Салықтар ел экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету факторы ретінде
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
Салықтар ел экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету факторы ретінде
тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Белгибаева Акмарал Утовшевна ______________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
4 курс студенті
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к, профессор Құлпыбаев С.Қ. _________________
аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы (жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2009 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1. Салық салу экономиканы мемлекеттік реттеудің әдісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1 Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны... 7
Экономиканы тұрақты дамытудағы салықтық реттеу тетіктерінің
1.2 атқаратын 13
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
...
2. Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын қамтамасыз
етуші фактор ретіндегі салық салу жүйесінің қолданыстағы
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...20
... ... ...
2.1 Экономиканы тұрақтындыру бағытындағы салықтық саясаттың
қазіргі кездегі даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.2 Экономика салаларынан түсетін салықтық түсімдерді талдау ... 26
3. Экономиканың тұрақты дамуының салықтық негіздері және оны
жетілдіру 37
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Экономиканы тұрақтандырудың қазіргі кездегі салықтық
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.2 Экономиканы салықтық реттеуді жетілдіру 50
жолдары ... ... ... ... ...
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған 66
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Кіріспе
Мемлекеттің рыноктық қатынастарының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің
негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық
саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шетел
практикаларынан көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы
реттеудің негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты
қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік функцияларын жүзеге асыратын
салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары көкейтесті мәселелердің біріне
айналып отыр.
Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне тікелей
байланысты болып келеді. Өйткені, егер салық салу практика жүзінде ең
жоғары мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері
арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса, бұл рөль жағымды болып
келеді. Көпшілікке мәлім жоспарлы экономиканың құлап, рыноктық
қатынастардың етек алуына орай ел экономикасына мемлекеттік әсер етудің
дәрежесі мен шектеулігі туралы мәселелер туындады. Шаруашылықта тепе-
теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза рыноктық экономиканы
қалыптастырып, дамытуда өзіндік практиканың аздығынан шетелдік практикаға
көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса
экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында практика жинақтап
қалды.
Қазіргі кезде жүргізіліп отырған Қазақстандағы экономикалық
реформалардың негізгі бағыттарының бірі орта және шағын бизнесті
қалыптастыру және дамыту. Сол арқылы тұрақты түрдегі экономикалық өсуге қол
жеткізу. Қоғам күн өткен сайын кәсіпкерлік рыноктық экономиканың негізі
екенін мойындап отыр. Ал, кәсіпкерлік пен ұдайы өндірістің үздіксіз
жалғасып, уақыт өткен сайын дамып отыруы үшін олардың қызметінің
нәтижелілігіне айтарлықтай әсер ететін маңызды фактордың бірі салықтық
саясаттың ұтымды түрде жүргізіліп отыруы уақыт талабы болып табылады.
Салықтардың көмегімен инвестициялық үдеріске экономикалық әсер етуді
қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен
технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды
реттеуге мүмкіндік туындайды.
Рыноктық қатынастар жағдайындағы салықтық реттеу рыноктық реттеу
сипатына ие болады және өндірушілер мен тұтынушылар арасында тура және
жанама байланыстар негізіндегі еркін қарым - қатынасты туындатады. Соның
салдарынан өндірушілер мүдделерінің қарама -қайшылығынан барып күрделі
құбылыстар пайда болады. Сөйтіп, рыноктық қатынастар кейбір шаруашылық
субъектілері өндірісінің қатаң бәсекелестік жағдайында дамуына, ал екінші
жағынан өндірістік тауарлар массасының тұтынумен және тарату мүмкіндігімен
сәйкес келмеуінің нәтижесінде шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеледі.
Осыдан барып өндірісте төмендеушілік пен рыноктық экономикадағы құлдырауды
тоқтату үшін рыноктық қатынастарды мемлекеттік реттеу қажеттілігі туындайды
және экономиканың тұрақты дамуын реттеуші ретінде барлық дамыған елде
мойындалған салық салу механизмі қарастырылады.
Тұтастай экономиканы салықтық реттеу тетіктерінің болмауы аталмыш
секторының тежелуін қамтамасыз ететін фактор болып табылады. Осыған
байланысты экономиканың тұрақты өсуін қадағалап, оған әсер ету құралдарын
тиімді пайдалану мәселесі бүгінгі күннің негізгі де маңызды проблемасы
болып табылады.
Аталмыш тақырыптағы дипломдық жұмысты жазудағы негізгі мақсат
экономиканың тұрақты дамуына мемлекет тарапынан жағдай тудыру мақсатындағы
салықтық құралдардың атқаратын рөлі, мәні мен мазмұнын атап көрсеткім
келеді.
Аталған мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді қарастыруды жөн
көрдік:
- рыноктық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі салық жүйесінің
экономикалық мәні мен мазмұны және атқаратын рөлі
- ел экономикасына мемлекеттік әсер етудегі салықтардың алатын орны;
- қазіргі кездегі салық салу жүйесінің қызмет ету механизмі;
- ел экономикасын тұрақты дамуының негізі болатын мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігін қамтамасыз етудегі салықтардың алатын
орны;
- дамыған елдер практикасын қолдана отырып, еліміздің салық салу
жүйесін болашақта дамыту жолдарын қарастыру.
Жоғарыдағы мәселелерді қарастыру кезінде салық және бюджет туралы
заңдар мен басқа да қосымша нормативтік актілер мен жарлықтар пайдаланылды.
Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік басылымдардан түрлі
мақалалар пайдаланылды.
1. Салық салу экономиканы мемлекеттік реттеудің әдісі ретінде
1.1. Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны
Жалпы еліміздің экономикасын жан-жақты дамыту, оны тек қана бір
салаға ғана тәуелді етіп қоймай, әртараптандыру және сол арқылы әлемдік
экономикаға ойдағыдай кірігу бүгінгі күннің басты талабы.
2009 жылғы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауындағы орын алған басты
басымдықтардың бірі экономиканы жан – жақты дамыту, сол арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеріп, халықаралық рынокта дамыған елдердің қатарына
қосылу. Осы орайда, ел басшысы өз жолдауында былай деп атап көрсетті:
Әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының ішінен
орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздері және өркенді де өршіл
дамып келе жатқан қоғамның іргетасы болып тек қана осы заманғы, бәсекеге
қабілетті және бір ғана шикізат секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын
ашық рынок экономикасы бола алады [1].
Әрбір мемлекет өзінің шығындарын қаржыландыруға, жоғарыда аталған
экономиканы екі бастан дамытуға (бюджет кірісі мен шығысы арқылы) және өз
функцияларын жүзеге асыруға жұмсайтын қаражаттары мен қаржы базасы болса
ғана ол мемлекет болып қалыптаса алады. Бүкіл мемлекеттік аппарат ретінде
қызмет ететін, қоғамды басқарудағы ролі жоғары кез-келген мемлекет
өздігінен ақшамен өлшенетін өнім шығара алмайды.
Сондықтан да, мемлекет ақшалай қаражатты екі түрмен жұмылдырады.
▪ жеке меншіктің мемлекетке өз еркімен беруі (мысалы: ішкі және
сыртқы қарыздар);
▪ мәжбүрлі түрде салық салу.
К.Маркс салықты ананың сүтіне теңеген, өйткені балаға сүт қаншалықты
қажет болса, мемлекетке де салық соншалықты қажеттігін айтқан, ал Ф.Энгельс
болса салықты мемлекеттің үш белгісінің біріне теңеген. Сол себептен
салықтың маңыздылығын экономикалық теория ойшылдарының барлығы зерделенген.
Мемлекеттің қоғам дамуындағы рөлі, оның атқаратын ролін және оның
реттеу тетіктерінің қаншалықты керек екені әсіресе рыноктық экономика
жағдайында үлкен көңіл аударатын мәселе болды. Адамзат қоғамының емін -
еркін, алаңсыз өмір сүруін сақтап қалу проблемалық жағдайға айналуы
себебінен мемлекеттік реттеудің қоғамдағы атқаратын рөлі жоғарылай береді.
Біздің жағдайымызда оның ролі шаруашылық жүргізудің рыноктық нысанына өту
кезіндегі еркін кәсіпкерлікке қатысушылардың өндірістік қызметінің сыртқы
мүмкіндігінің төмендеу тиімділігіне сенуге болмайтындығымен де негізделеді
[2].
Қазіргі қоғамда салық қаржылық қатынастың мемлекеттің ақшалай табысымен
құралғанын көрсетеді және оған қатысты мына функцияларды орындауы тиіс.
Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т.б. Экономикалық
қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске жатады және
объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар мемлекетке өзіне
алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін және салықты жоюды талап ету,
ол өз-өзіңді жоюды талап ету деген сөз.
Салықтың түсуі немесе табыстың көбеюі, шаруашылық қызметінің нығаюы,
капитал салымының көбеюі, сұраныстың, шаруашылық конъюктурасының жандануы
дегенді білдіреді. Салықтың көтерілуі – ол конъюктураның қызуымен күресуі.
Табысқа салынатын салық мөлшерлемесінің өзгеруі, мемлекет капитал
салымына қосымша ынталандырады, кемітеді немесе жасай алады, ал жанама
салық көмегімен жұмсалу қорына және баға деңгейіне ықпал ете алады.
Либералды немесе протекциялық сыртқы сауда саясатын таңдау арқылы,
мемлекет кеден баждарын өзгерте алады, әріптестерінен кезекті немесе
қаржылық қолдау алады, немесе ұлттық экспорт талаптарын қояды. Кедендік баж
жанама салықтың бір түрі, олардың көтерілуі импорттың қымбаттауына, оның
артынан ұлттық тауарлардың, өкінішке орай сыртқы сауда айналымына әсер
етеді. Баждың төмендеуі немесе алынуы ішкі рынокта бәсекенің шиеленісуіне,
бағаның өсуінің бәсеңдеуіне, сыртқы сауданың жоғарылауына әкеледі.
Салық мөлшерлемесі салалар және аймақтарға сараланады. Олар кешен және
кешенді құрылымға ықпал ете бастады. Сондықтан, мұнайға және газ өндіруге
салық жоғары, бірақ аз меңгерілген, экономикасы дамымаған аймақтарда
төмендеу болады.
Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының
негізін және құрылымының негізін сақтауда мемлекеттік салықтарды реттеу
органдары, мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсатында уақытша және
белгілі бір кәсіпорынды таңдап алып, оның салық мөлшерлемесін төмендетеді
немесе салықты мүлде қысқартады. Мына салаларға капитал ретінде жұмасалатын
табысқа салықтарды жеңілдету кең қолданыс табуда: ғылыми зерттеулер және
олардың жетістіктеріне қол жеткізу, жаңа жұмыс орындарын ашу, қоршаған
ортаны қорғау[3].
Салық салуды реттеу объектілері нақтылануда, мысалы, кәсіпорын
табысының екі түріне салық салу сараланады: таратылмаған (кәсіпорындарда
шаруашылық қызметін дамытуға қалдырылған) және таратылған (дивидендтерге
және акция иелеріне төленетін төлем). Дивидендтер сомасына салынатын салық
көлемі жоғары болған кезде, таратылмайтын табысқа салынатын салық
мөлшерлемесінің төмендеуі, табыстың екі осы бөліміндегі тепе-теңдіктің,
оның таратылмаған бөлімінің пайдасына қарай өзгеретіні анықталған,
дивидендтердің бір уақытта төмендеуінен, капиталдың ішкі жинақталуы
ұлғайып, инвестицияның өзін-өзі қаржыландыруы өседі, егер бұл үрдіс ұзақ
уақытты сипат алатын болса, акциялардың бағасы төмендеп, оларды отандық
және шетелдік инвесторлардың сатып алуы қаупі туады. Таратылмайтын
табысқа салықтың көтерілуінен және оның дивидендтерге төленетін сомаға
азаюуынан кері көріністі көруге болады.
Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды
салықтан босататып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу
мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай
жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық
акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық
тәуелділік орнатуға тырысады.
Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына
капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі
капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура
жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына
салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу
мәселелері тәуелді.
Рыноктық экономика жағдайындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты –
бұл макроэкономикалық тұрақтылық. Оны үкіметтің экономикалық өсуді, толық
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған қызметтер ретінде анықтауға
болады.
Экономикалық жүйедегі тепе-теңдік, эконономиканың рыноктық өзін-өзі
құру негізінде құрылатын, жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен немесе шамадан
тыс инфляциямен бірге жүруі мүмкін.
Бұл міндетті шешудің басты құралдары – фискалдық және ақшалай саясат.
Жалпы ұсынысқа сәйкес, тұрақтылық саясатын жүргізу үшін мемлекеттік
шығындарды көтеру керек және секторлардың шығындарын ынталандыру үшін
салықты төмендету керек. Осындай немесе басқалай мемлекеттің іс-қимылы
жағдайды жақсарта ма, нашарлата ма, оны тигізілген залалдар бойынша
жорамалдайды.
Бәсекелестік рыноктық жүйеде жалпы қабылданған артықшылығы болып
ресурстарды бөліп таратудың тиімді әдісі болып табылады. Бірақ белгілі
жағдайларда, мұндай сыртқы факторлар, қоғамдық тауарлар, жетілмеген бәсеке
және т.б. жағдайында ресурстарды дұрыс бөлмеу проблемасы туады[4].
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік саланы және ауыл шаруашылығын
қамтуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік әсер етудің белгілі бір
түрлері қолданылады. Бұл жерде құрал ретінде салықтар, субсидиялар, тікелей
мемлекеттік реттеулер қолданылуы мүмкін.
Мемлекет салық және субсидия жүйесі арқылы қоғамдық игілік және қызмет
көрсету өндірісіне ықпал етуі мүмкін.
Экологиямен байланысты сыртқы әсерлер жағдайында өндірістің
шығындарында ауаның, жердің, судың ластануының залалдары есепке алынбайды.
Демек, осы өндіріс шамадан тыс ресурстар көлемін пайдаланады.
Үкіметтік тиым салу немесе шектеу мұндай ластануларға, қауіпсіздік
стандарттарын құру өндірушілерді, зиянды заттардың алдын алатын жабдықтарға
қосымша шығын жасауына мәжбүрлеп отыр. Қосымша шығындар өндірістің
көлемінің төмендеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде шектен тыс ресурстарды
осы өндірістің тұтынуы азаяды.
Сыртқы әсерлер қоғам үшін оң нәтижелерді де иемденуі мүмкін, бірақ
өндірушілердің шектен тыс шығындарына әкеледі. Мұндай нұсқаларда
мемлекеттік қолдау көрсетудің қажеттілігі туады. Ол жиі салық және субсидия
көмегімен жүзеге асырылады. Табыстарды қайта бөлумен байланысты
функцияларда маңызды болып табылады. Бәсекөлік механизмді қамтамасыз ететін
қайта бөлу әлеуметтік қабаттардың бөлінуіне және бақылаудан ауытқып отырған
жұмыссыздыққа әкеледі[5].
Таза фискалдық функциялардан басқа, салықтар мен алымдар жүйесі
қоғамдық өндіріске экономикалық әсер етуші механизмі ретінде қызмет
етеді[6].
Мемлекеттің қаржылық-бюджеттік механизмінің кеңейтілген ұдайы өндіріс
үдерісінде әсер етуінің негізгі бағыты төмендегідей:
➢ бюджеттік субсидия беру;
➢ экономикаға мемлекеттік инвестициялар беру;
➢ кәсіпорындарға дотация немесе қайтарылатын ссуда ретінде тікелей
субсидиялау;
➢ қажеттілікке сай ақшалай-несиелік шектеулерді енгізу. Бұған бағаны
реттеу, тұтынушы несиесі ережесі, валюталық бақылау т.б. жатады;
➢ лицензиялау;
➢ жеке сауда-саттық туралы заңнамалар;
➢ ғылыми-зерттеу және практикалік-конструкторлық жұмыстарды
қаржыландыру;
➢ салықтық саясат.
Мемлекет экономикалық өмір ағымына, тек белгілі бір ақшалай
қаражаттарды иемденіп отырғанда ғана ықпал ете алады. Оларды мемлекеттің
функцияларын орындауға тартылғандардың жақтары – азаматтар және заңи
тұлғалар беруі керек. Осы үшін салық жүйесі өмір сүреді.
Мемлекет салық жүйесінің көмегімен рынок жұмысына белсенді араласады,
өндірістің дамуын реттейді.
Бүгінгі күні мемлекетте бюджетке түсетін қаржыларды жұмылдыру үшін
құрамында 35-40 әр түрлі алымдар мен міндетті төлемдері бар күрделі салық
жүйесі қолданылады. Салықтың көптігі көп жағдайларда салық төлеушілердің
төлем қабілеттігін білуге көмек береді.
Салық салу есебінен қорлар қалыптасады, олар арқылы мемлекет мыналарды
қаржыландырады:
➢ ұлттық шаруашылықтың өндірісін кеңейтуде кейбір шығындарын
қаржыландырады;
➢ әлеуметтік бағдарламалар-зейнетақылық және әлеуметтік
қамтамасыздандыру, білім беру, денсаулық сақтауды қаржыландырады;
➢ өзінің қорғанысын және қауіпсіздігін қамтамасыздандыру;
➢ басқа елдерге несиелер және қайтарымсыз көмек көрсету.
Бұл салықтың бірінші және негізгі функциясы – мемлекеттік қазынашылық
үшін қаржы көзі қызметін атқару.
Рыноктық экономикадағы екінші салық функциясы – рыноктық бәсекелесті
қолдаудың және дамытудың қаржылары қызметін көрсету.
Рыноктық экономикадағы үшінші салық функциясы – халықтың аз қамтамасыз
етілген бөліктеріне өмірлерін жақсартудың көзі ретінде болу. Осы мақсатта
азаматтарға салық салу жүйесі прогрессивті шкала бойынша құрылады.
Рыноктық экономикалы елдердегі мемлекет табыс табатын екі субъекті
топтарға салық салады: кәсіпорын және азамат. Салық салудың басты
объектілері: кәсіпорынның пайдасы, өндіріс өндірісіндегі қосымша құн, тауар
мен қызметтер айналымы, азаматтардың табыстары және мүліктері. Кәсіпорынның
үлкен міндетті төлемдері болып әлеуметтік сақтандыру сызығы бойынша
зейнетақы және жәрдемақыларды төлеуге бағытталған аударымдар болып
табылады.
Елдің ЖІӨ-ін және ұлттық байлығын қайта бөлуде салықтар шешуші рөл
атқарады.
Салықтар капиталға, оның барлық айналым стадияларына ықпал етеді. Бұл
мемлекетке жаппай сұраным және тек тауарды ғана емес, капиталды да ұсынуды
бақылауға көмек береді. Өйткені табыс халықтың сұранымының негізгі және
өндіріс фазасында капиталды функциялаудың ақырғы нәтижесі болып саналады.
Салықтық реттеудің көп тараған әдістері: салық түсімдерінің көлемін
өзгерту; бір әдістерді басқаларымен алмастыру; салық мөлшерлемесінің
дифференциясы; салықтық жеңілдіктердің өзгеруі; салықты таратудың саласын
өзгерту және т.б. Салықтық реттеу қоғамдық өндіріс құралымына белсенді
түрде әсер етеді. Салықтық механизм елдің дамуының өңірлік деңгейін түзеу
үшін қолданылады, ол экономикасы нашар дамыған аудандарды дамыту-
ынталандыру салықтан жартылай немесе толықтай босату жолымен жүзеге
асырылады.
Салықтық реттеу әлеуметтік саланы да қамтиды. Бұған экология,
әлеуметтік инфрақұрылым, халықты әлеуметтік қорғау жатады.
Қаржылық ресурстарды жұмылдыру туралы мемлекет шаралары елдің қаржылық
заңының негізінде оларды бөлуде, пайдалануда қаржы саясаты деп аталады.
Қаржылық саясаттың бағыты елдің экономикалық жағдайына байланысты болады.
Тиісінше, экономиканың басқа жағдайға өту кезеңінде қаржылық саясаттың
бағыты да өзгереді.
Қабылданған қаржылық саясаттың дұрыстығы, әрине, елдегі қалыптасқан
экономикалық жағдайды бағалауға байланысты болады.
Қаржылық саясат мемлекеттің іс әрекетінің екі қарым-қатынасты бағыты
бойынша құрылады: салық салу аясында және экономикаға ықпал ету
мақсатындағы мемлекеттік шығындардың құрылымын реттеу және бюджетті реттеу
аясында. Фискалдық саясат салықты алуда үкіметтің мүмкіндіктерін қолдануды
және әр түрлі әлеуметтік міндеттерді шешу үшін мемлекет бюджеттік қаражатты
шығындауды көрсетеді.
Мемлекеттің фискалдық саясатының негізгі тұтқасы үкімет мақсаттарына
сәйкес салық мөлшерлемелерін өзгерту болып табылады. Фискалдық саясатты
жүргізу – елдің билеуші органдарының заңдарының ерекше құқығы, өйткені тек
сол осы қаржылардың шығындарын және салық салуын бақылайды.
Фискалдық саясат дискредициялық және дискредициялық емес түрде жүзеге
асырылады. Дискредициялық фискалдық саясат түсінігі салық салуды
мемлекеттің саналы түрде реттеуі. Қысқаша дискредициялық фискалдық саясатты
қарастыратын болсақ, оның сипаты төмендегідей болмақ.
Дағдарыспен күресу кезінде ынталандырушы дискредициялық фискалдық
саясат төмендегідей түрде болады:
– мемлекеттік шығындарды жоғарылату;
– салықтарды төмендету.
Мұндай фискалдық саясат қаржыландыру тапшылығына алып келеді, немесе
өндірістің күрт төмендеуінің қысқаруын қамтамасыз етеді.
Артық сұраныстан болған инфляция жағдайында дискредициялық фискалдық
саясат былай қалыптасады:
– мемлекеттік шығындарды қысқарту;
– салықты көбейту;
– мемлекеттік шығындар қысқаруының салық салудың өсуімен үйлесуі.
Мұндай фискалдық саясат бюджетінің оң айырмасын меңзейді[7].
Жалпы фискалдық саясатта екінші – автоматты түрде жүзеге асырылатын
немесе дискредициялық емес фискалдық саясат бар. Автоматты түсінігі үкімет
тарапынан қандай да бір қадамдарды қабылдауды қажет етпейтін өзін - өзі
реттеу түрінде экономикалық жағдайдың өзгеруін сезінетін экономикалық
механизм. Негізгі құрылған тұрақтандырушыларға біріншіден салықтық түсімдер
жатады. Салық сомасы табыс мөлшеріне байланысты болады.
Салықтар мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы экономикалық
қатынастардың қажетті бөлігі болып табылады және экономиканы мемлекеттік
реттеуде маңызды рөл атқарады. Қазіргі қоғамдағы салықтар – мемлекеттің
негізгі табысының формасы.
Салықтар тауарлы өндіріспен, қоғамның таптарға бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болған. Қоғам пайдасына мемлекеттік
ағымдар ЖІӨ-нің нақты бөлігін міндетті жарналар түрінде алу. ЖІӨ-нің
негізгі қатысушылары міндетті жарналар төлеп отырады:
– өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игіліктерді жасайтын
жұмысшылар;
– шаруашылық субъектілері, капитал иелері, кәсіпкерлік саласында іс
әрекет ететіндер.
А. Смит өзінің Халық байлығының табиғаты және оның себептерін зерттеу
жөнінде деген еңбегінде салық салудың негізгі қағидаттары деп мыналарды
санады: әділеттілік, айқындылық, ыңғайлылық, үнемділік[8]. Келе-келе бұл
тізімге қосымша жеткілікті қамтамасыз етілуі және салықтардың қозғалысы
қағидаттары қосылады. Аталған қағидаттармен жұмыс жасайтын салық жүйесінің
функцияларына да тоқталып өтейік.
Фискалдық функциялармен бірге салықтың басты қоғамдық бағытталуы
шығарылады – мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыру. Мемлекеттік
бюджеттің кірістерін салықты тұрақты және орталықтандырылған негізде алу
мемлекеттің өзін үлкен экономикалық субъектіге айналдырып жібереді.
Салықтың экономикалық категория ретіндегі басқа функциясы салық
түсімдерін сандық тұрғыда көрсетудің мүмкіндігі туады. Бақылау функциясының
арқасында салықтық механизм тиімділігі бағаланды. Қаржылық ресурстардың
қозғалысын бақылауды қамтамасыз етеді. Салықтық-қаржылық қатынастарды
бақылау функциясы таратушы функция әрекеті жағдайында көрінеді.
Салықтың реттеуші функциясы, салық салу жағдайын өзгерте отырып, бір
салықты енгізіп және екінші біреуін алып тастап, салықтық мөлшерлеме
жүйесін қолдана отырып, маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелердің
шешілуіне жағдай жасайды.
1.2. Экономиканы тұрақты дамытудағы салықтық реттеу тетіктерінің
атқаратын рөлі
Қатынастар (фискалдық) қызметінен басқа, салықтар мен алымдар жүйесі
қоғамдық өндіріске, оның құрылымына және ғылыми-техникалық прогрестің өсу
қарқынына экономикалық әсер ету тетігі болып қызмет атқарады. Салықтар
арқылы іскерлік белсенділікті ынталандыруға немесе, керісінше, шектеуге
болады, демек кәсіпкерлік қызметтің біреуінің немесе басқасының дамуы,
өндіріс шығындарының төмендеуіне жағдай туғызады және әлемдік рынокта
ұлттық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттілігін арттыру үшін жекеменшік
кәсіпорындардың айналысын қамтамасыз етеді. Салықтың көмегімен қолдаушылық
экономикалық саясат жүргізуге болады және тауарлар нарығының еркіндігін
қамтамасыздандыруға болады.
Салықтар шығыстық бөлім арқылы экономикаға қаржылық әсер ету
мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып, мемлекеттік, аймақтық және жергілікті
бюджеттердің негізгі кіріс бөлігін қалыптастырады.
Ұлғайтылған қайта өндіріс процесіне мемлекеттік қаржы-бюджеттік
тетігінің ықпал ету бағыты төмендегідей: бюджеттік субсидия, мысалы, бөлшек
сауда бағасын сүйемелдеу үшін жылдық (артық) ауылшаруашылық өнімдерін
сатып алу, экономикаға мемлекеттік инвестиция жасау; дотация немесе көмек
қарыз түрінде кәсіпорындарға тікелей субсидия беру, несиелік саясат.
Мемлекеттен несие алу компанияның меншікті қаржыларының босауына және
қауіптен (банкрот болу қаупінен) құтылуына, қажеттілігіне қарай ақша-
несиелік шектеулікті енгізуіне ықпал жасайды. Бұған бағаны, бақылауды,
лицензиялауды реттеу жатады[9].
АҚШ үкіметі соғыс уақытында болат, мыс, алюминийге лицензия беруді,
жекеменшік сауда туралы заңдарды, өнімді стандарттауды, мелекеттік
арбитражды, тресттерге қарсы заңдарды қабылдауды, ғылыми-зерттеулік және
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыруды және салық саясатты
жүзеге асырды.
Бұдан басқа, мемлекет, артық өндірілу дағдарысы кезінде тауар
өндірісіне шектеу қою арқылы реттеушілік саясат жүргізеді. Сонымен қатар
мемлекет қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруды өзіне алып, субсидия мен арзан
несиенің берілуіне көңіл бөледі.
Қазіргі кезде экономикалық бағдарламалау дамып келеді. Ол шаруашылық
міндеттердің қойылуын болжайды және оларды шешу жүйесін белгілейді. Негізгі
мақсат- мемлекеттік іс - шаралардың үйлесімділігі, инвестицияларды реттеу,
несиені бөлу, бюджеттің бағытталуын анықтау, мөлшерлеме пайызы мен несие
ережелерін өзгерту арқылы ақша нарығын басқару, жалақы және әлеуметтік
мұқтаждық саласындағы саясат және т.б.
Экономикалық бағдарламалау мемлекет рөлінің одан әрі жоғарылауына
әкеледі. Ұлттық экономиканың белгілі бағытының қандай да бір өзгерісі –
инвестициялық саясаттың мемлекеттің араласуынсыз болуы мүмкін емес. Үкімет
тағайындайтын қаржылық жеңілдіктердің шарттары бірінші кезектегі
міндеттерді шешу қажеттігіне сәйкес жеке шаруашылық салаларының дамуына жол
ашады.
Болжау жасау экономикалық бағдарламалаудың бірінші кезеңі болып
табылады, яғни ол – экономиканың болашақ дамуына объективті түрде баға
беру.
Экономиканы реттеуге жергілікті басқару органдары белсенді
қатыстырылады, олардың басымдылығы шамамен мынадай: қалалардың кірістік
базасының өсуі (салық базасының нығайтылуы), жұмыс істейтін кәсіпорындар
мен жұмыс орындарының сақталуы, балансталған экономиканың сапалы өсуі,
индустриялдық және коммерциялық базасының дамуы, жағдайы нашар шалғай
аудандарға көмек көрсетуі.
Бірқатар елдерде белгілі аймақтарға, мысалы, қаланың шалғай (шеткері)
аумағына жұмсалатын инвестицияны ынталандыру қолданылады. Экономикасы нашар
дамыған аудандарда өндірісті жаңарту мен қайта құруға капитал салу
ынталандырылады.
Кейбір жағдайларда инвестицияға салық салынбайтын үстеме төленеді. Бұл
үстеме капиталдық салым көлемінің 10%-ы болуы мүмкін. Үстемеге байланыссыз
немесе оған қосымша бюджеттен капиталдық салымдарға тікелей субсидия салық
салынады. Бұл, мысалы, Германияда кеңінен қолданылады.
80-жылдардың екінші жартысынан бастап, көптеген елдерге жаңа жоғары
технологиялық өндірісті құруды ынталандыру әдістері қолданылды. Ескі
өндірістік аудандардың көбінде ескірген индустриалдық құрылымдық шаруашылық
болды. Өткен жылдарда олар жоғары дамығандар қатарына жатты, бірақ ғылыми-
техникалық революцияның әсерінен бұрынғы алдыңғы қатарлы салалар құлдырауға
ұшырап, одан әрі аймақтың экономикалық өсуін анықтай алмады.
Мысалы, Ұлыбританияда осындай аймақтарға: Уэльс, Шотландияда,
Англияның солтүстік ауданы, солтүстік Ирландия, Корнуэлл, Мерсисайд
жатады, Бельгияда –бұл таскөмір және металлургия өндіру аудандары; АҚШ- та
солтүстік- шығыстағы тоқыма өндірісі дамыған. Жаңа Англияның кейбір
штаттары. ХХ ғасырдың екінші жартысында осы аудандарда өндірістің бағытын
өзгертіп, инфрақұрылымы жаңартылған және жұмыс күні қайта маманданған жаңа
алдыңғы қатарлы өндірісті дамыту міндеті тұрды. Осының бәрін жүзеге асыру,
тек салықтық жеңілдіктер және басқа да қаржылық әсер ету әдістерін кеңінен
қолданатын мемлекеттік реттеу арқылы мүмкін болды.
Сонымен, Ұлыбритания, Франция, Италия, Нидерланды, Норвегия
мемлекеттік инвестициялары дамытылуға жататын аудандарға пайдаланған,
мысалы, субсидиялар мен арнаулы мақсаттағы қаржаттар мемлекет меншігіне
айналдырылған салалардың кәсіпорнын орналастыруға, кәсіпкерлерге арендаға
(жалға) немесе қолайлы қаржылық шарттар негізінде уақытша меншіктену
салығынан босатылып сатылатын кең мақсатта қолданылатын өндірістік
ғимараттардың құрылысына.
Германияда шығыстағы жерлерге капиталды инвестициялаушы фирмалар ірі
салық жеңілдіктерін алады. Болат балқыту өндірісі орналасқан Рур облысы
салықтық жеңілдіктерге сүйенеді. Ауылдық жерлерде талапқа сай өндірістің
дамуы ынталандырылады. Льюек қаласының ескі кварталдарының сақталуы оларды
қалпына келтірумен айналысқан фирмаларға ірі салық жеңілдіктерінің
берілуімен байланысты.
Германияда Фракия облысы мен аралдарға берілетін инвестициялар салық
жеңілдіктерімен ынталандырылады. Экономикалық қызметті жандандыру үшін
мынадай қаржылық әсер ету нысандары қолданылады: өндірістегі капиталдық
салымдарын субсидиялау, жеке аудандар үшін электроқуаты мен суға
жеңілдетілген тариф тағайындау арқылы бағаларды субсидиялау, жеңілдік
шарттары бар несие – пайызы төмен қарыз, ұзақ мерзімді қарыз, несие бойынша
дотация.
Кейбір елдерге, мысалы, Германияда, Францияда бірқатар муниципалитет
аумақтарында әрбір қайта құрылған жұмыс орнына салық жеңілдіктерін қолдана
отырып, арнаулы бюджеттік үстеме енгізілген. Жергілікті басқару органдары
жаңа шаруашылық саласына жұмыс күшін дайындауда шығынның біршама үлесін
көтереді. Бұдан басқа, өзінің жұмысшыларын, қызметкерлері мен мамандарын
дайындау мен қайта дайындауды өздігінен ұйымдастырған салық жеңілдіктерін
алады.
Экономиканың дамуына қаржылық әсер ету ынталандырушы болып қоймай,
сонымен қатар тежегіш те болып табылады. Мұндай қажеттілік алдымен халық
пен өндірістің шоғырлануы жоғары аудандардың дамуын реттеу үшін туындайды.
Халықтың және шаруашылық объектілерінің шектен тыс шоғырлануы қоршаған
табиғи ортаның, халық қоныстануының, ресурстармен қамтамасыз етілудің және
басқа мәселелердің асқынуына әкеліп соқтырады. Жаңа шаруашылық қызмет
түрлерінің дамуына мүмкіндік беретін арнаулы өндірістік ғимараттардың
құрылысына салу қажет. Әрине, ықпал ету шараларына тұрақты және уақытша
жергілікті салықтардан босату жатады.
Мемлекеттік және жергілікті органдар экономикалық инфрақұрылымға
капиталдық салымдардың айтарлықтай бөлігін жұмсайды. Бұл салымдар пайда
табуға бағытталған, бірақ жанама жолдармен жеке капиталдың пайдасын
көтеруді қамтамасыз етеді. Ең алдымен, көлік коммуникацияларының құрылысы
мен олардың қызметін сүйемелдеуге, байланыс желісіне, сумен қамтамасыз
етудің өндірістік жүйесіне, тазалаушы құрылғыларға, жер телімдеріне
өндірістік құрылыс салуға, дайындауға жұмсалатын шығындар.
Қосымша салық салу немесе кәсіпкерлік қызметті лицензиялау мемлекет
пен жергілікті басқару органдарының тарапынан атқарылатын
негізгі тежеуші шаралар болып табылады. Осындай жағдайларда қосымша салық
салу Нидерландыда, Жапонияда қолданылады[10].
Германияда тұрақтандыру салығын енгізу қолданылады. Ұлыбританияда,
Франция, Италия лицензиялауға аса көп көңіл бөледі. Бұл ретте лицензиялауды
қосымша жергілікті салық - лицензиялық алым түрінде қарастыру керек.
Жапонияда мәселе жер салығы мөлшерлемесін манипуляция жасау арқылы
шешіледі. Салықтарды көтеру тежеудің тиімді және баянды құралы болып
табылады. Тағы бір әдіс – ол салық жеңілдіктерін алып тастау.
Кейде жаңа салықтарды енгізу тек реттеушілік мақсатты көздейді. Мысал
ретінде, Германияда ғасыр басында енгізілген және әлі күнге дейін сақталған
сірке қышқылына салынатын салық. Оны жасанды сірке қышқылын жасау және осы
мақсатта шарапты шығындауды тыю қажеттілігі тудырған болатын. Аталған
салықтан түскен ақшалай қаражаттар оны алуға кеткен шығынды әрең-әрең
жапты. Бірақ техникалық міндет шешілді және реттеушілік экономикалық
мақсатқа қол жеткізілді. Салық бүгінде Германия бюджетіне бар-жоғы бірнеше
миллион марка ғана әкеліп, тек тарихи мұра ретінде сақталып отыр.
Ал қазіргі заман талабына сай мысал, тағы да сол Германияда салықты
өсірудің көмегімен тек экономикалық емес, сондай-ақ әлеуметтік міндеттер
шешіледі. Темекі акцизінің күрт өсуі темекі шекпейтіндердің қатарының
өскенін көрсетті.
Батыс елдерінде салық арқылы экология мәселесі де шешімін табады. Өз
уақытында Германия өнеркәсібі автомобильдің катализаторлармен жарақталу
шешіміне қарсылық көрсетті. Сол кезде катализатормен жарақталған
автомобильдерге салынатын салық күрт төмендетілді. Катализаторы бар
автомашиналар қолданатын жанармай түрлеріне акциздік алымдар төмендетіліп,
сонымен қатар ескі двигательдерге қолданылатын, құрамында қорғасын және
басқа да қоспалары бар жанармай түрлерінің акциздері көтерілді. Осылай
катализаторларға жұмсалатын қосымша шығындар өтелді.
Қазір Германияда автомобильдерге салынатын салық екі факторларға
байланысты: цилиндр көлеміне, яғни двигательдің қуатына және катализатордың
барлығына (немесе жоқтығына). Сонымен, двигатель цилиндрінің көлемі 100
текше дециметр (дм3) болса, катализаторы бар автомобиль иесі -13 марка,
20 пфенинг, ал катализаторсыз – 30 марка төлейді, қуаты аздау,
катализатормен жабдықталған машиналар иелері салықтан босатылады.
Двигательдің экологиялық тазалығын есепке алатын сараланған салықтар
арқылы АҚШ-та 70-жылдардан бастап, ал қазір барлық жерлерде қолданылады.
Мемлекет экономиканың дамуына қаржылық әер етуді бағаның құрылуы
арқылы жүзеге асырады. Мысалы, Еуропалық Одаққа кіретін елдерде
ауылшаруашылық өнімдерінің сатып алу бағасы рыноктық әдістермен ғана емес,
көбіне Брюссельде орналасқан ЕО-ның басшылық органдарының нұсқауы бойынша
тағайындалады. Айта кететін жағдай: ол өнім өндірудің нақты өзіндік құнынан
едәуір асатын бағаның жеткілікті жоғары деңгейінің белгіленуі. Мұнымен екі
мақсатқа қол жеткізуге болады: фермерлерді сүйемелдеу және азық-түлік
өнімдерін тиімді қолдану.
Жасанды түрде белгіленген жоғары бағалардың арқасында өнім тиімді
жұмсалады, сұраныс шын мәніндегі тұтынудан аспайды, тіпті кейбір артықшылық
дефицитті (тапшылықты) болдырмайды.
Тағы бір жағдайды еске сала кетуіміз керек: дамыған елдердің
экномикасы кәсіпкерлік қызметтің еркіндігіне негізделген.
Бәсекелестік-рыноктың тетік ресурстардың бөлінуін реттейді және
тауарларды өндіруге жұмсалған шығындарды көрсетеді және орташа пайда
шамасын есептегенде бағалардың тепе-теңдік деңгейде тағайындалуын
қамтамасыз етеді. Бұл қалай жүзеге асады?
Бәсеке жағдайында компаниялар өз тауарлары мен көрсететін қызметтеріне
еркін баға белгілей алмайды. Олар осындай тауарлар мен қызмет көрсетулерді
ұсынатын басқа фирмалар мен кәсіпорындар белгілеген бағаларды ескеруі тиіс.
Бәсекелестік рынок тұтынушыға таңдау мүмкіндігін береді және бұл оның
басты қасиеті. Сатып алушы үшін күрес барысында бағалар өндірістік
шығындарға жақын деңгейге дейін төмендейді.
Дегенмен, монополия пайда болғанда рыноктық тетік (механизм) жұмыс
істемейді, бұл ресурстардың тиімді бөлінбеуіне, қолданбауына және бағаның
өсуіне әкеп соқтырады. Мысалы, Германия Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғына
дейін үлкен экономикалық және саяси қуаты бар ірі картельдердің елі болды.
АҚШ –тың шаруашылық өмірінде де монополиялар рөлі сезілді.
Монополия теория бойынша рынокта тауар жабдықтаушы жалғыз болған
жағдайда қалыптасады. Мұндай рынокта бәсеке болмайды, себебі бәсекелестер
жоқ. Монополистер рынокта толығымен қамтамасыз етеді, ол өз тауары үшін кез
келген бағаны белгілей алады немесе оны кез келген мөлшерге жеткізе алады.
Бұл екі шараны бір уақытта атқару мүмкін емес, себебі бағаны көтергенде
сұраныстың шектеушілік қызметі іске кіріседі. Монополиялардың құрылуы әр
түрлі себептерге байланысты болуы мүмкін.
Мысалы, қуатты бәсеке рыноктағы әлсіз фирмаларды ығыстырады және бұл
үдеріс осы салада басым бір компания қалғанша жүреді. Басқа жолы- аталған
саладағы бірнеше компаниялардың қосылуы. Сонымен қатар, монополиялар
соғысқа дейінгі Германиядағыдай ірі картельдердің құрылуы арқылы пайда
болады. Картель бұрын бір-біріне тәуелсіз компаниялардың өндіретін өнімдері
бағасы мен квотасы жөнінде келісім жасауы арқылы құрылады. Мұнайды
экспорттайтын елдердің ұйымы дүниежүзілік картельдің бір түрі болып
табылады.
Салық саласындағы фискалдық саясат әсер етудің екі бағытын
қарастырады: сұраным (кейнстік модель) және ұсыным.
Салықтардың төмендеуі жиынтық ұсынымды өсіреді, себебі халықтың табысы
мен жинағы, ал кәсіпкерлердің - өндірісті инвестициялауы өседі.
Жұмысшылардың табыс салығының аздығы жалақысының көтерілуіне және еңбекке
деген ынтасының артуына әкеледі. Осының барлығы өндірістің ұлғаюына жағдай
туғызады.
Бұдан басқа ұсыным экономикасы теориясы көрсеткендей, салық
мөлшерлемесінің төмендігі міндетті түрде салықтық түсімдер саласының
азаюына әкелмейді, керісінше, салық базасының ұлғаюы есебінен оның өсуіне –
ұлттық өндіріс пен табыстың өсуіне ықпал жасайды.
Америкалық ғалымдар – ұсыным экономикасының өкілдері А. Лаффер және
басқалары жасаған (құрған) салық салудың прогрессивті (үдемелігі) мен
бюджет кірісінің арасындағы байланыстылық бұл инвестициялық қызметке
салықтардың тигізетін әсерінің теориялық дәлелдемесі. Осы теория бойынша
салық мөлшерлемелерінің өсуі белгілі бір шамаға дейін салықтық түсімдерінің
өсуіне себеп болады, сонан соң оның өсуі баяулайды, ең ақырында бюджет
кірістерінің күрт төмендеуіне әкеп соқтырады. Бұдан мынадай жалпы қорытынды
жасалды: экономиканы ынталандыру міндеттерін, соның ішінде, нвестициялық
белсенділікті салық ауыртпалығын түбегейлі жеңілдету жолымен шешу
керектігі. Осы ғалымдардың ойынша экономиканың қозғаушы күші – бұл рынокқа
бағдарланған экономикалық қызметке шаруашылық агенттерінің қызығушылығы.
Егер бұл қызмет оларға пайдалы болса, онда өндіру қарқынды түрде жүзеге
асады[11].
Егер рыноктың ойдағыдай қызметі анағұрлым жоғары және үдемелі
салықтар түріндегі арта беретін кемсітушілікпен қақтығысса, онда
экономикалық белсенділік төмендейді деп түйіндеген А. Лаффердің ойынша –
салық түрінде бюджетке кәсіпкерлер мен халықтың жалпы табысының 30% - нан
артық сомасын алуға болмайды, егер табыстың 40-45% алынатын болса, онда
жинақ сомасы қысқартылады, демек, экономиканың жеке меншік секторында
инвестициялар да азаяды.
Америкалық ғалымдардың пікірі бойынша, егер салық мөлшерлемесі
жеткілікті жоғары деңгейге жеткен кезде кәсіпкерлік ынта, өндірісті
ұлғайтуға арналған ынтасы біртіндеп жоғалады, пайда төмендейді, бұған
сәйкес бюджеттің салық түсімдері азаяды.
Салықтардың қысқаруы, салық салу мөлшерінің төмендеуі өте ықпалды
сипаты бойынша нақты экономикаға, салық базасына ынталандырушы нәтиже болуы
мүмкін:
1. Рынокқа ұсынатын еңбек пен капитал мөлшерінің артуына және өндіріс
көлемінің ұлғаюына байланысты салық базасы өседі;
2. Экономикалық агенттердің белгілі бөлігі астыртын экономикадан
заңи жолына шыға отырып, салықтан жалтаруды қысқартуы мүмкін.
Осы эффектілердің бірге алғанда салық мөлшерлемесі шегінің қысқаруы,
расында, салық түсімін көбейтуі мүмкін деген қарапайым логиканы көрсетеді.
Жеке табысқа салық салу қазыналық міндеттен басқа маңызды әлеуметтік қызмет
атқарады - әр түрлі әлеуметтік халық топтарының табыстарын теңестіруді
қамтамасыз етеді.
Салық саясаты қоғамның әрбір даму кезеңдеріне тән, тарихи дамуға
өзіндік әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салықтық саясатты жүргізіп отырады. Ал, рыноктық
экономикадағы салықтық саясаттың негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін
тұрақты түсім көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол
жеткізу.
Салықтар, мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи практика көрсетіп отырғанындай, салықтар негізді түрде
қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде қолданылатын
болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі рөль ойнайтын ол- мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде- санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативтік актілерді шығарып қана қоймай, олардың өздеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салықтар ұлттық табыс және жалпы ішкі
өнімді тарату процесінде маңызды рөль атқарады. Жалпы ішкі өнімді бөлу
және қайта бөлуде салықтың фискалды және реттеуші функциясы пайда болады.
Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты түрде әсер
етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу мәселесін шеше
отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға тиеселі
кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың мемлекеттік тауарлар
мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік береді[12].
2. Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын қамтамасыз етуші фактор
ретіндегі салық салу жүйесінің қолданыстағы механизмі
2.1 Экономиканы тұрақтандыру бағытындағы салықтық саясаттың қазіргі
кездегі даму үрдісі
Дамудың ұзақ әрі қайшылықты жолын өте отырып Қазақстанның салық жүйесі
қазіргі кезде реформалануының маңызды сатысында. 2002-2009 жылдар
аралығында Қазақстан Республикасының салық жүйесін тереңінен реформалауда
бірқатар маңызды істер жүзеге асырылды.
2001 жылдан бастап қосылған құн салығының (ҚҚС) деңгейі 20-дан 16%
дейін және әлеуметтік салық деңгейі 26-дан 21% дейін төмендетілді.
2001 жылдан бастап қолайлы экономикалық орта құруға, мемлекет пен салық
төлеушінің көзқарастарының оптималды сай болуына, салықтық заңнаманың
тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған жаңа Қазақстан Республикасының
Салық кодексі (бұдан әрі - Салық кодексі) жұмыс істеуде. Мемлекет пен салық
төлеушінің көзқарастарының өзара үйлесімділігін қамтамасыз ететін салық
жүйесін құру мақсатында - 2003 жылы салық заңнамасына елеулі өзгерістер
енгізілді[13]. Осылайша, 2004 ж. 1 қаңтарынан бастап:
• жеке табыс салығының ең жоғары мөлшерлемесі 30%-дан 20% дейін
салықтың аралық мөлшерлемелерінің азаюымен бір уақытта төмендеді;
әлеуметтік салық мөлшерлемесінің регрессивті шкаласы енгізілді, ең жоғары
көлемі 20% және ең төменгісі 7%;
* қосымша құнға салық мөлшерлемесі 16-дан 15% дейін төмендетілді;
отандық мұнай өңдеу зауыты (МӨЗ) және мұнай-химия өнеркәсібі
кәсіпорындарының экспорт үшін жеткізілімін және жүктемесін қысқартуды
ынталандыру үшін экспортталатын шикі мұнайға жаңа рента салығы енгізілді,
оның төлеушілері өнім бөлімі туралы келісімшарт жасаған жер қойнауын
өндірушілерді қоспағанда экспортқа шикі мұнайды өткізетін жеке және заңи
тұлғалар болып табылады;
ғылыми өңдеу және ақпараттық технологиялар саласының арнаулы экономикалық
аймағында қызмет ететін мекемелер үшін, сонымен қатар халықаралық теңіз
сауда портын дамыту мақсатында ерекше салық төлеу режимі қабылданды;
кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін жеке кәсіпкерлер патент бойынша жұмыс
істей алатын табыстың шекті мөлшерінің 1,5 млн теңгеден 2,0 млн теңгеге
дейін арттыру жолымен, сонымен қатар арнайы салықтық режимді қолданып,
қарапайым декларация негізінде салық төлеуге тиісті табыс градациясын
өзгерту жолымен арнайы салықтық режимді қолдану ортасы кеңейтілді;
Қазақстанның мұнай-химиялық саласының дамуын белсендету және көмірсутегі
шикізатты қайта өндіретін қуаттардың құрылысына инвестицияларды
жұмылдырудың қолайлы климатын құру мақсатында Қазақстан Республикасының жер
қойнауынан алынатын мұнай мен газды қайта өңдеу жөніндегі экономиканың
мұнай-химиялық саласында қызмет ететін мекемелер үшін жеңілдік режимі
енгізілді;
корпорациялық табыс салығы бойынша салық мөлшерлемелері бірнеше жыл бойы
30% деңгейінде сақталған жағдайда салық салынатын кірісті шегеру мен түзету
жүйесін жетілдіру арқылы салық төлеушінің жүктемесін төмендетуге
бағытталған бірқатар нормалар енгізілді - ҚР Ұлттық банкі белгіленген
қосымша қаржыландырудың екі еселік мөлшерлемесінен және Лондон банк аралық
нарығының екі еселік мөлшерлемесінен салық салынатын кірісті анықтау
кезіндегі шегерімге жатқызылатын несиелер (қарыздар), депозиттер мен
қарыздық бағалы қағаздар бойынша сыйақы жиынын шектеуді белгілейтін норма
алынып тасталды, бұл сыйақы төлеу үшін салық төлеушілер шығыстарын толық
көлемде шегерімге жатқызуға мүмкіндік береді; шағын несие ұйымдарының салық
салу кірісін азайту жөніндегі норма енгізілді, олардың қызметінің ерекше
түрі қызметтің осы түрінен түсетін кіріс жиынына ауыл шаруашылық саласында
шағын несие беру болып табылады;
шағын несиелік мекемелердің дамуын белсендету мақсатында микронесие беру
операцияларын қосылған бағаға деген салықтан босату нормалары енгізілді;
қызмет ету жолында кедергі келтіретін артық әкімшілік бөгеттерді алып
тастауға мүмкіндік беретін Салық кодексінің жеке ережелері айқындалды.
Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу тәртібін
реттейтін және Салық кодексімен белгіленген амортизацияның жеке шекті
нормаларын көбейту қажеттігінен туындаған жөндеуге кететін шығыстардың
жиынтық жылдық табысын шегеруге жатқызатын, сондай-ақ жекелеген негізгі
қаражаттың функциялық ерекшелігін ескере отырып жөндеуге кететін
шығыстардың жиынтық жылдық табысынан шегерімге барынша толық жатқызу үшін
мүмкіндік беру тәртібін реттейтін Салық кодексінің ережелеріне өзгертулер
енгізілді.
Функциялық ерекшеліктерді ескере отырып топтар шегінде әртараптандыру
арқылы негізгі қаражаттың жекелеген топтары бойынша жөндеуге кететін
шығындарды 15-тен 20% және 25% дейін шегерімге жатқызудың шекті нормалары
көбейтілді.
Сондай-ақ салықтық мерзімнің аяғында салық төлеуші 100-ден бастап 300-
ге дейін айлық есептік көрсеткіштер бір уақытта шегеруге жатқызатын шағын
топтың құндық балансының көлемі ұлғайтылды. Бұл тіркелген активтердің
қалған өздігінен амортизацияланбайтын қалдық құнын жарамсыздыққа жатқызуын
жеделдетті.
Өзге оқшауланған құрылымдық бөлімше түсінігі алынып тасталды, бұл
көрсетілген бөлімшенің орналасқан жері бойынша салық төлеушінің салықтық
міндеттемесінің бөлінуін жойды және салық төлеу тәртібін жеңілдетті, сондай-
ақ мемлекеттік тіркеуден өту мен осындай құрылымдық бөлімшелердің салық
төлеушінің тіркеу номерін алу қажеттігі алынып тасталды. Корпорациялықк
және жеке табыс салығы бойынша аванстық төлем жиынын салық төлеушінің
түзету тәртібін жеңілдетті, яғни түзетуді салу органымен келісу талабы
алынып тасталды.
Сыртқы сауданы одан әрі ырықтандыруға және әлемдік шаруашылық жүйесіне
елді тартуға бағытталған сыртқы экономикалық реттеу үшін реформалар
жалғастырылды.
2003-2015 жылдарға арналған Қазақстанның индустриалық-инновациялық
дамыту Стратегиясын жүзеге асыру міндеттерін ескере отырып инвестицияларды
бірінші кезекте тарту үшін мынадай салалық басымдықтар анықталды:
ақпараттық технологиялар; машина жасау мен металл өңдеу; құрылыс
материалдар өнеркәсібі; биотехнологиялар мен мұнай химиясы.
Қазір Қазақстан Республикасындағы шетелдік және отандық инвестицияларды
мемлекеттік қолдаудың негізгі шараларының жобасы мыналарды қамтиды:
инвестициялық және салық заңнамасымен белгіленген инвестициялық
преференциялар (инвестициялық салық преференциялары, кедендік баж салығын
салудан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
Салықтар ел экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету факторы ретінде
тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Белгибаева Акмарал Утовшевна ______________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
4 курс студенті
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к, профессор Құлпыбаев С.Қ. _________________
аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы (жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2009 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1. Салық салу экономиканы мемлекеттік реттеудің әдісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1 Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны... 7
Экономиканы тұрақты дамытудағы салықтық реттеу тетіктерінің
1.2 атқаратын 13
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
...
2. Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын қамтамасыз
етуші фактор ретіндегі салық салу жүйесінің қолданыстағы
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...20
... ... ...
2.1 Экономиканы тұрақтындыру бағытындағы салықтық саясаттың
қазіргі кездегі даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.2 Экономика салаларынан түсетін салықтық түсімдерді талдау ... 26
3. Экономиканың тұрақты дамуының салықтық негіздері және оны
жетілдіру 37
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Экономиканы тұрақтандырудың қазіргі кездегі салықтық
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.2 Экономиканы салықтық реттеуді жетілдіру 50
жолдары ... ... ... ... ...
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған 66
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Кіріспе
Мемлекеттің рыноктық қатынастарының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің
негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық
саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шетел
практикаларынан көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы
реттеудің негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты
қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік функцияларын жүзеге асыратын
салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары көкейтесті мәселелердің біріне
айналып отыр.
Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне тікелей
байланысты болып келеді. Өйткені, егер салық салу практика жүзінде ең
жоғары мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері
арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса, бұл рөль жағымды болып
келеді. Көпшілікке мәлім жоспарлы экономиканың құлап, рыноктық
қатынастардың етек алуына орай ел экономикасына мемлекеттік әсер етудің
дәрежесі мен шектеулігі туралы мәселелер туындады. Шаруашылықта тепе-
теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза рыноктық экономиканы
қалыптастырып, дамытуда өзіндік практиканың аздығынан шетелдік практикаға
көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса
экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында практика жинақтап
қалды.
Қазіргі кезде жүргізіліп отырған Қазақстандағы экономикалық
реформалардың негізгі бағыттарының бірі орта және шағын бизнесті
қалыптастыру және дамыту. Сол арқылы тұрақты түрдегі экономикалық өсуге қол
жеткізу. Қоғам күн өткен сайын кәсіпкерлік рыноктық экономиканың негізі
екенін мойындап отыр. Ал, кәсіпкерлік пен ұдайы өндірістің үздіксіз
жалғасып, уақыт өткен сайын дамып отыруы үшін олардың қызметінің
нәтижелілігіне айтарлықтай әсер ететін маңызды фактордың бірі салықтық
саясаттың ұтымды түрде жүргізіліп отыруы уақыт талабы болып табылады.
Салықтардың көмегімен инвестициялық үдеріске экономикалық әсер етуді
қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен
технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды
реттеуге мүмкіндік туындайды.
Рыноктық қатынастар жағдайындағы салықтық реттеу рыноктық реттеу
сипатына ие болады және өндірушілер мен тұтынушылар арасында тура және
жанама байланыстар негізіндегі еркін қарым - қатынасты туындатады. Соның
салдарынан өндірушілер мүдделерінің қарама -қайшылығынан барып күрделі
құбылыстар пайда болады. Сөйтіп, рыноктық қатынастар кейбір шаруашылық
субъектілері өндірісінің қатаң бәсекелестік жағдайында дамуына, ал екінші
жағынан өндірістік тауарлар массасының тұтынумен және тарату мүмкіндігімен
сәйкес келмеуінің нәтижесінде шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеледі.
Осыдан барып өндірісте төмендеушілік пен рыноктық экономикадағы құлдырауды
тоқтату үшін рыноктық қатынастарды мемлекеттік реттеу қажеттілігі туындайды
және экономиканың тұрақты дамуын реттеуші ретінде барлық дамыған елде
мойындалған салық салу механизмі қарастырылады.
Тұтастай экономиканы салықтық реттеу тетіктерінің болмауы аталмыш
секторының тежелуін қамтамасыз ететін фактор болып табылады. Осыған
байланысты экономиканың тұрақты өсуін қадағалап, оған әсер ету құралдарын
тиімді пайдалану мәселесі бүгінгі күннің негізгі де маңызды проблемасы
болып табылады.
Аталмыш тақырыптағы дипломдық жұмысты жазудағы негізгі мақсат
экономиканың тұрақты дамуына мемлекет тарапынан жағдай тудыру мақсатындағы
салықтық құралдардың атқаратын рөлі, мәні мен мазмұнын атап көрсеткім
келеді.
Аталған мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді қарастыруды жөн
көрдік:
- рыноктық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі салық жүйесінің
экономикалық мәні мен мазмұны және атқаратын рөлі
- ел экономикасына мемлекеттік әсер етудегі салықтардың алатын орны;
- қазіргі кездегі салық салу жүйесінің қызмет ету механизмі;
- ел экономикасын тұрақты дамуының негізі болатын мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігін қамтамасыз етудегі салықтардың алатын
орны;
- дамыған елдер практикасын қолдана отырып, еліміздің салық салу
жүйесін болашақта дамыту жолдарын қарастыру.
Жоғарыдағы мәселелерді қарастыру кезінде салық және бюджет туралы
заңдар мен басқа да қосымша нормативтік актілер мен жарлықтар пайдаланылды.
Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік басылымдардан түрлі
мақалалар пайдаланылды.
1. Салық салу экономиканы мемлекеттік реттеудің әдісі ретінде
1.1. Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны
Жалпы еліміздің экономикасын жан-жақты дамыту, оны тек қана бір
салаға ғана тәуелді етіп қоймай, әртараптандыру және сол арқылы әлемдік
экономикаға ойдағыдай кірігу бүгінгі күннің басты талабы.
2009 жылғы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауындағы орын алған басты
басымдықтардың бірі экономиканы жан – жақты дамыту, сол арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеріп, халықаралық рынокта дамыған елдердің қатарына
қосылу. Осы орайда, ел басшысы өз жолдауында былай деп атап көрсетті:
Әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының ішінен
орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздері және өркенді де өршіл
дамып келе жатқан қоғамның іргетасы болып тек қана осы заманғы, бәсекеге
қабілетті және бір ғана шикізат секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын
ашық рынок экономикасы бола алады [1].
Әрбір мемлекет өзінің шығындарын қаржыландыруға, жоғарыда аталған
экономиканы екі бастан дамытуға (бюджет кірісі мен шығысы арқылы) және өз
функцияларын жүзеге асыруға жұмсайтын қаражаттары мен қаржы базасы болса
ғана ол мемлекет болып қалыптаса алады. Бүкіл мемлекеттік аппарат ретінде
қызмет ететін, қоғамды басқарудағы ролі жоғары кез-келген мемлекет
өздігінен ақшамен өлшенетін өнім шығара алмайды.
Сондықтан да, мемлекет ақшалай қаражатты екі түрмен жұмылдырады.
▪ жеке меншіктің мемлекетке өз еркімен беруі (мысалы: ішкі және
сыртқы қарыздар);
▪ мәжбүрлі түрде салық салу.
К.Маркс салықты ананың сүтіне теңеген, өйткені балаға сүт қаншалықты
қажет болса, мемлекетке де салық соншалықты қажеттігін айтқан, ал Ф.Энгельс
болса салықты мемлекеттің үш белгісінің біріне теңеген. Сол себептен
салықтың маңыздылығын экономикалық теория ойшылдарының барлығы зерделенген.
Мемлекеттің қоғам дамуындағы рөлі, оның атқаратын ролін және оның
реттеу тетіктерінің қаншалықты керек екені әсіресе рыноктық экономика
жағдайында үлкен көңіл аударатын мәселе болды. Адамзат қоғамының емін -
еркін, алаңсыз өмір сүруін сақтап қалу проблемалық жағдайға айналуы
себебінен мемлекеттік реттеудің қоғамдағы атқаратын рөлі жоғарылай береді.
Біздің жағдайымызда оның ролі шаруашылық жүргізудің рыноктық нысанына өту
кезіндегі еркін кәсіпкерлікке қатысушылардың өндірістік қызметінің сыртқы
мүмкіндігінің төмендеу тиімділігіне сенуге болмайтындығымен де негізделеді
[2].
Қазіргі қоғамда салық қаржылық қатынастың мемлекеттің ақшалай табысымен
құралғанын көрсетеді және оған қатысты мына функцияларды орындауы тиіс.
Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т.б. Экономикалық
қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске жатады және
объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар мемлекетке өзіне
алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін және салықты жоюды талап ету,
ол өз-өзіңді жоюды талап ету деген сөз.
Салықтың түсуі немесе табыстың көбеюі, шаруашылық қызметінің нығаюы,
капитал салымының көбеюі, сұраныстың, шаруашылық конъюктурасының жандануы
дегенді білдіреді. Салықтың көтерілуі – ол конъюктураның қызуымен күресуі.
Табысқа салынатын салық мөлшерлемесінің өзгеруі, мемлекет капитал
салымына қосымша ынталандырады, кемітеді немесе жасай алады, ал жанама
салық көмегімен жұмсалу қорына және баға деңгейіне ықпал ете алады.
Либералды немесе протекциялық сыртқы сауда саясатын таңдау арқылы,
мемлекет кеден баждарын өзгерте алады, әріптестерінен кезекті немесе
қаржылық қолдау алады, немесе ұлттық экспорт талаптарын қояды. Кедендік баж
жанама салықтың бір түрі, олардың көтерілуі импорттың қымбаттауына, оның
артынан ұлттық тауарлардың, өкінішке орай сыртқы сауда айналымына әсер
етеді. Баждың төмендеуі немесе алынуы ішкі рынокта бәсекенің шиеленісуіне,
бағаның өсуінің бәсеңдеуіне, сыртқы сауданың жоғарылауына әкеледі.
Салық мөлшерлемесі салалар және аймақтарға сараланады. Олар кешен және
кешенді құрылымға ықпал ете бастады. Сондықтан, мұнайға және газ өндіруге
салық жоғары, бірақ аз меңгерілген, экономикасы дамымаған аймақтарда
төмендеу болады.
Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының
негізін және құрылымының негізін сақтауда мемлекеттік салықтарды реттеу
органдары, мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсатында уақытша және
белгілі бір кәсіпорынды таңдап алып, оның салық мөлшерлемесін төмендетеді
немесе салықты мүлде қысқартады. Мына салаларға капитал ретінде жұмасалатын
табысқа салықтарды жеңілдету кең қолданыс табуда: ғылыми зерттеулер және
олардың жетістіктеріне қол жеткізу, жаңа жұмыс орындарын ашу, қоршаған
ортаны қорғау[3].
Салық салуды реттеу объектілері нақтылануда, мысалы, кәсіпорын
табысының екі түріне салық салу сараланады: таратылмаған (кәсіпорындарда
шаруашылық қызметін дамытуға қалдырылған) және таратылған (дивидендтерге
және акция иелеріне төленетін төлем). Дивидендтер сомасына салынатын салық
көлемі жоғары болған кезде, таратылмайтын табысқа салынатын салық
мөлшерлемесінің төмендеуі, табыстың екі осы бөліміндегі тепе-теңдіктің,
оның таратылмаған бөлімінің пайдасына қарай өзгеретіні анықталған,
дивидендтердің бір уақытта төмендеуінен, капиталдың ішкі жинақталуы
ұлғайып, инвестицияның өзін-өзі қаржыландыруы өседі, егер бұл үрдіс ұзақ
уақытты сипат алатын болса, акциялардың бағасы төмендеп, оларды отандық
және шетелдік инвесторлардың сатып алуы қаупі туады. Таратылмайтын
табысқа салықтың көтерілуінен және оның дивидендтерге төленетін сомаға
азаюуынан кері көріністі көруге болады.
Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды
салықтан босататып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу
мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай
жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық
акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық
тәуелділік орнатуға тырысады.
Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына
капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі
капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура
жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына
салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу
мәселелері тәуелді.
Рыноктық экономика жағдайындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты –
бұл макроэкономикалық тұрақтылық. Оны үкіметтің экономикалық өсуді, толық
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған қызметтер ретінде анықтауға
болады.
Экономикалық жүйедегі тепе-теңдік, эконономиканың рыноктық өзін-өзі
құру негізінде құрылатын, жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен немесе шамадан
тыс инфляциямен бірге жүруі мүмкін.
Бұл міндетті шешудің басты құралдары – фискалдық және ақшалай саясат.
Жалпы ұсынысқа сәйкес, тұрақтылық саясатын жүргізу үшін мемлекеттік
шығындарды көтеру керек және секторлардың шығындарын ынталандыру үшін
салықты төмендету керек. Осындай немесе басқалай мемлекеттің іс-қимылы
жағдайды жақсарта ма, нашарлата ма, оны тигізілген залалдар бойынша
жорамалдайды.
Бәсекелестік рыноктық жүйеде жалпы қабылданған артықшылығы болып
ресурстарды бөліп таратудың тиімді әдісі болып табылады. Бірақ белгілі
жағдайларда, мұндай сыртқы факторлар, қоғамдық тауарлар, жетілмеген бәсеке
және т.б. жағдайында ресурстарды дұрыс бөлмеу проблемасы туады[4].
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік саланы және ауыл шаруашылығын
қамтуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік әсер етудің белгілі бір
түрлері қолданылады. Бұл жерде құрал ретінде салықтар, субсидиялар, тікелей
мемлекеттік реттеулер қолданылуы мүмкін.
Мемлекет салық және субсидия жүйесі арқылы қоғамдық игілік және қызмет
көрсету өндірісіне ықпал етуі мүмкін.
Экологиямен байланысты сыртқы әсерлер жағдайында өндірістің
шығындарында ауаның, жердің, судың ластануының залалдары есепке алынбайды.
Демек, осы өндіріс шамадан тыс ресурстар көлемін пайдаланады.
Үкіметтік тиым салу немесе шектеу мұндай ластануларға, қауіпсіздік
стандарттарын құру өндірушілерді, зиянды заттардың алдын алатын жабдықтарға
қосымша шығын жасауына мәжбүрлеп отыр. Қосымша шығындар өндірістің
көлемінің төмендеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде шектен тыс ресурстарды
осы өндірістің тұтынуы азаяды.
Сыртқы әсерлер қоғам үшін оң нәтижелерді де иемденуі мүмкін, бірақ
өндірушілердің шектен тыс шығындарына әкеледі. Мұндай нұсқаларда
мемлекеттік қолдау көрсетудің қажеттілігі туады. Ол жиі салық және субсидия
көмегімен жүзеге асырылады. Табыстарды қайта бөлумен байланысты
функцияларда маңызды болып табылады. Бәсекөлік механизмді қамтамасыз ететін
қайта бөлу әлеуметтік қабаттардың бөлінуіне және бақылаудан ауытқып отырған
жұмыссыздыққа әкеледі[5].
Таза фискалдық функциялардан басқа, салықтар мен алымдар жүйесі
қоғамдық өндіріске экономикалық әсер етуші механизмі ретінде қызмет
етеді[6].
Мемлекеттің қаржылық-бюджеттік механизмінің кеңейтілген ұдайы өндіріс
үдерісінде әсер етуінің негізгі бағыты төмендегідей:
➢ бюджеттік субсидия беру;
➢ экономикаға мемлекеттік инвестициялар беру;
➢ кәсіпорындарға дотация немесе қайтарылатын ссуда ретінде тікелей
субсидиялау;
➢ қажеттілікке сай ақшалай-несиелік шектеулерді енгізу. Бұған бағаны
реттеу, тұтынушы несиесі ережесі, валюталық бақылау т.б. жатады;
➢ лицензиялау;
➢ жеке сауда-саттық туралы заңнамалар;
➢ ғылыми-зерттеу және практикалік-конструкторлық жұмыстарды
қаржыландыру;
➢ салықтық саясат.
Мемлекет экономикалық өмір ағымына, тек белгілі бір ақшалай
қаражаттарды иемденіп отырғанда ғана ықпал ете алады. Оларды мемлекеттің
функцияларын орындауға тартылғандардың жақтары – азаматтар және заңи
тұлғалар беруі керек. Осы үшін салық жүйесі өмір сүреді.
Мемлекет салық жүйесінің көмегімен рынок жұмысына белсенді араласады,
өндірістің дамуын реттейді.
Бүгінгі күні мемлекетте бюджетке түсетін қаржыларды жұмылдыру үшін
құрамында 35-40 әр түрлі алымдар мен міндетті төлемдері бар күрделі салық
жүйесі қолданылады. Салықтың көптігі көп жағдайларда салық төлеушілердің
төлем қабілеттігін білуге көмек береді.
Салық салу есебінен қорлар қалыптасады, олар арқылы мемлекет мыналарды
қаржыландырады:
➢ ұлттық шаруашылықтың өндірісін кеңейтуде кейбір шығындарын
қаржыландырады;
➢ әлеуметтік бағдарламалар-зейнетақылық және әлеуметтік
қамтамасыздандыру, білім беру, денсаулық сақтауды қаржыландырады;
➢ өзінің қорғанысын және қауіпсіздігін қамтамасыздандыру;
➢ басқа елдерге несиелер және қайтарымсыз көмек көрсету.
Бұл салықтың бірінші және негізгі функциясы – мемлекеттік қазынашылық
үшін қаржы көзі қызметін атқару.
Рыноктық экономикадағы екінші салық функциясы – рыноктық бәсекелесті
қолдаудың және дамытудың қаржылары қызметін көрсету.
Рыноктық экономикадағы үшінші салық функциясы – халықтың аз қамтамасыз
етілген бөліктеріне өмірлерін жақсартудың көзі ретінде болу. Осы мақсатта
азаматтарға салық салу жүйесі прогрессивті шкала бойынша құрылады.
Рыноктық экономикалы елдердегі мемлекет табыс табатын екі субъекті
топтарға салық салады: кәсіпорын және азамат. Салық салудың басты
объектілері: кәсіпорынның пайдасы, өндіріс өндірісіндегі қосымша құн, тауар
мен қызметтер айналымы, азаматтардың табыстары және мүліктері. Кәсіпорынның
үлкен міндетті төлемдері болып әлеуметтік сақтандыру сызығы бойынша
зейнетақы және жәрдемақыларды төлеуге бағытталған аударымдар болып
табылады.
Елдің ЖІӨ-ін және ұлттық байлығын қайта бөлуде салықтар шешуші рөл
атқарады.
Салықтар капиталға, оның барлық айналым стадияларына ықпал етеді. Бұл
мемлекетке жаппай сұраным және тек тауарды ғана емес, капиталды да ұсынуды
бақылауға көмек береді. Өйткені табыс халықтың сұранымының негізгі және
өндіріс фазасында капиталды функциялаудың ақырғы нәтижесі болып саналады.
Салықтық реттеудің көп тараған әдістері: салық түсімдерінің көлемін
өзгерту; бір әдістерді басқаларымен алмастыру; салық мөлшерлемесінің
дифференциясы; салықтық жеңілдіктердің өзгеруі; салықты таратудың саласын
өзгерту және т.б. Салықтық реттеу қоғамдық өндіріс құралымына белсенді
түрде әсер етеді. Салықтық механизм елдің дамуының өңірлік деңгейін түзеу
үшін қолданылады, ол экономикасы нашар дамыған аудандарды дамыту-
ынталандыру салықтан жартылай немесе толықтай босату жолымен жүзеге
асырылады.
Салықтық реттеу әлеуметтік саланы да қамтиды. Бұған экология,
әлеуметтік инфрақұрылым, халықты әлеуметтік қорғау жатады.
Қаржылық ресурстарды жұмылдыру туралы мемлекет шаралары елдің қаржылық
заңының негізінде оларды бөлуде, пайдалануда қаржы саясаты деп аталады.
Қаржылық саясаттың бағыты елдің экономикалық жағдайына байланысты болады.
Тиісінше, экономиканың басқа жағдайға өту кезеңінде қаржылық саясаттың
бағыты да өзгереді.
Қабылданған қаржылық саясаттың дұрыстығы, әрине, елдегі қалыптасқан
экономикалық жағдайды бағалауға байланысты болады.
Қаржылық саясат мемлекеттің іс әрекетінің екі қарым-қатынасты бағыты
бойынша құрылады: салық салу аясында және экономикаға ықпал ету
мақсатындағы мемлекеттік шығындардың құрылымын реттеу және бюджетті реттеу
аясында. Фискалдық саясат салықты алуда үкіметтің мүмкіндіктерін қолдануды
және әр түрлі әлеуметтік міндеттерді шешу үшін мемлекет бюджеттік қаражатты
шығындауды көрсетеді.
Мемлекеттің фискалдық саясатының негізгі тұтқасы үкімет мақсаттарына
сәйкес салық мөлшерлемелерін өзгерту болып табылады. Фискалдық саясатты
жүргізу – елдің билеуші органдарының заңдарының ерекше құқығы, өйткені тек
сол осы қаржылардың шығындарын және салық салуын бақылайды.
Фискалдық саясат дискредициялық және дискредициялық емес түрде жүзеге
асырылады. Дискредициялық фискалдық саясат түсінігі салық салуды
мемлекеттің саналы түрде реттеуі. Қысқаша дискредициялық фискалдық саясатты
қарастыратын болсақ, оның сипаты төмендегідей болмақ.
Дағдарыспен күресу кезінде ынталандырушы дискредициялық фискалдық
саясат төмендегідей түрде болады:
– мемлекеттік шығындарды жоғарылату;
– салықтарды төмендету.
Мұндай фискалдық саясат қаржыландыру тапшылығына алып келеді, немесе
өндірістің күрт төмендеуінің қысқаруын қамтамасыз етеді.
Артық сұраныстан болған инфляция жағдайында дискредициялық фискалдық
саясат былай қалыптасады:
– мемлекеттік шығындарды қысқарту;
– салықты көбейту;
– мемлекеттік шығындар қысқаруының салық салудың өсуімен үйлесуі.
Мұндай фискалдық саясат бюджетінің оң айырмасын меңзейді[7].
Жалпы фискалдық саясатта екінші – автоматты түрде жүзеге асырылатын
немесе дискредициялық емес фискалдық саясат бар. Автоматты түсінігі үкімет
тарапынан қандай да бір қадамдарды қабылдауды қажет етпейтін өзін - өзі
реттеу түрінде экономикалық жағдайдың өзгеруін сезінетін экономикалық
механизм. Негізгі құрылған тұрақтандырушыларға біріншіден салықтық түсімдер
жатады. Салық сомасы табыс мөлшеріне байланысты болады.
Салықтар мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы экономикалық
қатынастардың қажетті бөлігі болып табылады және экономиканы мемлекеттік
реттеуде маңызды рөл атқарады. Қазіргі қоғамдағы салықтар – мемлекеттің
негізгі табысының формасы.
Салықтар тауарлы өндіріспен, қоғамның таптарға бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болған. Қоғам пайдасына мемлекеттік
ағымдар ЖІӨ-нің нақты бөлігін міндетті жарналар түрінде алу. ЖІӨ-нің
негізгі қатысушылары міндетті жарналар төлеп отырады:
– өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игіліктерді жасайтын
жұмысшылар;
– шаруашылық субъектілері, капитал иелері, кәсіпкерлік саласында іс
әрекет ететіндер.
А. Смит өзінің Халық байлығының табиғаты және оның себептерін зерттеу
жөнінде деген еңбегінде салық салудың негізгі қағидаттары деп мыналарды
санады: әділеттілік, айқындылық, ыңғайлылық, үнемділік[8]. Келе-келе бұл
тізімге қосымша жеткілікті қамтамасыз етілуі және салықтардың қозғалысы
қағидаттары қосылады. Аталған қағидаттармен жұмыс жасайтын салық жүйесінің
функцияларына да тоқталып өтейік.
Фискалдық функциялармен бірге салықтың басты қоғамдық бағытталуы
шығарылады – мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыру. Мемлекеттік
бюджеттің кірістерін салықты тұрақты және орталықтандырылған негізде алу
мемлекеттің өзін үлкен экономикалық субъектіге айналдырып жібереді.
Салықтың экономикалық категория ретіндегі басқа функциясы салық
түсімдерін сандық тұрғыда көрсетудің мүмкіндігі туады. Бақылау функциясының
арқасында салықтық механизм тиімділігі бағаланды. Қаржылық ресурстардың
қозғалысын бақылауды қамтамасыз етеді. Салықтық-қаржылық қатынастарды
бақылау функциясы таратушы функция әрекеті жағдайында көрінеді.
Салықтың реттеуші функциясы, салық салу жағдайын өзгерте отырып, бір
салықты енгізіп және екінші біреуін алып тастап, салықтық мөлшерлеме
жүйесін қолдана отырып, маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелердің
шешілуіне жағдай жасайды.
1.2. Экономиканы тұрақты дамытудағы салықтық реттеу тетіктерінің
атқаратын рөлі
Қатынастар (фискалдық) қызметінен басқа, салықтар мен алымдар жүйесі
қоғамдық өндіріске, оның құрылымына және ғылыми-техникалық прогрестің өсу
қарқынына экономикалық әсер ету тетігі болып қызмет атқарады. Салықтар
арқылы іскерлік белсенділікті ынталандыруға немесе, керісінше, шектеуге
болады, демек кәсіпкерлік қызметтің біреуінің немесе басқасының дамуы,
өндіріс шығындарының төмендеуіне жағдай туғызады және әлемдік рынокта
ұлттық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттілігін арттыру үшін жекеменшік
кәсіпорындардың айналысын қамтамасыз етеді. Салықтың көмегімен қолдаушылық
экономикалық саясат жүргізуге болады және тауарлар нарығының еркіндігін
қамтамасыздандыруға болады.
Салықтар шығыстық бөлім арқылы экономикаға қаржылық әсер ету
мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып, мемлекеттік, аймақтық және жергілікті
бюджеттердің негізгі кіріс бөлігін қалыптастырады.
Ұлғайтылған қайта өндіріс процесіне мемлекеттік қаржы-бюджеттік
тетігінің ықпал ету бағыты төмендегідей: бюджеттік субсидия, мысалы, бөлшек
сауда бағасын сүйемелдеу үшін жылдық (артық) ауылшаруашылық өнімдерін
сатып алу, экономикаға мемлекеттік инвестиция жасау; дотация немесе көмек
қарыз түрінде кәсіпорындарға тікелей субсидия беру, несиелік саясат.
Мемлекеттен несие алу компанияның меншікті қаржыларының босауына және
қауіптен (банкрот болу қаупінен) құтылуына, қажеттілігіне қарай ақша-
несиелік шектеулікті енгізуіне ықпал жасайды. Бұған бағаны, бақылауды,
лицензиялауды реттеу жатады[9].
АҚШ үкіметі соғыс уақытында болат, мыс, алюминийге лицензия беруді,
жекеменшік сауда туралы заңдарды, өнімді стандарттауды, мелекеттік
арбитражды, тресттерге қарсы заңдарды қабылдауды, ғылыми-зерттеулік және
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыруды және салық саясатты
жүзеге асырды.
Бұдан басқа, мемлекет, артық өндірілу дағдарысы кезінде тауар
өндірісіне шектеу қою арқылы реттеушілік саясат жүргізеді. Сонымен қатар
мемлекет қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруды өзіне алып, субсидия мен арзан
несиенің берілуіне көңіл бөледі.
Қазіргі кезде экономикалық бағдарламалау дамып келеді. Ол шаруашылық
міндеттердің қойылуын болжайды және оларды шешу жүйесін белгілейді. Негізгі
мақсат- мемлекеттік іс - шаралардың үйлесімділігі, инвестицияларды реттеу,
несиені бөлу, бюджеттің бағытталуын анықтау, мөлшерлеме пайызы мен несие
ережелерін өзгерту арқылы ақша нарығын басқару, жалақы және әлеуметтік
мұқтаждық саласындағы саясат және т.б.
Экономикалық бағдарламалау мемлекет рөлінің одан әрі жоғарылауына
әкеледі. Ұлттық экономиканың белгілі бағытының қандай да бір өзгерісі –
инвестициялық саясаттың мемлекеттің араласуынсыз болуы мүмкін емес. Үкімет
тағайындайтын қаржылық жеңілдіктердің шарттары бірінші кезектегі
міндеттерді шешу қажеттігіне сәйкес жеке шаруашылық салаларының дамуына жол
ашады.
Болжау жасау экономикалық бағдарламалаудың бірінші кезеңі болып
табылады, яғни ол – экономиканың болашақ дамуына объективті түрде баға
беру.
Экономиканы реттеуге жергілікті басқару органдары белсенді
қатыстырылады, олардың басымдылығы шамамен мынадай: қалалардың кірістік
базасының өсуі (салық базасының нығайтылуы), жұмыс істейтін кәсіпорындар
мен жұмыс орындарының сақталуы, балансталған экономиканың сапалы өсуі,
индустриялдық және коммерциялық базасының дамуы, жағдайы нашар шалғай
аудандарға көмек көрсетуі.
Бірқатар елдерде белгілі аймақтарға, мысалы, қаланың шалғай (шеткері)
аумағына жұмсалатын инвестицияны ынталандыру қолданылады. Экономикасы нашар
дамыған аудандарда өндірісті жаңарту мен қайта құруға капитал салу
ынталандырылады.
Кейбір жағдайларда инвестицияға салық салынбайтын үстеме төленеді. Бұл
үстеме капиталдық салым көлемінің 10%-ы болуы мүмкін. Үстемеге байланыссыз
немесе оған қосымша бюджеттен капиталдық салымдарға тікелей субсидия салық
салынады. Бұл, мысалы, Германияда кеңінен қолданылады.
80-жылдардың екінші жартысынан бастап, көптеген елдерге жаңа жоғары
технологиялық өндірісті құруды ынталандыру әдістері қолданылды. Ескі
өндірістік аудандардың көбінде ескірген индустриалдық құрылымдық шаруашылық
болды. Өткен жылдарда олар жоғары дамығандар қатарына жатты, бірақ ғылыми-
техникалық революцияның әсерінен бұрынғы алдыңғы қатарлы салалар құлдырауға
ұшырап, одан әрі аймақтың экономикалық өсуін анықтай алмады.
Мысалы, Ұлыбританияда осындай аймақтарға: Уэльс, Шотландияда,
Англияның солтүстік ауданы, солтүстік Ирландия, Корнуэлл, Мерсисайд
жатады, Бельгияда –бұл таскөмір және металлургия өндіру аудандары; АҚШ- та
солтүстік- шығыстағы тоқыма өндірісі дамыған. Жаңа Англияның кейбір
штаттары. ХХ ғасырдың екінші жартысында осы аудандарда өндірістің бағытын
өзгертіп, инфрақұрылымы жаңартылған және жұмыс күні қайта маманданған жаңа
алдыңғы қатарлы өндірісті дамыту міндеті тұрды. Осының бәрін жүзеге асыру,
тек салықтық жеңілдіктер және басқа да қаржылық әсер ету әдістерін кеңінен
қолданатын мемлекеттік реттеу арқылы мүмкін болды.
Сонымен, Ұлыбритания, Франция, Италия, Нидерланды, Норвегия
мемлекеттік инвестициялары дамытылуға жататын аудандарға пайдаланған,
мысалы, субсидиялар мен арнаулы мақсаттағы қаржаттар мемлекет меншігіне
айналдырылған салалардың кәсіпорнын орналастыруға, кәсіпкерлерге арендаға
(жалға) немесе қолайлы қаржылық шарттар негізінде уақытша меншіктену
салығынан босатылып сатылатын кең мақсатта қолданылатын өндірістік
ғимараттардың құрылысына.
Германияда шығыстағы жерлерге капиталды инвестициялаушы фирмалар ірі
салық жеңілдіктерін алады. Болат балқыту өндірісі орналасқан Рур облысы
салықтық жеңілдіктерге сүйенеді. Ауылдық жерлерде талапқа сай өндірістің
дамуы ынталандырылады. Льюек қаласының ескі кварталдарының сақталуы оларды
қалпына келтірумен айналысқан фирмаларға ірі салық жеңілдіктерінің
берілуімен байланысты.
Германияда Фракия облысы мен аралдарға берілетін инвестициялар салық
жеңілдіктерімен ынталандырылады. Экономикалық қызметті жандандыру үшін
мынадай қаржылық әсер ету нысандары қолданылады: өндірістегі капиталдық
салымдарын субсидиялау, жеке аудандар үшін электроқуаты мен суға
жеңілдетілген тариф тағайындау арқылы бағаларды субсидиялау, жеңілдік
шарттары бар несие – пайызы төмен қарыз, ұзақ мерзімді қарыз, несие бойынша
дотация.
Кейбір елдерге, мысалы, Германияда, Францияда бірқатар муниципалитет
аумақтарында әрбір қайта құрылған жұмыс орнына салық жеңілдіктерін қолдана
отырып, арнаулы бюджеттік үстеме енгізілген. Жергілікті басқару органдары
жаңа шаруашылық саласына жұмыс күшін дайындауда шығынның біршама үлесін
көтереді. Бұдан басқа, өзінің жұмысшыларын, қызметкерлері мен мамандарын
дайындау мен қайта дайындауды өздігінен ұйымдастырған салық жеңілдіктерін
алады.
Экономиканың дамуына қаржылық әсер ету ынталандырушы болып қоймай,
сонымен қатар тежегіш те болып табылады. Мұндай қажеттілік алдымен халық
пен өндірістің шоғырлануы жоғары аудандардың дамуын реттеу үшін туындайды.
Халықтың және шаруашылық объектілерінің шектен тыс шоғырлануы қоршаған
табиғи ортаның, халық қоныстануының, ресурстармен қамтамасыз етілудің және
басқа мәселелердің асқынуына әкеліп соқтырады. Жаңа шаруашылық қызмет
түрлерінің дамуына мүмкіндік беретін арнаулы өндірістік ғимараттардың
құрылысына салу қажет. Әрине, ықпал ету шараларына тұрақты және уақытша
жергілікті салықтардан босату жатады.
Мемлекеттік және жергілікті органдар экономикалық инфрақұрылымға
капиталдық салымдардың айтарлықтай бөлігін жұмсайды. Бұл салымдар пайда
табуға бағытталған, бірақ жанама жолдармен жеке капиталдың пайдасын
көтеруді қамтамасыз етеді. Ең алдымен, көлік коммуникацияларының құрылысы
мен олардың қызметін сүйемелдеуге, байланыс желісіне, сумен қамтамасыз
етудің өндірістік жүйесіне, тазалаушы құрылғыларға, жер телімдеріне
өндірістік құрылыс салуға, дайындауға жұмсалатын шығындар.
Қосымша салық салу немесе кәсіпкерлік қызметті лицензиялау мемлекет
пен жергілікті басқару органдарының тарапынан атқарылатын
негізгі тежеуші шаралар болып табылады. Осындай жағдайларда қосымша салық
салу Нидерландыда, Жапонияда қолданылады[10].
Германияда тұрақтандыру салығын енгізу қолданылады. Ұлыбританияда,
Франция, Италия лицензиялауға аса көп көңіл бөледі. Бұл ретте лицензиялауды
қосымша жергілікті салық - лицензиялық алым түрінде қарастыру керек.
Жапонияда мәселе жер салығы мөлшерлемесін манипуляция жасау арқылы
шешіледі. Салықтарды көтеру тежеудің тиімді және баянды құралы болып
табылады. Тағы бір әдіс – ол салық жеңілдіктерін алып тастау.
Кейде жаңа салықтарды енгізу тек реттеушілік мақсатты көздейді. Мысал
ретінде, Германияда ғасыр басында енгізілген және әлі күнге дейін сақталған
сірке қышқылына салынатын салық. Оны жасанды сірке қышқылын жасау және осы
мақсатта шарапты шығындауды тыю қажеттілігі тудырған болатын. Аталған
салықтан түскен ақшалай қаражаттар оны алуға кеткен шығынды әрең-әрең
жапты. Бірақ техникалық міндет шешілді және реттеушілік экономикалық
мақсатқа қол жеткізілді. Салық бүгінде Германия бюджетіне бар-жоғы бірнеше
миллион марка ғана әкеліп, тек тарихи мұра ретінде сақталып отыр.
Ал қазіргі заман талабына сай мысал, тағы да сол Германияда салықты
өсірудің көмегімен тек экономикалық емес, сондай-ақ әлеуметтік міндеттер
шешіледі. Темекі акцизінің күрт өсуі темекі шекпейтіндердің қатарының
өскенін көрсетті.
Батыс елдерінде салық арқылы экология мәселесі де шешімін табады. Өз
уақытында Германия өнеркәсібі автомобильдің катализаторлармен жарақталу
шешіміне қарсылық көрсетті. Сол кезде катализатормен жарақталған
автомобильдерге салынатын салық күрт төмендетілді. Катализаторы бар
автомашиналар қолданатын жанармай түрлеріне акциздік алымдар төмендетіліп,
сонымен қатар ескі двигательдерге қолданылатын, құрамында қорғасын және
басқа да қоспалары бар жанармай түрлерінің акциздері көтерілді. Осылай
катализаторларға жұмсалатын қосымша шығындар өтелді.
Қазір Германияда автомобильдерге салынатын салық екі факторларға
байланысты: цилиндр көлеміне, яғни двигательдің қуатына және катализатордың
барлығына (немесе жоқтығына). Сонымен, двигатель цилиндрінің көлемі 100
текше дециметр (дм3) болса, катализаторы бар автомобиль иесі -13 марка,
20 пфенинг, ал катализаторсыз – 30 марка төлейді, қуаты аздау,
катализатормен жабдықталған машиналар иелері салықтан босатылады.
Двигательдің экологиялық тазалығын есепке алатын сараланған салықтар
арқылы АҚШ-та 70-жылдардан бастап, ал қазір барлық жерлерде қолданылады.
Мемлекет экономиканың дамуына қаржылық әер етуді бағаның құрылуы
арқылы жүзеге асырады. Мысалы, Еуропалық Одаққа кіретін елдерде
ауылшаруашылық өнімдерінің сатып алу бағасы рыноктық әдістермен ғана емес,
көбіне Брюссельде орналасқан ЕО-ның басшылық органдарының нұсқауы бойынша
тағайындалады. Айта кететін жағдай: ол өнім өндірудің нақты өзіндік құнынан
едәуір асатын бағаның жеткілікті жоғары деңгейінің белгіленуі. Мұнымен екі
мақсатқа қол жеткізуге болады: фермерлерді сүйемелдеу және азық-түлік
өнімдерін тиімді қолдану.
Жасанды түрде белгіленген жоғары бағалардың арқасында өнім тиімді
жұмсалады, сұраныс шын мәніндегі тұтынудан аспайды, тіпті кейбір артықшылық
дефицитті (тапшылықты) болдырмайды.
Тағы бір жағдайды еске сала кетуіміз керек: дамыған елдердің
экномикасы кәсіпкерлік қызметтің еркіндігіне негізделген.
Бәсекелестік-рыноктың тетік ресурстардың бөлінуін реттейді және
тауарларды өндіруге жұмсалған шығындарды көрсетеді және орташа пайда
шамасын есептегенде бағалардың тепе-теңдік деңгейде тағайындалуын
қамтамасыз етеді. Бұл қалай жүзеге асады?
Бәсеке жағдайында компаниялар өз тауарлары мен көрсететін қызметтеріне
еркін баға белгілей алмайды. Олар осындай тауарлар мен қызмет көрсетулерді
ұсынатын басқа фирмалар мен кәсіпорындар белгілеген бағаларды ескеруі тиіс.
Бәсекелестік рынок тұтынушыға таңдау мүмкіндігін береді және бұл оның
басты қасиеті. Сатып алушы үшін күрес барысында бағалар өндірістік
шығындарға жақын деңгейге дейін төмендейді.
Дегенмен, монополия пайда болғанда рыноктық тетік (механизм) жұмыс
істемейді, бұл ресурстардың тиімді бөлінбеуіне, қолданбауына және бағаның
өсуіне әкеп соқтырады. Мысалы, Германия Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғына
дейін үлкен экономикалық және саяси қуаты бар ірі картельдердің елі болды.
АҚШ –тың шаруашылық өмірінде де монополиялар рөлі сезілді.
Монополия теория бойынша рынокта тауар жабдықтаушы жалғыз болған
жағдайда қалыптасады. Мұндай рынокта бәсеке болмайды, себебі бәсекелестер
жоқ. Монополистер рынокта толығымен қамтамасыз етеді, ол өз тауары үшін кез
келген бағаны белгілей алады немесе оны кез келген мөлшерге жеткізе алады.
Бұл екі шараны бір уақытта атқару мүмкін емес, себебі бағаны көтергенде
сұраныстың шектеушілік қызметі іске кіріседі. Монополиялардың құрылуы әр
түрлі себептерге байланысты болуы мүмкін.
Мысалы, қуатты бәсеке рыноктағы әлсіз фирмаларды ығыстырады және бұл
үдеріс осы салада басым бір компания қалғанша жүреді. Басқа жолы- аталған
саладағы бірнеше компаниялардың қосылуы. Сонымен қатар, монополиялар
соғысқа дейінгі Германиядағыдай ірі картельдердің құрылуы арқылы пайда
болады. Картель бұрын бір-біріне тәуелсіз компаниялардың өндіретін өнімдері
бағасы мен квотасы жөнінде келісім жасауы арқылы құрылады. Мұнайды
экспорттайтын елдердің ұйымы дүниежүзілік картельдің бір түрі болып
табылады.
Салық саласындағы фискалдық саясат әсер етудің екі бағытын
қарастырады: сұраным (кейнстік модель) және ұсыным.
Салықтардың төмендеуі жиынтық ұсынымды өсіреді, себебі халықтың табысы
мен жинағы, ал кәсіпкерлердің - өндірісті инвестициялауы өседі.
Жұмысшылардың табыс салығының аздығы жалақысының көтерілуіне және еңбекке
деген ынтасының артуына әкеледі. Осының барлығы өндірістің ұлғаюына жағдай
туғызады.
Бұдан басқа ұсыным экономикасы теориясы көрсеткендей, салық
мөлшерлемесінің төмендігі міндетті түрде салықтық түсімдер саласының
азаюына әкелмейді, керісінше, салық базасының ұлғаюы есебінен оның өсуіне –
ұлттық өндіріс пен табыстың өсуіне ықпал жасайды.
Америкалық ғалымдар – ұсыным экономикасының өкілдері А. Лаффер және
басқалары жасаған (құрған) салық салудың прогрессивті (үдемелігі) мен
бюджет кірісінің арасындағы байланыстылық бұл инвестициялық қызметке
салықтардың тигізетін әсерінің теориялық дәлелдемесі. Осы теория бойынша
салық мөлшерлемелерінің өсуі белгілі бір шамаға дейін салықтық түсімдерінің
өсуіне себеп болады, сонан соң оның өсуі баяулайды, ең ақырында бюджет
кірістерінің күрт төмендеуіне әкеп соқтырады. Бұдан мынадай жалпы қорытынды
жасалды: экономиканы ынталандыру міндеттерін, соның ішінде, нвестициялық
белсенділікті салық ауыртпалығын түбегейлі жеңілдету жолымен шешу
керектігі. Осы ғалымдардың ойынша экономиканың қозғаушы күші – бұл рынокқа
бағдарланған экономикалық қызметке шаруашылық агенттерінің қызығушылығы.
Егер бұл қызмет оларға пайдалы болса, онда өндіру қарқынды түрде жүзеге
асады[11].
Егер рыноктың ойдағыдай қызметі анағұрлым жоғары және үдемелі
салықтар түріндегі арта беретін кемсітушілікпен қақтығысса, онда
экономикалық белсенділік төмендейді деп түйіндеген А. Лаффердің ойынша –
салық түрінде бюджетке кәсіпкерлер мен халықтың жалпы табысының 30% - нан
артық сомасын алуға болмайды, егер табыстың 40-45% алынатын болса, онда
жинақ сомасы қысқартылады, демек, экономиканың жеке меншік секторында
инвестициялар да азаяды.
Америкалық ғалымдардың пікірі бойынша, егер салық мөлшерлемесі
жеткілікті жоғары деңгейге жеткен кезде кәсіпкерлік ынта, өндірісті
ұлғайтуға арналған ынтасы біртіндеп жоғалады, пайда төмендейді, бұған
сәйкес бюджеттің салық түсімдері азаяды.
Салықтардың қысқаруы, салық салу мөлшерінің төмендеуі өте ықпалды
сипаты бойынша нақты экономикаға, салық базасына ынталандырушы нәтиже болуы
мүмкін:
1. Рынокқа ұсынатын еңбек пен капитал мөлшерінің артуына және өндіріс
көлемінің ұлғаюына байланысты салық базасы өседі;
2. Экономикалық агенттердің белгілі бөлігі астыртын экономикадан
заңи жолына шыға отырып, салықтан жалтаруды қысқартуы мүмкін.
Осы эффектілердің бірге алғанда салық мөлшерлемесі шегінің қысқаруы,
расында, салық түсімін көбейтуі мүмкін деген қарапайым логиканы көрсетеді.
Жеке табысқа салық салу қазыналық міндеттен басқа маңызды әлеуметтік қызмет
атқарады - әр түрлі әлеуметтік халық топтарының табыстарын теңестіруді
қамтамасыз етеді.
Салық саясаты қоғамның әрбір даму кезеңдеріне тән, тарихи дамуға
өзіндік әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салықтық саясатты жүргізіп отырады. Ал, рыноктық
экономикадағы салықтық саясаттың негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін
тұрақты түсім көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол
жеткізу.
Салықтар, мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи практика көрсетіп отырғанындай, салықтар негізді түрде
қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде қолданылатын
болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі рөль ойнайтын ол- мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде- санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативтік актілерді шығарып қана қоймай, олардың өздеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салықтар ұлттық табыс және жалпы ішкі
өнімді тарату процесінде маңызды рөль атқарады. Жалпы ішкі өнімді бөлу
және қайта бөлуде салықтың фискалды және реттеуші функциясы пайда болады.
Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты түрде әсер
етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу мәселесін шеше
отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға тиеселі
кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың мемлекеттік тауарлар
мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік береді[12].
2. Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын қамтамасыз етуші фактор
ретіндегі салық салу жүйесінің қолданыстағы механизмі
2.1 Экономиканы тұрақтандыру бағытындағы салықтық саясаттың қазіргі
кездегі даму үрдісі
Дамудың ұзақ әрі қайшылықты жолын өте отырып Қазақстанның салық жүйесі
қазіргі кезде реформалануының маңызды сатысында. 2002-2009 жылдар
аралығында Қазақстан Республикасының салық жүйесін тереңінен реформалауда
бірқатар маңызды істер жүзеге асырылды.
2001 жылдан бастап қосылған құн салығының (ҚҚС) деңгейі 20-дан 16%
дейін және әлеуметтік салық деңгейі 26-дан 21% дейін төмендетілді.
2001 жылдан бастап қолайлы экономикалық орта құруға, мемлекет пен салық
төлеушінің көзқарастарының оптималды сай болуына, салықтық заңнаманың
тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған жаңа Қазақстан Республикасының
Салық кодексі (бұдан әрі - Салық кодексі) жұмыс істеуде. Мемлекет пен салық
төлеушінің көзқарастарының өзара үйлесімділігін қамтамасыз ететін салық
жүйесін құру мақсатында - 2003 жылы салық заңнамасына елеулі өзгерістер
енгізілді[13]. Осылайша, 2004 ж. 1 қаңтарынан бастап:
• жеке табыс салығының ең жоғары мөлшерлемесі 30%-дан 20% дейін
салықтың аралық мөлшерлемелерінің азаюымен бір уақытта төмендеді;
әлеуметтік салық мөлшерлемесінің регрессивті шкаласы енгізілді, ең жоғары
көлемі 20% және ең төменгісі 7%;
* қосымша құнға салық мөлшерлемесі 16-дан 15% дейін төмендетілді;
отандық мұнай өңдеу зауыты (МӨЗ) және мұнай-химия өнеркәсібі
кәсіпорындарының экспорт үшін жеткізілімін және жүктемесін қысқартуды
ынталандыру үшін экспортталатын шикі мұнайға жаңа рента салығы енгізілді,
оның төлеушілері өнім бөлімі туралы келісімшарт жасаған жер қойнауын
өндірушілерді қоспағанда экспортқа шикі мұнайды өткізетін жеке және заңи
тұлғалар болып табылады;
ғылыми өңдеу және ақпараттық технологиялар саласының арнаулы экономикалық
аймағында қызмет ететін мекемелер үшін, сонымен қатар халықаралық теңіз
сауда портын дамыту мақсатында ерекше салық төлеу режимі қабылданды;
кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін жеке кәсіпкерлер патент бойынша жұмыс
істей алатын табыстың шекті мөлшерінің 1,5 млн теңгеден 2,0 млн теңгеге
дейін арттыру жолымен, сонымен қатар арнайы салықтық режимді қолданып,
қарапайым декларация негізінде салық төлеуге тиісті табыс градациясын
өзгерту жолымен арнайы салықтық режимді қолдану ортасы кеңейтілді;
Қазақстанның мұнай-химиялық саласының дамуын белсендету және көмірсутегі
шикізатты қайта өндіретін қуаттардың құрылысына инвестицияларды
жұмылдырудың қолайлы климатын құру мақсатында Қазақстан Республикасының жер
қойнауынан алынатын мұнай мен газды қайта өңдеу жөніндегі экономиканың
мұнай-химиялық саласында қызмет ететін мекемелер үшін жеңілдік режимі
енгізілді;
корпорациялық табыс салығы бойынша салық мөлшерлемелері бірнеше жыл бойы
30% деңгейінде сақталған жағдайда салық салынатын кірісті шегеру мен түзету
жүйесін жетілдіру арқылы салық төлеушінің жүктемесін төмендетуге
бағытталған бірқатар нормалар енгізілді - ҚР Ұлттық банкі белгіленген
қосымша қаржыландырудың екі еселік мөлшерлемесінен және Лондон банк аралық
нарығының екі еселік мөлшерлемесінен салық салынатын кірісті анықтау
кезіндегі шегерімге жатқызылатын несиелер (қарыздар), депозиттер мен
қарыздық бағалы қағаздар бойынша сыйақы жиынын шектеуді белгілейтін норма
алынып тасталды, бұл сыйақы төлеу үшін салық төлеушілер шығыстарын толық
көлемде шегерімге жатқызуға мүмкіндік береді; шағын несие ұйымдарының салық
салу кірісін азайту жөніндегі норма енгізілді, олардың қызметінің ерекше
түрі қызметтің осы түрінен түсетін кіріс жиынына ауыл шаруашылық саласында
шағын несие беру болып табылады;
шағын несиелік мекемелердің дамуын белсендету мақсатында микронесие беру
операцияларын қосылған бағаға деген салықтан босату нормалары енгізілді;
қызмет ету жолында кедергі келтіретін артық әкімшілік бөгеттерді алып
тастауға мүмкіндік беретін Салық кодексінің жеке ережелері айқындалды.
Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу тәртібін
реттейтін және Салық кодексімен белгіленген амортизацияның жеке шекті
нормаларын көбейту қажеттігінен туындаған жөндеуге кететін шығыстардың
жиынтық жылдық табысын шегеруге жатқызатын, сондай-ақ жекелеген негізгі
қаражаттың функциялық ерекшелігін ескере отырып жөндеуге кететін
шығыстардың жиынтық жылдық табысынан шегерімге барынша толық жатқызу үшін
мүмкіндік беру тәртібін реттейтін Салық кодексінің ережелеріне өзгертулер
енгізілді.
Функциялық ерекшеліктерді ескере отырып топтар шегінде әртараптандыру
арқылы негізгі қаражаттың жекелеген топтары бойынша жөндеуге кететін
шығындарды 15-тен 20% және 25% дейін шегерімге жатқызудың шекті нормалары
көбейтілді.
Сондай-ақ салықтық мерзімнің аяғында салық төлеуші 100-ден бастап 300-
ге дейін айлық есептік көрсеткіштер бір уақытта шегеруге жатқызатын шағын
топтың құндық балансының көлемі ұлғайтылды. Бұл тіркелген активтердің
қалған өздігінен амортизацияланбайтын қалдық құнын жарамсыздыққа жатқызуын
жеделдетті.
Өзге оқшауланған құрылымдық бөлімше түсінігі алынып тасталды, бұл
көрсетілген бөлімшенің орналасқан жері бойынша салық төлеушінің салықтық
міндеттемесінің бөлінуін жойды және салық төлеу тәртібін жеңілдетті, сондай-
ақ мемлекеттік тіркеуден өту мен осындай құрылымдық бөлімшелердің салық
төлеушінің тіркеу номерін алу қажеттігі алынып тасталды. Корпорациялықк
және жеке табыс салығы бойынша аванстық төлем жиынын салық төлеушінің
түзету тәртібін жеңілдетті, яғни түзетуді салу органымен келісу талабы
алынып тасталды.
Сыртқы сауданы одан әрі ырықтандыруға және әлемдік шаруашылық жүйесіне
елді тартуға бағытталған сыртқы экономикалық реттеу үшін реформалар
жалғастырылды.
2003-2015 жылдарға арналған Қазақстанның индустриалық-инновациялық
дамыту Стратегиясын жүзеге асыру міндеттерін ескере отырып инвестицияларды
бірінші кезекте тарту үшін мынадай салалық басымдықтар анықталды:
ақпараттық технологиялар; машина жасау мен металл өңдеу; құрылыс
материалдар өнеркәсібі; биотехнологиялар мен мұнай химиясы.
Қазір Қазақстан Республикасындағы шетелдік және отандық инвестицияларды
мемлекеттік қолдаудың негізгі шараларының жобасы мыналарды қамтиды:
инвестициялық және салық заңнамасымен белгіленген инвестициялық
преференциялар (инвестициялық салық преференциялары, кедендік баж салығын
салудан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz