Топырақтың ластануын бақылау, топырақтың ластану деңгейін бағалау

ТОПЫРАҚТЫҢ ЛАСТАНУЫН БАҚЫЛАУ

ТОПЫРАҚТЫҢ ЛАСТАНУ ДЕҢГЕЙІН БАҒАЛАУ

Кез келген топырақты үш фазадан тұратын(қатты, сұйық және газ) көпфазалы, гетерогенді жүйе ретінде қарастыруға болады. Қатты фазада бірінші (кварц, дала шпаты) және екінші реттік (балшықты материалдар: каолинит, монтмориллонит, гидрослюдтер, аралас қатпарлы минералдар; темір, алюминий, марганец және кремний оксидтерінің минералдары; минералды тұздар: доломит, сода, кальций, магнезит, трона, ангидрит, мирабилит, галит, фосфаттар, нитраттар, сульфидтер және т. б. ) минералды заттар (топырақтың 50, 60% -ы) басым болады. Осы фазаға көң және қарашірік секілді әртүрлі органикалық заттар, сонымен қатар шығу тегі органикалық, минералды, органоминералды болып келетін топырақ коллоидтары жатады.

Су және онда еріген минералды, органикалық заттар, газдар бірігіп, топырақтың сұйық фазасын (топырақтық ерітінді, 25, 30%) құрайды.

Топырақтың газды фазасына (15, 25%) су бармаған қуыстарды толтыратын «топырақтық ауа» және коллоидты бөліктермен адсорбцияланып, топырақ ерітіндісінде ерітілген газдар кіреді.

Әртүрлі химиялық элементтердің, органикалық заттардың және энергияның шоғырлануы топырақ үшін маңызды рөл атқарады. Топырақ жамылғысы зиянды ластағыш заттарды биологиялық сіңіруші, жоюшы және бейтараптаушы қызметін атқарады. Егер биосфераның бұл үрдісі бүлінетін болса, биосфераның қалыпты қызметі бұзылады. Сондықтан, топырақ жамылғысының әлемдік биохимиялық мәнін зерттеу, оның қазіргі таңдағы жағдайын және антропогендік факторлардың әсерін анықтау өте маңызды мәселе болып саналады.

Топырақтың жағдайын әртүрлі деңгейде бүлдіретін антропогенді-техникалық әсер етудің алты түрі бар:

1. Су және жел эрозиясы;
2. Сортаңдау; сілтілену; қышқылдану;
3. Батпақтану;
4. Нығыздалу және қабыршақтану, физикалық азуы;
5. Құрылыс және кен қазу әсерінен топырақтың бүлінуі және істен шығуы;
6. Топырақтың химиялық ластануы, оның себептері келесідегідей болуы мүмкін:

• Ластағыш заттардың атмосфералық тасымалдануы (ауыр металдар, қышқыл жауындар, фтор, күшәла, радионулидтер, пестицидтер) ;
• Ауылшаруашылықтық бүлінулер (тыңайтқыштар, пестицидтер) ;
• Жер үстіндегі бүлінулер - ірі тонналық өндірістердің, жылу-энергетикалық кешендердің үйінділері, қоқыс.
• Мұнай және мұнай өнімдерімен бүліну.

Топырақтың ластануын бағалау нормативтік құжаттарға (5-қосымша) сай жүргізіледі. Топырақты қорғау және ластануын бақылау барысында да осы құжаттарды қолданады. МемСТ 17. 4. 3. 04-85 «Табиғатты қорғау. Топырақтар. Ластанудан қорғау және бақылауға арналған жалпы талаптар» бойынша:

1. Орманды алқап және ауылшаруашылық топырақтары, жыртылған жер, шабындықтар, көпжылдық өсімдіктердің астындағы топырақтар, қорықтар, ұлттық табиғат парктері, рекреациялық аймақтар ластанудан қорғалады.
2. Топырақты ластанудан қорғау келесі талапатар арқылы жүзеге асуы қажет: егіндіктің бітелуін және зиянкестер мен аурулардың алдын алу үшін, топырақты агрохимиялық тексеру барысында, топыраққа себілетін тыңайтқыштар, химиялық мелиоранттар және басқа да химиялық заттардың себілу техникасын, мерзімін және нормасын мұқият анықтау; тыңайтқыш пен химиялық мелиорант ретінде тұрғын үй-коммуналдық және өнеркәсіптік қалдықтарды қолданбас бұрын, олардың химиялық құрамын толық тексереді, құрамында ауыр металдар, токсинді және басқа да зиянды заттар болса, қолдануға рұқсат берілмеу; барлық жаңа кәсіпорындардың және технологиялық линиялардың жобасына топырақты ластаудан қорғайтын тазартқыш құрылғыларды енгізу; тоырақты ластаудың алдын ала отырып, шыққан шығындылар, қалдық, тұнбаларды және т. б. көму және жою.

Топырақтың ластануын бақылау кезінде қойылатын талаптар (МемСТ 17. 4. 3. 04-85) мынадай:

1. Топырақтың ластану деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі критерийлергешекті зиянсыз концентрация(ШЗК) және топырақтағы химиялық заттардыңшекті бағдарлық мөлшері(ШБМ), ауылшаруашылық өнімдеріндегі және ауыспалы табиғи ортадағы ластағыш заттардың нормативті рұқсат етілген мөлшері, МемСТ бойынша 17. 4. 2. 01 - 81 бойынша топырақтың санитарлық жағдайы жатады.
2. Ластанған топырақ деп лас заттардың мөлшері ШЗК мөлшеріне жеткен немесе одан асқан деңгейдегі топырақты айтамыз.
3. Ластанған топырақтар үнемі ведомоствоішілік және мемлекеттік бақылау қызметтерінің бақылауында болуы қажет. Топырақ құрамындағы лас заттар шектік мөлшерден азайған кезде, бақылау қызметі үнеміден мезгілдік түрге өтеді, және ластанған топырақ категориясынан шығарылады.
4. Өнеркәсіп, тұрғын үй-коммуналдары, шаруашылықтар, кейбір транспорттар жанындағы топырақтарға баса назар аудару қажет, себебі олар шығынды, қалдық, тұнба, ағынды заттарды сыртқа шығару арқылы топырақты бүлдіреді.
5. Топырақтың ластануын бақылау барысында МемСТ 17. 4. 1. 02-83 бойынша химиялық заттардың, патогенді және шартты патогенді ағзалардың қауіптілік деңгейін еске ұстау және талаптарды орындау қажет:

• Топырақтың құрамындағы зиянкестер туралы нақты сапалық және сандық ақпарат алу үшін физико-химиялық және биологиялық әдістерді қолдану; Бақыланатын заттардың мөлшері ШЗК нормативтерінен аспауы қажет;
• Топырақтың сапалық және сандық құрамын, шығындылардың, қалдық, ағынды, тұнба заттардың мөлшері мен күнін, аумақты өңдеу барысында қолданылған химиялық заттардың бүкіл ассортименттерінің себілу мөлшерін, күнін журналға тіркеп отыру;
• Топыраққа және онда өсетін өсімдіктердің сапасына теріс әсер ететін, фитотоксинді қасиет тудыратын ластағыш заттардың мөлшерін анықтау.

Ластағыш заттар:

1. ауылшаруашылық алқаптарындағы егін салатын қабатта;
2. кәсіпорын аймағының топырағында;
3. тұрғын үй аудандарының тұрмыстық қалдық сақталатын жерлерінде нормаланады.

Химиялық ластанудың, топырақтың нормалануы шекті зиянсыз концентрация (ШЗК _т ) бойынша орнатылады. ШЗК _т мөлшері су мен ауаның шекті зиянсыз концентрациясынан едәуір ерекшеленеді. Бұл ерекшелік, топырақтағы зиянды заттардың адам ағзасына түсуі - топырақпен байланысатын нысандар (ауа, су, өсімдік) арқылы жүзеге асырылатындығымен түсіндіріледі. ШЗК _т - бұл адамдардың ағзасына, топырақ ортасына және топырақ құрамына тікелей немесе жанама теріс әсер етпейтін (топырақтың егіндік қабатының кг-ына мг-нан) химиялық заттардың концентрациясы. Химиялық заттардың шектес орталарға орын ауыстыру жолына байланысты ШЗК _т -ның төрт түрі бар: ТК - заттың топырақтан өсімдіктердің тамырына өту жүйесін сипаттайтын транслокационды көрсеткіш; МАК - заттың топырақтан атмосфераға өтуін сипаттайтын миграционды ауа көрсеткіші; МСК - химиялық заттың топырақтан жер асты сулары мен су қоймаларына өтуін сипаттайтын миграционды су көрсеткіші; ЖСК - химиялық заттың топырақтың өзіндік тазалануына және топырақтың тірі тұрғындарына әсерін сипаттайтын жалпы санитарлық көрсеткіш.

ШЗК _т -ның мәні оның жалпы концентрациясына, тұрақтылығына және зияндылығына байланысты белгіленеді. ШЗК _т мал азықтық, тағамдық өнімдердегі шектік қалдық концентрацияға (ШҚК) байланысты тәжірибелік жолмен орнатылады. ШҚК - бұл адам ағзасына тағамдар арқылы түссе де, денсаулыққа ешқандай зиян тудырмайтын заттардың максималды мөлшері.

Ары қарай ШЗК _т -ы есепелінеді, ол мына жағдайларға кепілдік беруі қажет:

• зиян заттардың ауаға өтуі ШЗК-ның нақты нормасынан аспауы қажет;
• жер асты сулары үшін де;
• топырақтың өзіндік тазалануы мен топырақ микробоценозы процестерінің жүруін қамтамасыз ету.

Егер ШЗК анықталмаған жаңа химиялық қосылысты қолданатын болса, уақытша шектік концентрацияны (УШК _т ) мына формуламен есептейді:

УШК _т = 1, 23 + 0, 48 ШЗК _тағ ,

мұнда ШЗК _тағ - тағамдарға (көкөніс және жеміс культуралары) арналған шектік зиянсыз концентрация, мг/кг.

Топырақтардың ластану дәрежесіне байланысты жіктеуді химиялық заттардың ШЗК-на және жалпы ластануға қарап жүргізеді. Ластану дәрежесіне қарап, топырақтарды былай жіктейді:

• өте қатты лас;
• орташа ластанған;
• әлсіз ластанған.

Өте қатты ластанған топырақ деп құрамындағы химиялық заттардың мөлшері ШЗК-дан бірнеше есе асып түсетін, биологиялық өнімділігі төмен, физико-химиялық, химиялық және биологиялық сипаттамаларында едәуір өзгерістер бар топырақты айтамыз.

Орташа ластанған топырақ деп топырақтың қасиеттерінде айтарлықтай өзгеріс жоқ, бірақ ШЗК мәнінен асып кеткен топырақты атаймыз.

Әлсіз ластанған топырақ деп құрамындағы химиялық заттар мөлшері ШЗК мәнінен аспаған, бірақ табиғи қалпынан жоғарылау топырақты айтамыз.

Топырақтың ластану концентрациясының коэффициенті Н _с мына формуламен есептелінеді:

Мұнда С - ластағыш заттардың жалпы мөлшері; С _ф - ластағыш заттардың орташа фондық мөлшері; С _ПДК - ластағыш заттардың шекті-рұқсат етілген мөлшері.

Топырақтың химиялық ластағыш заттарға тұрақтылық дәрежесін зерттеліп жатқан топырақ пен химиялық заттарға, заттар тобына байланысты бағалайды.

Химиялық ластағыш заттарға тұрақтылық дәрежесіне және топырақтың жауап реакциясына байланысты оларды келесі түрде бөледі:

1. өте тұрақты;
2. орташа тұрақты;
3. әлсіз тұрақты.

Топырақтың химиялық ластағыш заттарға тұрақтылық дәрежесі келесі негізгі көрсеткіштер арқылы сипатталады:

• топырақтың қарашіріктік жағдайы;
• қышқылдық-негіздік қасиеті;
• катион-алмасқыш қасиеті;
• тотығу-тотықсыздану қасиеті;
• биологиялық белсенділігі;
• жер асты суының деңгейі;
• топырақтағы еріген түрде кездесетін заттардың үлесі.

Топырақтың буферлік қабілеті төмен болған сайын, қарашірік мөлшері де, топырақтың рН-ы да аз болады, ал механикалық құрамы жеңіл болған сайын, топырақтың ластағыш заттарға тұрақтылығы төмен болып келеді.

Химиялық ластанудың көрсеткіштері:

• зерттеудің мақсаты мен міндетін;
• жердің қолданылу мінездемесін;
• зерттелінетін аумақтың ластану көздерін (4. 1-кесте) нақты біліп алғаннан кейін анықталынады.

Құрамында пестицидтер, ауыр металдар, мұнай қалдықтары, фтор байланыстары және басқа да токсинді қосылыстар кездесетін топырақ қатаң нормалауға ұшырайды.

4. 1. Топыраққа әсер ете алатын қашықтықта орналасқан, топыраққа жиналуы мүмкін химиялық заттар мен ластану көздерінің тізімі

4. 2. Топыраққа қалдық, шығынды, тасталынған заттар арқылы түсуі мүмкін химиялық заттардың қауіптілік кластарына жіктелуі (МемСТ 17. 4. 1. 02 -83 бойынша)

Топырақтың санитарлық жағдайы бірнеше гигиеналық көрсеткіштермен бағаланады, оның ішінде: санитарлық саны (белоктық азоттың жалпы органикалыққа қатынасы) ; ішек таяқшасының болуы (коли-метр) ; шыбын құртының, гельминт жұмыртқасының болуы. Осы көрсеткіштердің кешенін анықтағаннан кейін топырақты таза немесе лас деп айтуға болады.

Оларға:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс