Нарықтық экономикадағы дағдарыс
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Нарықтық экономикада дағдарыстын пайда болу табиғаты
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері, даму сатылары және экономикалық мәні ... ...7
1.2 Бейдағдарыстық ұйымдастырудың өрісі және оны концептуальды тұрғыдан қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бейдағдарысты басқару құралдары,оның экономикалық әдістері ...
2 Қаржылық дағдарыстын пайда болуынын ішкі және сыртқы факторлары
2.1. Қазіргі кездегі дәрменсіз және сауықтыру процесіндегі кәсіпорындар ... . .
2.2. «» ЖШС сипаттама беру,қаржылық жағдайын талдау,оның дағдарыстағы іскерлік белсенділігі ... ... ... .
2.3. 2007 ж әлемдік дағдарыстын шығуы, экономикалық жүйеге әсері (сыртқы әсері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 Дағдыстан шығу жолдарын жетілдіру жолдары
3.1. Дағдарыс жағдайьндағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2.ҚР . дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен оларды шешу жолдары ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2. Кәсіпорындағы дағдарысты мемлекет тарапынан сауықтыру процестерін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
1 Нарықтық экономикада дағдарыстын пайда болу табиғаты
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері, даму сатылары және экономикалық мәні ... ...7
1.2 Бейдағдарыстық ұйымдастырудың өрісі және оны концептуальды тұрғыдан қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бейдағдарысты басқару құралдары,оның экономикалық әдістері ...
2 Қаржылық дағдарыстын пайда болуынын ішкі және сыртқы факторлары
2.1. Қазіргі кездегі дәрменсіз және сауықтыру процесіндегі кәсіпорындар ... . .
2.2. «» ЖШС сипаттама беру,қаржылық жағдайын талдау,оның дағдарыстағы іскерлік белсенділігі ... ... ... .
2.3. 2007 ж әлемдік дағдарыстын шығуы, экономикалық жүйеге әсері (сыртқы әсері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 Дағдыстан шығу жолдарын жетілдіру жолдары
3.1. Дағдарыс жағдайьндағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2.ҚР . дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен оларды шешу жолдары ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2. Кәсіпорындағы дағдарысты мемлекет тарапынан сауықтыру процестерін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
Қазіргі кездегі ең өзекті тақырыптардың бірі ол дағдарысты болдырмау.Дағдарыстың әлеуметтік экономикаға әсері оған әсер етуші факторлары, оны дағдарысты болдырмау мәселесі толғандыру керек. Дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі айқын.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі. Яғни ішкі себептерді компаниялар, оның стратегиясы, дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайы, жұмысшылар әректі жататын болса, ал сыртқы себептеріне компанияның басқа мекемелермен,мемлекттік деңгейде, ілемдік денгейде пайда болу мүмкін. Бүл факторлар бір-бірімен тығыз байланысты, Яғни бірі әлсіреп дүрыс үйымдаспаған болса,екінші факторға әсерін тигізеді.
Нарықтық шаруашылықтың ажырамас бөлігі болып банкроттық институты саналады. Ол кәсіпкерлік құрылымдардың тиімді қызметінің қуатты ынтасы ретінде, несие берушілердің экономикалық мүдделеріне кепілдік бере отырып, сондай-ақ мемлекетті нарықтың жалпы реттеушісі ретінде қызметін атқарады.
Әлемдік тәжірибеде банкроттық туралы заңдар бастапқыда екі түрлі бағытта дамыды. Олардың бірі банкрот-борышкердің таратылуымен жалғасқан, банкроттықты несие берушілерге қарыздарды қайтару тәсілі ретінде санаған британдық модель қағидаларына негізделген. Екінші бастаманың негізі американдық модельде жатқан болатын. Заңдардың мұндағы негізгі мақсаты компанияны қалпына келтіру, оның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру болып табылды. Дегенмен қазіргі жағдайда дамыған нарықтық елдер заңдарында жақындасу сызығы, келтірілген бастамалар бірлесуі байқалып отыр. Экономикалық жүйесі дамыған кез-келген өркениетті елде нарықтық қатынастарды құқықтық реттеу механизмдерінің негізгі элементтерінің бірі болып дәрменсіздік (банкроттық) туралы заңдар есептеледі. Қазіргі сәтте біздің нарықтық экономикамызға өнеркәсіптің құлдырауы, экономикалық дағдарыс, инвестиициялардың болмауы, ақшалай-несиелік қатынастардың қатаңдануы сияқты құбылыстар тән, бұлар әрине шаруашылық субъектілерінің дәрменсіздігіне әкеп соқтырады. Сондықтан да кәсіпкерлер алдында мәселе туындайды: осындай банкротқа ұшыраған кәсіпорындарға не істеуге болады?
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі. Яғни ішкі себептерді компаниялар, оның стратегиясы, дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайы, жұмысшылар әректі жататын болса, ал сыртқы себептеріне компанияның басқа мекемелермен,мемлекттік деңгейде, ілемдік денгейде пайда болу мүмкін. Бүл факторлар бір-бірімен тығыз байланысты, Яғни бірі әлсіреп дүрыс үйымдаспаған болса,екінші факторға әсерін тигізеді.
Нарықтық шаруашылықтың ажырамас бөлігі болып банкроттық институты саналады. Ол кәсіпкерлік құрылымдардың тиімді қызметінің қуатты ынтасы ретінде, несие берушілердің экономикалық мүдделеріне кепілдік бере отырып, сондай-ақ мемлекетті нарықтың жалпы реттеушісі ретінде қызметін атқарады.
Әлемдік тәжірибеде банкроттық туралы заңдар бастапқыда екі түрлі бағытта дамыды. Олардың бірі банкрот-борышкердің таратылуымен жалғасқан, банкроттықты несие берушілерге қарыздарды қайтару тәсілі ретінде санаған британдық модель қағидаларына негізделген. Екінші бастаманың негізі американдық модельде жатқан болатын. Заңдардың мұндағы негізгі мақсаты компанияны қалпына келтіру, оның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру болып табылды. Дегенмен қазіргі жағдайда дамыған нарықтық елдер заңдарында жақындасу сызығы, келтірілген бастамалар бірлесуі байқалып отыр. Экономикалық жүйесі дамыған кез-келген өркениетті елде нарықтық қатынастарды құқықтық реттеу механизмдерінің негізгі элементтерінің бірі болып дәрменсіздік (банкроттық) туралы заңдар есептеледі. Қазіргі сәтте біздің нарықтық экономикамызға өнеркәсіптің құлдырауы, экономикалық дағдарыс, инвестиициялардың болмауы, ақшалай-несиелік қатынастардың қатаңдануы сияқты құбылыстар тән, бұлар әрине шаруашылық субъектілерінің дәрменсіздігіне әкеп соқтырады. Сондықтан да кәсіпкерлер алдында мәселе туындайды: осындай банкротқа ұшыраған кәсіпорындарға не істеуге болады?
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3
1 Нарықтық экономикада дағдарыстын пайда болу табиғаты
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері, даму сатылары және экономикалық
мәні ... ...7
1.2 Бейдағдарыстық ұйымдастырудың өрісі және оны концептуальды тұрғыдан
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
1.2 Бейдағдарысты басқару құралдары,оның экономикалық әдістері ...
2 Қаржылық дағдарыстын пайда болуынын ішкі және сыртқы факторлары
2.1. Қазіргі кездегі дәрменсіз және сауықтыру процесіндегі
кәсіпорындар ... . .
2.2. ЖШС сипаттама беру,қаржылық жағдайын талдау,оның дағдарыстағы
іскерлік белсенділігі ... ... ... .
2.3. 2007 ж әлемдік дағдарыстын шығуы, экономикалық жүйеге әсері (сыртқы
әсері) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3 Дағдыстан шығу жолдарын жетілдіру жолдары
3.1. Дағдарыс жағдайьндағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .34
3.2.ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен
оларды шешу жолдары ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2. Кәсіпорындағы дағдарысты мемлекет тарапынан сауықтыру процестерін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...88
Кіріспе
Қазіргі кездегі ең өзекті тақырыптардың бірі ол дағдарысты
болдырмау.Дағдарыстың әлеуметтік экономикаға әсері оған әсер етуші
факторлары, оны дағдарысты болдырмау мәселесі толғандыру керек. Дағдарысты
осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қаупі әрқашан болатындығы
және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі айқын.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі. Яғни
ішкі себептерді компаниялар, оның стратегиясы, дұрыс ұйымдастырылмаған
жағдайы, жұмысшылар әректі жататын болса, ал сыртқы себептеріне компанияның
басқа мекемелермен,мемлекттік деңгейде, ілемдік денгейде пайда болу
мүмкін. Бүл факторлар бір-бірімен тығыз байланысты, Яғни бірі әлсіреп дүрыс
үйымдаспаған болса,екінші факторға әсерін тигізеді.
Нарықтық шаруашылықтың ажырамас бөлігі болып банкроттық институты
саналады. Ол кәсіпкерлік құрылымдардың тиімді қызметінің қуатты ынтасы
ретінде, несие берушілердің экономикалық мүдделеріне кепілдік бере отырып,
сондай-ақ мемлекетті нарықтың жалпы реттеушісі ретінде қызметін атқарады.
Әлемдік тәжірибеде банкроттық туралы заңдар бастапқыда екі түрлі
бағытта дамыды. Олардың бірі банкрот-борышкердің таратылуымен жалғасқан,
банкроттықты несие берушілерге қарыздарды қайтару тәсілі ретінде санаған
британдық модель қағидаларына негізделген. Екінші бастаманың негізі
американдық модельде жатқан болатын. Заңдардың мұндағы негізгі мақсаты
компанияны қалпына келтіру, оның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру болып
табылды. Дегенмен қазіргі жағдайда дамыған нарықтық елдер заңдарында
жақындасу сызығы, келтірілген бастамалар бірлесуі байқалып отыр.
Экономикалық жүйесі дамыған кез-келген өркениетті елде нарықтық
қатынастарды құқықтық реттеу механизмдерінің негізгі элементтерінің бірі
болып дәрменсіздік (банкроттық) туралы заңдар есептеледі. Қазіргі сәтте
біздің нарықтық экономикамызға өнеркәсіптің құлдырауы, экономикалық
дағдарыс, инвестиициялардың болмауы, ақшалай-несиелік қатынастардың
қатаңдануы сияқты құбылыстар тән, бұлар әрине шаруашылық субъектілерінің
дәрменсіздігіне әкеп соқтырады. Сондықтан да кәсіпкерлер алдында мәселе
туындайды: осындай банкротқа ұшыраған кәсіпорындарға не істеуге болады?
Банкроттық процесті регламенттеген бұрынғы номативтік-құқықтық база
(негізінен кең ауқымды шетелдік тәжірибеге сүйенген), қазіргі экономикалық
жағдайда жұмысқа қабілетті болмай шықты және ірі кәсіпорындардың
банкроттықтан қорықпай, төлемсіздік дағдарысын ары қарай жалғастыру
мүмкіндігін алуына әкеп соқтырды. Осыған қарамастан, жыл сайын сотта
қаралған дәрменсіздік туралы істер саны өсуде, бұл, әрине, Қазақстандағы
банкроттық институтының қалыпты экономикалық қатынастарды дамытуда
шаруашылық айналымы қатысушыларының арасында жетекші орындардың бірін алып
отырғандығын дәлелдеп отыр.
Тақырыптың көкейкестігі.
Дағдарыстын пайда болуынын ішкі факторларына ен басты өзекті мәселе
кәсіпорындардың қаржылық жағдайынын төмендеуі, оларды банкроттыққа
ұшыратады.
Қазақстан экономикасының жағдайы мынадай, кәсіпорындар жоғары
рентабельді қатардан бірден дәрменсіздер қатарына өте алмайды, бұлар
кейіннен банкроттық процедураларына ілігіп жатады. Төлем қабілетсіздігі
жағдайына қолайсыз сыртқы факторлар қаржылық тұрақтылықтың төмендеуіне әкеп
соқтыратын кезең сәйкес келеді. Бұл: өткізу нарығын жоғалтудан және негізгі
тұтынушылардың банкротқа ұшырауынан өндірістің кідіруі тоқтауы; серіктестік
қатынастардың қаржылық тәртібінің нашарлауы; мерзімінен асқан қарыздардың
жиналып қалуы және басқа көптеген факторлар. Банкроттық туралы істегі
таратылу (конкурстық өндіріс) әлемдік қоғамдастықтың көптеген елдерінде
артықшылыққа ие болуы тарихи қалыптасқан еді. Тек соңғы онжылдықта ғана
АҚШ, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея, Ресей және басқа елдерде қалпына
келтіру процедураларына басым назар аударыла бастады.
Қазақстан банкроттық туралы істе несие берушілердің мүдделерін
қолдайтын елдер қатарына жатады. Сондықтан да қалпына келтіру
процедураларынан конкурстық өндірістердің мөлшері жағынан асуы да көңілге
сыйымды. Бірақ банкроттық институтының қалыптасуымен қатар қалпына келтіру
туралы да шешім қабылдана бастады.
1998ж. бастап қалпына келтіру процедуралары тек шешімдер бойынша ғана
енгізілуде және Комтеттің бақылауымен жүргізілуде, оның 60-70% жағдайы
банкроттық туралы істің бастамашысы болып табылады. Басқа жағдайларда
бастамашы болып несие берушілер, меншік иесі немесе салық комитеті болған.
1998ж.-2000ж. конкурстық өндірістердің ұзаққа созылуы көбінесе соттық
сөзбұйдаларымен байланысты болғаны құпия емес: талап арызын қарастыруда,
шешімді сол немесе басқа заңды тұлғаның пайдасына қабылдау, тарату балансын
мен конкурстық басқарушысының есебін (жарты жылға дейінгі) бекітудің ұзақ
мерзімі. Экономикалық соттарды ұйымдастырумен және экономикалық профильде
жұмыс істеуге шақырылған судьялар топтарын бөлумен, одан кейін сот
органдарының қызмет бөлігін дәрменсіз борышкерлермен жұмыс жөніндегі
Комитеттің құзырына беру банкроттық туралы істі процессуалды және
құжаттамалық ресімдеуді жеделдетуге мүмкіндік туғызды.
Дағдарыстын пайда болына әсер етуші ішкі факторлары үлкен глобалды
мәселеге айналады.Мәселен, дәрменсіз болып жатқан кәсіпорын мемлекетке
теріс әсерін тигізеді, өйткені аталып отырған кәсіпорын салықтық төлемдерді
дер кезінде төлей алмайды, төлеуге қабілетсіз болады. Ал бізге белгілі
негізгі бюджеттен түсетін салымдардың көбісі салықтық түсімдарден жиналады.
Негізінен алып қарасақ бұл мәселеде біз негізгі әсер етуші ішкі факторлары
кәсіпорындар деп қарадық, мұнда болып жатқан жағымсыз шаралар мемлекет
тарапын әсер етеді, яғни сыртқы факторларына әсер етеді.Бұл микро деңгейде
қарағанда. Ал дағдарыстын пайда болуына ісер етуші негізгі факторларынын
бірін макро деңгейде қарайтын болсақ, онда мемлекетке әсер етуші негізгі
факторлардың бірі басқа мемлекеттен алынған ақша қаражаттар. Яғни мемлекет
өзінін қорын тотыру үшін шет мемлекттен ақшалай қаражаттарын несиеге алады,
ол түскен ақша қаражаттары мемлекет тарапынан комерциялық банктерге
үйлестіріледі. Комерциялық банктер бұл ақша қаражаттарын басқадай пайыздақ
ставкамен заңды және жеке тұлғаларға ішкі қарыздарға береді.Ал дәрменсіз
кәсіпорын бұл несиені өтей алмайды осылайша марко деңгейде әсер етуі
мүмкін. Қаржылық институттар сферасында банктік дағдарыс,қаржылық нарықтар
саласында-биржалық (фондтық), мемлекеттің қаржылық жүйесінде-
бюджеттік,сыртқы қаржылық аяда-валюталық дағдарыстар болғанда жүйенің бір
бөлігінің бұл құбылыстары белгілі бір деңгейде басқаларына да етеді және
толық жүйенің жағдайына әсер етеді.
Бұл тақырыптың көкейкестігі қазіргі кезеңде банкроттық процедурасында
көптеген кәсіпорындар мұқтаж болып отырғандықтан және осы тақырыпты
зерделеу осы процедураның тиімділігіне байланысты, бұл дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдауға негіз болғаны анық.
Мәселенің жүйелендірілу дәрежесі.
Бұл бағытта ірі үлес қосқан ғалымдар: А.Пробст, А.Кошанов, У.Б.Баймұратов,
М.Исаева, К.Қажымұратов, А. Есентүгенов, С. Алпысбаева, Н. Кучукова, Т.
Притворова, Т. Мұқашев, К.Тұрысов және басқалар.
Сонымен бірге банкроттықтың күрделі мәселелерінің көптеген сұрақтары аз
зерттеліп отыр және ғылыми пайымдау мен талдауды қажет етеді. Толық бағалық
нарықтық банкроттық институты бар экономикалық жүйенің қалыптасуы едәуір
қиыншылықтармен ілесе жүреді. Оларды алдын ала белгілеу менеджмент,
қаржылық қарым-қатынас жүйесіне ішінара түзетулер енгізуді, белгілі базаның
қалыптасуы, тіпті басқару қызметкерлерінің жаңа тобының – антикризистік
менеджерлер, конкурстық және қалпына келтіруші басқарушылардың пайда
болуына дейін қажет етеді. Осыған байланысты көрсетілген мәселені зерттеу
қажеттілігі анық және уақытылы болып табылады, және ол оның мақсаты мен
міндеттерін белгілейді.
Зерттеу мақсаты және міндеттері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып дағдарыс түсінігін ашып көрсетіп, оған
ісер етуші факторларды ашып көрсету.Дағдарыстын қазіргі жағдайы, дағдарысты
болдырмау жолдарын Қазақстан Республикасы мысалында ашып көрсету саналады.
Зерттеудің қойылған мақсаты келесі міндеттерді шешу қажеттіліктеріне
негізделді:
- кәсіпорындардың банкротқа ұшырауында қолданылатын заңнама базасына шолу
жасау;
- кәсіпорындардардың банкроттығы бойынша теориялық материалдарды қорыту;
- кәсіпорындардың ауқаттылығын арттыру бойынша практикалық ұсыныстарды
негіздеу.
- шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған
проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды
дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
-
Зерттеу нысанасы болып банкроттық процедурасының процесі саналады.
Зерттеу пәні болып банкроттықтың ұйымдастырушылық-құқықтық мәселелер
жиынтығы саналады.
Зеттеудің теориялық негізі және әдістемелік базасы ретінде қозғалып отырған
мәселе шеңберіндегі отандық және шетелдік экономистердің еңбектері қызмет
етті.
Зерттеудің нормативтік-құқықтық базасын заңнамалық және нормативтік-
құқықтық актілер, мемлекеттік бағдарламалар және ҚР Президентінің,
Үкіметінің және жергілікті мемлекеттік билік органдарының басқа ресми
құжаттары құрады.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негізі болып Ауқатсыз борышкерлер бойынша
комитеттің деректері, ҚР “Банкроттық туралы” Заңы, ҚР Үкіметінің Қаулысы,
ҚР Азаматтық Кодексі, 2004 жылдың қорытындысы бойынша ҚР ҚМ ауқатсыз
борышкерлерімен жұмыс жөніндегі Комитеттің қызметі туралы есеп негізге
алынады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы келесіде:
- банкроттықтың теориялық даму аспектілері қорытылған;
- кәсіпорынның төлем қабілетіне әсер ететін факторлар анықталған;
- дағдарыстық жағдайдан шығудың әдістемелік ұсыныстары негізделген және
ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың практикалық мәні оның нәтижелері Дағдарыстын пайда
болынын ішкі және сыртқы әсер етуші факторларын талдап, банкроттықты және
кәсіпорынды қалпына келтіруді оның қаржылық-экономикалық жағдайын
сауықтыруға ауыстыруға мүмкіндік береді. Ұсынылған қадамды елдің басқа
кәсіпорындарында қалпына келтіру процедураларын жүргізуде пайдалануға
болады. Кәсіпорындарға мемлекет тарапынан сауықтыру процесін ұйымдастыруды
жетілдіру.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнің үш
тарауынан, түйіндеулер мен ұсыныстар ретіндегі қорытындыдан, пайдаланылған
көздер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Менің дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде дағдарыс түсінігі,
дағдарыстын пайда болына әсер етуші көрсеткіштері, дағдарыс типтері, даму
сатылары және экономикалық мәні, басқару құралдары,оның экономикалық
әдістері туралы баяндалады.
Екінші бөлімі қазіргі кездегі әлемдік дағдарыстын шығу тарихы, оның
Қазақстан Республикасына әсері, сонымен қатар кәсіпорын экономикалық
жағдайы туралы талдау жасалған, әлемдік дағдарыстын пайда болуының ішкі
(кәсіпорындарға) және сыртқы факторлары (шет мемлекеттер,ҚР-на) әсері
жайлы.
Үшінші бөлімінде дағдарысты болдырмау жолдары.Оның ішінде ҚР – дағы
шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен оларды шешу
жолдары, кәсіпорындағы дағдарысты мемлекет тарапынан сауықтыру процестерін
ұйымдастыру,сонымен қатар әлемдік дағдарысты болдырмау үшін жасалған
мемлекеттік стратегиялар туралы баяндалған.
1 Тарау. Нарықтық экономикада дағдарыстын пайда болу табиғаты
1. Дағдарыс түсінігі, дағдарыстын пайда болына әсер етуші көрсеткіштері,
дағдарыс типтері және экономикалық мәні.
Дәрменсіздік ұғымы шаруашылық тұрмысында өзінде жүріп жатқан
үдерістер мәніне байланысты тек дәрменсіздікке жақындаған, бірақ әлі
дәрменсіз болып саналмайтын кәсіпорындарға қатысты жиі қолданылатынын
атап өткен жөн. Төлем қабілетсіздігі туралы айтқан дұрыс. Басқа сөзбен
келтірсек, егер кәсіпорынның банкроттығы (дәрменсіздігі) бизнестің өлуі
болса, онда төлем қабілетсіздігі – тек оның ауыруы. Экономикалық
қатынастардың қандай да бір субъектісінің төлем қабілетсіздігі
дәрменсіздік категориясынан ерекшеленетіндігі сөзсіз және қажетті, бірақ
жеткіліксіз түрдегі шарты болып саналады.
Қаржылық дағдарыстар ақша-жаржылық жүйесінің үш ішкі сферасының
бірінде,сондай-ақ сыртқы ортада мүмкін. Сыртқы сферасы автономды ұстанымға
шығару мемлекеттің ақша қаржылық жүйесін әлемдік жүйе ретінде қарастырумен
байланысты,бұл ғаламдандыру процестерінің күшеюінде аса маңызды.
Қаржылық институттар сферасында банктік дағдарыс,қаржылық нарықтар
саласында-биржалық (фондтық),мемлекеттің қаржылық жүйесінде-
бюджеттік,сыртқы қаржылық аяда-валюталық дағдарыстар болғанда жүйенің бір
бөлігінің бұл құбылыстары белгілі бір деңгейде басқаларына да етеді және
толық жүйенің жағдайына әсер етеді.Бұл қаржылық дағдарыстың көптеген
түрлерінің (немесе құрамдастарының) және олардың ресурстардың орын ауыстыру
арнасының үлестік салмағына тәуелді түрлі тереңдігінің тығыз байланысын
түсіндіреді.
Жағдайды бағалау мен мониторингтеу үшін экономикада макроэкономикалық
және қаржылық көрсеткіштер жиынын – жеке валюталық дағдарыстармен
байланысты халықаралық валюталық қор сарапшылары қолданатын индикатор-алдын-
алғыштарды қолдануға болады.
Қолданылатын 15 көрсеткіш бірнеше топты құрайды:
1.Экономиканың сыртқы секторымен және төлемдік төлемдік баланс
жағдайымен байланысты көрсеткіштер:
• алтын волюталық резервтер (АҚШ дол)
• экспорт (АҚШ дол)
• импорт (АҚШ дол)
• сауда шарттары (экпорт бағасының импорт бағасына);
• ұлттық валютаның нақты курсы.
2 Қаржылық нарықтардың көрсеткіштері:
• ішкі нарықтағы нақты пайыз;
• несие бойынша ставкалардың депозиттер бойынша ставкаларға қатынасы;
• банктік депозиттер өсуінің жылдамдығы (нақты сипатта);
• қор нарығының индексі (АҚШ долл.)
3 Ақша–несиелік саланың көрсеткіштері:
• нақты ақшаны артығымен ұсыну;
• ақшалық мультипликатор;
• ақшалық массаның ЖІӨ–ге қатынасы;
• кең ақшаның алтын валюталық резервтерге қатынасы.
4 Нақты сектордың көрсеткіштері:
• өнеркәсіптік өндіріс индексі;
• ЖІӨ индексі.
Аталған индекаторлар мемлекеттегі ықтимал қандай да бір дағдарыстың
алғышарттарын көруге мүмкіндік береді.Бұл үшін әлемдік және ұлттық
экономиканың тұрақты мониторингін жүргізу қажет, дамудың тұрақты
сценарийлері бойынша алдын–алу сипатындағы дайын шаралар жиынына ие болу
қажет.
АҚШ-та экономиканың жүйелі дағдарысы басталды.Оңын белгілерінің бірі
нақты сектордағы, одан да тереңірек-қоғам қойнауындағы ипотекалық нарықтың
түсіп кетуі болып табылады. Болашақтағы әлемдік валюта ретіндегі долларға
нақты қауіп төнуде.Әлемдік экономикада дағдарыстық жағдайдың көріністері
толық біздің ұлттық экономикада, атап айтқанда макроэкономикалық
параметрлерде байқалады.
Дағдарыс пайда болуына әсер етуші көрсеткіштер ең бастысы валюталық
бағамнан басталады.Осы көрсеткіштер мазмұнына,аңықтамысына толығырақ
тоқталатын болсақ.
Валюта бағамының (курсының) анықтамасы,олардың эволюциясы.
Валюталық бағам–бұл басқа валюталардың бірлігімен өрнектелген бір
валюта бағасы.Шетел валютасының бағасын ұлттық валюта бірлігімен (яғни
тікелей немесе амирикандық баға белгіленімі) анықтайды,яғни бір АҚШ
долларын, бір ресей рублін, бір еуропа еуросын т.б. қанша қазақстандық
теңгеге сатып алуға болады. Кейде кері (немесе еуропалық) баға
белгіленімі пайдаланылады, яғни ұлттық валютаның бір бірлігіне шетел
валютасының қаншама бірлігін сатып алуға болады.
Тәжірибиелік есептерде көбінесе валюта бағамының атаулы құны арқылы
өлшенген бір елдегі баға деңгейінің басқа елдегі баға деңгейімен
салыстырғандағы өзгеруін көрсететін нақты валюта бағамының индексі үш
фактордың міндеті болып есептелетіндіктен, екі елдегі баға деңгейі өзгерсе
және олардың валюталарының бір–біріне бағамы өзгерсе, онда оның шамасы
олардың кез келгенінің де жиының да өзгеруіне байланысты ауысады.Мысалы,
Қазақстандағы баға деңгейі бір пайызға көтерілгенде және Ресейдегі бағалар
деңгейі мен теңгенің атаулы бағамының рубльге қатысты өзгермеген кезінде,
теңгенің рубілге нақты бағамы сондай-ақ бір пайызға көтеріледі.Екі елдеде
бағалар деңгейі бірден көтеріліп және атаулы құн бағамы өзгермеген кезде
теңгенің рубльге нақты бағамы бұрыңғы деңгейде қалады.
Валюта бағамына әсер ететін келесі түбегейлі факторлар:
• Валюта бағамы (РРР rate) сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі
бойынша−бұл екі елдің өнеркәсіптік тұтыну тауарларының стандартты қоржыны
үшін бағалардың орташа өлшенген қатынасы ретінде есептелген валюта
айырбастаудың мінсізбағамы.Екі ел арасындағы сауда операцияларының тек
бағалары негізінде бағамды қалыптастырудың мінсіз үлгісі нақты валюта
бағамы сатып алу қабілеттігінің тепе-теңдік бағамына тең.
Неғұрлым таңдау ауқымды болса, алынған нәтиже-валюта бағамының мәні
де соғұрлым нақты болады.Валюталардың сатып алу қабілетінің тепе-теңдігіне
сәйкес келетін оны анықтау және түзету әдісі тұрақталған валюта
бағамдарының жүйесіне тән.
• Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ), экономикалық негізгі көрсеткіші және
өзінде біршама ірі экономикалық индикаторлардың құрамдас бөлігінің сапасын
анықтаушы.ЖҰӨ-нің формуласы мынадай түрде болады.
GNP= C + I + G + X − M
Мұндағы С-тұтыну; I – инвестициялар; G – мемлекеттік шығындар; X –
экспорт; M – импорт;
ЖҰӨ - көрсеткіші мен валюта бағамының өзгеруі арасында тікелей бар:
ЖҰӨ - валюталық бағамы.
ЖҰӨ-нің өсуі экономиканың жалпы тұрақтылығын, өнеркәсіп өндірісінің
үдемелі артуын, экономикаға шетел инвестицияларының артуын, экспорттың
өсуін білдіреді. Шетел инвестициясы мен экспорттың артуы шетелдіктер
тарапынан ұлттық валютаға сұранысты күшейтеді, бұл оның бағамынын артуынан
байқалады.Бірнеше жыл бойы ЖҰӨ - нің өсуінің жалғасуы экономиканың
инфляциялық үрдістің күшеюіне, сондай-ақ валютаға сұранымды арттыратын
пайыздық мөлшерлемелердің (инфляцияға қарсы негізгі шара ретінде) артуына
жииі әкеледі.ЖҰӨ мен валюта бағамының арасындағы өзара қарым-қатынастын
қисаны осында.
Екі валютаның айырбастау бағамының қалыптасуына екі ел расындағы
пайыздық мөлшерлемелердің деңгейі шамамен бірдей болса,бұл елдердің
пайыздық мөлшерлемелердің деңгейі шамамен бірдей болса, бұл елдердің кез
келгенінің экономикаға жұмсалымының табыстылығы бірдей екендігі сипатталса,
онда олардың берілген валютадағы салымның пайдасына өзгеріс тудырады.Бұл
осы валютаға сұраным артуы мен оның бағамының өсуіне әкеледі.
•Жұмыссыздық деңгейін (жұмыспен қамтылу факторы) екі түрде
қарастыруға болады: не жұмыссыздар санын халықтың еңбкекке жарамды жалпы
санына не жұмыс істеушілердің оған кері көрсеткіші ретіңде.
Жұмыссыздық көрсеткіші,әдетте пайызбен көрсетіледі.Жұмыссыздық деңгейімен
валюта бағамының өзгеруі кері тәуелдікте болады:жұмыссыздық-валюта бағамы.
• Инфляция деңгейі немесе ұлттық ақша бірлігінің құнсыздануы,бағалардың
өсу қарынымен сипаталады.Бағалар деңгейі өзгеру көрсеткіші екеу:
PPI- өндірістіктік бағалардың өзгеру индексі (өндірістік тауарлардың
көтерме топтамасына) өткен кезде пайызбен өлшенеді, инфляцияның бірінші
белгісі болып табылады, өйткені өндірістік бағалар тұтыну бағасына
қосылады;
CPI- тұтыну бағасының индексі,инфляция деңгейінің көрсеткіші.
Инфляция деңгейі мен валюта бағамының өзгеуі кері тәуелдікте болады:
инфляция-валюталық бағам.
Басқа маңызды көрсеткіш-мемлекеттік бюджеттің тапшылық мөлшері-
айналыстағы ақша масасының артуына тікелей себепші болады.
Инфляция бағаның өсуін тудырады,сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі
бойынша валюта бағамының өзгеруіне әкеледі.Бақылаудан шығып кетіп,ол елдегі
іскерлік белсенділікке әсер етеді, ЖШӨ-нің өсу қарқының төмендетеді және
шетелдік инвесторлар үшін ел экономикасына жұмсалымның тартымдылығын
кемітеді.
Жоғары инфляцияның валюта бағамына әсер етуіне тән мысалы соңғы
бірнеше жылда болып жатқан қазақстандық теңгенің АҚШ долларына қатысты
құнсыздануы болып табылады.
• Төлем балансы-шетелдік төлемдер балансы мен елге түскен түсімдер,
өзіне сауда балансы мен капиталдар қозғалысы балансын қосады.
Шетелден түскен түсімдердің шетелге төленген төлемдерден асып түсуі
төлем балансының оң сальдосын құрайды және ұлттық валюта бағамының өсуіне
әкеледі.Және керісінше, шетелге төленетін төлемдердің елге түсімдерден
артып кетуі төлем балансының тапшылығын (теріс сальдо) тудырады және ұлттық
валюта бағамының төмендеуіне әкеледі.Сөйтіп, тәуелділік пайда болады:
тапшылық-оң сальдо-валюталық бағам.
Сауда балансы- бұл сыртқы операциялар бойынша төлемдер балансы.Егер
экспорт импорттан асып кетсе, онда сауда балансының сальдосы оң болады.
Экспортшылар, экспорттық ақшалай түсімді шетел валютасында алып, оны
ұлттық валютаға айырбастап сатады, сөйтіп соңғы бағамының өсуіне мүмкіндік
туғызады.
Егер импорт экспорттан асып түссе, онда сауда балансының тапшылығы
(теріс сальдо) пайда болады. Мұндай жағдайда импортшылар шетел тауарларын
сатып алу үшін ұлттық валютаны сатуға мәжбүр болады, бұл әрине валюта
бағамының төмендеуіне әкеледі.
Халықаралық капитал қозғалысы негізінде ірі капитал иелерінің
инвестициялық жобалары жатыр. Ең қуатты және белсенді инвесторларға
жүздеген миллиард доллар активтері бар американдық қорлар жатады.
• Өнеркәсіп өндірісінің индексі,жалпы ұлттық өнім көрсеткіші сияқты
шаруашылық пен тұғылдану өзгерістерін айқындайды және өзінің арасалмағымен
айырбастау бағаның деңгейіне тікелей әсер етеді: өнеркәсіптік өндіріс-
валюталық бағам.
Валюталық бағамның өзара байланысын, оның экспорттан түсуі мен экономикалық
көрсеткіштерін бағалау.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы саясатына
байланысты.Ұлттық валюта құнсызданған кезде, онда елдің экспорттық
тауарлары шетелдіктер үшін арзан, ал импорттық тауарлар оның резиденті үшін
қымбаттау болады.Ұлттық валюта қымбаттаған кезде, керісінше, импорттық
тауарлар арзан болады, ал жеткізіліп беретін елдің валютасымен бағасымен
бағаланған экспорттық тауарлар қымбаттайды.
Ұлттық банк ішкі валюталық нарықта өз қатысуын әжептеуір қысқартты
және биржалық алаңшада,шетел валютасын сатып алушы ғана ретінде аралысты,
негізінен ол валюталық операцияларды жүргізу тәртібін ырықтандыру және
баламалы заңдылық және нормативтік ортаны қалыптастыру бағытында валюталық
реттеу тетігін жетілдірумен айналысты.
Теңгенің соншама күрт нығаюының негізгі себептері валюталық түсімнің
ұлттық валютаның нығаюына қысым жасауын туғызған және Ұлттық банкінің
жүргізіп отырған ақша-кредит саясаты Қазақстанның шикізат экспортшыларның
өскелең белсенділігінде, тиімділігінің мақсаттық көрсеткіші ретінде болатын
инфляциялық шектеу саясатында.Инфляция деңгейін төмендету үшін Ұлттық банк
қамтамассыз етілмеген ақша шығару көлемін барынша төмендетеді.Бұл оның
доллар бағамын әлсіретуден қолдай алмауына әкеледі.Әрине, шетел валютасын
қолдау, бірінші кезекте, долларды KASE сауда-саттығында сатып алудан
тұрады, бұл кезегінде, ақша жиының ұлғаюына және тиісінше экономикадағы
инфляцияның өсуіне әкеледі.
Қазақстанда ақшаның құнсыздануы дүниежүзілік дағдарыстан, миниралдық
шикізат пен металдарға дүниежүзілік бағаның құлдырауынан болды, бұл әлі
Қазақстанның ЖІӨ-не,әрі тұтас алғандағы өндірістің табыстылығына теріс әсер
етті.Ол кезде ақшаның құнсыздануы, мүмкін, орынды болған шығар, бірақ ұзақ
мерзімді болашақта оның салдары теріс, өйткені халықтың өмір сүру деңгейі
төмендеді, ал мұның салдарынан, тауарлар мен көрсетілетін қызметке сұраным
азайды.
Минералдық шикізат пен металға дүниежүзілік баға көтеріле
бастағанымен, теңгенің валюталық бағамының төмендеуі жалғасуда.Бұл ел
экономикасына қиғаштық тудырады: экспортшылар үстеме пайда алуда, ал ішкі
нарықта жұмыс істеп жатқан отандық өндірушілер қиыншылықта қалуда, өйткені
халықтын төлеу қабілеттілігінің сұранымы шағын бизнес ұсымынан айтарлықтай
төмен.
Валюта бағамынын нығаюы.
• экспортшылардың тым асқан табыстылығын төмендетуге және шағын
бизнестегі отандық өндірушілердің табыстылығын арттыруға;
• шетелдік технологиялар мен жабдықтарға қол жеткізушілікке, халық
сұрамының көбеюі есебінен олардың тез өтімділігіне әсер ететін, импорттың
құнын төмендетуге;
• ұлттық валютаға сенімнің артуына;
•халықтың тіршілік деңгейі артуына әкеледі.
Банкроттық (дәрменсіздік).Банкротқа ұшыраушылық әр алуан қоғамдық
иституттар, партия және басқа да түрлі қозғалыс мүшелері арасында әр түрлі
пікір таласып туғызады.Кәсіпкер өз ісінің нығайуына мүмкіндік алады, алдына
қойған мақсаты мен міндеттерін орындай алмағанына орай жетекшілікті
өзгертеді, ал бұл өз кезегінде:
-онды техникалық;
-маркетингтік және кадр саясатын жүргізуге;
-өндірісті дамытуға қажетті инвестициялар тартуға тиісті жағдай
туғызады.
Несие беруші болса, ол өзінің ақшасын сақтап қалуға,ал қоғам –
экономиканың нарыққа бейімделген құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік
алады.Бұл тұрғындарға да тиімді. Олар тұтынуға қажетті тауарлармен
қамтамасыз етілсе, бизнес өкілдері тиімді және керекті істермен
шұғыладанады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі:
жұмыстан босап қалған еңбекке жарамды адамдарға тиісті жағдай жасау
қажеттілігін;
жұмыссыздығы бойынша жәрдемақымен қамтамасыз етуге;
олардың біліктілігін көтеру үшін қайда оқыру жұмыстарын ұйымдастыруды алдын-
ала ескерулері қажет.
Банкрот жүйесінің құрамды бөлігі;
-кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау;
-дағдарыстың алдын алу және бақылау.
Дағдарыс жағдайын болжамдау бірнеше кезеңдерден тұрады;
-кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
-нарықтық қатынастардың даму бағытын болжау;
-дағдарыстың себептың себептері мен негізгі факторларын дер кезінде таба
білу.
Кәсіпорын қызметінің табыстары мен сәтсіздіктері:
-сыртқы, бұларға кәсіпорын әсер ете алмайды;
-ішкі, бұлар кәсіпорын қызметкерлерінің ұйымдастыру жұмыстарын жүргізудегі
қабілеттеріне байланысты факторларға тікелей байланысты.
Сыртқы ( әлеуметтік ) және ішкі ( технологиялық ) факторлардың
өзгеруіне қарай бейімделу. Оларды шеберлікпен ұштастыра жүргізіп отыру
кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуінің, өркендеп өсуінің бірден-бір кепілі.
Кәсіпорын қызметіне әсер ететін сыртқы факторларларға мыналар жатады;
халық қажеттілігінің өлшемі мен құрылымы;
халықтын табыстары мен жинақтарының деңгейі, яғни оның сатып алу
қабілеттілігі ( бұған баға деңгейі және тұтыну несиесін алу мүмкіндіктері
де кіреді);
саяси тұрақтылық және ішкі саясаттағы бағыттар;
ғылым мен техниканың тауар өндіру процесі мен оның бісекеге қабілеттілігін
анықтайтын бағыттарын дамыту;
мәдениет деңгейі, яғни тұтыну нормасы мен дағдылары;
халықаралық бәсекеге, мәселен, шетел фирмалары бір кездерде арзан еңбектің
есебімен жеңіске жетсе.ал басқалары-жетілген технологиия негізінде.
Кәсіпорын басшылары өз мекемелерінің қаржылық жағдайына:
-ел экономикасының даму барысы;
-инфляция;
-кенеттен жаңа бәсекелестердің пайда болуы;
- мемлекеттік реттеу жұмыстарындағы келеңсіздіктер;
- мемлекеттік тапсырыстың күрт төмендеп кетуінің де әсер ететінін үнемі
ескеріп отырулары қажет.
Кәсіпорынның дамуын анықтайтын және оның қызметінің нәтижиелі болуының ішкі
факторлары мынадай:
кәсіпорынның негізгі мақсаты;
оның қызметінің негізгі принциптері;
ресурстар және оны пайдалану;маркетинг қызметін пайдаланудың деңгейі және
оның сапасы.
Ішкі факторлардың маңызы жөнінде мынаны айтуға болады.Мәселен, американдық
кәсіпорындардың 90℅-ға дейінгісінің жұмыстарындағы сәтсіздік.
-тәжірибиесіз менеджерлерге;
-істі жете білмейтін басшылыққа;
-олардың кәсіпорын жұмысын өзгертіп отыруына сәйкес ұйымдастыра
алмағандықтарына байланысты екенін, елде жүргізілген зерттеу жұмыстары
көрсеткен.
Кәсіпорын дағдарысының бұлардан басқа да ішкі себептері бар.
Олар:
-жұмысты нарық талабына сай ұйымдастыра алмағандық. Осыған байланысты
кәсіпорынның көптеген орынсыз шығынға ұшырауы;
-өндірілген тауардың бәсекеге қабілеттілігінің төмендеп кетуі;
-тауарлы өнім түр-түрінің дер кезінде жаңартылмауы;
-басқару құрылымдарының үйлесімсіздігінен өнім өндіру мен дайын тауарды
сатудағы шығындар деңгейінің тез көтеріліп кетуі;
- штаттың өсуі;
-қымбат бағалы технология, құрал және басқа да еңбек заттарын шектен тыс
пайдалану;
-өндірістің және кәсіпорынның жалпы мәдени деңгейінің төмендеуі;
-кадрлардың біліктілігі;
-өндірістің техникалық деңгейі;
-ұжым қызметкерлерінің өзара қарым-қатынастары;
-олардың нәтижиелі жұмысқа сеніммен және ұмтылуы және т.б.
Батыс елдері мамандарының пікірінше, классикалық нарықтық экономикада,
банкротқа ұшырау себептерінің барлық кәсіпорындардың сыртқы факторлары
үштен бір бөлігін,ал ішкі факторлар үштен екі бөлігін құрайды.
Кәсіпорын қызметінің тоқырауы банкротқа ұшырау.Банкроттық-
борышқордың сот таныған төлем қабілетсіздігі Борышқордың мүлкін басқару
сот қаулысы бойынша несие берушінің мүддесін көздей отырып жүзеге
асырылады.Ерікті банкроттық несие берушінің мүддесін көздей отырып жүзеге
асырылады.Ерікті банкроттық несие берушілердің сотқа арыздануына байланысты
пайда болады. Банкроттық туралы заңда несие берушілердің жағдайын
жеңілдететін баптар бар. Қолданылу мерзімі біткен облигацияларды сатып
алуға қабілетсіз корпорациялардың бұрынғы басқарушылар басшвлығымен немесе
қамқоршылар бақылауымен қайтадан ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуіне,қарыз
мөлшерін азайтуына немесе нысанын өзгеруіне рұқсат етіледі.Борышқорларға
өзіне несие берушілер заң негізінде келісім жасау және қарызды төлеу
уақытымен ұзарту мүмкіндігі беріледі.Шығынды кәсіпорындардың өнімі
мемлекеттік жоспарға енгізеді,сөйтіп ондай кәсіпорын жоспарлы-шығынды
кәсіпорын деп аталады.Оның шығынының орны мемлекеттік дотация есебінен
толтырады.Кәсіпорының шығынға ұшырауын, әрдайым бірдей нашар жұмыс істеудің
немесе төмен сапалы өнім шығарудың нәтижиелі деуге болмайды.Ол енгізілген
өндіріс жоспарына жоғарыдан тауарлардың мемлекеттік бағасының төмен
деңгейде болуынан туындайды.
-банкроттық-шаруашылық өмірінің объективтік немесе субъективтік
себептерінен туындайтын белгілі бір табиғи құбылысқа айналып келеді.
-мемлекеттік дотациялар елеулі түрде тарылуда, баға неғұрлым икемді
бола түсіп,сұраным мен ұсынымды айқынырақ көрсетілуде.Сондықтан тиімсіз
жұмыс істейтін кәсіпорынның банкротқа ұшырауы мүмкін, оны тиісті өкілеттік
орган куәландырады.
Экономикалық категория ұғымын анықтау, оны қоғамдық ұдайы өндірістің әр
түрлі үдерістерінде қолдану қажеттігін айқындау бұл категорияны функциясы
бойынша қоғамдық қызметінің көрініс табу түрі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді. Егер функцияны категорияның қоғамдық қызметінің көрініс табу
формасы ретінде түсінсек, онда дәрменсіздік ұғымында ол функциялар қамтылуы
тиіс.
Дәрменсіздік категориясы біртұтас шаруашылықты білдіретін көп жақты
экономикалық қатынастардың ішкі құрылымының логикалық көрінісін түзеді.
Екінші жағынан, дәрменсіздік категориясында неғұрлым нақты мән бар,
ол зерттелетін экономикалық өмірдің бір түрін, бір жағын ғана қамтып
көрсетуі мүмкін. Алайда, олардың бірде-бірі басқа категориялардан
оқшауланбайды.
Уақыт өте келе категориялар белгілі бір өзгерістерге ұшырайды.
Категориялар өз дамуында серпінді де өзгермелі, ал нарық әу бастан солай.
Заттың ішкі мазмұнында оның мәні ең басты болып есептеледі және оның
барлық қасиеттері мен қатынасында біртұтас күйде көрініс табады.
Категорияны зерттеудің бастапқы кезеңінде дәрменсіз кәсіпорындардың оған
қатысты әдіснамалық негіздерін анықтап алу қажет.
Төменде осы экономикалық категорияның мәнін ашудың әдіснамасы мен
негізгі кезеңдерімен байланысты басты сәттері көрсетілетін кесте берілген
(кесте 1).
1 кесте - Кәсіпорындардың дәрменсіздігін танып білудің әдістемелік
негіздері
Таным критерийлері Таным сипаттамасы
Кәсіпорынның өмірлік циклі ретіндегіДаму сипаты
дәрменсіздік Даму кезеңі мен қарқыны
Қосарлы категориялардың ілеспелігі Залалдылық (шығынды ақтамау)
Залалсыздық
Төлем қабілеттілігі
Төлем қабілетсіздігі
Дәрменділік
Дәрменсіздік
Банкроттық
Дәрменсіздікке әсер ететін факторларМакроэкономикалық факторлар
Микроэкономикалық факторлар
Айқындау тәсілі Әріптестердің экономикалық
қарым-қатынасы арқылы
Несие берушілер талабы бойынша
Ағымдық қызмет пен берілген есепті
талдау
Аудиторлық тексеру
Экономикалық болжам жолымен
Дәрменсіздікті анықтау көрсеткіштеріАғымдық өтімділік коэффициенті
Өз қаражатымен қамтамасыз етілу
коэффициенті
Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру
(жоғалту) коэффициенті
Ескерту : Зерттеушілер еңбектерін жинақтап қорыту негізінде жасалған
авторлық тұжырым
Банкрот жүйесінің мақсаты мен принциптері.
Кез-келген кәсіпорын қызметтері көлемінің өсу шегі болады,осыған орай
әрбір процесс экономикалық өсуді ынталандырушы немесе тоқыраушы рөлін
атқаруы мүмкін.
Американдық зерттеушілер құлдырау мен өрлеудің, дағдарыс пен
банкроттың пайда болуының белгілі заңдылықтарын анықтап берді:
-біріншіден, кәсіпорынның өмірлік циклының барлық сатысында кезендік
дағдарыстың пайда болуы;
-екіншіден, шағын және орта бизнес фирмаларына тән құлдырау немесе
өрлеу циклдарының математикалық әдіспен анықталған ұзақтығы.
Американ фирмаларының өрлеу фазасы орта есеппен 3 жылға ( 1 жылдан
7,7 жылға дейін), ал құлау фазасы-2,6 жылға ( 1 жылдан 4 жылға дейін)
созылады.
Батыс елдерінің экономикалық дамуының негізі болып табылатын нарықтық
экономика белгілі бір бақылау жүйесін, кәсіпорындарды мүмкіндіктеріне қарай
толығымен ойсыраудан қорғау, бонкротқа ұшыратын шаруашылық субъектілеріне
көмектесу жүйесін жасап шығарады.
Жүйенің негізгі мәні- өндіріс құрылымын нарық қалыптастырып отырған
төлем сұраным қанағаттандыруға бейімдеу қажеттілігі.
Банкрот жүйесін құру және оны нақтылы іске асырудың түпкі мақсаты-
тауар өндіруші және қызмет көрсетуші құрылымдардың тиімді жұмыс
істеулерінің жағдайында ел тұрғындарының нарықтық сұранымдарына сәйкес
халық шаруашылығын құрылымдық жағынан қайта құру.
-кәсіпорынның банкроттық жағдайында барлық шаруашылық субъектілері
үшін өзара қарым-қатынастың комерциялық жүйесін, құқықтары мен міндеттерін
бірыңғай тұрақты және сенімді орналастыру;
-борышқорға өзінің қызметін жаңадан бастау міндеттерін орындап
шығуына мүмкіндік беру;
-банкрот және экономикалық құлдырау кезінде қауіпсіздік шараларын
ойластыру;
-бизнесті қайта түлетудің жүйесін жасап шығару;
-борышқор кәсіпорынға қзінің міндеттерін орындауда қаржылық реттеу
тетігін ұсыну, оларды бизнесті тоқтатпай тұрып-ақ жақсарту;
-адал және сенімді әріптестердің жұмыстарын ынталандыру үшін
коммерциялық және құқықтық жүйелер құру;
-қаржыға байланысты дауларды шешуге әдістемелік процедураны
қалыптастыру;
-банкротқа ұшыраған кәсіпорынды тарату кезінде банкрот жүйесіне
қатысушылардың барлығының ( несие беруші, қызметкерлер) мүддесін сенімді
қорғау;
Дағдарыстық жағдайлардың және банкротқа ұшыраудың негізгі факторлары
Негізгі
факторлар
Сыртқы Ішкі
Демография Кәсіпорынның мақсаты мен
қызмет принциптері
Мәдени Маркетинг және өнімді
жағдай ұтымды сатуды ұйымдастыру
Саяси Шығынның деңгейі
тұрақтылық
Қаржы, несие салық Өндірістік әлеует
саясаты
Инфляция Басқару әлеуеті
Халық табысының деңгейі Еңбекті
ынталандыру
Борышқор Кәсіпорынның дамуындағы
кәсіпорындардың үйлесімсіздік
қаржылық жағдайы
Мюллер бойынша дағдарыстың процесі.
Бұл сурет бойынша ерекше момент – бұл дағдарыста айқындаудың дағдарыстың
даму процесіне қайшылығы, яғни кәсіпорын өзінің дағдарыс жағдайында
екенін, көбінесе күйзелістің Нәтижелер дағдарысы мен өтемпаздық
дағдарысы сатыларында түсіне бастайды.
Дағдарыстық процесті түрлі сатыларға бөлудің қажеттілігі ең алдымен,
дағдарысқа ықпал ету және дағдарысты болдырмаумен одан өті бойынша
шараларды қолданудың кезі мен уақытын анықтау мен байланысты.
Крисиек бйынша дағдарыстың процестің сатыларын дағдарыстан
өтупотенцияның, мүмкіндігі және оны ертерек анықтау тұрғысынан сипаттайды.
(3.1.2.)
3.1.2. сурет. Дағдарыстық процестің сатылары.
Кристек бойынша дағдарыстық процестің сатыларын келесідей түрде
сипаттауға болады:
1. Саты: потенциялды дағдарыс. Мұндай дағдарыс- тізбекті процес секілді
өзін мүмкінді, потенциялды фазада тауып, ол кәсіпорынның нақты дағдарысы
ретінде айқындалмайды. Дағдарыстың айқын сипаттарының
жоқтығынанкәсіпорының мұндайжағдайы квазинормалды деп силпатталады,яғни
әдетте кәсіпорын басталғанын көрсететін уақытынан сипатталады.
2. Саты: латехтті көрінбейтін дағдарыс. Дағдарыстық бұл фазасы енді
басталып келе жатқан дағдарыстың асқынуы бойынша ықтималдықтың үлкен
шамасымен сипатталады. Мұндай дағдарыс сатысында кәсіпорын оны
стандартты инструменттер көмегімен ықпал етуі қолдану арқылы дағдарыстың
осы сатысына белсенді әсер ету алдын – ала айқындау шараларын жүзеге
асыру көмегімен болады. Жалпы дағдарыстың осы кезеңінде оны жойюдың
потенциясы толығымен пайдаланбайды. Бұл әсерде ең негізгісі ертерек
айқындау жүйесіне сүйену керек.
3. Саты:өткір өтуге болатын дағдарыс. Бұл сатыда кәсіпорын дағдарыстың
негативті әсер етулерін сезе бастайды. Сонымен бірге бұл сатыда
кәсіпорынға бағытталған деструктивті ықпал етудің интенсивтілігі үшееді.
Ол болса уақыттың тапшылығына, қысымына, тезділігіне шешім қабылдаудың
тезділігіне алып келеді. Дағдарыстың бұл кезеңінде одан ары пробле малары
(дағдарыстан өту факторлары) шешудің әрекет етуші жолдарын табуға
талаптар уақыттың тығыздығына байланысты жоғарлайды. Сондай-ақ бұл кезең
барлық үлкен күштерді жұмылдыру арқылы дағдарыстан шығу бойынша шаралар
мен қолда бар резервтердің таусылуымен сипатталады. Бұл жағдайда жалпы
өткір дағдарыстан шығудың мүмкіндігі жоғары болады. Тағы да дағдарыстан
өтуге талаптар шегіне дейін жоғарлап, аз уақыт аралығында ситуацианы
жақсарту үшін шаралар өзінің нақты қабілеттілігі мен әрекеттілігін
көрсету қажет.
4. Саты: өткір өтуге болмайтын дағдарыс. Егер дағдарыс локализациялау
жүзеге аспаса, онда кәсіпорын жоюменаяқталатын дағдарыстың процестің
соңғы соңғы сатысына көшеді. Бұл сатыдадағдарыстан өту үшін кәсіпорынға
қойылатын талаптар оның потенциялынан әлдеқайда жоғары болады. Бұл
жағдайда кәсіпорынның дағдарыстан шығуы мүмкін емес болады. өйткені осы
кезеңде нақты әрекеттер болмайды немесе олар потенциалдың төмендігіне
байланысты тиімсіз болады және уақыттың күшті қысымымен кәсіпорынға қарсы
де структивті ықпал етілердің интенсивтілігі күшееді.
Дағдарыстық жәйттардың жіктемесі. Батыс экономистері дағдарыстық жәйттің
дамуының 3 сатысн бөледі. Бірінші саты тауарлық материалдық запастардың
сату көлемінің тұрақты не төмен өсу қарқындары кезеңіндегі көбеуінен,
несиелік береноктың айналмалығы тездетілгенінен, жабдықтау мен өнім
сапасымен байланысты туындаған проблемаларынан көрінетін жекелеген
жағдайлармен сипатталады.
Аралық саты болса (тараулыматериалдық запастарды қысқарту арқылы ақша
ресурстарын үнемдеу салдарынан) материалдың тапшылығымен, жабдықтаушылардың
несиеге сатулардың тоқталуымен және қолма-қол қаражаттармен есеп-айырысу
талаптарымен, жалақыны уақтылы төмендеуімен айырықшаланады.
Дағдарыстың соңғы кезеңдерінде компания хаостық жағдайға душар болады.осы
кезең өндірістік графиктер орындалмайды, өте жиі өнімнің төмен сапасына
байланысты олар қайтарылып береді, өндіріс жиі материалдардыңқ
жетіспеушілігіне байланысты тоқтап қалады, дебиторлық берешекті жинаудың
көп уақыт алуымен сипатталады. Сондай-ақ бұл кезде жабдықтаушылар мен
мердігерлер қолма-қол қаражат беруді талап етеді және несие берушілер де
заемның шарттарын өзгертуді талап етеді. Нәтижесінде, компанияда
меншікті айналмалы қаражаттардың жетіспеушілігі байқалады.
Осыдан келесі қорытынды жасауға болады:критерийлерге сүйену арқылы біз
қазақстандық ауыл шаруашылығында шағын же орта бизнес субъектілері болып
табылатын шаруа. қожалықтарының жағдайы осы соңғы сатыға жатқызамыз .
Сонымен біз дағдарыстық жәйт түсінігін кеңейтуді жедағдарыс пен
банкроттық (қабілетсіздік )түсініктерін ажыратужы ұсынамыз. Төменде
берілген тұжырымдама маневр жасаудың үлкен бостандығы мен заңнамалық
антидағдарыстық реттеу процесімен асырылатын шаралармен салыстырғанда
дағдарысқа қарсы процедуралардың кен таңдауын беретін – кәсіпорын толығымен
меншік иегері мен тартылған мекеменеджерлердің бақылауында болу
жағдайындағы негативті тенденцияларға сәйкесінше бейімделу мақсатымен
дағдарыстық жайтты ертеректе идентивикациялауды көздейді. Дағдарыстық
жайтты – кәсіпорын иелерінен ақша қаражаттарының басқа жаққа кетуіне
себепші болатын активтерді және кешелік берешекті тиімсіз басқару реттінде
сипаттауға болады. Осыған орай біз дағдарыстық жайыттын келесі жіктемесін
ұсынамыз 17:
1. кәсіпорын иелері үшін дағдарыс;
2. несие берушілер үшін дағдарыс ;
3. несие берушілердің мудделеріне сәйкес заң нашалық реттеу :
Кәсіпорын иелері үшін дағдарыс - несие берушілермен есеп айырысу
кезінде көрінетің кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайының
нашарлауымен сипатталады.оны анықтау критерші ретіңде бізбен меншік
иелері құқықтарының дискриминациялануы тандалған,яғни меншікті капиталға
инвестицияланған ресурстар бойынша жоғалтулар. Ал салыстыру базасы
реттінде тәуекелдері теңдес альтерпативті инвестицияларды алуға болады.
Сөйтіп,кәсіпорын иелерінің зардаптарын анықтау үшін меншікті капиталдың
негізделген ағымдық нарықтық құным тәуекелі теңдес инвестициялық
жұмсалымы ретінде жарғылық қорға кеткен капиталды қолдану кезіндегі
жарғылық капиталға бастапқы жұмсалымның ағындық құнымен салыстыру керек.
Егер альтернативті инвестициялық жұмсалымның құны меншікті капиталдық
ағымдық нарықтық құнынан көп болса, онда кәсіпорынның иегері үшін
жоғалтулардың бар екені және дағдарыстық жайыттын бірінші сатысы
басталғаны туралы айтуға болады.Сондықтан қарстырылып отырған
дағдарыстын сатысын иденфикациялау үшін бастапқы альтернативті капитал
жұмсалымының кәсіпорын иесінің табысының екі құраушысы – кәсіпорын
иесі үлесінің құны мен үлестік табысымен салыстыру қажет.
Несие берушілер үшін дағдарыс сатысы несие берушілердің талаптарын
уақытылы және бөліктерімен қанағаттандырылуымен ерекшеленеді. Дегенмен
бұл жағдайда шаруашылық субъект меншік иелері мен жалдамалы
менеджмент көмегімен басқарылатын дербес кәсіпорын болады.
Анықталған несие берушілер үшін дағдарысты идентификациялау үшін
белгілілерді белгілі бір сандық көрсеткіштерде бейнелеу қиын болып
табылады.
Жалпы осыған орай несие берушілер үшін дағдарысты идентификациялау
үшін біздің пікіріміз бойынша қарыз алушының міндеттемелерін қазір
орындау үшін меншікті айналмалы қаражаттардың жетіспеушілігі
кезіндегі банкроттық туралы ҚР – нң заңына сәйкес 150 минималды
есептік көрсеткіштен төмен емес кешіктірілген міндеттемелер сапасын
бар екенін көрсетік бейнелейтін критерий ретінде қолдануға болады.
Заңнамалық реттеу сатысында кәсіпорынның иелері тарапынан
дағдарысқа ықпал ету шаралары несие берушілердің мүдделерін қорғау
үшін заңнамалық тұрғыда шектеуге ұшырайды. Оның басы банкрот
туралы арызды арбитраждық сотпен қабылдауы арқылы анықталады. Осы
кезден бастап, коммерциялық құпия болып келген ақпарат банкроттық
жөніндегі іске қатысушылар үшін ашылып беріледі. Берілген сатыда
кәсіпорын толық дербес шаруашылық субъект бола алмайды. Себебі,
оның қызметі арбитраждық сотпен, несие берушілердің жиналысымен және
арбитражды басқарушылармен бақыланады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың әдістері мен инструментарилері. Батыстық
экономистер дағдарысқа қарсы басқаруды аман қалу басты мақсат болу
кезіндегі кәсіпорынның өмір сүруіне қатер төндіретін жағдайдан өту
үшін қажетті қызмет ретінде анықтайды. Бұл қызмет кәсіпорынның өмір
сүруіне қауіп төндіретін жайттардан өтуден интенсивтілігін жоғарлатумен
сипатталады. Хаберланд бойынша бұл антидағдарыстық басқару бойынша
қызметті жүзеге асыру кезінде кәсіпорын менеджменті қатаң және тез
шешуші шараларды жүргізумен байланыста қысқа мерзімді проблемаларды
шешу үшін барлық назарын аударады. Кейбір ғалымдар дағдарыстардың
оңды сипаттамаларын көрсету арқылы дағдарысқа қарсы менеджментті –
келе жатқан дағдарысқа алдын – ала анықтап, жаңа даму курсын
әзірлеуге мүмкіндік беретін инструменттерді жасау болып табылады.
Сондай – ақ дағдарысқа қарсы менеджмент түсінігі уақыттық
сипаттамаларға ие болады. Біріншіден, мұндай анықтау дағдарыстық
процестен өту, оны әлсіретуге алып келетін дағдарыс кезіндегі
шараларды әзірлеу мен жүргізудің барлық міндеттерінен тұрады.
Коппаның пікірі бойынша бұл антидағдарыстық басқарудың мағынасы.
Екіншіден, бұл түсінік кең мағыналы болу үшін оған дағдарысқа
профилактика мен терапия жасауды қосу керек. 8.
Бұл бітіру жұмысында Дағдарысқа қарсы менеджмент түсінігі ең кең
мағынада қарастырылады. Яғни ол мақсаттылық пен уақыттылық
сипаттамаларын ескереді. Сондықтан Антидағдарыстық менеджментті
кәсіпорындағы базалық айналмалы көрсеткіштерді сақтау бойынша
шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру болып табылады. 9
Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты айнымалы базистік
көрсеткіштерді сақтауды қамтамасыз етуге тікелей ықпал ету
салдарынан Реактивті дағдарысқа қарсы менеджменттің жекелеген
құрамдас бөліктерін нақты мақсаттылығын сипатталады, мәселен
өтімділік пен табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету. Бұл
мақсаттылық және сонымен қатар уақыттың жетіспеушілігі дағдарысқа
қарсы салмақталынған тұжырымнаманы әзірлеуді, сондай – ақ бұрынғы
мақсаты мен нормалды қайта қарауды қиындатады. Рекактивті
дағдарысқа қарсы менеджментті жағдайда қалпына келтіруге
бағытталған жоспарлау мен критерийлердің көп емес санына
негізделген шараларды енгізу ретінде Антиципативті дағдарысқа қарсы
менеджмент нақты шараларды әзірлеу міндетіне қарағанда тек қана
төмен деңгейде қалыптастырылатын жалпы мақсаттарды әзірлеумен
байланысты шараларға бағытталады. Антицепативті қатынас кәсіпорынның
барлық облыстарын қамтитын менеджменттің ұзақ мерзімді міндеттері
ретінде түсіндіріледі. 10
Ал Дағдарыстан өту тұжырымдамасы түсінігінің мағынасы келесіні
білдіреді: нәтижесі жоспарланған және содан соң дағдарыстан өтіп
кетуі бойынша жүзеге асырылған шаралары болып табылатын барлық
әзірлеу мен басқару процестерінің жүйелі көрінісі. Оны екі
категорияға бөлуге болады:
1. Реактивті;
2. Антицепативті.
Дағдарыстын өту бойынша тұжырымдаманы әзірлеуге дейінгі ең басында
жауапты тұлғалар (кәсіпорын иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік
органдар) дағдарысқа өздерінің қатынастарын анықтау керек. Бұл өте
маңызды болып табылады. Себебі бұл дағдарысқа қарсы шаралардың бүкіл
барысына өзінің ізін қалдырады. Дағдарысты қабілдаудың екі
тұжырымдамасы болады. 11:
1. сақтауға бағдарлама бағытталған – дағдарысқа қатынас. Бұл жерде
дағдарысқа қатыстырылған индивидуалдармен ұжым үшін дербестікті
және мәнділікті жоғалтуда білдіретін кедергілер мен қауіп –
қатерлер ретінде түсіндіріледі. Нәтижесінде жауапты тұлғалардың
дағдарыста негативті мағынада қабылдауына байланысты дағдарысқа
дейінгі жағдайды қалпына келтіру бойынша шаралар сапалы немесе
саналы немесе саналы емес тұрғыда әзірленеді.
2. Жаңағы бағдарлама – дағдарысқа қатынас. Бұл жағдайда дағдарыс
кәсіпорынды дамытудың эволюциялық процестерді қайта құру
(градуализм), жаңартудың қажеттілігіне нұсқау ретінде
қарастырылады. Бұл жерде дағдарыс белгілі бір ирроционалдықтан
және дұрыс емес бекітілген мақсаттар мен ережелерді босатуды
енгізеді. Нәтижесінде дағдарыста тудырған жағдайды өзгертуге
талаптардың барлығы позетивті шаралар ретінде қарастырылады. Бұл
кезде негізгі дағдарыс пен шаралар алынбай, олардың орнына жаңа
қатынастар негізінде меншікті құрылымды өзгерту алынады.
Дағдарыстық жайтта кәсіпорынның тек оның төлем қабілеттігімен
еместігімен ғана емес, сондай – ақ меншік иелерімен несие
берушілердің құқықтарын шектеумен сипатталады. 12:
1. Меншікті капиталға инвестициялық жұмысалымын, тиімділігін
анықтау кезінде инвестициялық ресурстарды альтернативті
қолданудың мүмкіндіктерін ескеру қажет;
2. Реструктуризацияларының тұжырымдамаларын таңдауда олардың
тәуекелділігі мен қаржылық тұрғыда іске асырушылығын
ескеру қажет.
Нарықтық экономика жағдайында жалпы жүйелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3
1 Нарықтық экономикада дағдарыстын пайда болу табиғаты
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері, даму сатылары және экономикалық
мәні ... ...7
1.2 Бейдағдарыстық ұйымдастырудың өрісі және оны концептуальды тұрғыдан
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
1.2 Бейдағдарысты басқару құралдары,оның экономикалық әдістері ...
2 Қаржылық дағдарыстын пайда болуынын ішкі және сыртқы факторлары
2.1. Қазіргі кездегі дәрменсіз және сауықтыру процесіндегі
кәсіпорындар ... . .
2.2. ЖШС сипаттама беру,қаржылық жағдайын талдау,оның дағдарыстағы
іскерлік белсенділігі ... ... ... .
2.3. 2007 ж әлемдік дағдарыстын шығуы, экономикалық жүйеге әсері (сыртқы
әсері) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3 Дағдыстан шығу жолдарын жетілдіру жолдары
3.1. Дағдарыс жағдайьндағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .34
3.2.ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен
оларды шешу жолдары ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2. Кәсіпорындағы дағдарысты мемлекет тарапынан сауықтыру процестерін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...88
Кіріспе
Қазіргі кездегі ең өзекті тақырыптардың бірі ол дағдарысты
болдырмау.Дағдарыстың әлеуметтік экономикаға әсері оған әсер етуші
факторлары, оны дағдарысты болдырмау мәселесі толғандыру керек. Дағдарысты
осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қаупі әрқашан болатындығы
және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі айқын.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі. Яғни
ішкі себептерді компаниялар, оның стратегиясы, дұрыс ұйымдастырылмаған
жағдайы, жұмысшылар әректі жататын болса, ал сыртқы себептеріне компанияның
басқа мекемелермен,мемлекттік деңгейде, ілемдік денгейде пайда болу
мүмкін. Бүл факторлар бір-бірімен тығыз байланысты, Яғни бірі әлсіреп дүрыс
үйымдаспаған болса,екінші факторға әсерін тигізеді.
Нарықтық шаруашылықтың ажырамас бөлігі болып банкроттық институты
саналады. Ол кәсіпкерлік құрылымдардың тиімді қызметінің қуатты ынтасы
ретінде, несие берушілердің экономикалық мүдделеріне кепілдік бере отырып,
сондай-ақ мемлекетті нарықтың жалпы реттеушісі ретінде қызметін атқарады.
Әлемдік тәжірибеде банкроттық туралы заңдар бастапқыда екі түрлі
бағытта дамыды. Олардың бірі банкрот-борышкердің таратылуымен жалғасқан,
банкроттықты несие берушілерге қарыздарды қайтару тәсілі ретінде санаған
британдық модель қағидаларына негізделген. Екінші бастаманың негізі
американдық модельде жатқан болатын. Заңдардың мұндағы негізгі мақсаты
компанияны қалпына келтіру, оның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру болып
табылды. Дегенмен қазіргі жағдайда дамыған нарықтық елдер заңдарында
жақындасу сызығы, келтірілген бастамалар бірлесуі байқалып отыр.
Экономикалық жүйесі дамыған кез-келген өркениетті елде нарықтық
қатынастарды құқықтық реттеу механизмдерінің негізгі элементтерінің бірі
болып дәрменсіздік (банкроттық) туралы заңдар есептеледі. Қазіргі сәтте
біздің нарықтық экономикамызға өнеркәсіптің құлдырауы, экономикалық
дағдарыс, инвестиициялардың болмауы, ақшалай-несиелік қатынастардың
қатаңдануы сияқты құбылыстар тән, бұлар әрине шаруашылық субъектілерінің
дәрменсіздігіне әкеп соқтырады. Сондықтан да кәсіпкерлер алдында мәселе
туындайды: осындай банкротқа ұшыраған кәсіпорындарға не істеуге болады?
Банкроттық процесті регламенттеген бұрынғы номативтік-құқықтық база
(негізінен кең ауқымды шетелдік тәжірибеге сүйенген), қазіргі экономикалық
жағдайда жұмысқа қабілетті болмай шықты және ірі кәсіпорындардың
банкроттықтан қорықпай, төлемсіздік дағдарысын ары қарай жалғастыру
мүмкіндігін алуына әкеп соқтырды. Осыған қарамастан, жыл сайын сотта
қаралған дәрменсіздік туралы істер саны өсуде, бұл, әрине, Қазақстандағы
банкроттық институтының қалыпты экономикалық қатынастарды дамытуда
шаруашылық айналымы қатысушыларының арасында жетекші орындардың бірін алып
отырғандығын дәлелдеп отыр.
Тақырыптың көкейкестігі.
Дағдарыстын пайда болуынын ішкі факторларына ен басты өзекті мәселе
кәсіпорындардың қаржылық жағдайынын төмендеуі, оларды банкроттыққа
ұшыратады.
Қазақстан экономикасының жағдайы мынадай, кәсіпорындар жоғары
рентабельді қатардан бірден дәрменсіздер қатарына өте алмайды, бұлар
кейіннен банкроттық процедураларына ілігіп жатады. Төлем қабілетсіздігі
жағдайына қолайсыз сыртқы факторлар қаржылық тұрақтылықтың төмендеуіне әкеп
соқтыратын кезең сәйкес келеді. Бұл: өткізу нарығын жоғалтудан және негізгі
тұтынушылардың банкротқа ұшырауынан өндірістің кідіруі тоқтауы; серіктестік
қатынастардың қаржылық тәртібінің нашарлауы; мерзімінен асқан қарыздардың
жиналып қалуы және басқа көптеген факторлар. Банкроттық туралы істегі
таратылу (конкурстық өндіріс) әлемдік қоғамдастықтың көптеген елдерінде
артықшылыққа ие болуы тарихи қалыптасқан еді. Тек соңғы онжылдықта ғана
АҚШ, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея, Ресей және басқа елдерде қалпына
келтіру процедураларына басым назар аударыла бастады.
Қазақстан банкроттық туралы істе несие берушілердің мүдделерін
қолдайтын елдер қатарына жатады. Сондықтан да қалпына келтіру
процедураларынан конкурстық өндірістердің мөлшері жағынан асуы да көңілге
сыйымды. Бірақ банкроттық институтының қалыптасуымен қатар қалпына келтіру
туралы да шешім қабылдана бастады.
1998ж. бастап қалпына келтіру процедуралары тек шешімдер бойынша ғана
енгізілуде және Комтеттің бақылауымен жүргізілуде, оның 60-70% жағдайы
банкроттық туралы істің бастамашысы болып табылады. Басқа жағдайларда
бастамашы болып несие берушілер, меншік иесі немесе салық комитеті болған.
1998ж.-2000ж. конкурстық өндірістердің ұзаққа созылуы көбінесе соттық
сөзбұйдаларымен байланысты болғаны құпия емес: талап арызын қарастыруда,
шешімді сол немесе басқа заңды тұлғаның пайдасына қабылдау, тарату балансын
мен конкурстық басқарушысының есебін (жарты жылға дейінгі) бекітудің ұзақ
мерзімі. Экономикалық соттарды ұйымдастырумен және экономикалық профильде
жұмыс істеуге шақырылған судьялар топтарын бөлумен, одан кейін сот
органдарының қызмет бөлігін дәрменсіз борышкерлермен жұмыс жөніндегі
Комитеттің құзырына беру банкроттық туралы істі процессуалды және
құжаттамалық ресімдеуді жеделдетуге мүмкіндік туғызды.
Дағдарыстын пайда болына әсер етуші ішкі факторлары үлкен глобалды
мәселеге айналады.Мәселен, дәрменсіз болып жатқан кәсіпорын мемлекетке
теріс әсерін тигізеді, өйткені аталып отырған кәсіпорын салықтық төлемдерді
дер кезінде төлей алмайды, төлеуге қабілетсіз болады. Ал бізге белгілі
негізгі бюджеттен түсетін салымдардың көбісі салықтық түсімдарден жиналады.
Негізінен алып қарасақ бұл мәселеде біз негізгі әсер етуші ішкі факторлары
кәсіпорындар деп қарадық, мұнда болып жатқан жағымсыз шаралар мемлекет
тарапын әсер етеді, яғни сыртқы факторларына әсер етеді.Бұл микро деңгейде
қарағанда. Ал дағдарыстын пайда болуына ісер етуші негізгі факторларынын
бірін макро деңгейде қарайтын болсақ, онда мемлекетке әсер етуші негізгі
факторлардың бірі басқа мемлекеттен алынған ақша қаражаттар. Яғни мемлекет
өзінін қорын тотыру үшін шет мемлекттен ақшалай қаражаттарын несиеге алады,
ол түскен ақша қаражаттары мемлекет тарапынан комерциялық банктерге
үйлестіріледі. Комерциялық банктер бұл ақша қаражаттарын басқадай пайыздақ
ставкамен заңды және жеке тұлғаларға ішкі қарыздарға береді.Ал дәрменсіз
кәсіпорын бұл несиені өтей алмайды осылайша марко деңгейде әсер етуі
мүмкін. Қаржылық институттар сферасында банктік дағдарыс,қаржылық нарықтар
саласында-биржалық (фондтық), мемлекеттің қаржылық жүйесінде-
бюджеттік,сыртқы қаржылық аяда-валюталық дағдарыстар болғанда жүйенің бір
бөлігінің бұл құбылыстары белгілі бір деңгейде басқаларына да етеді және
толық жүйенің жағдайына әсер етеді.
Бұл тақырыптың көкейкестігі қазіргі кезеңде банкроттық процедурасында
көптеген кәсіпорындар мұқтаж болып отырғандықтан және осы тақырыпты
зерделеу осы процедураның тиімділігіне байланысты, бұл дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдауға негіз болғаны анық.
Мәселенің жүйелендірілу дәрежесі.
Бұл бағытта ірі үлес қосқан ғалымдар: А.Пробст, А.Кошанов, У.Б.Баймұратов,
М.Исаева, К.Қажымұратов, А. Есентүгенов, С. Алпысбаева, Н. Кучукова, Т.
Притворова, Т. Мұқашев, К.Тұрысов және басқалар.
Сонымен бірге банкроттықтың күрделі мәселелерінің көптеген сұрақтары аз
зерттеліп отыр және ғылыми пайымдау мен талдауды қажет етеді. Толық бағалық
нарықтық банкроттық институты бар экономикалық жүйенің қалыптасуы едәуір
қиыншылықтармен ілесе жүреді. Оларды алдын ала белгілеу менеджмент,
қаржылық қарым-қатынас жүйесіне ішінара түзетулер енгізуді, белгілі базаның
қалыптасуы, тіпті басқару қызметкерлерінің жаңа тобының – антикризистік
менеджерлер, конкурстық және қалпына келтіруші басқарушылардың пайда
болуына дейін қажет етеді. Осыған байланысты көрсетілген мәселені зерттеу
қажеттілігі анық және уақытылы болып табылады, және ол оның мақсаты мен
міндеттерін белгілейді.
Зерттеу мақсаты және міндеттері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып дағдарыс түсінігін ашып көрсетіп, оған
ісер етуші факторларды ашып көрсету.Дағдарыстын қазіргі жағдайы, дағдарысты
болдырмау жолдарын Қазақстан Республикасы мысалында ашып көрсету саналады.
Зерттеудің қойылған мақсаты келесі міндеттерді шешу қажеттіліктеріне
негізделді:
- кәсіпорындардың банкротқа ұшырауында қолданылатын заңнама базасына шолу
жасау;
- кәсіпорындардардың банкроттығы бойынша теориялық материалдарды қорыту;
- кәсіпорындардың ауқаттылығын арттыру бойынша практикалық ұсыныстарды
негіздеу.
- шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған
проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды
дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
-
Зерттеу нысанасы болып банкроттық процедурасының процесі саналады.
Зерттеу пәні болып банкроттықтың ұйымдастырушылық-құқықтық мәселелер
жиынтығы саналады.
Зеттеудің теориялық негізі және әдістемелік базасы ретінде қозғалып отырған
мәселе шеңберіндегі отандық және шетелдік экономистердің еңбектері қызмет
етті.
Зерттеудің нормативтік-құқықтық базасын заңнамалық және нормативтік-
құқықтық актілер, мемлекеттік бағдарламалар және ҚР Президентінің,
Үкіметінің және жергілікті мемлекеттік билік органдарының басқа ресми
құжаттары құрады.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негізі болып Ауқатсыз борышкерлер бойынша
комитеттің деректері, ҚР “Банкроттық туралы” Заңы, ҚР Үкіметінің Қаулысы,
ҚР Азаматтық Кодексі, 2004 жылдың қорытындысы бойынша ҚР ҚМ ауқатсыз
борышкерлерімен жұмыс жөніндегі Комитеттің қызметі туралы есеп негізге
алынады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы келесіде:
- банкроттықтың теориялық даму аспектілері қорытылған;
- кәсіпорынның төлем қабілетіне әсер ететін факторлар анықталған;
- дағдарыстық жағдайдан шығудың әдістемелік ұсыныстары негізделген және
ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың практикалық мәні оның нәтижелері Дағдарыстын пайда
болынын ішкі және сыртқы әсер етуші факторларын талдап, банкроттықты және
кәсіпорынды қалпына келтіруді оның қаржылық-экономикалық жағдайын
сауықтыруға ауыстыруға мүмкіндік береді. Ұсынылған қадамды елдің басқа
кәсіпорындарында қалпына келтіру процедураларын жүргізуде пайдалануға
болады. Кәсіпорындарға мемлекет тарапынан сауықтыру процесін ұйымдастыруды
жетілдіру.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнің үш
тарауынан, түйіндеулер мен ұсыныстар ретіндегі қорытындыдан, пайдаланылған
көздер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Менің дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде дағдарыс түсінігі,
дағдарыстын пайда болына әсер етуші көрсеткіштері, дағдарыс типтері, даму
сатылары және экономикалық мәні, басқару құралдары,оның экономикалық
әдістері туралы баяндалады.
Екінші бөлімі қазіргі кездегі әлемдік дағдарыстын шығу тарихы, оның
Қазақстан Республикасына әсері, сонымен қатар кәсіпорын экономикалық
жағдайы туралы талдау жасалған, әлемдік дағдарыстын пайда болуының ішкі
(кәсіпорындарға) және сыртқы факторлары (шет мемлекеттер,ҚР-на) әсері
жайлы.
Үшінші бөлімінде дағдарысты болдырмау жолдары.Оның ішінде ҚР – дағы
шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары мен оларды шешу
жолдары, кәсіпорындағы дағдарысты мемлекет тарапынан сауықтыру процестерін
ұйымдастыру,сонымен қатар әлемдік дағдарысты болдырмау үшін жасалған
мемлекеттік стратегиялар туралы баяндалған.
1 Тарау. Нарықтық экономикада дағдарыстын пайда болу табиғаты
1. Дағдарыс түсінігі, дағдарыстын пайда болына әсер етуші көрсеткіштері,
дағдарыс типтері және экономикалық мәні.
Дәрменсіздік ұғымы шаруашылық тұрмысында өзінде жүріп жатқан
үдерістер мәніне байланысты тек дәрменсіздікке жақындаған, бірақ әлі
дәрменсіз болып саналмайтын кәсіпорындарға қатысты жиі қолданылатынын
атап өткен жөн. Төлем қабілетсіздігі туралы айтқан дұрыс. Басқа сөзбен
келтірсек, егер кәсіпорынның банкроттығы (дәрменсіздігі) бизнестің өлуі
болса, онда төлем қабілетсіздігі – тек оның ауыруы. Экономикалық
қатынастардың қандай да бір субъектісінің төлем қабілетсіздігі
дәрменсіздік категориясынан ерекшеленетіндігі сөзсіз және қажетті, бірақ
жеткіліксіз түрдегі шарты болып саналады.
Қаржылық дағдарыстар ақша-жаржылық жүйесінің үш ішкі сферасының
бірінде,сондай-ақ сыртқы ортада мүмкін. Сыртқы сферасы автономды ұстанымға
шығару мемлекеттің ақша қаржылық жүйесін әлемдік жүйе ретінде қарастырумен
байланысты,бұл ғаламдандыру процестерінің күшеюінде аса маңызды.
Қаржылық институттар сферасында банктік дағдарыс,қаржылық нарықтар
саласында-биржалық (фондтық),мемлекеттің қаржылық жүйесінде-
бюджеттік,сыртқы қаржылық аяда-валюталық дағдарыстар болғанда жүйенің бір
бөлігінің бұл құбылыстары белгілі бір деңгейде басқаларына да етеді және
толық жүйенің жағдайына әсер етеді.Бұл қаржылық дағдарыстың көптеген
түрлерінің (немесе құрамдастарының) және олардың ресурстардың орын ауыстыру
арнасының үлестік салмағына тәуелді түрлі тереңдігінің тығыз байланысын
түсіндіреді.
Жағдайды бағалау мен мониторингтеу үшін экономикада макроэкономикалық
және қаржылық көрсеткіштер жиынын – жеке валюталық дағдарыстармен
байланысты халықаралық валюталық қор сарапшылары қолданатын индикатор-алдын-
алғыштарды қолдануға болады.
Қолданылатын 15 көрсеткіш бірнеше топты құрайды:
1.Экономиканың сыртқы секторымен және төлемдік төлемдік баланс
жағдайымен байланысты көрсеткіштер:
• алтын волюталық резервтер (АҚШ дол)
• экспорт (АҚШ дол)
• импорт (АҚШ дол)
• сауда шарттары (экпорт бағасының импорт бағасына);
• ұлттық валютаның нақты курсы.
2 Қаржылық нарықтардың көрсеткіштері:
• ішкі нарықтағы нақты пайыз;
• несие бойынша ставкалардың депозиттер бойынша ставкаларға қатынасы;
• банктік депозиттер өсуінің жылдамдығы (нақты сипатта);
• қор нарығының индексі (АҚШ долл.)
3 Ақша–несиелік саланың көрсеткіштері:
• нақты ақшаны артығымен ұсыну;
• ақшалық мультипликатор;
• ақшалық массаның ЖІӨ–ге қатынасы;
• кең ақшаның алтын валюталық резервтерге қатынасы.
4 Нақты сектордың көрсеткіштері:
• өнеркәсіптік өндіріс индексі;
• ЖІӨ индексі.
Аталған индекаторлар мемлекеттегі ықтимал қандай да бір дағдарыстың
алғышарттарын көруге мүмкіндік береді.Бұл үшін әлемдік және ұлттық
экономиканың тұрақты мониторингін жүргізу қажет, дамудың тұрақты
сценарийлері бойынша алдын–алу сипатындағы дайын шаралар жиынына ие болу
қажет.
АҚШ-та экономиканың жүйелі дағдарысы басталды.Оңын белгілерінің бірі
нақты сектордағы, одан да тереңірек-қоғам қойнауындағы ипотекалық нарықтың
түсіп кетуі болып табылады. Болашақтағы әлемдік валюта ретіндегі долларға
нақты қауіп төнуде.Әлемдік экономикада дағдарыстық жағдайдың көріністері
толық біздің ұлттық экономикада, атап айтқанда макроэкономикалық
параметрлерде байқалады.
Дағдарыс пайда болуына әсер етуші көрсеткіштер ең бастысы валюталық
бағамнан басталады.Осы көрсеткіштер мазмұнына,аңықтамысына толығырақ
тоқталатын болсақ.
Валюта бағамының (курсының) анықтамасы,олардың эволюциясы.
Валюталық бағам–бұл басқа валюталардың бірлігімен өрнектелген бір
валюта бағасы.Шетел валютасының бағасын ұлттық валюта бірлігімен (яғни
тікелей немесе амирикандық баға белгіленімі) анықтайды,яғни бір АҚШ
долларын, бір ресей рублін, бір еуропа еуросын т.б. қанша қазақстандық
теңгеге сатып алуға болады. Кейде кері (немесе еуропалық) баға
белгіленімі пайдаланылады, яғни ұлттық валютаның бір бірлігіне шетел
валютасының қаншама бірлігін сатып алуға болады.
Тәжірибиелік есептерде көбінесе валюта бағамының атаулы құны арқылы
өлшенген бір елдегі баға деңгейінің басқа елдегі баға деңгейімен
салыстырғандағы өзгеруін көрсететін нақты валюта бағамының индексі үш
фактордың міндеті болып есептелетіндіктен, екі елдегі баға деңгейі өзгерсе
және олардың валюталарының бір–біріне бағамы өзгерсе, онда оның шамасы
олардың кез келгенінің де жиының да өзгеруіне байланысты ауысады.Мысалы,
Қазақстандағы баға деңгейі бір пайызға көтерілгенде және Ресейдегі бағалар
деңгейі мен теңгенің атаулы бағамының рубльге қатысты өзгермеген кезінде,
теңгенің рубілге нақты бағамы сондай-ақ бір пайызға көтеріледі.Екі елдеде
бағалар деңгейі бірден көтеріліп және атаулы құн бағамы өзгермеген кезде
теңгенің рубльге нақты бағамы бұрыңғы деңгейде қалады.
Валюта бағамына әсер ететін келесі түбегейлі факторлар:
• Валюта бағамы (РРР rate) сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі
бойынша−бұл екі елдің өнеркәсіптік тұтыну тауарларының стандартты қоржыны
үшін бағалардың орташа өлшенген қатынасы ретінде есептелген валюта
айырбастаудың мінсізбағамы.Екі ел арасындағы сауда операцияларының тек
бағалары негізінде бағамды қалыптастырудың мінсіз үлгісі нақты валюта
бағамы сатып алу қабілеттігінің тепе-теңдік бағамына тең.
Неғұрлым таңдау ауқымды болса, алынған нәтиже-валюта бағамының мәні
де соғұрлым нақты болады.Валюталардың сатып алу қабілетінің тепе-теңдігіне
сәйкес келетін оны анықтау және түзету әдісі тұрақталған валюта
бағамдарының жүйесіне тән.
• Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ), экономикалық негізгі көрсеткіші және
өзінде біршама ірі экономикалық индикаторлардың құрамдас бөлігінің сапасын
анықтаушы.ЖҰӨ-нің формуласы мынадай түрде болады.
GNP= C + I + G + X − M
Мұндағы С-тұтыну; I – инвестициялар; G – мемлекеттік шығындар; X –
экспорт; M – импорт;
ЖҰӨ - көрсеткіші мен валюта бағамының өзгеруі арасында тікелей бар:
ЖҰӨ - валюталық бағамы.
ЖҰӨ-нің өсуі экономиканың жалпы тұрақтылығын, өнеркәсіп өндірісінің
үдемелі артуын, экономикаға шетел инвестицияларының артуын, экспорттың
өсуін білдіреді. Шетел инвестициясы мен экспорттың артуы шетелдіктер
тарапынан ұлттық валютаға сұранысты күшейтеді, бұл оның бағамынын артуынан
байқалады.Бірнеше жыл бойы ЖҰӨ - нің өсуінің жалғасуы экономиканың
инфляциялық үрдістің күшеюіне, сондай-ақ валютаға сұранымды арттыратын
пайыздық мөлшерлемелердің (инфляцияға қарсы негізгі шара ретінде) артуына
жииі әкеледі.ЖҰӨ мен валюта бағамының арасындағы өзара қарым-қатынастын
қисаны осында.
Екі валютаның айырбастау бағамының қалыптасуына екі ел расындағы
пайыздық мөлшерлемелердің деңгейі шамамен бірдей болса,бұл елдердің
пайыздық мөлшерлемелердің деңгейі шамамен бірдей болса, бұл елдердің кез
келгенінің экономикаға жұмсалымының табыстылығы бірдей екендігі сипатталса,
онда олардың берілген валютадағы салымның пайдасына өзгеріс тудырады.Бұл
осы валютаға сұраным артуы мен оның бағамының өсуіне әкеледі.
•Жұмыссыздық деңгейін (жұмыспен қамтылу факторы) екі түрде
қарастыруға болады: не жұмыссыздар санын халықтың еңбкекке жарамды жалпы
санына не жұмыс істеушілердің оған кері көрсеткіші ретіңде.
Жұмыссыздық көрсеткіші,әдетте пайызбен көрсетіледі.Жұмыссыздық деңгейімен
валюта бағамының өзгеруі кері тәуелдікте болады:жұмыссыздық-валюта бағамы.
• Инфляция деңгейі немесе ұлттық ақша бірлігінің құнсыздануы,бағалардың
өсу қарынымен сипаталады.Бағалар деңгейі өзгеру көрсеткіші екеу:
PPI- өндірістіктік бағалардың өзгеру индексі (өндірістік тауарлардың
көтерме топтамасына) өткен кезде пайызбен өлшенеді, инфляцияның бірінші
белгісі болып табылады, өйткені өндірістік бағалар тұтыну бағасына
қосылады;
CPI- тұтыну бағасының индексі,инфляция деңгейінің көрсеткіші.
Инфляция деңгейі мен валюта бағамының өзгеуі кері тәуелдікте болады:
инфляция-валюталық бағам.
Басқа маңызды көрсеткіш-мемлекеттік бюджеттің тапшылық мөлшері-
айналыстағы ақша масасының артуына тікелей себепші болады.
Инфляция бағаның өсуін тудырады,сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі
бойынша валюта бағамының өзгеруіне әкеледі.Бақылаудан шығып кетіп,ол елдегі
іскерлік белсенділікке әсер етеді, ЖШӨ-нің өсу қарқының төмендетеді және
шетелдік инвесторлар үшін ел экономикасына жұмсалымның тартымдылығын
кемітеді.
Жоғары инфляцияның валюта бағамына әсер етуіне тән мысалы соңғы
бірнеше жылда болып жатқан қазақстандық теңгенің АҚШ долларына қатысты
құнсыздануы болып табылады.
• Төлем балансы-шетелдік төлемдер балансы мен елге түскен түсімдер,
өзіне сауда балансы мен капиталдар қозғалысы балансын қосады.
Шетелден түскен түсімдердің шетелге төленген төлемдерден асып түсуі
төлем балансының оң сальдосын құрайды және ұлттық валюта бағамының өсуіне
әкеледі.Және керісінше, шетелге төленетін төлемдердің елге түсімдерден
артып кетуі төлем балансының тапшылығын (теріс сальдо) тудырады және ұлттық
валюта бағамының төмендеуіне әкеледі.Сөйтіп, тәуелділік пайда болады:
тапшылық-оң сальдо-валюталық бағам.
Сауда балансы- бұл сыртқы операциялар бойынша төлемдер балансы.Егер
экспорт импорттан асып кетсе, онда сауда балансының сальдосы оң болады.
Экспортшылар, экспорттық ақшалай түсімді шетел валютасында алып, оны
ұлттық валютаға айырбастап сатады, сөйтіп соңғы бағамының өсуіне мүмкіндік
туғызады.
Егер импорт экспорттан асып түссе, онда сауда балансының тапшылығы
(теріс сальдо) пайда болады. Мұндай жағдайда импортшылар шетел тауарларын
сатып алу үшін ұлттық валютаны сатуға мәжбүр болады, бұл әрине валюта
бағамының төмендеуіне әкеледі.
Халықаралық капитал қозғалысы негізінде ірі капитал иелерінің
инвестициялық жобалары жатыр. Ең қуатты және белсенді инвесторларға
жүздеген миллиард доллар активтері бар американдық қорлар жатады.
• Өнеркәсіп өндірісінің индексі,жалпы ұлттық өнім көрсеткіші сияқты
шаруашылық пен тұғылдану өзгерістерін айқындайды және өзінің арасалмағымен
айырбастау бағаның деңгейіне тікелей әсер етеді: өнеркәсіптік өндіріс-
валюталық бағам.
Валюталық бағамның өзара байланысын, оның экспорттан түсуі мен экономикалық
көрсеткіштерін бағалау.
Елдің бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы саясатына
байланысты.Ұлттық валюта құнсызданған кезде, онда елдің экспорттық
тауарлары шетелдіктер үшін арзан, ал импорттық тауарлар оның резиденті үшін
қымбаттау болады.Ұлттық валюта қымбаттаған кезде, керісінше, импорттық
тауарлар арзан болады, ал жеткізіліп беретін елдің валютасымен бағасымен
бағаланған экспорттық тауарлар қымбаттайды.
Ұлттық банк ішкі валюталық нарықта өз қатысуын әжептеуір қысқартты
және биржалық алаңшада,шетел валютасын сатып алушы ғана ретінде аралысты,
негізінен ол валюталық операцияларды жүргізу тәртібін ырықтандыру және
баламалы заңдылық және нормативтік ортаны қалыптастыру бағытында валюталық
реттеу тетігін жетілдірумен айналысты.
Теңгенің соншама күрт нығаюының негізгі себептері валюталық түсімнің
ұлттық валютаның нығаюына қысым жасауын туғызған және Ұлттық банкінің
жүргізіп отырған ақша-кредит саясаты Қазақстанның шикізат экспортшыларның
өскелең белсенділігінде, тиімділігінің мақсаттық көрсеткіші ретінде болатын
инфляциялық шектеу саясатында.Инфляция деңгейін төмендету үшін Ұлттық банк
қамтамассыз етілмеген ақша шығару көлемін барынша төмендетеді.Бұл оның
доллар бағамын әлсіретуден қолдай алмауына әкеледі.Әрине, шетел валютасын
қолдау, бірінші кезекте, долларды KASE сауда-саттығында сатып алудан
тұрады, бұл кезегінде, ақша жиының ұлғаюына және тиісінше экономикадағы
инфляцияның өсуіне әкеледі.
Қазақстанда ақшаның құнсыздануы дүниежүзілік дағдарыстан, миниралдық
шикізат пен металдарға дүниежүзілік бағаның құлдырауынан болды, бұл әлі
Қазақстанның ЖІӨ-не,әрі тұтас алғандағы өндірістің табыстылығына теріс әсер
етті.Ол кезде ақшаның құнсыздануы, мүмкін, орынды болған шығар, бірақ ұзақ
мерзімді болашақта оның салдары теріс, өйткені халықтың өмір сүру деңгейі
төмендеді, ал мұның салдарынан, тауарлар мен көрсетілетін қызметке сұраным
азайды.
Минералдық шикізат пен металға дүниежүзілік баға көтеріле
бастағанымен, теңгенің валюталық бағамының төмендеуі жалғасуда.Бұл ел
экономикасына қиғаштық тудырады: экспортшылар үстеме пайда алуда, ал ішкі
нарықта жұмыс істеп жатқан отандық өндірушілер қиыншылықта қалуда, өйткені
халықтын төлеу қабілеттілігінің сұранымы шағын бизнес ұсымынан айтарлықтай
төмен.
Валюта бағамынын нығаюы.
• экспортшылардың тым асқан табыстылығын төмендетуге және шағын
бизнестегі отандық өндірушілердің табыстылығын арттыруға;
• шетелдік технологиялар мен жабдықтарға қол жеткізушілікке, халық
сұрамының көбеюі есебінен олардың тез өтімділігіне әсер ететін, импорттың
құнын төмендетуге;
• ұлттық валютаға сенімнің артуына;
•халықтың тіршілік деңгейі артуына әкеледі.
Банкроттық (дәрменсіздік).Банкротқа ұшыраушылық әр алуан қоғамдық
иституттар, партия және басқа да түрлі қозғалыс мүшелері арасында әр түрлі
пікір таласып туғызады.Кәсіпкер өз ісінің нығайуына мүмкіндік алады, алдына
қойған мақсаты мен міндеттерін орындай алмағанына орай жетекшілікті
өзгертеді, ал бұл өз кезегінде:
-онды техникалық;
-маркетингтік және кадр саясатын жүргізуге;
-өндірісті дамытуға қажетті инвестициялар тартуға тиісті жағдай
туғызады.
Несие беруші болса, ол өзінің ақшасын сақтап қалуға,ал қоғам –
экономиканың нарыққа бейімделген құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік
алады.Бұл тұрғындарға да тиімді. Олар тұтынуға қажетті тауарлармен
қамтамасыз етілсе, бизнес өкілдері тиімді және керекті істермен
шұғыладанады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі:
жұмыстан босап қалған еңбекке жарамды адамдарға тиісті жағдай жасау
қажеттілігін;
жұмыссыздығы бойынша жәрдемақымен қамтамасыз етуге;
олардың біліктілігін көтеру үшін қайда оқыру жұмыстарын ұйымдастыруды алдын-
ала ескерулері қажет.
Банкрот жүйесінің құрамды бөлігі;
-кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау;
-дағдарыстың алдын алу және бақылау.
Дағдарыс жағдайын болжамдау бірнеше кезеңдерден тұрады;
-кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
-нарықтық қатынастардың даму бағытын болжау;
-дағдарыстың себептың себептері мен негізгі факторларын дер кезінде таба
білу.
Кәсіпорын қызметінің табыстары мен сәтсіздіктері:
-сыртқы, бұларға кәсіпорын әсер ете алмайды;
-ішкі, бұлар кәсіпорын қызметкерлерінің ұйымдастыру жұмыстарын жүргізудегі
қабілеттеріне байланысты факторларға тікелей байланысты.
Сыртқы ( әлеуметтік ) және ішкі ( технологиялық ) факторлардың
өзгеруіне қарай бейімделу. Оларды шеберлікпен ұштастыра жүргізіп отыру
кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуінің, өркендеп өсуінің бірден-бір кепілі.
Кәсіпорын қызметіне әсер ететін сыртқы факторларларға мыналар жатады;
халық қажеттілігінің өлшемі мен құрылымы;
халықтын табыстары мен жинақтарының деңгейі, яғни оның сатып алу
қабілеттілігі ( бұған баға деңгейі және тұтыну несиесін алу мүмкіндіктері
де кіреді);
саяси тұрақтылық және ішкі саясаттағы бағыттар;
ғылым мен техниканың тауар өндіру процесі мен оның бісекеге қабілеттілігін
анықтайтын бағыттарын дамыту;
мәдениет деңгейі, яғни тұтыну нормасы мен дағдылары;
халықаралық бәсекеге, мәселен, шетел фирмалары бір кездерде арзан еңбектің
есебімен жеңіске жетсе.ал басқалары-жетілген технологиия негізінде.
Кәсіпорын басшылары өз мекемелерінің қаржылық жағдайына:
-ел экономикасының даму барысы;
-инфляция;
-кенеттен жаңа бәсекелестердің пайда болуы;
- мемлекеттік реттеу жұмыстарындағы келеңсіздіктер;
- мемлекеттік тапсырыстың күрт төмендеп кетуінің де әсер ететінін үнемі
ескеріп отырулары қажет.
Кәсіпорынның дамуын анықтайтын және оның қызметінің нәтижиелі болуының ішкі
факторлары мынадай:
кәсіпорынның негізгі мақсаты;
оның қызметінің негізгі принциптері;
ресурстар және оны пайдалану;маркетинг қызметін пайдаланудың деңгейі және
оның сапасы.
Ішкі факторлардың маңызы жөнінде мынаны айтуға болады.Мәселен, американдық
кәсіпорындардың 90℅-ға дейінгісінің жұмыстарындағы сәтсіздік.
-тәжірибиесіз менеджерлерге;
-істі жете білмейтін басшылыққа;
-олардың кәсіпорын жұмысын өзгертіп отыруына сәйкес ұйымдастыра
алмағандықтарына байланысты екенін, елде жүргізілген зерттеу жұмыстары
көрсеткен.
Кәсіпорын дағдарысының бұлардан басқа да ішкі себептері бар.
Олар:
-жұмысты нарық талабына сай ұйымдастыра алмағандық. Осыған байланысты
кәсіпорынның көптеген орынсыз шығынға ұшырауы;
-өндірілген тауардың бәсекеге қабілеттілігінің төмендеп кетуі;
-тауарлы өнім түр-түрінің дер кезінде жаңартылмауы;
-басқару құрылымдарының үйлесімсіздігінен өнім өндіру мен дайын тауарды
сатудағы шығындар деңгейінің тез көтеріліп кетуі;
- штаттың өсуі;
-қымбат бағалы технология, құрал және басқа да еңбек заттарын шектен тыс
пайдалану;
-өндірістің және кәсіпорынның жалпы мәдени деңгейінің төмендеуі;
-кадрлардың біліктілігі;
-өндірістің техникалық деңгейі;
-ұжым қызметкерлерінің өзара қарым-қатынастары;
-олардың нәтижиелі жұмысқа сеніммен және ұмтылуы және т.б.
Батыс елдері мамандарының пікірінше, классикалық нарықтық экономикада,
банкротқа ұшырау себептерінің барлық кәсіпорындардың сыртқы факторлары
үштен бір бөлігін,ал ішкі факторлар үштен екі бөлігін құрайды.
Кәсіпорын қызметінің тоқырауы банкротқа ұшырау.Банкроттық-
борышқордың сот таныған төлем қабілетсіздігі Борышқордың мүлкін басқару
сот қаулысы бойынша несие берушінің мүддесін көздей отырып жүзеге
асырылады.Ерікті банкроттық несие берушінің мүддесін көздей отырып жүзеге
асырылады.Ерікті банкроттық несие берушілердің сотқа арыздануына байланысты
пайда болады. Банкроттық туралы заңда несие берушілердің жағдайын
жеңілдететін баптар бар. Қолданылу мерзімі біткен облигацияларды сатып
алуға қабілетсіз корпорациялардың бұрынғы басқарушылар басшвлығымен немесе
қамқоршылар бақылауымен қайтадан ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуіне,қарыз
мөлшерін азайтуына немесе нысанын өзгеруіне рұқсат етіледі.Борышқорларға
өзіне несие берушілер заң негізінде келісім жасау және қарызды төлеу
уақытымен ұзарту мүмкіндігі беріледі.Шығынды кәсіпорындардың өнімі
мемлекеттік жоспарға енгізеді,сөйтіп ондай кәсіпорын жоспарлы-шығынды
кәсіпорын деп аталады.Оның шығынының орны мемлекеттік дотация есебінен
толтырады.Кәсіпорының шығынға ұшырауын, әрдайым бірдей нашар жұмыс істеудің
немесе төмен сапалы өнім шығарудың нәтижиелі деуге болмайды.Ол енгізілген
өндіріс жоспарына жоғарыдан тауарлардың мемлекеттік бағасының төмен
деңгейде болуынан туындайды.
-банкроттық-шаруашылық өмірінің объективтік немесе субъективтік
себептерінен туындайтын белгілі бір табиғи құбылысқа айналып келеді.
-мемлекеттік дотациялар елеулі түрде тарылуда, баға неғұрлым икемді
бола түсіп,сұраным мен ұсынымды айқынырақ көрсетілуде.Сондықтан тиімсіз
жұмыс істейтін кәсіпорынның банкротқа ұшырауы мүмкін, оны тиісті өкілеттік
орган куәландырады.
Экономикалық категория ұғымын анықтау, оны қоғамдық ұдайы өндірістің әр
түрлі үдерістерінде қолдану қажеттігін айқындау бұл категорияны функциясы
бойынша қоғамдық қызметінің көрініс табу түрі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді. Егер функцияны категорияның қоғамдық қызметінің көрініс табу
формасы ретінде түсінсек, онда дәрменсіздік ұғымында ол функциялар қамтылуы
тиіс.
Дәрменсіздік категориясы біртұтас шаруашылықты білдіретін көп жақты
экономикалық қатынастардың ішкі құрылымының логикалық көрінісін түзеді.
Екінші жағынан, дәрменсіздік категориясында неғұрлым нақты мән бар,
ол зерттелетін экономикалық өмірдің бір түрін, бір жағын ғана қамтып
көрсетуі мүмкін. Алайда, олардың бірде-бірі басқа категориялардан
оқшауланбайды.
Уақыт өте келе категориялар белгілі бір өзгерістерге ұшырайды.
Категориялар өз дамуында серпінді де өзгермелі, ал нарық әу бастан солай.
Заттың ішкі мазмұнында оның мәні ең басты болып есептеледі және оның
барлық қасиеттері мен қатынасында біртұтас күйде көрініс табады.
Категорияны зерттеудің бастапқы кезеңінде дәрменсіз кәсіпорындардың оған
қатысты әдіснамалық негіздерін анықтап алу қажет.
Төменде осы экономикалық категорияның мәнін ашудың әдіснамасы мен
негізгі кезеңдерімен байланысты басты сәттері көрсетілетін кесте берілген
(кесте 1).
1 кесте - Кәсіпорындардың дәрменсіздігін танып білудің әдістемелік
негіздері
Таным критерийлері Таным сипаттамасы
Кәсіпорынның өмірлік циклі ретіндегіДаму сипаты
дәрменсіздік Даму кезеңі мен қарқыны
Қосарлы категориялардың ілеспелігі Залалдылық (шығынды ақтамау)
Залалсыздық
Төлем қабілеттілігі
Төлем қабілетсіздігі
Дәрменділік
Дәрменсіздік
Банкроттық
Дәрменсіздікке әсер ететін факторларМакроэкономикалық факторлар
Микроэкономикалық факторлар
Айқындау тәсілі Әріптестердің экономикалық
қарым-қатынасы арқылы
Несие берушілер талабы бойынша
Ағымдық қызмет пен берілген есепті
талдау
Аудиторлық тексеру
Экономикалық болжам жолымен
Дәрменсіздікті анықтау көрсеткіштеріАғымдық өтімділік коэффициенті
Өз қаражатымен қамтамасыз етілу
коэффициенті
Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру
(жоғалту) коэффициенті
Ескерту : Зерттеушілер еңбектерін жинақтап қорыту негізінде жасалған
авторлық тұжырым
Банкрот жүйесінің мақсаты мен принциптері.
Кез-келген кәсіпорын қызметтері көлемінің өсу шегі болады,осыған орай
әрбір процесс экономикалық өсуді ынталандырушы немесе тоқыраушы рөлін
атқаруы мүмкін.
Американдық зерттеушілер құлдырау мен өрлеудің, дағдарыс пен
банкроттың пайда болуының белгілі заңдылықтарын анықтап берді:
-біріншіден, кәсіпорынның өмірлік циклының барлық сатысында кезендік
дағдарыстың пайда болуы;
-екіншіден, шағын және орта бизнес фирмаларына тән құлдырау немесе
өрлеу циклдарының математикалық әдіспен анықталған ұзақтығы.
Американ фирмаларының өрлеу фазасы орта есеппен 3 жылға ( 1 жылдан
7,7 жылға дейін), ал құлау фазасы-2,6 жылға ( 1 жылдан 4 жылға дейін)
созылады.
Батыс елдерінің экономикалық дамуының негізі болып табылатын нарықтық
экономика белгілі бір бақылау жүйесін, кәсіпорындарды мүмкіндіктеріне қарай
толығымен ойсыраудан қорғау, бонкротқа ұшыратын шаруашылық субъектілеріне
көмектесу жүйесін жасап шығарады.
Жүйенің негізгі мәні- өндіріс құрылымын нарық қалыптастырып отырған
төлем сұраным қанағаттандыруға бейімдеу қажеттілігі.
Банкрот жүйесін құру және оны нақтылы іске асырудың түпкі мақсаты-
тауар өндіруші және қызмет көрсетуші құрылымдардың тиімді жұмыс
істеулерінің жағдайында ел тұрғындарының нарықтық сұранымдарына сәйкес
халық шаруашылығын құрылымдық жағынан қайта құру.
-кәсіпорынның банкроттық жағдайында барлық шаруашылық субъектілері
үшін өзара қарым-қатынастың комерциялық жүйесін, құқықтары мен міндеттерін
бірыңғай тұрақты және сенімді орналастыру;
-борышқорға өзінің қызметін жаңадан бастау міндеттерін орындап
шығуына мүмкіндік беру;
-банкрот және экономикалық құлдырау кезінде қауіпсіздік шараларын
ойластыру;
-бизнесті қайта түлетудің жүйесін жасап шығару;
-борышқор кәсіпорынға қзінің міндеттерін орындауда қаржылық реттеу
тетігін ұсыну, оларды бизнесті тоқтатпай тұрып-ақ жақсарту;
-адал және сенімді әріптестердің жұмыстарын ынталандыру үшін
коммерциялық және құқықтық жүйелер құру;
-қаржыға байланысты дауларды шешуге әдістемелік процедураны
қалыптастыру;
-банкротқа ұшыраған кәсіпорынды тарату кезінде банкрот жүйесіне
қатысушылардың барлығының ( несие беруші, қызметкерлер) мүддесін сенімді
қорғау;
Дағдарыстық жағдайлардың және банкротқа ұшыраудың негізгі факторлары
Негізгі
факторлар
Сыртқы Ішкі
Демография Кәсіпорынның мақсаты мен
қызмет принциптері
Мәдени Маркетинг және өнімді
жағдай ұтымды сатуды ұйымдастыру
Саяси Шығынның деңгейі
тұрақтылық
Қаржы, несие салық Өндірістік әлеует
саясаты
Инфляция Басқару әлеуеті
Халық табысының деңгейі Еңбекті
ынталандыру
Борышқор Кәсіпорынның дамуындағы
кәсіпорындардың үйлесімсіздік
қаржылық жағдайы
Мюллер бойынша дағдарыстың процесі.
Бұл сурет бойынша ерекше момент – бұл дағдарыста айқындаудың дағдарыстың
даму процесіне қайшылығы, яғни кәсіпорын өзінің дағдарыс жағдайында
екенін, көбінесе күйзелістің Нәтижелер дағдарысы мен өтемпаздық
дағдарысы сатыларында түсіне бастайды.
Дағдарыстық процесті түрлі сатыларға бөлудің қажеттілігі ең алдымен,
дағдарысқа ықпал ету және дағдарысты болдырмаумен одан өті бойынша
шараларды қолданудың кезі мен уақытын анықтау мен байланысты.
Крисиек бйынша дағдарыстың процестің сатыларын дағдарыстан
өтупотенцияның, мүмкіндігі және оны ертерек анықтау тұрғысынан сипаттайды.
(3.1.2.)
3.1.2. сурет. Дағдарыстық процестің сатылары.
Кристек бойынша дағдарыстық процестің сатыларын келесідей түрде
сипаттауға болады:
1. Саты: потенциялды дағдарыс. Мұндай дағдарыс- тізбекті процес секілді
өзін мүмкінді, потенциялды фазада тауып, ол кәсіпорынның нақты дағдарысы
ретінде айқындалмайды. Дағдарыстың айқын сипаттарының
жоқтығынанкәсіпорының мұндайжағдайы квазинормалды деп силпатталады,яғни
әдетте кәсіпорын басталғанын көрсететін уақытынан сипатталады.
2. Саты: латехтті көрінбейтін дағдарыс. Дағдарыстық бұл фазасы енді
басталып келе жатқан дағдарыстың асқынуы бойынша ықтималдықтың үлкен
шамасымен сипатталады. Мұндай дағдарыс сатысында кәсіпорын оны
стандартты инструменттер көмегімен ықпал етуі қолдану арқылы дағдарыстың
осы сатысына белсенді әсер ету алдын – ала айқындау шараларын жүзеге
асыру көмегімен болады. Жалпы дағдарыстың осы кезеңінде оны жойюдың
потенциясы толығымен пайдаланбайды. Бұл әсерде ең негізгісі ертерек
айқындау жүйесіне сүйену керек.
3. Саты:өткір өтуге болатын дағдарыс. Бұл сатыда кәсіпорын дағдарыстың
негативті әсер етулерін сезе бастайды. Сонымен бірге бұл сатыда
кәсіпорынға бағытталған деструктивті ықпал етудің интенсивтілігі үшееді.
Ол болса уақыттың тапшылығына, қысымына, тезділігіне шешім қабылдаудың
тезділігіне алып келеді. Дағдарыстың бұл кезеңінде одан ары пробле малары
(дағдарыстан өту факторлары) шешудің әрекет етуші жолдарын табуға
талаптар уақыттың тығыздығына байланысты жоғарлайды. Сондай-ақ бұл кезең
барлық үлкен күштерді жұмылдыру арқылы дағдарыстан шығу бойынша шаралар
мен қолда бар резервтердің таусылуымен сипатталады. Бұл жағдайда жалпы
өткір дағдарыстан шығудың мүмкіндігі жоғары болады. Тағы да дағдарыстан
өтуге талаптар шегіне дейін жоғарлап, аз уақыт аралығында ситуацианы
жақсарту үшін шаралар өзінің нақты қабілеттілігі мен әрекеттілігін
көрсету қажет.
4. Саты: өткір өтуге болмайтын дағдарыс. Егер дағдарыс локализациялау
жүзеге аспаса, онда кәсіпорын жоюменаяқталатын дағдарыстың процестің
соңғы соңғы сатысына көшеді. Бұл сатыдадағдарыстан өту үшін кәсіпорынға
қойылатын талаптар оның потенциялынан әлдеқайда жоғары болады. Бұл
жағдайда кәсіпорынның дағдарыстан шығуы мүмкін емес болады. өйткені осы
кезеңде нақты әрекеттер болмайды немесе олар потенциалдың төмендігіне
байланысты тиімсіз болады және уақыттың күшті қысымымен кәсіпорынға қарсы
де структивті ықпал етілердің интенсивтілігі күшееді.
Дағдарыстық жәйттардың жіктемесі. Батыс экономистері дағдарыстық жәйттің
дамуының 3 сатысн бөледі. Бірінші саты тауарлық материалдық запастардың
сату көлемінің тұрақты не төмен өсу қарқындары кезеңіндегі көбеуінен,
несиелік береноктың айналмалығы тездетілгенінен, жабдықтау мен өнім
сапасымен байланысты туындаған проблемаларынан көрінетін жекелеген
жағдайлармен сипатталады.
Аралық саты болса (тараулыматериалдық запастарды қысқарту арқылы ақша
ресурстарын үнемдеу салдарынан) материалдың тапшылығымен, жабдықтаушылардың
несиеге сатулардың тоқталуымен және қолма-қол қаражаттармен есеп-айырысу
талаптарымен, жалақыны уақтылы төмендеуімен айырықшаланады.
Дағдарыстың соңғы кезеңдерінде компания хаостық жағдайға душар болады.осы
кезең өндірістік графиктер орындалмайды, өте жиі өнімнің төмен сапасына
байланысты олар қайтарылып береді, өндіріс жиі материалдардыңқ
жетіспеушілігіне байланысты тоқтап қалады, дебиторлық берешекті жинаудың
көп уақыт алуымен сипатталады. Сондай-ақ бұл кезде жабдықтаушылар мен
мердігерлер қолма-қол қаражат беруді талап етеді және несие берушілер де
заемның шарттарын өзгертуді талап етеді. Нәтижесінде, компанияда
меншікті айналмалы қаражаттардың жетіспеушілігі байқалады.
Осыдан келесі қорытынды жасауға болады:критерийлерге сүйену арқылы біз
қазақстандық ауыл шаруашылығында шағын же орта бизнес субъектілері болып
табылатын шаруа. қожалықтарының жағдайы осы соңғы сатыға жатқызамыз .
Сонымен біз дағдарыстық жәйт түсінігін кеңейтуді жедағдарыс пен
банкроттық (қабілетсіздік )түсініктерін ажыратужы ұсынамыз. Төменде
берілген тұжырымдама маневр жасаудың үлкен бостандығы мен заңнамалық
антидағдарыстық реттеу процесімен асырылатын шаралармен салыстырғанда
дағдарысқа қарсы процедуралардың кен таңдауын беретін – кәсіпорын толығымен
меншік иегері мен тартылған мекеменеджерлердің бақылауында болу
жағдайындағы негативті тенденцияларға сәйкесінше бейімделу мақсатымен
дағдарыстық жайтты ертеректе идентивикациялауды көздейді. Дағдарыстық
жайтты – кәсіпорын иелерінен ақша қаражаттарының басқа жаққа кетуіне
себепші болатын активтерді және кешелік берешекті тиімсіз басқару реттінде
сипаттауға болады. Осыған орай біз дағдарыстық жайыттын келесі жіктемесін
ұсынамыз 17:
1. кәсіпорын иелері үшін дағдарыс;
2. несие берушілер үшін дағдарыс ;
3. несие берушілердің мудделеріне сәйкес заң нашалық реттеу :
Кәсіпорын иелері үшін дағдарыс - несие берушілермен есеп айырысу
кезінде көрінетің кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайының
нашарлауымен сипатталады.оны анықтау критерші ретіңде бізбен меншік
иелері құқықтарының дискриминациялануы тандалған,яғни меншікті капиталға
инвестицияланған ресурстар бойынша жоғалтулар. Ал салыстыру базасы
реттінде тәуекелдері теңдес альтерпативті инвестицияларды алуға болады.
Сөйтіп,кәсіпорын иелерінің зардаптарын анықтау үшін меншікті капиталдың
негізделген ағымдық нарықтық құным тәуекелі теңдес инвестициялық
жұмсалымы ретінде жарғылық қорға кеткен капиталды қолдану кезіндегі
жарғылық капиталға бастапқы жұмсалымның ағындық құнымен салыстыру керек.
Егер альтернативті инвестициялық жұмсалымның құны меншікті капиталдық
ағымдық нарықтық құнынан көп болса, онда кәсіпорынның иегері үшін
жоғалтулардың бар екені және дағдарыстық жайыттын бірінші сатысы
басталғаны туралы айтуға болады.Сондықтан қарстырылып отырған
дағдарыстын сатысын иденфикациялау үшін бастапқы альтернативті капитал
жұмсалымының кәсіпорын иесінің табысының екі құраушысы – кәсіпорын
иесі үлесінің құны мен үлестік табысымен салыстыру қажет.
Несие берушілер үшін дағдарыс сатысы несие берушілердің талаптарын
уақытылы және бөліктерімен қанағаттандырылуымен ерекшеленеді. Дегенмен
бұл жағдайда шаруашылық субъект меншік иелері мен жалдамалы
менеджмент көмегімен басқарылатын дербес кәсіпорын болады.
Анықталған несие берушілер үшін дағдарысты идентификациялау үшін
белгілілерді белгілі бір сандық көрсеткіштерде бейнелеу қиын болып
табылады.
Жалпы осыған орай несие берушілер үшін дағдарысты идентификациялау
үшін біздің пікіріміз бойынша қарыз алушының міндеттемелерін қазір
орындау үшін меншікті айналмалы қаражаттардың жетіспеушілігі
кезіндегі банкроттық туралы ҚР – нң заңына сәйкес 150 минималды
есептік көрсеткіштен төмен емес кешіктірілген міндеттемелер сапасын
бар екенін көрсетік бейнелейтін критерий ретінде қолдануға болады.
Заңнамалық реттеу сатысында кәсіпорынның иелері тарапынан
дағдарысқа ықпал ету шаралары несие берушілердің мүдделерін қорғау
үшін заңнамалық тұрғыда шектеуге ұшырайды. Оның басы банкрот
туралы арызды арбитраждық сотпен қабылдауы арқылы анықталады. Осы
кезден бастап, коммерциялық құпия болып келген ақпарат банкроттық
жөніндегі іске қатысушылар үшін ашылып беріледі. Берілген сатыда
кәсіпорын толық дербес шаруашылық субъект бола алмайды. Себебі,
оның қызметі арбитраждық сотпен, несие берушілердің жиналысымен және
арбитражды басқарушылармен бақыланады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың әдістері мен инструментарилері. Батыстық
экономистер дағдарысқа қарсы басқаруды аман қалу басты мақсат болу
кезіндегі кәсіпорынның өмір сүруіне қатер төндіретін жағдайдан өту
үшін қажетті қызмет ретінде анықтайды. Бұл қызмет кәсіпорынның өмір
сүруіне қауіп төндіретін жайттардан өтуден интенсивтілігін жоғарлатумен
сипатталады. Хаберланд бойынша бұл антидағдарыстық басқару бойынша
қызметті жүзеге асыру кезінде кәсіпорын менеджменті қатаң және тез
шешуші шараларды жүргізумен байланыста қысқа мерзімді проблемаларды
шешу үшін барлық назарын аударады. Кейбір ғалымдар дағдарыстардың
оңды сипаттамаларын көрсету арқылы дағдарысқа қарсы менеджментті –
келе жатқан дағдарысқа алдын – ала анықтап, жаңа даму курсын
әзірлеуге мүмкіндік беретін инструменттерді жасау болып табылады.
Сондай – ақ дағдарысқа қарсы менеджмент түсінігі уақыттық
сипаттамаларға ие болады. Біріншіден, мұндай анықтау дағдарыстық
процестен өту, оны әлсіретуге алып келетін дағдарыс кезіндегі
шараларды әзірлеу мен жүргізудің барлық міндеттерінен тұрады.
Коппаның пікірі бойынша бұл антидағдарыстық басқарудың мағынасы.
Екіншіден, бұл түсінік кең мағыналы болу үшін оған дағдарысқа
профилактика мен терапия жасауды қосу керек. 8.
Бұл бітіру жұмысында Дағдарысқа қарсы менеджмент түсінігі ең кең
мағынада қарастырылады. Яғни ол мақсаттылық пен уақыттылық
сипаттамаларын ескереді. Сондықтан Антидағдарыстық менеджментті
кәсіпорындағы базалық айналмалы көрсеткіштерді сақтау бойынша
шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру болып табылады. 9
Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты айнымалы базистік
көрсеткіштерді сақтауды қамтамасыз етуге тікелей ықпал ету
салдарынан Реактивті дағдарысқа қарсы менеджменттің жекелеген
құрамдас бөліктерін нақты мақсаттылығын сипатталады, мәселен
өтімділік пен табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету. Бұл
мақсаттылық және сонымен қатар уақыттың жетіспеушілігі дағдарысқа
қарсы салмақталынған тұжырымнаманы әзірлеуді, сондай – ақ бұрынғы
мақсаты мен нормалды қайта қарауды қиындатады. Рекактивті
дағдарысқа қарсы менеджментті жағдайда қалпына келтіруге
бағытталған жоспарлау мен критерийлердің көп емес санына
негізделген шараларды енгізу ретінде Антиципативті дағдарысқа қарсы
менеджмент нақты шараларды әзірлеу міндетіне қарағанда тек қана
төмен деңгейде қалыптастырылатын жалпы мақсаттарды әзірлеумен
байланысты шараларға бағытталады. Антицепативті қатынас кәсіпорынның
барлық облыстарын қамтитын менеджменттің ұзақ мерзімді міндеттері
ретінде түсіндіріледі. 10
Ал Дағдарыстан өту тұжырымдамасы түсінігінің мағынасы келесіні
білдіреді: нәтижесі жоспарланған және содан соң дағдарыстан өтіп
кетуі бойынша жүзеге асырылған шаралары болып табылатын барлық
әзірлеу мен басқару процестерінің жүйелі көрінісі. Оны екі
категорияға бөлуге болады:
1. Реактивті;
2. Антицепативті.
Дағдарыстын өту бойынша тұжырымдаманы әзірлеуге дейінгі ең басында
жауапты тұлғалар (кәсіпорын иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік
органдар) дағдарысқа өздерінің қатынастарын анықтау керек. Бұл өте
маңызды болып табылады. Себебі бұл дағдарысқа қарсы шаралардың бүкіл
барысына өзінің ізін қалдырады. Дағдарысты қабілдаудың екі
тұжырымдамасы болады. 11:
1. сақтауға бағдарлама бағытталған – дағдарысқа қатынас. Бұл жерде
дағдарысқа қатыстырылған индивидуалдармен ұжым үшін дербестікті
және мәнділікті жоғалтуда білдіретін кедергілер мен қауіп –
қатерлер ретінде түсіндіріледі. Нәтижесінде жауапты тұлғалардың
дағдарыста негативті мағынада қабылдауына байланысты дағдарысқа
дейінгі жағдайды қалпына келтіру бойынша шаралар сапалы немесе
саналы немесе саналы емес тұрғыда әзірленеді.
2. Жаңағы бағдарлама – дағдарысқа қатынас. Бұл жағдайда дағдарыс
кәсіпорынды дамытудың эволюциялық процестерді қайта құру
(градуализм), жаңартудың қажеттілігіне нұсқау ретінде
қарастырылады. Бұл жерде дағдарыс белгілі бір ирроционалдықтан
және дұрыс емес бекітілген мақсаттар мен ережелерді босатуды
енгізеді. Нәтижесінде дағдарыста тудырған жағдайды өзгертуге
талаптардың барлығы позетивті шаралар ретінде қарастырылады. Бұл
кезде негізгі дағдарыс пен шаралар алынбай, олардың орнына жаңа
қатынастар негізінде меншікті құрылымды өзгерту алынады.
Дағдарыстық жайтта кәсіпорынның тек оның төлем қабілеттігімен
еместігімен ғана емес, сондай – ақ меншік иелерімен несие
берушілердің құқықтарын шектеумен сипатталады. 12:
1. Меншікті капиталға инвестициялық жұмысалымын, тиімділігін
анықтау кезінде инвестициялық ресурстарды альтернативті
қолданудың мүмкіндіктерін ескеру қажет;
2. Реструктуризацияларының тұжырымдамаларын таңдауда олардың
тәуекелділігі мен қаржылық тұрғыда іске асырушылығын
ескеру қажет.
Нарықтық экономика жағдайында жалпы жүйелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz