жоғарылай түседі, қоғамда, мемлекетте әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешуге ресурс көп болады.
Тиімділік жалпы (абсолюттік) және салыстырмалы (қатысты) болып ажыратылады. Жалпы тиімділік жалпыэкономикалық нәтижелер мен белгілі-бір кезеңдегі экономикалық әртүрлі деңгейіндегі (макро-микро) қызмет ету тиімділігін және кәсіпорындар мен аудандар бойынша тиімділік деңгейінің динамикасын салыстыру үшін, бағалау үшін және талдау үшін қажет.
Салыстырмалы тиімділік альтернативті ең ұтымды (оптималды) бала - маны таңдау үшін өндірістік-шаруашылық, техникалық және ұйымдық шешімдерді қабылдағанда есептеледі және талданады. Мұндай таңдау технико-экономикалық көрсеткіштер жүйесінің баламаларын салыстыру негізінде, өтелу мерзімін есептеу немесе қосымша капитал салымдарының тиімділігі, экономикалық тиімділіктің көлемінің коэффициентінің негізінде жүзеге асырылады.
Келесі тарауда экономиканың басты буыны - шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызмет ету тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі қарас - тыралады. Бұл көрсеткіштер жүйесі өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерлік субъектісінің барлық ресурстардың пайдаланылуына жан-жақты баға береді.
Студенттердің білімдерін тексеруге арналған сұрақтар:
1.Өнеркәсіптегі жалпы өнім өндірудегі саладағы өнімнің үлес салмағы нені сипаттайды?
2. Нормаланған айналым қорлар мен негізгі қорлардың орташа жылдық құнына пайданың қатынасы нені сипаттайды?
3. Өнімнің еңбек сиымдылығы қалай анықталады?
4. Активтің айналымдығы қалай анықталады?
5. Кәсіпорын өткізілген өнімнің бір теңгесінен 25 тиын пайда алынса қандай көрсеткішті сипаттайды
6. Әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің дифференциалды көрсеткіш нені сипаттайды?
7. Бір уақытына түсімдер мен шығындар қатар жүруі нені сипаттайды?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Экономика предприятия. Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 5 изд. М.: ИНФРА-М, 2008г.
2. Экономика предприятия. Учебное пособие В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2008г.
Тақырып 4. Негізгі капитал
Лекция мақсаты: кәсіпорынның негізгі құралдарын есептеу тәсілдерімен меңгеру
Лекция сұрақтары:
7.1. Кәсіпорынның негізгі қорларының экономикалық мәні, олардың құрамы және құрылымы.
7.2. Кеңейтілген ұдайы өндірістегі негізгі қорлардың рөлі.
7.3. Негізгі қорлардың амортизациясы және тозуы.
4.1. Кәсіпорынның негізгі қорларының экономикалық мәні, олардың құрамы және құрылымы.
Негізгі капитал бұл шаруашылық жүргізуші субьектіге келешекте табыс табу мақсатында өндірістік қызмет үшін қажетті бастапқы капитал.
Бұл капитал кәсіпорынның мөлшерін және жай-күйін анықтайтын негізгі көсреткіш болып табылады. Ол құрылтайшылар құжаттарында қатысушылар салымдарының жиынтығы ретінде немесе акцияларға жүргізілген жазулар сомасына тең тіркелген сомаларда көрсетіледі. Капиталдың шамасы кәсіпорынның қызмет барысында тұрақты болады және кей жағдайларда ғана оның шамасы өзгеруі мүмкін. Капиталдың өзгеруі оның шамасын құрылтайшы құжаттарында қайта бекітуі және қайта тіркеу процедурасымен келістірілген. Капиталдың мөлшеріне өзгерту жөніндегі шешім заңдарда белгіленген тәртіп бойынша қабылданады.
Субьектінің капиталының жағдайы және қозғалысы жөнінде ақапараттарды жалпылау және есептеу үшін Негізгі капитал бөлімшесінің шоттары арналған. Ол мына шоттарды қамтиды: Қарапайым акциялар, Артықшылығы бар акциялар, Негізгі капиталға салымдар мен жарналар.
Құрылтайшылардың акционерлік қоғамның негізгі капиталына салымдары бойынша қарыздарын есептеу үшін Төленбеген капитал бөлімшесінің Төленбеген капитал шоты арналған. Мұның дебеті бойынша оның құрылтайшылармен енгізілуге тиіс, капиталдың шамасы көсретіледі. Құрылтайшылардың салымдарының нақты түскен сомалары ақшалай қаражаттар болып көрсетіледі.
Шаруашылық жүргізуші субьектілер іс жүзіндегі қолданыстағы заңдарға және құрылтайшы құжаттарына сәйкес резервтік капитал құра алады. Заңмен белгіленген резервтік капитал есебі шаруашылық серіктестіктердің резервтік капиталының шамасы олардың құрылтайшы құжаттарында анықталады және белгіленген тәртіп бойынша анықталады және белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы құжаттарда есеп беру жылында табысты бөлу тәртібі анықталады, яғни табыстың резервтік капиталға жіберілуі мүмкін.
Шаруашылық серіктестіктер резервтік капитал құруға міндетті. Резервтік капиталдың құрылы ужәне пайдалану тәртібі жарғымен анықталады. Өндіріс көлемінің өсуі, инфляция және басқа себептерге байланысты жарғылық капиталдың көбеюі кезінде сәйкесінше резервтік капитал да көбеюі керек.
7.2. Кеңейтілген ұдайы өндірістегі негізгі қорлардың рөлі.
Резервтік капитал бөлінбеген табыстан аударулар есебінде құрылады. Резервтік капиталдың есебінен төленетін дивиденттер мен табыстардың есептелген сомаларының реті қарастырылады.
Басқа да резервтік капитал есебі арнайы шотта жүргізіледі. Бұл шотта заңдарда қарастырылған төменгі мөлшерден арты құрылған резервтік капитал есепке алынады.
Акционерлік қоғамдар әрі қарай айналымнан алу мақсатында өз акционерлерімен сатып алынған меншікті акцияларының есебін Қайтарып алынған капитал шотында жүргізеді.
Кәсіпкердің қолдағы негізгі капиталды сатып алысымен пайдалану міндет емес, өйткені негізгі құралдар қоймада резерв ретінде жатуы, ұзақ уақыт бойы сақталуы немесе жалға берілуі мүмкін.
Басқаша айтқанда негізгі капитал сатып алу жолындағы кез келген жұмыс, кәсіпкер мен негізгі құралдар иесі арасындағы келісім шарт немесе келісімге қол қоюдан басталады. Негізгі құралдарды есепке алу үшін талапқа сай ресімделген бастапқы құжаттар керек. Ол қөабылдау актілері, кіріс қағаздары, есеп-фактуралары, сатып алу, сату шарттары мен тағы басқалары болуы мүмкін.
Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдаланылады, қасиеті мен нысанын сақтай отырыпе, жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.
Айналым құралдары бір ғана өндірістік процесте тұтынылады және өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге толықтай көшіреді.
7.3. Негізгі қорлардың амортизациясы және тозуы.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Қолданыстағы - бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі, жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын негізгі құралдар.
Өндіріске қатысатын әртүрлі құрал-жабдық пен айналымды біркелкі жасалмайды, сондықтан оларды негізгі және айналмалы деп жіктейміз.
Негізгі капитал өнімді капиталдың бір бөлігі болып табылады. Әдетте ол жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді. Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп енгізіп отырады. Егер станок 10 жыл қызмет етсе, ал оның құны 100 мың долларға тең болса, ол 1 жылда өндірілген өнімге 01,-ге өзінің құнын бөлшектеп жайлап енгізу процесін амортизация дейміз. Табиғи тозу өндіріс процесінің әсерінен ғана болып қоймайды, оған табиғат күші де әсер етеді. Станок шіриді, ірі үйлер қолайды. Ал моральдық тозудың екі түрі бар:
1. бұрынғы конструкицядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ одан арзандай;
2. бұрынғы конструкциядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ содан өнімділеу және үнемділеу;
Техникалық прогресс негізгі капиталдың табиғи тозуына дейін оның моральдық тозуын жеделдетеді. Моральдық тозуға кеткен шығынды азайту үшін және жабдықтарға жұмсалған шығынды қысқа мерзімде қайтару үшін кәсіпкерлер жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мәжбүр. Негізгі капиталдың құны кәсіпкерге бірнеше шеңбер айналымынан соң қайтарылады.
Амортизациялық төлемдер өнімнің өндірістік шығындарына енеді және оның өткерілуінен кейін кәсіпорын есебінде ақшалай қор түрінде қорланып, амортизациялық қорды құрайды. Амортизациялық қор негізгі капиталды толық қалыпына келтіруінде немесе ремонт процесінде оның бөлшегінің қалпына келтіруінде қолданылады.
Студенттердің білімдерін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Негізгі қорлардың барлық жөндеу жұмыстары қай есебінде жүргізіледі?
2. Өндіріс құралдарының қайсысы негізгі қорлар құрамына кіреді?
3. Негізгі қорлардың бастапқы құнынан жинақталған амортизацияны алғанда қандай көрсеткіш қалыптасады?
4. Құрал-жабдықтың тиімді уақыт қоры неге тең
5. Капиталдың моральды тозу себебі.
6. Амортизацияны бір қалыпты аудару тәсілінде амортизациялық аударымдар неге тәуелді?
7. Құрал-жабдықтың нақты жұмыс уақытының істеу мүмкін уақытына қатынасы қандай коэффициенті көрсетеді?
8. Мүліктің құнын толтыру, комиссиондық сый ақылар, мүлікті сақтандыру құны нені сипаттайды?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Экономика предприятия. Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 5 изд. М.: ИНФРА-М, 2008г.
2. Экономика предприятия. Учебное пособие В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2008г.
3. Экономика предприятия Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2007г.
4. Скляренко В.И., Прудников В.М., Акуленко Н.Б. Экономика предприятия. Учебное пособие, ИНФРА-М, 2007г.
5. Куатова Д.Я. Кәсіпорын экономикасы: Оқу-тәжірибелік құралы- Алматы: Экономика, 2006ж.
Тақырып 5. Шикізат, материалдық және отын-энергетикалық ресурстар
Лекция мақсаты: студенттерге нарық жағдайдағы ресурстарды үнемдеудің экономикалық мәнімен таныстыру және табиғи ресурстарды пайдаланудың рационалды жолдары бойынша есептерді шығаруды үйрену.
Лекция сұрақтары:
5.1.Өнеркәсіпті дамыту үшін шикізат және отын-энергетикалық ресурстар маңызы.
5.2. Шикізат және отын-энергетикалық ресурстардың жіктелуі.
5.3. Материалдық ресурстарды пайдалану көрсеткіштері және тиімді пайдаланудың жолдары
5.1.Өнеркәсіпті дамыту үшін шикізат және отын-энергетикалық ресурстар маңызы.
Фактор сөзі (лат. аударғанда - істеуші, өндіруші). Біз фактор сөзін нарық жағдайында кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмысына әсер етуші күш деп қарастырып отырмыз.
Нарық жағдайында кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмыс тиімділігіне көптеген факторлар әсер етеді.
Жағымды - бұл факторлар, аты айтып тұрғандай-ақ, кәсіпорынның қызметіне жағымды әсер етеді.
Жағымсыз - керісінше бұл әсер ету бағытына байланысты жіктелуі.
Ал пайда болу жеріне байланысты факторларды ішкі және сыртқы деп классификациялауға болады.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өз қызметіне байланысты, яғни бұл факторды өзі туғызады.
Кәсіпорынның тиімділігін арттыратын факторларға:
1. Өндіріс процесінде негізгі қорларды қолдануды жақсарту;
2. Экономиканың құрылымын дамыту, оңтайлы инвестициялық факторлар, ұтымды басқару; кәсіпорынның әлеуметтік инфрақұрылымын ары қарай дамыту; өнімнің сапасын артыру және т.б. жатады.
Бірінші топқа жататын факторлар кәсіпорынның өндірістік ресурстарын, алдағы мүмкіндіктерін анықтайды.
Осы мүмкіншіліктердің әрі қарай іске асырылуы екінші факторға байланысты, яғни нарық қатынастарына байланысты.
Олардың жүзеге асырылуы келесілерге бағытталған:
* нарықтың сұранысын қамтамасыз ету мақсатында өндірістің ырғақтылығын қажетті ресурстарды уақытылы жеткізу;
* тиімді коммерциялық жұмысты жүргізу үшін өндіріс шығындарын азайту және бірқалыпты жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЛЕКЦИЯЛЫҚ КЕШЕНІ
КЕ 3302 Кәсіпорын экономикасы пәні бойынша
5В050600 - Экономика мамандығы, 5В050900 - Қаржы, мамандығы, 5В050800 - Есеп және аудит мамандығы.
Алматы, 2012 ж.
Тақырып 1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ СИПАТТАМАСЫ
Лекция мақсаты: студенттерге кәсіпорын қызметін жоспарлаудың экономикалық мәні, маңызы және мазмұнымен, жоспарлау қағидалары мен әдістерімен таныстыру
Лекция сұрақтары:
1.1 Қазақстан Республикасы экономикасының ұзақ мерзімге даму бағыттары.
1.2 Қазақстан Республикасы экономикасының қазіргі кездегі салалық құрылымы.
1.3 Қазақстан Республикасының мемлекетік өнеркәсіптік саясатының негізгі бағыттары.
1.1 Қазақстан Республикасы экономикасының ұзақ мерзімге даму бағыттары.
Тәуелсіздік алғалы еліміз көптеген жетістіктерге қол жеткізіп, сонымен бірге әлемдік қоғамдастық алдындағы абыройымыз да жылдан жылға арта түсіп, экономикамыз бен мемлекеттігіміздің берік іргетасы қаланды. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге аяқ бастық.
Дамыған елдердің қазіргі даму кезеңінің жаңа технологиялық әзірлемелерді жетілдіру мен ендірудің тиімді жүйесіне негізделген инновациялық экономикаға көшуін байқаймыз. Ел экономикасында табиғи ресурстарға бай болу факторы маңызды роль атқарған кезең аяқталып, оның орнына технологиялық дамуды жеделдету мақсатында сол табиғи ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалану мүмкіндігі шешуші рольге ие болған кезең басталды. Өндіріске арзан, әрі білікті емес мамандарды пайдалану кезеңі де аяқталу үстінде. Қазіргі жаңа кезеңде адамның инновацияны қабылдай ала білуі және оны жүзеге асыру қабілеті - басты ресурс болып қалыптасты.
Алдыңғы қатарлы шет елдердің стратегиялық көшбасшылығы көп жағдайда олардың ғылыми-техникалық саласының басымдылығынан көрінеді. Әлемдік нарықта елдің бәсеке қабілеттілігін анықтайтын шешуші фактор - елдің ғылыми-техникалық даму деңгейінің жоғарлылығы болып табылады. Жыл сайынғы Халықаралық бәсеке қабілеттілікті (WCY) анықтауды Халықаралық менеджмент институтының (IMD, Лозанна, Швейцария) жүргізуі нәтижесінде соңғы жылдары көшбасшылықты бермей келе жатқан елдердің экономикасы жоғары технологиялық өндіріске бағытталғандығын анықтады.
Қазақстан Республикасында инновациялық ортаның белсенділігін арттырудың қажеттілігі келесі факторлардың әсерінен болып отыр:
Біріншіден, әлемдік қауымдастықта еліміздің жаһандануы мен интеграциялану үрдісі ұлттық экономикамыздың әлемдік шаруашылықта өз орнының болуын талап етеді. Шикізат ресурстары және олардың тек алғашқы өңдеуден өткен өнімдері әлемдік нарықта қалыпты жағдай ұстап тұруға кепіл бермейді. Бұл жағдайдан шығудың жолы ол - жоғары технологиялы өнімдерді шығаруға бағытталған инновациялық экономика құру болып табылады. Инновациялық экономиканың басты міндеті - тек ішкі және сыртқы нарықта тұрақты сұранысқа ие бәсеке қабілетті өнімдермен қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге сол өнімнің бәсеке қабілетілігінің жоғары деңгейін қалыпты ұстап тұруын қамтамасыз етеді.
Екіншіден, тәуелсіздік алғалы бергі тәжірибеміз көрсетіп отырғандай ішкі нарыққа тек шетел инвесторларын тарту арқылы шикізат бағытын басқару мүмкін емес. Соңғы жылдардағы қол жеткізген экономикалық өсу экспортталатын шикізат ресурстарының негізгі түрлеріне бағаның өсуіне және мұнай, газ, түсті және қара металдарды өндірудің көлемінің артуына байланысты болып отыр.
Бұл жерде мақсатқа сәйкес қадам - экономикамыздың салалық құрылымын өзгерту мен шағын және орта инновациялық кәсіпорындарды дамыту болып табылады. Мұндай шаралардың тиімділігі 20 жыл бұрын жаңа индустриалды елдердің ғылыми-техникалық саласының алғашқы даму кезеңінде көрінді. Ал соңғы жылдары олардың экономикасында болған өзгерістер нәтижесі басқаша қарауды талап етеді.
Үшіншіден, Қазақстанды дамыған елдер қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін белгі - ғылыми-техникалық әлеуеттің жоғары болуы. Бірнеше жылдар бұрын жаңа индустриалды елдер өз дамуының индустриалды бағытын бастағанда осы ресурстың болмауы олардың экономикасында да байқалды. Республикамызда жүргізілген реформалар нәтижесінде ғылыми-техникалық әлеуетімізді сақтап қалуға мүмкіндік болғанымен, инновациялық қызметтің дамымауына байланысты отандық ғылыми жетістіктеріміздің толық берілуі жүрмеді.
Экономикамызды диверсификациялау жолымен салалармыздың, отандық кәсіпорындарымыздың инновациялық белсенділігін арттыру жайында Президентіміздің Қазақстан халқына Жолдауында баса айтылады (2007 жылғы 28 ақпан):
Біз әлемдік нарықта жаңа технологиялар мен жаңа экономикамыздың жолсерігі болатын басқарудың жаңа жүйесін - ұлттық инновациялық жүйесін құруды бастадық. Осыған байланысты біздің стратегиялық міндетіміз - бәсеке қабілетті елдер арасынан лайықты орынға ие болу. Сондықтан да мемлекет пен жеке сектор арасында өзара келісілген және ортақ пайда әкелетін серіктестік байланыс орнатуымыз қажет.
Н.Ә.Назарбаев өзінің басқа да баяндамаларында инновациялық жетістіктерді экономикамызға ендіру мен пайдалану мәселелеріне көп көңіл бөлген. Мысалы, Жаңа уақыт - жаңа экономика тақырыбындағы баяндамасында былай деп айтады: Жаңа экономика кең мағынада алғанда - бұл барлық салалар мен сегменттерге өткен инновациялар, ғылыми сыйымды жоғары технологиялар экономикасы. Шикізаттық және индустриалдық экономикадан интеллектуалдық ресурстарға, ғылыми сыйымды және ақпараттық технологияларға негізделген жаңа сапалы құбылысқа өту - соңғы уақытта әлемдік шаруашылықтың маңызды даму тенденциялары болып табылуда.
1.2 Қазақстан Республикасы экономикасының қазіргі кездегі салалық құрылымы.
Кәсіпкерлік - ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, каблеті Ол оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қоленер қызметкерлері Кәсіпкерліктің алғашкы дамуында кәсіпкер құрал -жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс ітеген. 16 ғасырды ортасынан бастап акционерлік капитал пайда бөлды, акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы: 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660 жылы Ост - Индия сауда компаниясы, 17 ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды.
Кәсіпкерлік бұл - табысты алу мақсатымен өндірстің барлық факторларын қозғалысқа келтірілген және толық экономикалық жауапкершілкке негізделген, кауіптің және белгіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізүші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-өзі ұйымдастыру процесі. Ал кәсіпкер-бұл табысты алу мақсатымен кауіп және белгісіздік жағдайларында жұмыс icтeйтін, ендірістік-шаруашылық қызметтің барлық аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен ақпараттың белгілі деңгейіне ие адам. Өз көзегінде кәсіпкерлік табыс-бұл кәсіпкердің пайдасы (таза табысы) және үстеме пайдасы.
Ресейде, Қазақстанда кәсәпкерлік ерте заманнан келеді Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ. Ресейде Петр 1 патшалық, ету көзінде кәсіпкерлік ерте дамыды, бipaқ крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлікте дамыды. 1861 жылпы революциядан кейін Қазакастанда темір жол құрылысы, ауыр енеркәсіп салалары орын алды. Кәсіпкерліктің субъектісі бөлып -жеке адамдар сонымен бipгe заңды тулғалар, бірқкен серіктестер, арендалық ұжым, ашылық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялар, әр түрлі бірлестіктер және қорпорациялар бөлады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - белгілі бір icтi істей білу. Ic icтey адамның белсенділігі. Белсенділік және іскерлік адамдардың мінөз - кұлқы типтерімен байланысты бөлады. Олар адамның еркін өмір сүру түpi болып табылады. Кәсіпкерлік кабілеттік адамдардың ерекше таланттылығы.
Оны түсіну үшін кәсіпкердің 2 функциясын түсіну керек.
Кәсіпкер барлық, ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім
өндіріу процесіне қосу ынтасын өз жауапкершігіне алады, яғни
енірістің қозғаушы күші, ceбeбi icтeгeн ici пайда беретініне сенеді
Кәсіпкер өндipic процесіне барлық нeгізгi шешімдерді өз қолына
алады және кәсіпорынның ic бағытын айқындайды.
Елдің бөлашақ тағдырын кәсіпкерлер шешеді және олар өз елі гүлденуіне аянбай жұмыс ітейтін, өзніңщ де пайдасын табатын, білікті де іскеp азаматтар бөлуы керек. Аш - жалаңаш елде кәсіпкер де, халық та болмайды. Нарықтық экономикада кәсіпкердің басты міндеті барлық экономикалық ресурстарды жұмысқа қосу және тиімді пайдалану. Осы арқылы жұмыссыздық жойылады, инфляция тежеледі, баға тұрақтанады.
Кәсіпкерлік -- бұл пайда табуға бағытталған қызмет. Оның мазмұны енімге, жұмысқа қызметке сұранысты табу немесе калыптастырудан және сәйкесінше тауарлар, жұмыстар, қызметтерді тауар ретінде сату арқылы қанағаттандырудан турады. Кәсіпкерлік бұл пайда табуға бағытталған өзіндік шаруашылық қызметтің ендірістік немесе коммерциялық нeгізгi түpi- оны өз атынан турақты, яғни жүйелі негізде өзін тәуекелге тiге кәсіпкерлер деп аталатын заңды және жеке тулғалар жүзеге асырады.Бизнес кәсіпкерліктен гөpi кеңірек ұғым бөлып табылады. Ceбeбi көз - келген сферадағы бip көзектің коммерциялық мәмілелерді жүзеге асыратын, пайда табуға бағытталған қызмет бизнеске жатады. Кәсіпкерлік қызмет - жаңа идеяларды іске асырумен байланысты тәуекелді өз еркімен мойнына алуға дайын бөлу. Кәсіпкердің пайдасын акциялардан алынатын девидент, депозиттер бойынша пайыз, жер үшін жалгерлік төлемнен туратын меннік иесінің табысынан айырып білу қажет.
Кәсіпкер ол өз жауапкершілігімен басын қayiп пен қатерге және тәуекелге тiгe отырып, қызмет ететін нарықтың дербес агенті. Kәciпкep бөлу үшін капиталдың иeci бөлу шарт емес, кәсіпкердің басты капиталы ақша, еңбек қаруы және еңбек заты емес, ол оның интөллектісі мен тутынүшы психологиясын білуі. Сонымен бipгe кәсікерлікті менеджменттен, ал кәсіпкерді менеджерден айырып білу қажет. Менеджер - бұл кәсіпкердің алдына қойған міндеттерді шешуді ұйымдастыратын жалдамалы жұмыскер. Ол өз әрекеті үшін мүліктік жауапкершілікке ие бөлмайды.
Белгілі америқандық экономист Роберт Хизрач кәсіпкерліктің мәнін былай анықтайды: Кәсіпкерлік - бұл кұны бар қандай да бip жаңа нәрсені құру үpдici, ал кәсіпкер - бұл осыған бар уақыты мен күшін жұмсайтын, өзінің мойнына барлық қаржылық, психологиялық және әлеуметтік тәукелділікті алатын және сыйлықка ақша және қол жеткізгенше қанағаттану алатын адам.Ал Питер Друкер кәсіпкерлік қызметтің теоретикалық негізгі Иозеф Шумпетердің линамикалық теңсіздігінің экономикалық теориясы табылады деп санайды. И. Шумпетер адамның қызметін мынадай мотивтерін атап көрсетеді.
♦ Кеңшілік пен билікті сөзіну мүмкіндігін беретін өзіндік және
меннік империяны негздеу арманы. ♦Жеңіске жетемін деген сенім
♦шығармашылық куанышы.Бұл қоғам үшін ең пайдалы мотив Сонымен кәсіпкердің негізгі сипаттамалары мыналар бөлып табылады:
Кәсіпкер өзі құратын немесе сатып алатын кәсіпорынға өзінің меннікті құралдары мен уақытын салады.Кәсіпкер жаңалық енгізүші бөлып табылады, ол техникада, ендіс үрдісінде, немесе өткізу әдістерінде жаңа бip нәрсені жасайды. Ол әрдайым өз iciн кеңейтуге және пайданы кебейтуге ұмтылады. Кәсіпкер ұйымдастырушылық каблетке ие және icтi тиімді жүргізудің алғашқы нeгiзгi ерекше және іске жақсы асырылған идея бөлып табылатынын басқарудан гөpi жақсы түсінеді. Кәсіпкер бұл ең, алдымен өзінің кәсіпкерлк қызметін ұйымдастырушы. Ұйымдастыру - бұл мақсатты анықтау, ресурстарды бөлу және оларды мақсатка жету үшін пайдалана білу. Ұйымдастыру - бұл міндетті калыптастыра білу, оны тікелей орындаүшыға жеткізу және орындалуын бакыылау. Ұйымдастыру ол шешімді кабылдай білу, міндеттемелер мен жауапкерілікті бөлістіре білу және жоспарлау, басқару, талдау бөлып табылады. Көз - келген бизнестің сәтті бөлуы кәсіпкерлік сферасын сәтті таңдауға, нарықтык, стратегияны және оны жүзеге асырудың тиімді тактикасын дұрыс анықтауға байланысты. Бұл басқа фирмалардағыдай старттық капитал мен күш жұмсауы жағдайында фирма жоғары іскерлік деңгейге шығаруға және нарықта алға басуға мүмкіндік береді.
1.3 Қазақстан Республикасының мемлекетік өнеркәсіптік саясатының негізгі бағыттары.
Фирма нарықтық экономиқаның непзп экономикалық агенті. Бір немесе бірнеше кәсіпорыннан туратын, пайда табу үшін тауар мен қызметтер жасап шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйымды фирма деп атайды. Фирмаларды іктеу үшін әр турлі көрсетктері қолданылады, олардың, маңыздысына менніктің формалары және фирманың көлемі жатады.
Меншіктің формасына сәйкес формалалардың немесе кәсіпкерліктің үш түрін атап көрсетуге бөлады:
индивидуалдық. немесе жеке Кәсіпкерлік;
серіктестік немесе партнерлік;
қорпорация ( акционерлк қоғам ).
Индивидуалдық ( жеке ) кәсіпкерлік деген бір адам иелік ететін бизнес. Индивидуалдық бизнестің иелік eтyшici сонымен бipe менеджер қызметін атқарады. Оның мүлігі мен жауапкершілігінде шек бөлмайды. Индивидуалдық бизнесмен заңды тулға бөлмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейді, қорпорацияға белгіленген салық, төлемейді. Бизнестің аса кең тараған бұл формасы ұсақ, дүкендерге, қызмет сферасына, фирмаларға, заңгерлік ic - әрекеттерге тән бөлады.
Серіктестік ( партнерлік) дегенміз екі және одан көп адам иелік ететін бизнес. Бұл да заңды тулға емес, сондықтан табыс салығын ғана төлейді, және фирманың барлық, қарыздарына шексіз жауапкершілік артады. Артықшылығы: ұйымдастырылуы жеңіл, қосымша қаражаттар және жаңа идеяларды іске тарту мүмкіндігі бөлады. Кемшіліктері:
шаруашылық дами түскенде қаржы ресурстарының тапшылығынан
қосымша капиталды іске тарту мүмкіндігі шектөлген;
фирма мүшелерінің барлығы бірдей ic - әрекет мақсаттарын жетіле
түсінбеуі;
фирма табыстары мен шығыстарындағы бipгe тапқан мүліктерді
бөлудегі әр кісінің үлес салмағын анықтаудың қиындығы. Брокерлік
кеңселер, аудиторлық, фирмалар, қызмет көрсету сферасының
мекемелері және т.б көбінесе, серіктестіктер формасында
ұйым дастырылады..
Корпорация деп бip заңды тулға бөлып бірлесіп, кәсіпкерлік қызмет жасау үшін қосылған адамдар жиынтығын атайды. Қорпорация меншігіне құқықтар акцияларға сәйкес бөлшектерге бөлінеді, сондықтан қорпорацияның иелері акциялар ұстаүшы, ал қорпорацияның өзі - акционерлік қоғам деп аталады.
Қорпорацияның табыстарына қорпоация салығы салынады. Акциялардағы үлестерге сәйкес белгац қорпорация қарыздары үшін, қорпорация иелері шектеулі жауапкершілік артады. Қорпорациялардың артышылықтары:
* акциялар мен облигацияларды сатып ақша капиталын іске тартудың
шексіз мүмкіндігі;
* акционерлік құқықтарының заттық, ( мүліктік ) құқыка және жеке
құқыққа бөлінуі. Мүліктік құқықа дивидент алу және фирма
жойылған жағдайда оның мүліктерінің қүнының бip бөлігін алу құқы
жатады. Жеке құқыққа акционерлік қоғамның icтepiн басқаруға
қатынаса алу құқығы жатады. Акционер заңды құқығын жоғалтпай
басқаруға қатыспауына бөлады;
* басқару қызметтерін жүргізуге сырттан жоғары квалификациясы бар
мамандарды шақыра алады;
* қорпорацияның турақты қызмет eтyi. Қоғамнан әлдебір акционердің
шығуы фирма қызметіне, оның жабылуына әсер етпейді.
Бизнес ұйымдастырудың қорпоративтік формасының кемшіліктері:
* акция ұстаүшыларға дивиденд турінде төленетін қорпорация
табысының бөлгіне екі жақты ( eкi рет ) салық салынуы: бipіншici -
қорпорация пайдасының бөлгі деп, eкіншici акция ұстаүшы
табысының бөлігі деп;
* экономикалық бейәрекеттердің, қылмыс жасауға қолайлы
мүмкіндіктерінің мол бөлуы;
* менніктену мен бақылау қызметтерінің бөлнуі. Акция иемденушілер
барынша көп дивиденд алуға ынталы бөлады, менеджерлер оны
азайтып ақшаны айналысқа жіберуге тырысады.
Корпорациялардың басқа да кемшіліктері бөлады, бipaқ артықшылықтары одан көп. Фирманың көлеміне сәйкес бизнес кіші орта және ipi бизнес бөлып бөлінеді.Осы заманда батыс экономикасында кіші бизнес шаруашылықтың ең ipi секторын құрайды. Мұнда барлық жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбi еңбек етеді. Kiшi бизнестің типтік формасына франчайзинг (franchise-жеңілдік) жүйесі мен венчурлық ( venture - бел байлау, тәуекел ету ) кәсіпкерлігі жатады.
Өз-өзін бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпорынның экономикалық мәнін сипаттаңыз.
2. Мемлекетік реттеудің әкімшілік әдістерін қолдану қандай мақсаттарға сәйкес келеді?
3. Кәсіпорынның жіктелуі, түрлері және айырмашылықтары.
4. Кәсіпорынның экономикалық мәнін сипаттаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Экономика предприятия. Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 5 изд. М.: ИНФРА-М, 2008г.
2. Экономика предприятия. Учебное пособие В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2008г.
3. Экономика предприятия Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2007г.
4. Скляренко В.И., Прудников В.М., Акуленко Н.Б. Экономика предприятия. Учебное пособие, ИНФРА-М, 2007г.
5. Абрютина М.С. Экономика предприятия. Учебник. М.: Изд.Дело и сервис, 2004г.
Тақырып 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ СИПАТТАМАСЫ
Лекция мақсаты: студенттерге кәсіпорын қызметін жоспарлаудың экономикалық мәні, маңызы және мазмұнымен, жоспарлау қағидалары мен әдістерімен таныстыру
Лекция сұрақтары:
2.1. Кәсіпорын - шаруашылықты жеке жүргізетін субъект және нарықтық қатынастардың негізгі жүргізуші.
2.2. Кәсіпорынның басты міндеттері.
2.1. Кәсіпорын - шаруашылықты жеке жүргізетін субъект және нарықтық қатынастардың негізгі жүргізуші.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екендігі белгілі. Бұл тұрғыдан өнім өңдеудің түпкі кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те ұлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындар қатарына құрылыс өнімдерін өндіруші кәсіпорындарды жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы мемлекеттің экспорттық мүмкіндіктерін ұлғайтуда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін төмендетуде, ауыл шаруашылық өнімдерін мақсатты пайдалануда және бәсекеге қабілетті өнімдер шығару арқылы еліміздің әлемдік нарықтағы беделін арттыруда көрініс табады.
Нарық дамыған сайын, бәсеке күшейген сайын кәсіпорындар өз мақсаттарын, стратегияларын және жедел қызметін мұқият негіздеуге тиіс. Осылардың ішінде стратегия кабылдау ең маңызды, ең жауапты болып табылады. Бір жағынан кәсіпорын басшыларының, маркетинг бөлім қызметкерлерінің біліктілігі, тәжірбиесі стратегияны интуиция деңгейінде, эмпирикалық әдіспен қабылдауға итермелеп тұрады және бұл адам психологиясына тән. Маркетинг теориясының көрсетуінше тәжірбие молайған сайын адамдардың меңгеру, сенім және көзқарас - таным қасиеттері күшейе түседі және өзін - өзі бағалауы да жоғарылай түседі. Осылардың салдарынан басшылар, мамандар қоршаған орта жағдайын, микро - және макроорта субъектілерін және факторларын, рынокты зерттеуге, талдауға көп уақыт және шығын шығарғанша тәжірбиеге сенген жөн деп ұйғаруы ықтимал. Және бұл практикада жиі кездесіп те жатады. Бұған белгілі тәжірбиелі, білікті американдық маркетолог маманының Мен жарнамаға 2 миллион доллар жүмсаймын, бірақ керегінен 2 есе аз ба, әлде көп пе оны білмеймін -деген сөздері дәлел бола алады.
2.2. Кәсіпорынның басты міндеттері.
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық, құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер жүктейді. Сөйтіп кәсіпорынның айналасатын қызметә шеңбері кәдімгідей ұлғаяды. Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс-әрекеті тек қана өндірістік қызметпен тұйықталады. Кәсіпорын өзінің экономикалық және әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизмі арқылы жүзеге асырады. Аралас әрі әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономика жағдайында мемлекет кәсіпорынға иелік құқық бере отырып, оның өз мүлкін, өндірген өнімін және тапқан табыстарын пайдалану мен жаратуды, кәсіпорын шығындары арқылы әлеуметтік шаралардың бір бөлігін жүктейді.
Сондықтан да барлық кәсіпорындар меншік түріне байланыссыз-ақ экономикалық қызметті ғана емес, әлеуметтік қызметті де атқаруға міндетті. Ендеше экономикалық қызметтің құрылымын қарастырамыз:
өндірістік қызмет, бұл қоғамдық тұтынуды қанағаттандыру үшін қажетті тауар мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты алынған табысты бөлу мен мақсатты қолдану қызметі, мұнда өндіріс іс-әрекетінен алынған табыс өндірісті ұлғайтуға және ұжымды әлеуметтік дамытуға жұмсалады.
Монопольды мемлекет экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет құқығы тек мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен айналысуды тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке мүмкіндіктер жасалады. Бұл нарықтық экономиканы тап-тинақтай етіп, ҒТП талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы басты міндеттердің бірі - кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша шартты түрде шағын, орта және ірі кәсіпкерліктерге бөлеміз. Кәсіпкерлік субъектісі бойынша да бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісіне - әртүрлі экономикалық қызметке қатысатындар, жеке индивидтер, жеке тұлғалар және жалпы экономикалық мүдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады. Ал ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкрліктерді айта аламыз.
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетердің (1883-1950ж) ойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа игілікті жасауға бағытталған. Сондай-ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге, затты өткізетін жаңа нарықты игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады.
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай, нарықтық экономиканың басты қасиеті - өндіріс пен кәсіпкерліктің еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мына түрде бөлуге болады:
* масштабы бойынша шағын, орта және кәсіпкерлік;
* кәсіпкерліктің субъектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субъектілері экономикалық қызметтің әр түрлі қатысушылары - жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерімен және де ортақ экономикалық мүдделерімен, біріккен адамдар тобы, яғни, ұжымдық кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік қоғамдар мен осы тәріздес мемлекеттік кәсіпкерлік бола алады.
Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің даму кешенді және көп деңгейлі сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін экономикалық базис болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік - барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік қажетке негізделген бастама. Осы тәрізді кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және әлеуметтік-экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын - жаңа индустриалды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып табылады.
Атап көрсеткендей, ХХІ ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар аударылады. Оның ролі әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын алды. Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек өседі және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан аталған мәселеге толық талдау керек.
Батыс елдерінің экономикалық әдебиетінде шағын бизнесті өсу үстіндегі бала деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, шағын бизнес - бұл өсу үстіндегі бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала алмайды. Ол үлкен мекен-жайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік қызметпен бел шешіп айналысуы қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен капитал тезірек айналатын салдарда, атап айтқанда саудада, қоғамдық тамақтандыру және қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық
саясат бағаларды ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең инфляциямен басталды, бұл пайыз өсімнің күрт өсуінен және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын бизнестің қаржы базасының жоюына әкелді, бұл өз кезегінде шағын бизнестің қалыптасуының және оның инвестициялық қызметіеің заңсыз қалуына соқтырды. Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар мен үлкен салықтардың астында қалды.
Студенттердің білімдерін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Бағалық және бағадан тыс бәсекені қолдану жағдайлары және оларға мысал келтіріңіз.
2. Бәсекенің негізгі функциялары және олардың экономикалық маңызы.
3. Бәсекелік артықшылық және оның пайда болу көздері.
4. Экономикалық факторларға негізделген бәсекелік артықшылықты атап көрсетіңіз.
5. Нормативтік-құқықтық актілерге негізделген бәсекелік артықшылыққа не жатқызылады?
6. Құрылымдық сипаттағы бәсекелік артықшылық және оның негізгі нысандары.
7. Нарықтық инфрақұрылымның даму деңгейімен анықталатын бәсекелік артықшылық топтарын атаңыз.
8. Географиялық және демографиялық факторларға негізделген бәсекелік артықшылыққа мысал келтіріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, Москва, Финансы и статистика, 2008г.*
2. Экономика предприятия. Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 5 изд. М.: ИНФРА-М, 2008г.
3. Экономика предприятия. Учебное пособие В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2008г.
4. Экономика предприятия Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2007г.
5. Скляренко В.И., Прудников В.М., Акуленко Н.Б. Экономика предприятия. Учебное пособие, ИНФРА-М, 2007г.
Тақырып 3. ӨНЕРКӘСІПТІК ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ТИІМДІЛІГІ
Лекция мақсаты: студенттерге кәсіпорындағы жоспарлауда қолданылатын нормалар мен нормативтер, олардың түрлерімен таныстыру
Лекция сұрақтары:
3.1. Өндіріс тиімділігінің мәні, түрлері және көрсеткіштер жүйесі.
3.2. Өндірістің абсолюттік және салыстырмалы тиімділігі.
3.3. Өндіріс қызметінің тиімділік көрсеткіштері.
3.1. Өндіріс тиімділігінің мәні, түрлері және көрсеткіштер жүйесі.
Тиімділік сөзі келесі мағынаны береді - қатысты нәтиженің, үрдістің операцияның жобаның нәтижелі болуы.
Шағын кәсіпкерліктің нарықтық ортадаға қызмет ету тиімділігі - қызмет етудің барлық деңгейіндегі маңызды сапаның мінездемесі.
Экономикалық қызмет ету тиімділігі өндірістік потенциалдың пайдалану дәрежесін көрсетеді, бұл нәтиженің өндірістік шығынға қатынасы арқылы анықталады. Сол шығынмен нәтиже жоғарылған сайын қажетті еңбектің 1 теңгеге жұмсаған шығының есебінен тез өскен сайын, немесе пайдалы нәтиженің бір бірлігіне шығын аз болған сайын, қызмет ету тиімділігі жоғарылай түседі.
Қызмет ету тиімділігі- тауар өндіру мақсатында ресурстарды бөлу және қайта өңдеу бойынша қызмет тиімділігінің көрсеткіші. Тиімділікті мына коэффициент бойынша өлшеуге болады- шығудағы ресурстарға кірудегі немесе өнім шығару көлеміне, оның номенклатурасына нәтиженің қатынасы.
Адамзат қызметі тиімділікпен тікелей немесе жанама байланысты. Бұл сөздің негізінде ресурс шектеулігі, уақыты үнемеу, қолда бар ресурсан барынша көп өнім алу жатыр.
Тиімділік мәселесі - бұл әрқашан таңдау мәселесі. Таңдау нені, қандай өнім түрлерін, қалай өндіру қажет, оларды қалай бөлу керек, ағымда және болашақта ресурстардың қандай қөлемін тұтыну керек.
Тиімділіктің деңгейі экономикалық өсу, өмір сүру деңгейінің жоғарылауы, инфляция деңгейінің төмендеуі, жұмыс істеу және демалыс жағдайының жақсаруы сияқты әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешіуге әсер етеді.
Тиімділік латынның "effectus" сөзінен - орындалу, жүзеге асыру, ықпал ету дегенді білдіреді. Бұрын тиімділік сөзі техника мен технологияға жатқызылатын. Мысалы: бу двигателі дизельдіге қарағанда тиімдірек болып есептеледі. Өйткені, біріншісінде энергияның көп пайызы бекер жұмсалады. Бірақ, физикалық көзқарас тұрғысынан қарағанда энергия да біреуге қажетті жұмысты атқарады. Бұл, тиімділік тек қана технологиялық қасиет деген сөз, яғни баға беруге тәуелді және бағалау категориясы болып табылады.
Экономикалық қызмет тиімділігін жоғарылату мәселесі келесі, әрбір еңбек, материал және қаржы ресурстарының бірілігіне өнім өндіру көлемінің едәуір өсуін жүзеге асыру. Бұл, нәтижесінде, еңбек өнімділігінің жоға - рылауын көрсетеді, яғни қызмет ету тиімділігін жоғарылатудың критериі болып табылады.
5.2. Өндірістің абсолюттік және салыстырмалы тиімділігі.
Шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігін жоғарылату қажеттігі мен мүмкіндігі үнемі әсер ететін факторлармен және Қазақстанның экономикалық дамуы кезеңінің қазіргі заманғы ерекшелігімен ескертіледі. Жалпы тиімділік мәселесі жаңа емес, ол материалдық өндіріс кезеңінің интерпретациясынан бері бар және белгілі-бір өндіріс түрінің өндірістік қатынастарын көрсетеді. Нарық қатынастарының қалыптасу жағдайында, бір нарық субъектісінің жұмысының нәтижесі, басқа субъектілерінің жұмысының нақтылығына және жинақылығына байланысты, мұндағы тиімділік мәселесі анықтаушы болады.
Өндірісті басқару жүйесінде кәсіпорынның қызметінің тиімділігін объективті анықтай алу үлкен мағынаға ие.
Экономикалық тиімділік басты әлеуметтік-экономикалық санат, оған динимикалық және тарихи қасиеттер тән. Өндірістік қызметтің тиімділік әрбір әлеуметтік құрылымның өндірістік қуатының әртүрлі деңгейінде дамуы мүмкін. Қоғамның тарихи дамуының барлық кезеңінде келесі сұрақ қойылады: қанша шығын мен ресурстарды жұмсау арқылы соңғы өндірістік нәтижеге қол жеткізіледі. Сонымен, тиімділікті бағалаудың сандық мөделі экономикалық нәтиже мен шығынның, ресурстың арасындағы қатынас арқылы анықталады. Шығыны мен ресурстың бірлігінен соңғы нәтижені максималдау немесе соңғы нәтиженің бірлігіне шығындар мен ресурстарды минималдау қоғамның еңбек қауымының жеке адамның алғашқы мақсаты. Бұл мақсат, оған жету әдісі, экономикалық тиімділікті жоғарылату жолдары мен резервтері (олардың классификациясы мен сандық бағалануы) экономикалық ғылымның және экономикалық пәндердің мазмұны болып табылады (салалық және функционалдық).
Өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігін өлшеудің бастапқы принциптері қоғамдық формациялардың барлығына бірдей. Әрине, айырмашылықтар да бар, олар жермен, уақытпен және бағалау әдісін тәжірибелі нақты белгілеумен, ең соңында экономикалық қатынастардың сипатымен, сондай-ақ экономиканы басқару ұйымдастырумен анықталады.
3.3. Өндіріс қызметінің тиімділік көрсеткіштері.
Нарық экономиканың және кәсіпкерліктің негізі табыс болып табы - латындықтан, экономикалық тиімділіктің алғашқы критерийі негізінде шығын мен ресурстың бірлігіне өнімнің, жұмыстың және қызметтің сапалылығымен сақтай отырып, олардың бәсекеқабіліттілігін қамтамасыз ете отырып табысты максималдау алға қойылады. Жаңа жағдайда тиімділіктің жалпыұлттық критерийі де сақталады: шығын мен ресурстың бірлігіне халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарта отырып ұлттық табысты, жалпы ұлттық өнімді максаималдау.
Тиімділіктің критерийлерінің мұндай иерархиясы қисынды және нарық экономикасындағы жағдайды көрсетеді, яғни қызмет етудің жалпыұлттық тиімділігі, қызмет етудің алғашқы ұяшығының қызметінің тиімділігіне тәуелді (кәсіпорының акционерлік қоғамның). Алғашқы буының қызмет ету тиімділігі жоғары болған сайын бүкіл жалпыұлттық экономиканың тиімділігі жоғарылай түседі, қоғамда, мемлекетте әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешуге ресурс көп болады.
Тиімділік жалпы (абсолюттік) және салыстырмалы (қатысты) болып ажыратылады. Жалпы тиімділік жалпыэкономикалық нәтижелер мен белгілі-бір кезеңдегі экономикалық әртүрлі деңгейіндегі (макро-микро) қызмет ету тиімділігін және кәсіпорындар мен аудандар бойынша тиімділік деңгейінің динамикасын салыстыру үшін, бағалау үшін және талдау үшін қажет.
Салыстырмалы тиімділік альтернативті ең ұтымды (оптималды) бала - маны таңдау үшін өндірістік-шаруашылық, техникалық және ұйымдық шешімдерді қабылдағанда есептеледі және талданады. Мұндай таңдау технико-экономикалық көрсеткіштер жүйесінің баламаларын салыстыру негізінде, өтелу мерзімін есептеу немесе қосымша капитал салымдарының тиімділігі, экономикалық тиімділіктің көлемінің коэффициентінің негізінде жүзеге асырылады.
Келесі тарауда экономиканың басты буыны - шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызмет ету тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі қарас - тыралады. Бұл көрсеткіштер жүйесі өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерлік субъектісінің барлық ресурстардың пайдаланылуына жан-жақты баға береді.
Студенттердің білімдерін тексеруге арналған сұрақтар:
1.Өнеркәсіптегі жалпы өнім өндірудегі саладағы өнімнің үлес салмағы нені сипаттайды?
2. Нормаланған айналым қорлар мен негізгі қорлардың орташа жылдық құнына пайданың қатынасы нені сипаттайды?
3. Өнімнің еңбек сиымдылығы қалай анықталады?
4. Активтің айналымдығы қалай анықталады?
5. Кәсіпорын өткізілген өнімнің бір теңгесінен 25 тиын пайда алынса қандай көрсеткішті сипаттайды
6. Әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің дифференциалды көрсеткіш нені сипаттайды?
7. Бір уақытына түсімдер мен шығындар қатар жүруі нені сипаттайды?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Экономика предприятия. Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 5 изд. М.: ИНФРА-М, 2008г.
2. Экономика предприятия. Учебное пособие В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2008г.
Тақырып 4. Негізгі капитал
Лекция мақсаты: кәсіпорынның негізгі құралдарын есептеу тәсілдерімен меңгеру
Лекция сұрақтары:
7.1. Кәсіпорынның негізгі қорларының экономикалық мәні, олардың құрамы және құрылымы.
7.2. Кеңейтілген ұдайы өндірістегі негізгі қорлардың рөлі.
7.3. Негізгі қорлардың амортизациясы және тозуы.
4.1. Кәсіпорынның негізгі қорларының экономикалық мәні, олардың құрамы және құрылымы.
Негізгі капитал бұл шаруашылық жүргізуші субьектіге келешекте табыс табу мақсатында өндірістік қызмет үшін қажетті бастапқы капитал.
Бұл капитал кәсіпорынның мөлшерін және жай-күйін анықтайтын негізгі көсреткіш болып табылады. Ол құрылтайшылар құжаттарында қатысушылар салымдарының жиынтығы ретінде немесе акцияларға жүргізілген жазулар сомасына тең тіркелген сомаларда көрсетіледі. Капиталдың шамасы кәсіпорынның қызмет барысында тұрақты болады және кей жағдайларда ғана оның шамасы өзгеруі мүмкін. Капиталдың өзгеруі оның шамасын құрылтайшы құжаттарында қайта бекітуі және қайта тіркеу процедурасымен келістірілген. Капиталдың мөлшеріне өзгерту жөніндегі шешім заңдарда белгіленген тәртіп бойынша қабылданады.
Субьектінің капиталының жағдайы және қозғалысы жөнінде ақапараттарды жалпылау және есептеу үшін Негізгі капитал бөлімшесінің шоттары арналған. Ол мына шоттарды қамтиды: Қарапайым акциялар, Артықшылығы бар акциялар, Негізгі капиталға салымдар мен жарналар.
Құрылтайшылардың акционерлік қоғамның негізгі капиталына салымдары бойынша қарыздарын есептеу үшін Төленбеген капитал бөлімшесінің Төленбеген капитал шоты арналған. Мұның дебеті бойынша оның құрылтайшылармен енгізілуге тиіс, капиталдың шамасы көсретіледі. Құрылтайшылардың салымдарының нақты түскен сомалары ақшалай қаражаттар болып көрсетіледі.
Шаруашылық жүргізуші субьектілер іс жүзіндегі қолданыстағы заңдарға және құрылтайшы құжаттарына сәйкес резервтік капитал құра алады. Заңмен белгіленген резервтік капитал есебі шаруашылық серіктестіктердің резервтік капиталының шамасы олардың құрылтайшы құжаттарында анықталады және белгіленген тәртіп бойынша анықталады және белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы құжаттарда есеп беру жылында табысты бөлу тәртібі анықталады, яғни табыстың резервтік капиталға жіберілуі мүмкін.
Шаруашылық серіктестіктер резервтік капитал құруға міндетті. Резервтік капиталдың құрылы ужәне пайдалану тәртібі жарғымен анықталады. Өндіріс көлемінің өсуі, инфляция және басқа себептерге байланысты жарғылық капиталдың көбеюі кезінде сәйкесінше резервтік капитал да көбеюі керек.
7.2. Кеңейтілген ұдайы өндірістегі негізгі қорлардың рөлі.
Резервтік капитал бөлінбеген табыстан аударулар есебінде құрылады. Резервтік капиталдың есебінен төленетін дивиденттер мен табыстардың есептелген сомаларының реті қарастырылады.
Басқа да резервтік капитал есебі арнайы шотта жүргізіледі. Бұл шотта заңдарда қарастырылған төменгі мөлшерден арты құрылған резервтік капитал есепке алынады.
Акционерлік қоғамдар әрі қарай айналымнан алу мақсатында өз акционерлерімен сатып алынған меншікті акцияларының есебін Қайтарып алынған капитал шотында жүргізеді.
Кәсіпкердің қолдағы негізгі капиталды сатып алысымен пайдалану міндет емес, өйткені негізгі құралдар қоймада резерв ретінде жатуы, ұзақ уақыт бойы сақталуы немесе жалға берілуі мүмкін.
Басқаша айтқанда негізгі капитал сатып алу жолындағы кез келген жұмыс, кәсіпкер мен негізгі құралдар иесі арасындағы келісім шарт немесе келісімге қол қоюдан басталады. Негізгі құралдарды есепке алу үшін талапқа сай ресімделген бастапқы құжаттар керек. Ол қөабылдау актілері, кіріс қағаздары, есеп-фактуралары, сатып алу, сату шарттары мен тағы басқалары болуы мүмкін.
Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдаланылады, қасиеті мен нысанын сақтай отырыпе, жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.
Айналым құралдары бір ғана өндірістік процесте тұтынылады және өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге толықтай көшіреді.
7.3. Негізгі қорлардың амортизациясы және тозуы.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Қолданыстағы - бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі, жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын негізгі құралдар.
Өндіріске қатысатын әртүрлі құрал-жабдық пен айналымды біркелкі жасалмайды, сондықтан оларды негізгі және айналмалы деп жіктейміз.
Негізгі капитал өнімді капиталдың бір бөлігі болып табылады. Әдетте ол жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді. Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп енгізіп отырады. Егер станок 10 жыл қызмет етсе, ал оның құны 100 мың долларға тең болса, ол 1 жылда өндірілген өнімге 01,-ге өзінің құнын бөлшектеп жайлап енгізу процесін амортизация дейміз. Табиғи тозу өндіріс процесінің әсерінен ғана болып қоймайды, оған табиғат күші де әсер етеді. Станок шіриді, ірі үйлер қолайды. Ал моральдық тозудың екі түрі бар:
1. бұрынғы конструкицядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ одан арзандай;
2. бұрынғы конструкциядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ содан өнімділеу және үнемділеу;
Техникалық прогресс негізгі капиталдың табиғи тозуына дейін оның моральдық тозуын жеделдетеді. Моральдық тозуға кеткен шығынды азайту үшін және жабдықтарға жұмсалған шығынды қысқа мерзімде қайтару үшін кәсіпкерлер жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мәжбүр. Негізгі капиталдың құны кәсіпкерге бірнеше шеңбер айналымынан соң қайтарылады.
Амортизациялық төлемдер өнімнің өндірістік шығындарына енеді және оның өткерілуінен кейін кәсіпорын есебінде ақшалай қор түрінде қорланып, амортизациялық қорды құрайды. Амортизациялық қор негізгі капиталды толық қалыпына келтіруінде немесе ремонт процесінде оның бөлшегінің қалпына келтіруінде қолданылады.
Студенттердің білімдерін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Негізгі қорлардың барлық жөндеу жұмыстары қай есебінде жүргізіледі?
2. Өндіріс құралдарының қайсысы негізгі қорлар құрамына кіреді?
3. Негізгі қорлардың бастапқы құнынан жинақталған амортизацияны алғанда қандай көрсеткіш қалыптасады?
4. Құрал-жабдықтың тиімді уақыт қоры неге тең
5. Капиталдың моральды тозу себебі.
6. Амортизацияны бір қалыпты аудару тәсілінде амортизациялық аударымдар неге тәуелді?
7. Құрал-жабдықтың нақты жұмыс уақытының істеу мүмкін уақытына қатынасы қандай коэффициенті көрсетеді?
8. Мүліктің құнын толтыру, комиссиондық сый ақылар, мүлікті сақтандыру құны нені сипаттайды?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Экономика предприятия. Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 5 изд. М.: ИНФРА-М, 2008г.
2. Экономика предприятия. Учебное пособие В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2008г.
3. Экономика предприятия Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2007г.
4. Скляренко В.И., Прудников В.М., Акуленко Н.Б. Экономика предприятия. Учебное пособие, ИНФРА-М, 2007г.
5. Куатова Д.Я. Кәсіпорын экономикасы: Оқу-тәжірибелік құралы- Алматы: Экономика, 2006ж.
Тақырып 5. Шикізат, материалдық және отын-энергетикалық ресурстар
Лекция мақсаты: студенттерге нарық жағдайдағы ресурстарды үнемдеудің экономикалық мәнімен таныстыру және табиғи ресурстарды пайдаланудың рационалды жолдары бойынша есептерді шығаруды үйрену.
Лекция сұрақтары:
5.1.Өнеркәсіпті дамыту үшін шикізат және отын-энергетикалық ресурстар маңызы.
5.2. Шикізат және отын-энергетикалық ресурстардың жіктелуі.
5.3. Материалдық ресурстарды пайдалану көрсеткіштері және тиімді пайдаланудың жолдары
5.1.Өнеркәсіпті дамыту үшін шикізат және отын-энергетикалық ресурстар маңызы.
Фактор сөзі (лат. аударғанда - істеуші, өндіруші). Біз фактор сөзін нарық жағдайында кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмысына әсер етуші күш деп қарастырып отырмыз.
Нарық жағдайында кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмыс тиімділігіне көптеген факторлар әсер етеді.
Жағымды - бұл факторлар, аты айтып тұрғандай-ақ, кәсіпорынның қызметіне жағымды әсер етеді.
Жағымсыз - керісінше бұл әсер ету бағытына байланысты жіктелуі.
Ал пайда болу жеріне байланысты факторларды ішкі және сыртқы деп классификациялауға болады.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өз қызметіне байланысты, яғни бұл факторды өзі туғызады.
Кәсіпорынның тиімділігін арттыратын факторларға:
1. Өндіріс процесінде негізгі қорларды қолдануды жақсарту;
2. Экономиканың құрылымын дамыту, оңтайлы инвестициялық факторлар, ұтымды басқару; кәсіпорынның әлеуметтік инфрақұрылымын ары қарай дамыту; өнімнің сапасын артыру және т.б. жатады.
Бірінші топқа жататын факторлар кәсіпорынның өндірістік ресурстарын, алдағы мүмкіндіктерін анықтайды.
Осы мүмкіншіліктердің әрі қарай іске асырылуы екінші факторға байланысты, яғни нарық қатынастарына байланысты.
Олардың жүзеге асырылуы келесілерге бағытталған:
* нарықтың сұранысын қамтамасыз ету мақсатында өндірістің ырғақтылығын қажетті ресурстарды уақытылы жеткізу;
* тиімді коммерциялық жұмысты жүргізу үшін өндіріс шығындарын азайту және бірқалыпты жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz