Салықтар ел экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету факторы ретінде

Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті

«Қаржы және есеп» факультеті

«Қаржы» кафедрасы

«Салықтар ел экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету факторы ретінде» тақырыбына

«Қаржы» мамандығы бойынша жазылған

ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ

Диплом жұмысы «Қаржы» кафедрасы отырысының № ___ хаттама «» 2009 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында қорғауға жіберіледі.

Алматы, 2009

Мазмұны

Кіріспе

Мемлекеттің рыноктық қатынастарының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шетел практикаларынан көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы реттеудің негізгі қаржылық құралы болып табылады.

Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастардың қалыптасуына орай тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор.

Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік функцияларын жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары көкейтесті мәселелердің біріне айналып отыр.

Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне тікелей байланысты болып келеді. Өйткені, егер салық салу практика жүзінде ең жоғары мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса, бұл рөль жағымды болып келеді. Көпшілікке мәлім жоспарлы экономиканың құлап, рыноктық қатынастардың етек алуына орай ел экономикасына мемлекеттік әсер етудің дәрежесі мен шектеулігі туралы мәселелер туындады. Шаруашылықта тепе-теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза рыноктық экономиканы қалыптастырып, дамытуда өзіндік практиканың аздығынан шетелдік практикаға көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында практика жинақтап қалды.

Қазіргі кезде жүргізіліп отырған Қазақстандағы экономикалық реформалардың негізгі бағыттарының бірі орта және шағын бизнесті қалыптастыру және дамыту. Сол арқылы тұрақты түрдегі экономикалық өсуге қол жеткізу. Қоғам күн өткен сайын кәсіпкерлік рыноктық экономиканың негізі екенін мойындап отыр. Ал, кәсіпкерлік пен ұдайы өндірістің үздіксіз жалғасып, уақыт өткен сайын дамып отыруы үшін олардың қызметінің нәтижелілігіне айтарлықтай әсер ететін маңызды фактордың бірі салықтық саясаттың ұтымды түрде жүргізіліп отыруы уақыт талабы болып табылады.

Салықтардың көмегімен инвестициялық үдеріске экономикалық әсер етуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды реттеуге мүмкіндік туындайды.

Рыноктық қатынастар жағдайындағы салықтық реттеу рыноктық реттеу сипатына ие болады және өндірушілер мен тұтынушылар арасында тура және жанама байланыстар негізіндегі еркін қарым - қатынасты туындатады. Соның салдарынан өндірушілер мүдделерінің қарама -қайшылығынан барып күрделі құбылыстар пайда болады. Сөйтіп, рыноктық қатынастар кейбір шаруашылық субъектілері өндірісінің қатаң бәсекелестік жағдайында дамуына, ал екінші жағынан өндірістік тауарлар массасының тұтынумен және тарату мүмкіндігімен сәйкес келмеуінің нәтижесінде шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеледі. Осыдан барып өндірісте төмендеушілік пен рыноктық экономикадағы құлдырауды тоқтату үшін рыноктық қатынастарды мемлекеттік реттеу қажеттілігі туындайды және экономиканың тұрақты дамуын реттеуші ретінде барлық дамыған елде мойындалған салық салу механизмі қарастырылады.

Тұтастай экономиканы салықтық реттеу тетіктерінің болмауы аталмыш секторының тежелуін қамтамасыз ететін фактор болып табылады. Осыған байланысты экономиканың тұрақты өсуін қадағалап, оған әсер ету құралдарын тиімді пайдалану мәселесі бүгінгі күннің негізгі де маңызды проблемасы болып табылады.

Аталмыш тақырыптағы дипломдық жұмысты жазудағы негізгі мақсат экономиканың тұрақты дамуына мемлекет тарапынан жағдай тудыру мақсатындағы салықтық құралдардың атқаратын рөлі, мәні мен мазмұнын атап көрсеткім келеді.

Аталған мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді қарастыруды жөн көрдік:

• рыноктық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі салық жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұны және атқаратын рөлі
• ел экономикасына мемлекеттік әсер етудегі салықтардың алатын орны;
• қазіргі кездегі салық салу жүйесінің қызмет ету механизмі;
• ел экономикасын тұрақты дамуының негізі болатын мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны;
• дамыған елдер практикасын қолдана отырып, еліміздің салық салу жүйесін болашақта дамыту жолдарын қарастыру.

Жоғарыдағы мәселелерді қарастыру кезінде салық және бюджет туралы заңдар мен басқа да қосымша нормативтік актілер мен жарлықтар пайдаланылды. Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік басылымдардан түрлі мақалалар пайдаланылды.

1. Салық салу экономиканы мемлекеттік реттеудің әдісі ретінде

1. 1. Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны

Жалпы еліміздің экономикасын жан-жақты дамыту, оны тек қана бір салаға ғана тәуелді етіп қоймай, әртараптандыру және сол арқылы әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігу бүгінгі күннің басты талабы.

2009 жылғы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауындағы орын алған басты басымдықтардың бірі экономиканы жан - жақты дамыту, сол арқылы халықтың әлеуметтік жағдайын көтеріп, халықаралық рынокта дамыған елдердің қатарына қосылу. Осы орайда, ел басшысы өз жолдауында былай деп атап көрсетті: «Әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының ішінен орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздері және өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы болып тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және бір ғана шикізат секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын ашық рынок экономикасы бола алады» [1] .

Әрбір мемлекет өзінің шығындарын қаржыландыруға, жоғарыда аталған экономиканы екі бастан дамытуға (бюджет кірісі мен шығысы арқылы) және өз функцияларын жүзеге асыруға жұмсайтын қаражаттары мен қаржы базасы болса ғана ол мемлекет болып қалыптаса алады. Бүкіл мемлекеттік аппарат ретінде қызмет ететін, қоғамды басқарудағы ролі жоғары кез-келген мемлекет өздігінен ақшамен өлшенетін өнім шығара алмайды.

Сондықтан да, мемлекет ақшалай қаражатты екі түрмен жұмылдырады.

• жеке меншіктің мемлекетке өз еркімен беруі (мысалы: ішкі және сыртқы қарыздар) ;
• мәжбүрлі түрде салық салу.

К. Маркс салықты ананың сүтіне теңеген, өйткені балаға сүт қаншалықты қажет болса, мемлекетке де салық соншалықты қажеттігін айтқан, ал Ф. Энгельс болса салықты мемлекеттің үш белгісінің біріне теңеген. Сол себептен салықтың маңыздылығын экономикалық теория ойшылдарының барлығы зерделенген.

Мемлекеттің қоғам дамуындағы рөлі, оның атқаратын ролін және оның реттеу тетіктерінің қаншалықты керек екені әсіресе рыноктық экономика жағдайында үлкен көңіл аударатын мәселе болды. «Адамзат қоғамының емін - еркін, алаңсыз өмір сүруін сақтап қалу проблемалық жағдайға айналуы себебінен мемлекеттік реттеудің қоғамдағы атқаратын рөлі жоғарылай береді. Біздің жағдайымызда оның ролі шаруашылық жүргізудің рыноктық нысанына өту кезіндегі еркін кәсіпкерлікке қатысушылардың өндірістік қызметінің сыртқы мүмкіндігінің төмендеу тиімділігіне сенуге болмайтындығымен де негізделеді» [2] .

Қазіргі қоғамда салық қаржылық қатынастың мемлекеттің ақшалай табысымен құралғанын көрсетеді және оған қатысты мына функцияларды орындауы тиіс. Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т. б. Экономикалық қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске жатады және объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар мемлекетке өзіне алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін және салықты жоюды талап ету, ол өз-өзіңді жоюды талап ету деген сөз.

Салықтың түсуі немесе табыстың көбеюі, шаруашылық қызметінің нығаюы, капитал салымының көбеюі, сұраныстың, шаруашылық конъюктурасының жандануы дегенді білдіреді. Салықтың көтерілуі - ол конъюктураның қызуымен күресуі.

Табысқа салынатын салық мөлшерлемесінің өзгеруі, мемлекет капитал салымына қосымша ынталандырады, кемітеді немесе жасай алады, ал жанама салық көмегімен жұмсалу қорына және баға деңгейіне ықпал ете алады.

Либералды немесе протекциялық сыртқы сауда саясатын таңдау арқылы, мемлекет кеден баждарын өзгерте алады, әріптестерінен кезекті немесе қаржылық қолдау алады, немесе ұлттық экспорт талаптарын қояды. Кедендік баж жанама салықтың бір түрі, олардың көтерілуі импорттың қымбаттауына, оның артынан ұлттық тауарлардың, өкінішке орай сыртқы сауда айналымына әсер етеді. Баждың төмендеуі немесе алынуы ішкі рынокта бәсекенің шиеленісуіне, бағаның өсуінің бәсеңдеуіне, сыртқы сауданың жоғарылауына әкеледі.

Салық мөлшерлемесі салалар және аймақтарға сараланады. Олар кешен және кешенді құрылымға ықпал ете бастады. Сондықтан, мұнайға және газ өндіруге салық жоғары, бірақ аз меңгерілген, экономикасы дамымаған аймақтарда төмендеу болады.

Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының негізін және құрылымының негізін сақтауда мемлекеттік салықтарды реттеу органдары, мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсатында уақытша және белгілі бір кәсіпорынды таңдап алып, оның салық мөлшерлемесін төмендетеді немесе салықты мүлде қысқартады. Мына салаларға капитал ретінде жұмасалатын табысқа салықтарды жеңілдету кең қолданыс табуда: ғылыми зерттеулер және олардың жетістіктеріне қол жеткізу, жаңа жұмыс орындарын ашу, қоршаған ортаны қорғау[3] .

Салық салуды реттеу объектілері нақтылануда, мысалы, кәсіпорын табысының екі түріне салық салу сараланады: таратылмаған (кәсіпорындарда шаруашылық қызметін дамытуға қалдырылған) және таратылған (дивидендтерге және акция иелеріне төленетін төлем) . Дивидендтер сомасына салынатын салық көлемі жоғары болған кезде, таратылмайтын табысқа салынатын салық мөлшерлемесінің төмендеуі, табыстың екі осы бөліміндегі тепе-теңдіктің, оның таратылмаған бөлімінің пайдасына қарай өзгеретіні анықталған, дивидендтердің бір уақытта төмендеуінен, капиталдың ішкі жинақталуы ұлғайып, инвестицияның өзін-өзі қаржыландыруы өседі, егер бұл үрдіс ұзақ уақытты сипат алатын болса, акциялардың бағасы төмендеп, оларды отандық және шетелдік инвесторлардың сатып алуы қаупі туады. Таратылмайтын табысқа салықтың көтерілуінен және оның дивидендтерге төленетін сомаға азаюуынан кері көріністі көруге болады.

Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды салықтан босататып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық тәуелділік орнатуға тырысады.

Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу мәселелері тәуелді.

Рыноктық экономика жағдайындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты - бұл макроэкономикалық тұрақтылық. Оны үкіметтің экономикалық өсуді, толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған қызметтер ретінде анықтауға болады.

Экономикалық жүйедегі тепе-теңдік, эконономиканың рыноктық өзін-өзі құру негізінде құрылатын, жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен немесе шамадан тыс инфляциямен бірге жүруі мүмкін.

Бұл міндетті шешудің басты құралдары - фискалдық және ақшалай саясат.

Жалпы ұсынысқа сәйкес, тұрақтылық саясатын жүргізу үшін мемлекеттік шығындарды көтеру керек және секторлардың шығындарын ынталандыру үшін салықты төмендету керек. Осындай немесе басқалай мемлекеттің іс-қимылы жағдайды жақсарта ма, нашарлата ма, оны тигізілген залалдар бойынша жорамалдайды.

Бәсекелестік рыноктық жүйеде жалпы қабылданған артықшылығы болып ресурстарды бөліп таратудың тиімді әдісі болып табылады. Бірақ белгілі жағдайларда, мұндай сыртқы факторлар, қоғамдық тауарлар, жетілмеген бәсеке және т. б. жағдайында ресурстарды дұрыс бөлмеу проблемасы туады[4] .

Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік саланы және ауыл шаруашылығын қамтуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік әсер етудің белгілі бір түрлері қолданылады. Бұл жерде құрал ретінде салықтар, субсидиялар, тікелей мемлекеттік реттеулер қолданылуы мүмкін.

Мемлекет салық және субсидия жүйесі арқылы қоғамдық игілік және қызмет көрсету өндірісіне ықпал етуі мүмкін.

Экологиямен байланысты сыртқы әсерлер жағдайында өндірістің шығындарында ауаның, жердің, судың ластануының залалдары есепке алынбайды. Демек, осы өндіріс шамадан тыс ресурстар көлемін пайдаланады.

Үкіметтік тиым салу немесе шектеу мұндай ластануларға, қауіпсіздік стандарттарын құру өндірушілерді, зиянды заттардың алдын алатын жабдықтарға қосымша шығын жасауына мәжбүрлеп отыр. Қосымша шығындар өндірістің көлемінің төмендеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде шектен тыс ресурстарды осы өндірістің тұтынуы азаяды.

Сыртқы әсерлер қоғам үшін оң нәтижелерді де иемденуі мүмкін, бірақ өндірушілердің шектен тыс шығындарына әкеледі. Мұндай нұсқаларда мемлекеттік қолдау көрсетудің қажеттілігі туады. Ол жиі салық және субсидия көмегімен жүзеге асырылады. Табыстарды қайта бөлумен байланысты функцияларда маңызды болып табылады. Бәсекөлік механизмді қамтамасыз ететін қайта бөлу әлеуметтік қабаттардың бөлінуіне және бақылаудан ауытқып отырған жұмыссыздыққа әкеледі[5] .

Таза фискалдық функциялардан басқа, салықтар мен алымдар жүйесі қоғамдық өндіріске экономикалық әсер етуші механизмі ретінде қызмет етеді[6] .

Мемлекеттің қаржылық-бюджеттік механизмінің кеңейтілген ұдайы өндіріс үдерісінде әсер етуінің негізгі бағыты төмендегідей:

• бюджеттік субсидия беру;
• экономикаға мемлекеттік инвестициялар беру;
• кәсіпорындарға дотация немесе қайтарылатын ссуда ретінде тікелей субсидиялау;
• қажеттілікке сай ақшалай-несиелік шектеулерді енгізу. Бұған бағаны реттеу, тұтынушы несиесі ережесі, валюталық бақылау т. б. жатады;
• лицензиялау;
• жеке сауда-саттық туралы заңнамалар;
• ғылыми-зерттеу және практикалік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру;
• салықтық саясат.

Мемлекет экономикалық өмір ағымына, тек белгілі бір ақшалай қаражаттарды иемденіп отырғанда ғана ықпал ете алады. Оларды мемлекеттің функцияларын орындауға тартылғандардың жақтары - азаматтар және заңи тұлғалар беруі керек. Осы үшін салық жүйесі өмір сүреді.

Мемлекет салық жүйесінің көмегімен рынок «жұмысына» белсенді араласады, өндірістің дамуын реттейді.

Бүгінгі күні мемлекетте бюджетке түсетін қаржыларды жұмылдыру үшін құрамында 35-40 әр түрлі алымдар мен міндетті төлемдері бар күрделі салық жүйесі қолданылады. Салықтың көптігі көп жағдайларда салық төлеушілердің төлем қабілеттігін білуге көмек береді.

Салық салу есебінен қорлар қалыптасады, олар арқылы мемлекет мыналарды қаржыландырады:

• ұлттық шаруашылықтың өндірісін кеңейтуде кейбір шығындарын қаржыландырады;
• әлеуметтік бағдарламалар-зейнетақылық және әлеуметтік қамтамасыздандыру, білім беру, денсаулық сақтауды қаржыландырады;
• өзінің қорғанысын және қауіпсіздігін қамтамасыздандыру;
• басқа елдерге несиелер және қайтарымсыз көмек көрсету.

Бұл салықтың бірінші және негізгі функциясы - мемлекеттік қазынашылық үшін қаржы көзі қызметін атқару.

Рыноктық экономикадағы екінші салық функциясы - рыноктық бәсекелесті қолдаудың және дамытудың қаржылары қызметін көрсету.

Рыноктық экономикадағы үшінші салық функциясы - халықтың аз қамтамасыз етілген бөліктеріне өмірлерін жақсартудың көзі ретінде болу. Осы мақсатта азаматтарға салық салу жүйесі прогрессивті шкала бойынша құрылады.

Рыноктық экономикалы елдердегі мемлекет табыс табатын екі субъекті топтарға салық салады: кәсіпорын және азамат. Салық салудың басты объектілері: кәсіпорынның пайдасы, өндіріс өндірісіндегі қосымша құн, тауар мен қызметтер айналымы, азаматтардың табыстары және мүліктері. Кәсіпорынның үлкен міндетті төлемдері болып әлеуметтік сақтандыру сызығы бойынша зейнетақы және жәрдемақыларды төлеуге бағытталған аударымдар болып табылады.

Елдің ЖІӨ-ін және ұлттық байлығын қайта бөлуде салықтар шешуші рөл атқарады.

Салықтар капиталға, оның барлық айналым стадияларына ықпал етеді. Бұл мемлекетке жаппай сұраным және тек тауарды ғана емес, капиталды да ұсынуды бақылауға көмек береді. Өйткені табыс халықтың сұранымының негізгі және өндіріс фазасында капиталды функциялаудың ақырғы нәтижесі болып саналады.

Салықтық реттеудің көп тараған әдістері: салық түсімдерінің көлемін өзгерту; бір әдістерді басқаларымен алмастыру; салық мөлшерлемесінің дифференциясы; салықтық жеңілдіктердің өзгеруі; салықты таратудың саласын өзгерту және т. б. Салықтық реттеу қоғамдық өндіріс құралымына белсенді түрде әсер етеді. Салықтық механизм елдің дамуының өңірлік деңгейін түзеу үшін қолданылады, ол экономикасы нашар дамыған аудандарды дамыту-ынталандыру салықтан жартылай немесе толықтай босату жолымен жүзеге асырылады.

Салықтық реттеу әлеуметтік саланы да қамтиды. Бұған экология, әлеуметтік инфрақұрылым, халықты әлеуметтік қорғау жатады.

Қаржылық ресурстарды жұмылдыру туралы мемлекет шаралары елдің қаржылық заңының негізінде оларды бөлуде, пайдалануда қаржы саясаты деп аталады. Қаржылық саясаттың бағыты елдің экономикалық жағдайына байланысты болады. Тиісінше, экономиканың басқа жағдайға өту кезеңінде қаржылық саясаттың бағыты да өзгереді.

Қабылданған қаржылық саясаттың дұрыстығы, әрине, елдегі қалыптасқан экономикалық жағдайды бағалауға байланысты болады.

Қаржылық саясат мемлекеттің іс әрекетінің екі қарым-қатынасты бағыты бойынша құрылады: салық салу аясында және экономикаға ықпал ету мақсатындағы мемлекеттік шығындардың құрылымын реттеу және бюджетті реттеу аясында. Фискалдық саясат салықты алуда үкіметтің мүмкіндіктерін қолдануды және әр түрлі әлеуметтік міндеттерді шешу үшін мемлекет бюджеттік қаражатты шығындауды көрсетеді.

Мемлекеттің фискалдық саясатының негізгі тұтқасы үкімет мақсаттарына сәйкес салық мөлшерлемелерін өзгерту болып табылады. Фискалдық саясатты жүргізу - елдің билеуші органдарының заңдарының ерекше құқығы, өйткені тек сол осы қаржылардың шығындарын және салық салуын бақылайды.

Фискалдық саясат дискредициялық және дискредициялық емес түрде жүзеге асырылады. Дискредициялық фискалдық саясат түсінігі салық салуды мемлекеттің саналы түрде реттеуі. Қысқаша дискредициялық фискалдық саясатты қарастыратын болсақ, оның сипаты төмендегідей болмақ.

Дағдарыспен күресу кезінде ынталандырушы дискредициялық фискалдық саясат төмендегідей түрде болады:

• мемлекеттік шығындарды жоғарылату; салықтарды төмендету.

Мұндай фискалдық саясат қаржыландыру тапшылығына алып келеді, немесе өндірістің күрт төмендеуінің қысқаруын қамтамасыз етеді.

Артық сұраныстан болған инфляция жағдайында дискредициялық фискалдық саясат былай қалыптасады:

• мемлекеттік шығындарды қысқарту; салықты көбейту; мемлекеттік шығындар қысқаруының салық салудың өсуімен үйлесуі.

Мұндай фискалдық саясат бюджетінің оң айырмасын меңзейді[7] .

Жалпы фискалдық саясатта екінші - автоматты түрде жүзеге асырылатын немесе дискредициялық емес фискалдық саясат бар. Автоматты түсінігі үкімет тарапынан қандай да бір қадамдарды қабылдауды қажет етпейтін «өзін - өзі реттеу» түрінде экономикалық жағдайдың өзгеруін сезінетін экономикалық механизм. Негізгі құрылған тұрақтандырушыларға біріншіден салықтық түсімдер жатады. Салық сомасы табыс мөлшеріне байланысты болады.

Салықтар мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы экономикалық қатынастардың қажетті бөлігі болып табылады және экономиканы мемлекеттік реттеуде маңызды рөл атқарады. Қазіргі қоғамдағы салықтар - мемлекеттің негізгі табысының формасы.

Салықтар тауарлы өндіріспен, қоғамның таптарға бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болған. Қоғам пайдасына мемлекеттік ағымдар ЖІӨ-нің нақты бөлігін міндетті жарналар түрінде алу. ЖІӨ-нің негізгі қатысушылары міндетті жарналар төлеп отырады:

• өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игіліктерді жасайтын жұмысшылар; шаруашылық субъектілері, капитал иелері, кәсіпкерлік саласында іс әрекет ететіндер.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс