Қазақстан Республикасында заң шығару билігінің қалыптасуы
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I тарау. Қазақстан Республикасында заң шығару билігінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Заң шығарушылық билiк түсінігі, қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
II тарау. Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1. Парламенттің заң шығару процессінің құқықтық табиғаты ... ... ... ... ..38
2.2. Парламент Мәжілісі мен Сенатының атқаратын қызметінің құқықтық табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I тарау. Қазақстан Республикасында заң шығару билігінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Заң шығарушылық билiк түсінігі, қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
II тарау. Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1. Парламенттің заң шығару процессінің құқықтық табиғаты ... ... ... ... ..38
2.2. Парламент Мәжілісі мен Сенатының атқаратын қызметінің құқықтық табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Кiрiспе
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк, халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды ашып алдық. Бүгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жүзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып, тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып, Республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады. Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация, Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялар.
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк, халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды ашып алдық. Бүгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жүзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып, тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып, Республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады. Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация, Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялар.
Қолданылған әдебиет
1. Нормативтi актiлер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж. 30.08.
2. Қазақстан Республикасының Сот жұиесi мен судьялардың мәтебесi туралы Конституциялық заңы. 2000 ж. 25.12.
3. Қазақстан Республикасының Соттар және судьялардың мәртебесi туралы Конститциялық заң кiшi бар жарлығы 26. 02. 94.
4. Мемлекеттiк егемендiк туралы декларация 25.10.1998 ж.
5. Конституциялық заң мемлекеттiк тәуелсiздiк туралы 16.12.1991ж.
6. Қазақстан Республикасының Үкiметi туралы Конституциялық заңы. 18.12.1995 ж.
7. Парламент және оның депутаттарының мәртебесi туралы Президент жарлығы. 16.09.1995 ж.
Арнайы әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасы Конституциясына тұсiнiктеме ғ.Сапарғалиев. Алматы, Жетi жарғы, 1999 ж.
2. Мемлекет және құқық негiздерi. Е. Баянов. Алматы, Жеты жарғы 2001 ж.
3. Егемен Қазақстан құәығы. З.О.Ашитов, В.З.Ашитов
4. Қазақстан мемлекеттi: хандық билiктен Президенттiк Республикаға дейiн. Е.К.Нұрпеисов, А.К.Котов. Алматы, Жетi жарғы, 1996 ж.
5. Саясаттану негiздерi. Д. Жамбылов. Алматы, Жетi жарғы.
6. Мемлекет жәәне құқық теориясы. ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева Алматы, Жетi жарғы, 1997 ж.
7. Таныс бейтаныс тәуелсiздiк. Қ.Сұлтанов.
8 . Глава Государства Суверенного Казахстана. В. Малиновский 1998 г.
9. Парламент Республики Казахстан в системе органов государственной власти. Ж.Н.Байешов Алматы 1997 г.
10. Конституция и Парламент. С.З.Зиманов алматы 1996 г.
Баспа материалдары
1 Заң журналы. 2007 ж. 1,2,3
2. Заң-заман журналы. 2003 4,2,6; 2004 3,8,10;2005 1,4
3. Заң газетi . Мемлекеттiк билiк кепiлдiктерi 2001ж.4.05.
1. Нормативтi актiлер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж. 30.08.
2. Қазақстан Республикасының Сот жұиесi мен судьялардың мәтебесi туралы Конституциялық заңы. 2000 ж. 25.12.
3. Қазақстан Республикасының Соттар және судьялардың мәртебесi туралы Конститциялық заң кiшi бар жарлығы 26. 02. 94.
4. Мемлекеттiк егемендiк туралы декларация 25.10.1998 ж.
5. Конституциялық заң мемлекеттiк тәуелсiздiк туралы 16.12.1991ж.
6. Қазақстан Республикасының Үкiметi туралы Конституциялық заңы. 18.12.1995 ж.
7. Парламент және оның депутаттарының мәртебесi туралы Президент жарлығы. 16.09.1995 ж.
Арнайы әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасы Конституциясына тұсiнiктеме ғ.Сапарғалиев. Алматы, Жетi жарғы, 1999 ж.
2. Мемлекет және құқық негiздерi. Е. Баянов. Алматы, Жеты жарғы 2001 ж.
3. Егемен Қазақстан құәығы. З.О.Ашитов, В.З.Ашитов
4. Қазақстан мемлекеттi: хандық билiктен Президенттiк Республикаға дейiн. Е.К.Нұрпеисов, А.К.Котов. Алматы, Жетi жарғы, 1996 ж.
5. Саясаттану негiздерi. Д. Жамбылов. Алматы, Жетi жарғы.
6. Мемлекет жәәне құқық теориясы. ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева Алматы, Жетi жарғы, 1997 ж.
7. Таныс бейтаныс тәуелсiздiк. Қ.Сұлтанов.
8 . Глава Государства Суверенного Казахстана. В. Малиновский 1998 г.
9. Парламент Республики Казахстан в системе органов государственной власти. Ж.Н.Байешов Алматы 1997 г.
10. Конституция и Парламент. С.З.Зиманов алматы 1996 г.
Баспа материалдары
1 Заң журналы. 2007 ж. 1,2,3
2. Заң-заман журналы. 2003 4,2,6; 2004 3,8,10;2005 1,4
3. Заң газетi . Мемлекеттiк билiк кепiлдiктерi 2001ж.4.05.
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I тарау. Қазақстан Республикасында заң шығару билігінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 6
1.1 Заң шығарушылық билiк түсінігі,
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 6
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
II тарау. Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару
процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.1. Парламенттің заң шығару процессінің құқықтық
табиғаты ... ... ... ... ..38
2.2. Парламент Мәжілісі мен Сенатының атқаратын қызметінің құқықтық
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..57
Кiрiспе
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт
iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей
өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк,
халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды
ашып алдық. Бүгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына
адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жүзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы
ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып,
тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк
Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет пайда болды. [1]
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып,
Республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi
органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып
табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық
актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады.
Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация,
Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы
және 1995 жылғы Конституциялар.
Аталған Конституциялық актiлер Қазақстанның тәуелсiздiгiн дербестiгiн
жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды.
Қазақстан Республикасының Конституция ережесiнде Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп
орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституцияда болып
табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының
мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негізiнде екендiгiн бiлдiредi;
екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек
Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық
негiзi қаланды.
Атап айтқанда, бiртұтас Қазақстан Республикасының
Конституциясында баянды етiлген, өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық
мемлекет етiп жариялағаны туралы толық ақпарат Ұйымдасқан қоғамда жоғары
деп саналатын және мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясаттағы қызметтiң жүзеге
асыруға жаралған мемлекеттiң негiзгi феноменi – мемлекеттiк билiк жайлы.
30.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының көптеген
нормалары мемлекеттiк билiктiiң мәнi мен мазмұнына сипаттама жасайды, оның
Ұйымдасуы мен жүзеге асуы нысандары мен тәсiлдерiн бекiтедi. Сондай-ақ
мемлекеттiк билiк Конституция бекiткен бiрнеше құрылымдық бөлшектерден,
мемлекеттiк билiктiң бiрден бiр бастауы халық деп бекiтетiн нормалардан;
мемлекеттiк билiктiң негiзгi мақсаты туралы ережелерден; құқықтық және
демократиялық мемлекет құруды көздейтiн Қазақстан Республикасы қызметiнiң
түбегейлi қағидаларын бекiтетiн нормалардан мемлекеттiк билiк органдарын
Ұйымдастыру және оларды қызметiнiң негiзiн бекiтетiн Конституциялық
ережелерден тұрады. Сонымен қатар мемлекеттiк билiк тармақтары туралы және
оның белгiлерi, принциптерi, жұйесi жайлы жиналған барлық түсiнiктеме,
ақпарат төмендегi атап көрсеткен кiтап жинағы көмегiмен дипломдық жұмыс
жобасы әзiрлендi.[2]
Олардың қатарына Е.Баяновтың “Мемлекет және құқық негiздерi”
2001 жарық көрген, онда мемлекеттiк билiк түсiнгi Ұғымы, және оның тұрлерi
жөнiнде толық ақпарат тұсiнiк берiлген. “Қазақстан Республикасының
Конституциясына түсiнiктеме” Ғ. Сапарғалиев. “Қазақстан Республикасыныңң
Конституциялық құқығы” Ғ. Сапарғалиев, Ашимовтың “Егемен Қазақстан құқығы”
және тағы басқа көптеген авторлар, ғалым, заңгерлердiң Ұғымдары әзiрлеген
әдебиеттер көмегiмен орындалды.
Тағы басқа айта кететiн мәселе, ол осы дипломдық жұмыс негiзiн
Қазақстан Республикасының Конституциясына сұиене отырып орындалды, және де
көптеген нормативтi актiлер, оның қатарына “Парламент және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” тағы басқа көптеген нормативтi актiлер
жинағы номерiмен орындалды.
Билiк тармақтарын Конституциялық жолмен бөлу және олардың, бiр
бiрiмен әқарым-қатынасын Ұштастыру әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiң
демократиялық механизмiн нығайта түседi. Ал билiктiң барлық ұш
тармағын ынтымақтастырып отыратын жауапты органға айналды. Ол халық алдында
жауап беретiн Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiгiнiң бiрден-бiр
кепiлi.
I тарау. Қазақстан Республикасында заң шығару билігінің қалыптасуы.
1.1 Заң шығарушылық билiк түсінігі, қалыптасуы.
Бұкiл әлемдiк саясаттану және мемлекет теориясында танымал нәрсе
– ол саяси Ұйымдасқан қоғамда жоғарғы деп саналатын және мемлекеттiң iшкi
және сыртәы саясаттағы қызметiн жүзеге асыруға жаралған мемлекеттiң негiзi
феноменi – мемлекеттiк билiк.[3]
Мемлекеттiк билiк – бұл мемлекеттiк- құқықтық құралдар, әдiстер
мен тәсiлдер жұиесi. Осылардың көмегiмен билiк етушi субúектiлердiң еркiн
жiгерi iске асырылады немесе қоғам өмiрiнiң экономикалық, әлеуметтiк және
рухани саналарын басқару жғзеге асырылады. Билiк мемлекеттiк буындар жұиесi
арәылы көрiнедi. Олар әралуан. Мемлекеттiк органдар дегенiмiз – белгiленген
тәртiппен құрылған азаматтар
ұйымы, ол бiрiңғай мемлекеттiк аппараттық бөлiгi болып табылады. Оған
мынандай белгiлер тән: бiрiншiден, орган мемлекет орнатқан тәртiпте
қғрылады; екiншiден, органға мемлекет өз мiндеттерi мен қызметiн жүзеге
асыруға үшiн уәкiлеттiк бередi: Бұл орайда ол жекелеген қызметтi де,
қызметтер жиынтығында (мысалы, Парламент) орындалуы мүмкiн; үшiншiден,
органға мемлекеттiк билiк берiлген.
Қазақстан Республикасында мемлекеттiк органдарды құру және
олардың қызмет етуiн айәындаушы негiзi қағида билiктi бөлу теориясы болып
табылады, ол билiктi органдар және адамдар, әлеуметтiк топтар, мекемелер
немесе жекелеген адамдар тарапынан әиянат болмауы ұшiн амалдар жасайды.
Бұл орайда олардың әрқайсысы дербес әрi бiрiн-бiрi тежеушi әрi тепе
теңдiк жұиесi бола отырып, өз қызметтерiн органдардың айрықша жұиесi және
ерекшелiктi нысандар арәылы жғзеге асырады.
Тежемелiк және тепе теңдiк жұиесi (аса маңызды қағидаттың бiрi)
– онда әлде бiр билiктi, басқа органның әрекетiн белгiлi бiр дәрежеде
шектеуге мүмкiндiк берiлуi, мемлекеттiң әлдебiр тұтқасының билiктi өз
қолына шоғырландаруын болдырмауы көзделген. Билiктi бөлу қағидасы
Конституцияның Парламент (IV бөлiм), Үкiмет (V бөлiм) мәртебелерiн
белгiлейтiн нормаларда iске асырылап нақтылынған.
Бұл қағидалардың мазмұны олардың өзара iс әимыл жасау қағидаларына
сәйкес жүзеге асырылуын бiлдiредi.
Республикадағы мемлекеттiк билiк бiртұтас, өйткенi оның бiрден-
бiр бастауы Қазақстан халқы және мемлекеттiң егемендiгi бөлiнбейдi, өйтседе
Бұл билiк бөлiнуiнiң принципiне сәйкес заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлiнiп, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жұиесiн пайдалану
арқылы жүзеге асырылады.[4]
Бұл принцип барлық билiктi толық бiр органның қолына шоғырландыруды
болдырмайтын мемлекеттiк билiк құрылысын бiлдiредi.
Бөлу-бiр мемлекеттiк билiктiң заң шығарушы атқарушы және сот
тармақтарының арасындағы қандайда бiр ұстемшiлiктен аулақ болуы шарт.
Бұл демократиялық принцип Қазақстанда алғаш рет жаңа тәуелсiз
мемлекеттiң 1993 жылғы тұңғыш Конституциясында құқықтық көрiнiс тапты.
Алайда ол бұрынғы толық билiктi кеңестер үлгiсiндегi Қазақстан Республикасы
жоғарғы кеңесiнiң мiндетiн анықтайтын басқа конституциялық нормалар мен жиi
қайшылықтарға түсумен болды. Оған қоса мемлекет басшысының құқықтық -
Ұиымдастыру ролiне сұиiнген ол кезде билiк бөлу принципi жария етiлген
тежемелiк және тепе-теңдiк жұиесiмен жеткiлiктi мөлшерде нығайтылған жоқ.
Мұның өзi Бұл мемлекеттiк билiктiң бiрлiгi ұшiн қауiптi едi; яғни билiк
тұрлерiнiң құзiретi, мiндеттерi мен құқықтары толық мәнде айәындалмады.
1995 жылғы Конституцияда Бұл проблемалар тек жалпы ережелер
бойынша ғана емес, сондай ақ Парламенттiң; Үкiметпен жоғарғы соттың
мiндеттерiн дәл белгiлеп, шек қоятын және бiр тұтас мемлекеттiк билiктiң
барлық тармақтарының ұилесiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз етудегi Қазақстан
Республикасы Президентiнiң өкiлiттiгiн белгiлейтiн оның басқа да
бөлiмдерiнiң нақтылы нормаларында қисынды шешiмiн тапқан. Кез келген
мемлекеттiң атқаратын қызметi белгiлi бiр дәрежеде қоғамның материалдық
(экономикалық, Ұйымдастырушы (саяси), информациялық (ақпарат), сондай ақ
адамгершiлiк пен этно-мәдени өмiр саналарын реттеуге бағытталуы тиiс. Ол
ұшiн егемендi мемлекет қоғамүа тиiмдi тұрде жан-жақты ықпал етуi қажет. Ең
алдымен Бұл мемлекеттiк өзiн ақпарат қарым-қатынас каналдары арәылы
нормативтi тұрғыда бiрiлiп, жалпы келiп жеке бостандық пен қоғамдық
қажеттiлiктi бiлдiретiн нормалардың iске асуын қамтамасын ету қажеттiгi
туады. Бұл әрекет өмiрдiң нақты жағдайында қалыптасқан ережелердi
қолданбай, олардың орындалуына бақылау жасалмай, дәлелдер мен құқық
қолданысын заң тұрғысынан жұиелемей жүзеге аса алмайды.
Қазақстан Республикасында билiктiң бөлiнуi - Қазақстан қоғамында
бiрiңғай билiктiң мәнi жағынан, қызметi жағынан бөлiнуiн бiлдiредi. Бұл
бөлiнiс бөлмектi бүтiннен ажыратпайды бiрақ, жаңа тәуелсiз мемлекеттiң
саяси және заңдық тұрғыдан икемдi болуына мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң бөлiнуi мемлекеттiк
органдар мүмкiншiлiктерiнiң жай ғана шектелуi, ара жiгiнiң ашылуы емес.
Мемлекет билiгiнiң әрбiр тарамдары жоғары дәрежеге ие болып, мемлекетте өз
қызметтерiн дербес тұрде жғргiзедi. Бiрақ Бұл олардың мемлекетте толық
билiктi жғргiзетiндiгiн бiлдiрмейдi. Мемлекеттiк билiктiң әрбiр тармағы
бiрiн-бiрi толықтырып, өзара байланысты болғанымен, бiрi екiншiсiнiң
қызметiне, мiндетiне кедергi келтiрiп, бiрiн-бiрi ауыстырмауы қажет. Тек
осы жағдайда ғана олар жеке бостандық пен қоғамдық қажеттiлiк арасындағы
қатынасты бiр қалыпта Ұстап, олардың тұтас алғанда, жұиелi дамуына қызмет
етедi.
Мемлекеттiк билiктiң әр тармағы өз әрекетiн егемен Қазақстан
Республикасының немесе оның Контституциясының атынан жғргiзедi, өз
қызметтерi барысында жалпы мемлекеттiк мүддеге сай бiрiңғай саяси бағытты
Ұстап, әрқайсысына мiндеттi болып есептелетiн Қазақстан Республикасының
Конституциясын басшылыққа алып отыруға тиiс. Мемлекет әрекетiнiң iшкi және
сыртәы бағыттарының өзара байланысты болып келуiде мемлекеттiк ғкiметтiң
бiрлекте болуына әкледi.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң обúективтiк тұрде заң
шығарушы, атқарушы және сот билiгiн жғргiзушы тармақтарға бөлiнуiмен
бөөлек, мемлекеттiң шын мәнiндегi функциясын iске асыру ұшiн ортақ
мақсаттағы бiрдей әдiстердi қолданатын тәуелдi органдардың өзара байланысын
заңды тұрде нақтылау мен оқашалау әрбiр мемлекеттiк органдардың
өкiлеттiктерiн шектеуге мүмкiндiк бередi. Немесе оны, екiншi сөзбен,
мемлекеттiк органның iшкi қызметiн ретке келтiру деп айтуға болады. Ал
әлеуметтiк өмiрдiң әртұрлi көрiнiстерi обúективтi тұрде анық байқалған
жағдайда оларды бырыңғай әлеуметтiк мемлекет қатарында ретке келтiрiп
отыратын дербес жұиелi билiк жғргiзушi құралымдар қажет болады.
Мемлекеттiк билiктiң бiрнеше тармақтарға бөлiнуi, мемлекетке құқықтық
сипат берiп, әлеуметтiк әделеттiлiктi бiлдiрiп ғҮкiметқұрылымындағы
органдардың жауапкершiлiгi мен мүмкiндiктерiн анықтайтын заңға бағындырады.
Мемлекеттiк билiктiң бiрнеше тармақтарға бөлiнуi ,,қалыстар мен
қарсылықтар,, жұиесiнде өз әрекеттерiн жғзеге асыруы оның азаматтар мен
қоғамнан алшақтауына жол бермейдi.
Қазақстан ұшiн билiк бөлiнiсiнiң мақсаты, жоғарыда аталып өткендей,
әр қайсысы өз бетiнше дербес, бiрақ бiр-бiрiне қатысты алғанда толық
билiкке ие бола алмайтын билiк тармақтарының Қазақстан қоғамының нақты
тарихи өткелi кезеңiнде мемлекеттiң Бұкiл әлеуметтiк қызметiн жан-жақты
қамтуында жатыр. Толық билiк мемлекетке ғана тиесiлi, ұиткенi ол
егемендiкке ие. Сондықтан ,,билiк бөлу,, принципi билiк өкiлеттiгiнiң,
“ауырлық орталығының” мақсатты тұрде ауысып отырып және бiртұтас Қазақстан
мемлекетiндегi белгiлi уақытқа тән басқару формасын ескере отырып, оларды
қолданатын өмiрсаналары арасында динамикалық тепетеңдiгiн сақтап отыруды
көздейдi. Қазақстанның Бұкiл мәнi оның халқы мен жерiнде.
Республика Президентi басқаратын билiктiң атқарушы тармағына қызмет
әрекетi ол шығаратын жарлықтар, қаулылар мен өкiлдердi ғана емес, сонымен
бiрге республика президентi қол қойған және билiктiң және шығарушы
тармақтарының бiрiмен келiсiмiн бiлдiретiн жалпы Қазақстандық заңдарды
жғзеге асыруға бағытталады. ґйткенi, билiк тармақтарының жалпы алғандағы
кұшi, мемлекет тұтастығы осы заңңдардыңң жалпыұға бiрдей мiндеттiлiгiмен,
жоғарылыұғымен анықталады. Заңдылық-мемлекет тұтастығының нақты көрiнiсi.
Мемлекеттiң тұтастығы билiктiң бiрлiгiн арттырады. Кәсiби, саны жағынан
ойға сыйымды болып келетiн горизонтальды тұртыда сайлау негiзiнде құрылған,
әкiмшiлiк әкiмiне қатысты нақты бiр бақылау жәәне қарсы шығу өкiлеттерiне
ие, жергiлiктi, өзiн-өзi басқару органдары атқарушы билiктiң құрылымына
кiредi
Кәзiргi кезде билiктiң ұш тармағы жөнiнде саясатшы ғалымдардың
арасында әр тұрлi көзқарастар бар. Олардың кейбiреуi билiк санын көбейткiсi
келсе, екiншiлерi кемiткiсi келедi.
Билiк санын көбейткiсi келгендер төртiншi билiк деп ақпарат
құралдарын айтады. Олардың қазiргi кезде өмiрдiң демократияланып жатқан
дәуiрiнде алар орны зор. Бесiншi билiк деп сайлаушылар билiгiн айтады.
Мұнда сайлаушылардың еркi, талап тiлектерi мен қатар кейбiр елдерде
сайлаушылар соты барлығын тiлге тиек етедi. Алтыншы билiкке бақылау
билiгiн жатқызады. Жетiншi билiк - Саяси билiк. Мұнда билiктi жғргiзiп
отырған басқарушы партия туралы сөз болып отыр.[5]
Билiк – дейектiлiгiмен, iс әрекетiнiң әисындылығымен кәзiргi кезеңде
соңғы қорытынды сөздi айта бiлгеннiң де маңызы зор.
Мемлекеттiк билiктiң бiрегей Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
жәәне аумақтық тұтастығының шешушi шарты және егемендiгiнiң көрiнiсi болып
табылады. Бiртұтас Қазақстан мемлекетiнде мемлекеттiк билiктiң бiрлiгi
жоғары органдардың: Парламенттiң, жоғары Соттың, Үкiметтiң бiрегей жұиесi
бар егендiгiн бiлдiредi. Аталған органдар, Қазақстан Республикасында
мемлекеттiк билiктiң бiрегей жұиесiнiң әртұрлi тармақтарын көрсете келе; әр
тұрлi байланыстар мен қатынстарға бола отырып, барлығы бiрге бiртұтас
мемлекеттiң қызметiн жғзеге асырады.
Жоғарыда айтылып кеткендей өз өкiлетiгiн жғзеге асыру кезiнде қайсы бiр
мемлекеттiк тармақтарын билiктiң контституциялық және басқа да нормативтiк
құқықтық нормаларының шегiнен шығып кетпеуi, басқа тармақтың өкiлеттiгiн
иеленбеуi және, айналып келгенде билiктiң өктемдiк жғргiзбеуi ұшiн
Конституцияда тежемелiк және тепе теңдiк жұиесi белгiленген.
Тежемелiк – ол билiк тармақтарының қызметiн заң шеңберiнде Ұстаудың
Конституциялық әдiсi. Парламент заң шығарушы қызметiн тек Конституцияда
көрсетiлген мәселелер бойынша жғзеге асыра алады. Конституцияда
көрсетiлмеген басқа қоғамдық қатынастар заңға сәйкес актiлермен реттеледi.
Жоғарғы сот тек сот тәжiрбиесi, тағы басқа мәселелер бойынша нормативтiк
қаулылар қабылдауға құәылы.
Тепе-теңдiк – ол өзiнiң Конституциялық өкiлеттiгiн қорғау және
Конституциялық Бұзылуына жол бермеу ұшiн бiр билiк тармағының екiншi бiр
билiк тармағына қарсы әрекет жасайтын конституциялық әдiстер. Парламенттiң
Конституцияға қарсы әрекет келетiн қабылдауына қарсы әрекет қолдану ұшiн
Президентке тыйым салу құәығы берiлген. Егер Үкiметтiң алдында тұрған және
басқа мiндеттерге анық бағдарламасы жауап алмаса Парламент оны қабылдамай
тастауға құәылы. Байқайтынымыз емлекеттiк билiктiң ұш тармаққа
бөлiнуi сөзсiз.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң
мемлекеттiк билiктi заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принципiн
жариялады.
Осының нәтижесiне Паламент - Қазақстан Республикасының заң шығару
қызметiн жғзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламент
тұрақты негiзде жҒмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан және мәжiлiстен
тұрады.
Сенат екi тәсiлмен қалыптасады: 1. Депутаттың бiр бөлiгi әр облыстан,
республикалық дәрежедегi қалалардан және республика астанасынан екi
адамнан, тиiсiнше облыстардан, республикалық дәрежедегi қалалардан және
республика астанасынан барлық өкiлеттi органдар депутаттарының бiрлескен
отырыстарында сайланған депутаттардан тұрады; 2. Сенаттың жетi депутатын
Республика Президентi Парламент өкiлеттiгi мерзiмiне тағайындайды, Сенат
мүшелiгiне тағайындалғандардың өкiлеттiгi алынған немесе тоәтатылған
жағдайда Президент 10 кғндiк мерзiмде олардың орнына Перламент
өкiлеттiгiнiң қалған мерзiмiне Сенат депутаттарын тағайындайды.
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған, жоғары
бiлiмi және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжiрибесi бар, тиiстi облыс,
республикалық дәрежедегi қала не республика астанасы аумағында кем дегенде
ұш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжiлiс республиканың әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсiн және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуiн ескере отырып құралатын бiр мандатты
аумақтық сайлау құрады. 25 жасқа толған республика азаматы Мәжiлiс депутаты
бола алады. Парламент депутаты қос палатадаға бiрдей мүше бола алмайды:
басқа өкiлеттi органға депутат болуға, оәытушылық ғылыми немесе өзге
шығармашылық қызметтен басқа ақы алатын лауазымды атқаруға, кәсiпкерлiк
қызметi жғзеге асыруға, басшы органның немесе коммерциялық Ұйымдардың
бақылау кеңесiнiң құамына кiруге құқығы жоқ. Осы ереженi бұзу депутаттың
өкiлеттiлiгiн тоәтатуына әкелiп соәтырады. Парламент депутатының өкiлеттiгi
тоәтатылған жағдайда немесе өкiлеттiк мерзiмiнiң өтуi бойынша оның бұрынғы
қызметiнiң сақталуына кепiлдiк берiлмейдi.
Депутаттың өкiлеттiгi Қазақстан Республикасы Контситуциясымен,
Президентiң “Қазақстан Республикасының Парламентi және оның депутаттарының
мәртебесi туралы” конституциялық заң кұұшi бар жарлығымен және басқа
нормативтiк құқықтық актiлермен белгiленедi.
Парламент депутатының өкiлеттiгi Республикалық Орталық сайлау
комиссиясы оны Парламент, депутаты етiп тiркеген кезден басталады. [6]
Депутат парламент сессияларында және ол оның құрамына кiретiн
органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешушi
құәығын пайдаланады. Депутат парламенттiң және оның Палаталарының
ұилестiрушi және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға құқылы:
сесияның кғн тәртiбi бойынша Ұсыныстар мен ескертулер енгiзуге. Парламент
сесиясында Палаталарға есеп беретiн лауазымды адамдардың есебiн тыңдау
туралы Ұсыныс енгiзуге депутаттардың сауал салуға, Парламент қабылдайтын
заңдар, қаулылар, басқа актiлердiң жобаларына тұзетулер енгiзуге,
азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтiнiштеiмен депутаттарды таныстыруға,
басқа да өкiлеттiктердi жғзеге асыруға құәылы. Парламент депутатының
өкiлеттiгi: ол орнынан тұскен; депутат iс-әрекетке қабiлетсiз деп танылған;
парламент таратылған; депутат болып сайланғаннан кейiн лауазымды қызметiн
жалғастыру ұшiн сол қызметтi сақтауға тиiс болған жағдайда тоәтатылады.
Парламент Палаталарының бөлек отырысында мәселелердi әуелi мәжiлiсте,
ал содан соң Сенатта өз кезегiмен қарау арәылы; заңдар қабылдайды;
республикалықә бюджеттi және оның атқарылуы туралы есептердi, бюджетке
енгiзiлетiн өзгерiстер мен толықтыруларды таләылайды, мемлекеттiк салықтар
мен алымдарды белгiлейдi және оларды алып тастайды; Қазақстан
Республикасының әкiмшiлiк аумақтық құрылысының мәселелерiн шешу тәртiбiн
белгiлейдi; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актiлер шығарады және
Қазақстан Республикасы Конституциясының 54 – бабында көзделген басқада
өзгерiстердi жғзеге асырады.
Республиканың Мұндай заңдары Республика Президентi қол қойғаннан
кейiн кұшiне енедi. Парламент пен оның палаталарының Заң актiлерi, егер
Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутатары жалпы санының
көпшiлiк дауысымен қабылданады, ал Конституциялық заңдар Конституцияда
көзделген мәәселелер бойынша әәр Палата депутатарының жалпы санының кемiнде
ұштен екiсiнiң көпшiлiк дауысымен қабылданады.
Қаралған заң жобасы бойынша Сенаттың Президент сияәты қарсылық
бiлдiру құәығы бар. Тұтас алғанда, Сенат депутаттары жалпы санының көпшiлiк
дауысымен қабылданбаған жоба мәжiлiске қайтарылады.
Өкiлдi билiк органдарының iс әрекетi мемлекеттiң өзге де
институттарындағыдай белгiлi бiр ұиымдастырушылық-құқықтық нысанды
құрылатындығы белгiлi. Бұл iс жғзiнде оның жұмысының құрамын анықтайды,
оған арнайы құқықтар берiп, мiндеттiер жғктейдi, оның субúектiлерiнiң
жауакершiлiгiн анықтайды. Алайда, ескере кететiн жайт, Бұл нысандары таңдау
мемлекеттiң жетiлу деңгейiне, оның жұиесiнiң даму дәрежесiне, Конституция
бойынша Парламенттiң мемлекеттiк билiк органдары құрылымындағы орны мен
ролiнiң қалай анықталатындығына, белгiлi бi тарихи кезеңдерге жғктелетiн
мiндеттерге тiкелей байланысты. Мысалы, кеңестiк дәуiрде өкiлдi органдардың
жоғарғы дәрежесi ресми тұрде жарияланғанымен, шын мәнiнде олар партияның
саясатын жғргiзушi, солардың шешiмдерiн заңңастырушы институттардың бiрi
ғана едi. Осыған орай, Кеңесте-өзiне тән бiртұтас ұиымдастырушылық
нысандары бар бiртұтас жұие деп түсiндiрiледi. Бұл, жүие тiптi. Кеңесте
жұмыс жүргiзетiн тұлғаның мемлекеттiк құқықтың мәртебесімен де анықталып,
соған байланысты белгiленедi.
Мемлекетiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде Конституциямызда Парламенттiң
тұрақтылығы; заң шығарудағы кәсiбилiгi мейлiнше айәын әрi нақты
көрсетiлген. БҰл, әрине, өз кезегiнде Республикамыздың жоғары өкiлеттi
органдарында қалыптасқан дәстұрлi Ұиымдық шаралардың барлығын ой елегiнен
қайта өткiзiп, жаңа көзқарас негiзiнде жаңапртуға мәжбұр еттi. Мәселеп,
қазiр Парламент жҒмысындағы тек демокатиялықтығына емес, сонымен қатар ола
қабылдайтын заңдардың сапалығына да тiкелей әсер ететiн паламеттiк
тыңдаудың ролi мен мәнiнiң қаншалы арта тұскендiгi баршамызға мәлiм
өкiнiшке орай, мемлекет басқару жөнiндегi ғылым парламенттiк тыңдаудың
проблемаларына жеке көңiл бөлмей отыр. Тiптi, осы уақытқа дейiн аталмыш
ұиымға нақты анықтамада берiлмеген. Бұл мәселе бiздiң заңнамаларымызда да
толық ашылмаған. Мысалы, “Қазақстан Республикасының Парламентi және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” Конституциялық заңда Парламент палаталары
өз құзырлары негiзiнде парламенттiк тыңдаулар өткiзе алатындығы және оларды
тиiстi тұрақты комитеттер бюросының шешiмi арәылы асыратындығы ғана
айтылған.
Алайда, бiрiншi шақырылған Парламенттiк бірнеше жылдық жұмыс
тәжiрбиесiне сүйенiп, аталмыш институтың мүрат-мақсаты мен парламенттiк
тыңдаулардың мән-мағынасы жөнiнде бiршама қорытындылар жасауға болатын
сияқты. Ең алдымен, парламенттiк тыңдауларға жiберiлетiн мәселелерге
тоәталайық. Бiздiң ше оларды ұш топқа бөлуге болады. Бiрiншiсi-құқықтық
даму мен құқықтық реформа бағдарламасының мәселелерi. Екiншiсi көпшiлiк
алдында таләылауды қажет ететiн, қоғамда қайшы пiкiр тудыратын заңдар
жобасы. БҰған, мысалы, жерге жеке меншiк құәын беру туралы, салық жұиесiн
реформалау, даулы аймақтарға байланысты халықаралық шарттарды бекiту
туралы, т.б. құжаттарды жатқызуға болады. үшiншiсi-заңдардың орындалуын
қадағалау мәселелерi. БҰған Үкiметмүшелерi де кiредi. Мұндай мүмкiндiктi
бiзге Конституциямыз берiп отыр (57 бабтың 6 тармағы). ßғни, палата
депутаттары Үкiметмүшелелерiнiң есебiн тыңңдап ұштен екi бөлiгi дауыс,
жағдайында Президентке мәлiмдеме жасай алады. Сайып келгенде Бұл екi нысан
бiрдей ортақ мақсатты көздейдi. Ол заңдардың орындалуы жөнiнде дәйектi және
толық ақпарат алу, көтерiлген мәселе жөнiнде көпшiлiктiң пiкiрiн анықтау,
қабылданатын заңдардың салдарын алдын ала бағамдау, депутаттардың
көзқарасын байқау.
Осы айтылғандарға дәлел ретiнде Сенаттың Заң және сот-құқықтық
реформалар жөнiндегi комитетiнде Азаматтық iс жғргiзу кодiксi жобасының
арнайы таләылауын атап өтуге болар едi. Аталмыш мәжiлiске Сенаттың
халықаралық iстер, қорғаныс және қауiпсiздiк, экономика, қаржы және бюджет,
аймақтық және жергiлiктi өзiн-өзi басқару мәселелерi жөнiнiдегi
комитеттерiнiң мүшелерi, Бас прокуратураның жауапты қызметкерлерi,
Қазақстан Республикасы жоғары сотының судьялары, Әдiлет министiрлiгi заң
институтының ғылымдары, сондай ақ басқа да ынталы Ұиымдар мен
ведомстволадың мамандары қатыстырылады. Белгiленген тәртiп бойынша
мәжiлiсте ең алдымен әдiлет министiрi орынбасаының “Азаматтық iс жғргiзу
кодiксiнiң жобасы” туралы баяндамасы тыңдалып, артынан жан-жақты таләылау
Ұиымдастырылды. Таләылау барысында депутаттар көптеген сұрақтар қойып,
оларға министiрдiң орынбасары, жобаны әзiрлеушi жұмысшы топтың мүшелерi,
прокуратура қызметкерлерi, жоғарғы соттың судьялары, сарапшылар жауап
қайтарды.
Парламенттiңң жұмыс тәртiбi бойынша тұрақты комитеттердiң
мәжiлiстерiнде жобасының мiндеттi тұрде тапәыланатындығын ескерсек, әрине,
Мұндай мысалдарды көптеп келтiруге болады. Мәселен, бiрiншi шақырылған
Парламенттiң төрт жылдық жұмысы барысында 500 ден астан жаңа заң қабылдаған
екен.
Шындығын айту керек, Сенат пен Мәжiлiс тыңдауларды классикалық
тұрғыда тым сирек өткiзедi. Дегенмен де, олардың әрқайсысы Парламент
өмiрiнде өзiндiк iз қалдырады. Бұл тұрғыда “бiлiм туралы” заң жобасының
проблемалары бойынша өткiзiлген тыңдауды еске алса да жеткiлiктi. БҰл
шараны дайындау кезiнде ғлкен жҒмыс атқарылды. Мысалы, проблемаларды
зерттеп, талдау ұшiн анайы депутаттар тобы, бiлiм министiрлiгiнiң
қызметкерлерi, ғалымдар жергiлiктi жерлерге шығып, Ұстаздармен, мектеп
басшыларымен, жоғары және арнайы оәу орындарының жетекшiлерiмен жғздеген
кездесулер өткiзедi.
Зейнеткерлiк жұиенi реформалауға бағытталған заңдарды қабылдау
барысындағы парламенттiк тыңдау жөнiнде де осыны айтуға болады. ßғни,
парламенттiк тыңдау Бұгiнге өз жемiсiн бередi деп айтуға толық негiз бар.
Алайда, бiздiңше, Мұндай тыңдаулардың тым көп болмағаны дҒрыс. Сонымен
қатар, заң жобаларын таләылау барысында парламенттiк тыңдауларға да,
комитеттердiң тездетiлген мәжiлiспен де министiрлiктер мен ведомстволардың
жауапты қызметкерлерi, заң жобаларын әзiрлеушi жұмысшы топтардың мүшелерi,
сарапшылар, мүдделi жақтардың қызметкерлерi шақырылады. Әрi олардың
барлығына өз пiкiрлерiн ауызша немесе жазбаша тұрде ортаға салуға толық
мүмкiндiк берiледi.
Сонымен қатар, депутаттардың өз сайлаушыларымен кездесуi, олардың
алдында есеп беру тәжiрибесiн атап өту керек. Осының өзi бiр халық шын
мәнiнде Мемлекеттiк билiктiң бiрден- бiр бастауы екенiн көрсететiн нақты
белгi деуге болады.
Жоғарыда әңгiме арқауы болған пiкiрлердi қорытындылай келе айтарымыз,
Қазақстандық парламентарийизмнiң даму мәселелерi практикалық жағанан да,
ғылыми жағынан да әлi де жетiлдiре тұсудi қажет ететiндiгi.
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық
мәртебесі.
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған бір
буынды өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғарғы өкілді
орган ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. ҚСР–ның 1978
жылғы Конституциясыда Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғарғы органы
ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ ҚСР Конституциясында
көрсетілген республика құзырындағы барлық мәселелрді шешуге құқылы болды.
Жоарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық мәселелерді шешу
құқығын иеленеді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу
принципін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және Парламен таризм
құруға қарай маңызды қадам жасалынды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті
республиканың бірден–бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды.
Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес өз қызметін толық атқара алмады. Жаңа
ұлттық құқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12 шақырылған Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда Жоғарғы Кеңес Парламент бола
алған жоқ және Қазақстанда парламенттік республика орнаған жоқ.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы өкілді орган ретінде
сипаттайды.[7]
Қазақстан Республикасының Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті.1993 1995 12 13
Жариялы құқықтық доктринада мемлекеттік органның құқықтық мәртебесін
қарастыруда үш деңгейлі жүйе қалыптасқан:
1) Мақсатты бөлім (түсінік беруші);
2) Ұйымдастырушылық (құрылымдық) бөлім;
3) Органның қызметін сипаттаитын бөлім.
Бұл жағдайда Парламентте еш артықшылық жоқ, оның мәртебесін атап
көрсетілген сызба бойынша қарастырғанымыз жөн.
Сонымен ҚР Парламентінің конституциялық-құқықтық мәртебесін
қалыптастыратын мақсатты (түсінік беруші) бөлімді қарастырайық.
Мемлекеттің жоғарғы өкілді және заңшығарушы органның көптеген мәні (атауы)
бар: федералды жиналыс (Ресей, Швецария), Конгрес (АҚШ), Кнессет (Израил),
Генералды Кортес (Испания) және т.б. Көбінесе бұл мақсат үшін Парламент
термині қолданылады. Бұл сөздің этимологиясы parlare латын және parle
француз сөздерінен шыққан, екі жағдайда да айту, сөйлеу мағыналарын
білдіреді, яғни – сөйлейтіе орган, дегенді білдіреді Парламент
терминіне байланысты, оның қызметін жүзеге асыруға бағытталған нақты
мақсаттар пайда болады. Бұрынғы кеңес одағының мемлекеттік – құқықтық
теориясының аполагеттері парламент сөзіне бекерге қарсы болмаған,
күндікпен қарай отырып, оны буржуазиялық демократияның элементі деп
таныған. Мемлекеттік тәуелсіздік туралы заң жобасында парламент термині
қолданылғанда,- деп жазады Г.С. Сапаргалиев,-депутаттар өз күдіктерін
білдіре отырып бұл сөзге қарсылықтарын білдірді. Белгілі бір шекте
депутаттар дұрыс айтады. Күдік бар, бірақ депутаттарға қарсы емес,
керсінше Жоғары Кеңесте әрекет ететін ескі жүйенің элементеріне қарсы.
Мұндай теріс қатынастың пайда болуының негізін ойлау қиынға әкеп соқпайды,
сбебі буржуазиялық демократия, Парламент өзімен бірге биліктің бөліну
қағидасын алып жүрді, ал оған кеңес мемлекетінің құрылымы туралы В.И.
Лениннің тезистерінде кеңестік мемлекеттік, құқықтық негіздеріне тыиым
салынған.
Парламент, яғни- бұл заңшығару жұмысы арқылы халықтың еркін жүзеге
асыратын және халықтың еркін білдіретін мемлекеттік жоғарғы органдарының
бірі. Өзіміз белгілеген анықтама бойынша 1995 жылғы ҚР Конституциясының 4
бөлімінің 49 бабының 1 тармағында Парламент дефинициясы көрсетілген:
Парламент – ҚР заңшығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді
органы.
Парламенттің аталған екі негізгі функциясына әртүрлі авторлар қосымша
басқада қызметкерлерін көрсетуді ұсынады.
ҚР Парламенті конституциялық-құқықтық мәртебесінің келесі бөлімі –
ұйымдастырушылық. Оның мазмұны Парламенттің құрылымы анализдерінен тұрады,
оның палаталары мәртебесінің ара қатынасы және басқада мәселелері.
Парламент палаталарының соңы – конституциялық құқықтағы даулы міселелердің
бірі. Бұл мәселенің шешімі бір палаталы немесе екі палаталы жүйе. Бұл
мәселенің қандайда бір елдің мемлекетік құрылым нысанымен байланысты
екенін айта кеткен жөн. Біртұтас мемлекет (Конституцияның 2 бабының 1 бабы
бойынша ондай мемлекет - ҚР) әрқашан екі түрлі таңдау алдында тұрады.
Әрине, барлық кезеңде емес бірақ федеративтік мемлекеттер өз құрлысы
бойынша екі мәнді болғандықтанда, мұндай мемлекеттердің көбінде екі
палаталы парламент әрекет етеді. Жоғары палата федерация субъектілері
мүдделерін, ал төменгі палата халықтың мүделерін білдіреді. Федерацияның
барлық субектілерінің саны, олардың көлемі мен халық санына қарамастан тең
болуы керек, және екі палатада өаілеттіліктері бойынша тең болуы керек.
Конституциялық-құқықтық қағидалардың түпкілікті өзгеруі және тәуелсіздік
алу нәтижесінде бір палаталы жоғары кеңес, қос палаталыт парламентке
өтеді. Бұл мәселе 1993-1995 жылдары республикалық ғылыми қоғаммен кеңінен
талқыланды. Бір палаталы да, қос палаталы парламент үшін нақтыланған
дәлелдемелер келтірілді. Алайда заңды түрде бұл даму өз шешімін тапты, ал
теорияда ол әлі күнге дейін жалғасуда және де бұл мәселе басқа
мемлекеттермен қатар Қазақстанда да парламентаризмді дамыту мәнінде өз
өзектілігін жоғалтқан жоқ деуге болады. Бір палаталы парламент үшін
төмендегі аргументтер Көрсетілген:
• Бір палаталы парламент тұрақты, мұнда палаталар арасында шиеленс жоқ;
• Жоғары палата құру негіздерін анықтау қиынға түседі, облыстар негіз бола
алмайды, себебі олар федерация субъектісі емес;
• Қос палаталы парламентте палата мен комитеттердің қызметі қайталанады,
заңшғару мерзімі созылады, мұнда заң сапасы қос палаталыққа емес
депутаттардың біліктілігіне байланысты;
• Бұл аппараттың ұлғайуына және оны ұстау шығындарының өсуіне әкеп соғады;
• Қос палатанын өкілеттіктерін жасанды түрде бөлу, бір қкілді органның бір
тұтастығын жоғалтуға әкеп соғады;
Бұл позицияның қарсыластары қос палаталы парламент құрылысын былайдеп
көрсетеді;
• Мәселелердің әртүрлі аймақтағы депутат өкілдерімен тең дәрежеде шешілуі;
• Манолитті парламенттегі оппозицияның көптігінен сақтандыру;
• Жұмыс тұрақтылығы мен беріктілігінің кепілі болуы;
• Заңдардың сапасын жақсарту мақсатында, оған вето салу жағдайларын
азайту;
• Палаталар арасындағы өкілеттіліктер мен жұмыстарын бөлу негізінде
депутаттардың біліктілігі мен кәсіпқойлығын көтеру;
Келтірілген пікірлердің мазмұны бірдей бағалану саласына қарамастан,
қарама-қайшы мінездемеден тұрады. Қорта келе қазіргі авторлар қос палаталы
жүйе пайдасына екі түрлі аргументтер келтіреді:
Біріншіден бір палатаның шексіз билігі, басқа нысанда құрылатын екінші
палатаның құрылуы мен шектелетін заңшығару билігі мен атқару биліктері
арасындағы тұрақты тепе-теңдікке ұмтылу, және екіншіден асығыс қабылданған
шешімдерді тексеретін екінші бақылаушы палатаның арқасында парламентті
тиімді жұмыс жасату мақсаты Қазақстанның қос палаталы жүйені таңдауының
шынайы табиғатын нақты саяси факторлардың (әсіресе билік тармақтарының
өзара байланысы) даму тарихын анализдеу нәтижесінде түсінуге болады.
Қақақстанда қос палаталы парламентті құру, конституцияны дайындаушылардың
тәуелсіз бір палаталы парламенттің қызметін консервативті сенаттың
көмегімен шектеуді жүзеге асратындығын сипаттайтынын көруге болады.
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталары мәртебесінің арақатынасы
А.К. Котов Парламенттің қос палаталы болуын асиметриялы түрде бағалайды.
Депутаттарды қызметке тағайындау (сайлау) палаталарды бірдей жүзеге
асырылмайды. Сенатқа қатысты нақтыландырылған демократия құралдары
қолданылады: жергілікті өкілді органдармен сайлануы және де Президентпен
тағайындалуы. Парламент Сенаты мен Мәжілісімен өкілеттіліктер әр түрлі,
бірақ маңызды мәселелер бойынша: заң қабылдау және президентті қызметінен
кетру кезінде сенат мәжіліс бастамасын тоқтату мүмкіндіктеріне ие.
Өкілеттіктерінің ара қатынасы кретерилер бойынша қос палаталы жүйе
бөлінеді:
1) Консервативті, мұнда екінші палата дедократиялық емес жолмен құрылады,
бірақ біріншіге қарағанда тең, әрі көпшілік құқықтарға ие;
2) Формалды түрдегі қос палаталы, бірақ бір палаталы жійеге жақын, мұнда
барлық депутаттар тікелей сайлау құқығымен халықпен сайлануда, тек содан
кейін жоғарғы палатада кімнің жұмыс жасайтынын өздері жасайды.
Қазақстан Парламентінің моделі жоғарыда келтірілген түрлердің ешқайсысына
келмейді. Ол палата өкілеттіліктерінің арақатынасы жіне сенаттың құрылу
тәсіліне байланысты жоғарыда жасалынған пікірлерді ескере отырып, орташа
консенсусты нұсқаны көрсетеді.
Билік тармақтарының күрделі қатынасы жағынан және бұрынғы тотаритарлық
тәжірбесі бар, специорикалық сипаттамасы жағынан саяси жағдайларда дамып
келе жатқан ҚР қажеттіліктеріне сай Парламентті құруда қос палаталы жүйе
тиімдірек болды.
Парламент палаталарының құрылу тәртібі. Парламенті құруға байланысты
туындайтын мәселелердің ішінде сайлау маңызды орын алады. Республика
Парламентінің конституциялық-құқықтық мәртебесінең жекеленген бөліктерін
анықтауға және анализдеуге көмек беретін түпкілікті мәселелерді ғана
қарастырамыз.
Парламент екі палатадан тұрады: тұраұты негізде жұмыс жасайтын (үзілістері
бар парламенттік каникул) сенат және мәжіліс. Ол бұрынғы жылына бір рет
қана жиналатын қысқа сессиялар арасында тек президум жұмыс жасады. Жоғары
Кеңеспен салыстырғанда, бүгінгі парламенттің біліктілігін айқындайды.
Парламенттің кезекті сессиялары жылына бір рет қыркүйектің 1 жұмыс күнінен
маусымның соңғы жұмыс күніне дейін өткізіледі (парламент және оның
депутаттарының мәртебесі туралы конституциялық заңның 6 бабы 4 тармағы).
Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және ҚР астанасынан
екі адамнан, тиісінше облыстық, республикалық маңызы бар каланың және
республика астанасының барлық өкілді органдарын депутаттарының бірлескен
отырысында сайланатын депутаттардан тұрады. Сенатың жеті депутатын Сенат
өкілеттілігі мерзіміне президент тағайындайды.[8]
Мәжіліс 77 депутаттан тұрады. 67 депутат республиканың әкімшілік аумақтық
бөлінісі ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең
бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланады. 10 депутат бара-
бар өкілдік жүйесі бойынша және бір тұтас жалпы ұлттық сайлау округінің
аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланады. Сенат
депутаттарының өкәлеттік мерзімі алты жыл, мәжілістікі бес жыл. Сенаттың
Республика Президентімен тағайындалған Жеті депутаты әр үш жыл сайын қайта
сайланбайды. Парламент қызмет етуінің тәжірбесін анализдеуге келесі
тұжырымдарды анықтауға болады:
1) Заң әдебиеттерінде мына мәселелер көтеріледі: парламент сенаты
депутаттарының жанама сайлау құқығы негізінде сайлауды бекітетін
конституциялық нормалардың мақсаты не?
Сенаттың көпшілік депутаттары бүгінде олар әкімшілік аумақтық бөліністің
өкілдері, міндетті жалпы мемлекеттік және жергілікті мүдделерді ескере
отырып мәжіліс қабылдаған заң жобаларын бағалау болып табылады.
Бұл норманың басты мақсаты:
1) Сенаттың басты қалыптасу жағдайы оған мәжіліске қарағанда өзге саяси
келбетін қалыптастыру керек. Сайлау корпусын біріктіру бұл жерде аз
болады. Бұл өте консервативті және бірден өзінің саяси жүйесін
өзгертпейді;
2) Сенат депутаттары жергілікті мүдделерді жақсы қамтыған, өйткені олардың
көбі жергілікті өкілді органдардың депутаттары. Сонымен қатар шетел
тәжірбесі былай деп көрсетеді: парламент мекемелері құрылымын
демократияландыру күшеюде және де көптеген демократиялы елдер екі
палатаның да сайлануы керек екендігі қағидасын енгізуде.
Қазақстанның өзінің ішкі саяси қатынастағы ерекшелігі бар, шетел
тәжірбелеріне сүйене отырып сондай нормаларды Қазақстанғада енгізу керек
деген тұжырымдамалар жасаудың қажеттілігі жоқ.
3) ҚР Президентімен тағайындалатын сенаторлар өқрамының санын және сапссын
өзгерту қажеттілігі айқындалды. Заңшығару саласындағы мемлекет басшысының
жанама өкілеттіліктеріне оның парламент сенатының жеті депутатын
тағайындау құқығын жатқызуға болады. Аталған конституциялық норманың басты
идеясы осы механизм арқылыдепутаттық корпусқа аса білікті және беделді
тұлға өкілдерінің қатысуына ықпал ету, себебі олар заңшығармашылық
жұмыстың сапасын көтереді, парламент жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді. Шынайы түрде Президентпен тағайындалатын сенаторлардың дайындық
деңгейі жоғары, ол қандайда бір шекте заң шығару жұмысына жақсы жағынан
ықпал етеді. Сонымен қатар бұл механизмнің саяси жақтарында атап өтуге
болады. Сенат қабылдайтын шешімге, Яғни парламент шешіміне деген ықпалы.
Толығырық айтсақ бұл қандайда бір деңгейде Президенттің Сенатта және
Парламентте позициясын білдіру негізі болып табылады. Бұл максатта
республика Парламентінің Сенаты мен Мәжілісіндегі Президенттің арынайы
өкілетті өкілдерінің қызметінің жиынтығын айтуға болады.
Президент өкілдерін нығайту максатында Сенатұа оның тарапынан он депутатты
тағайындаған дұрысырақ болар еді (соның өзгерту) бірақ кондидаттардың жеке
құрамы Қазакстан халықтарының Ассамблеясының ұлт өкілдері құрамынан
тағайындаған жөн, бұл көпұлтты Қазақстан халықтарының мүддесіне сай және
қазақ жеріндегі тұрақтылық пен бейбітшілікті сақтауға зор үлесін қосқан
болар еді. Бұл идея өз регізінде жаңа емес – ол тек басқаша айтылып жүрді,
көбінесе Президенттің өзімен: Парламментте ұлттық және діни ұйымдардың
өкілдерін қамтамасыз етуді ұсынамын Қазақстан Республикасы Парламентінде
(Сенат) діни ұйымдардың өкілдерін тағайындау, зайырлы мемлекет құрудағы
конституциялық қағидаға қайшы болар еді. Бұл мәселе бойынша авторлар өзге
позицияны ұстанады. Ғ.С. Сапарғалиев былай деп жазады: Діни
бірлестіктердің өкілдерін Сенатқа ұсынуда, мұндай ереженің зайырлы
мемлекеттің коннституциялық идеяларына сәйкестігі туралы сұрақ туындайды.
Бұл ереже демократия тереңдігінің негзін көрсетеді және Қазақстан
мемлекетінің зайырлы сипатына кері ықпалын тигізбейді.[9]
Автордың ұсынған ережесімен келісуге болмайды. Жалпы демократия бұл
ұйымдардың мүдделерін ескере отырып көпшіліктің билік етуі . Дегенмен,
бұл Қ.Р ның зайырлы мемлекет ретіндегі мүддесіне қайшы келеді не
мемлекеттің зайырлылық сипаты ресми мемлекеттік діннің, болуымен
байланысты емес, мұнда дін және діни бірлестіктер мемлекеттің саясатына
араласа алмайды және құқығы жоқ (әрекет етуші заң бойынша). Кері әсер
етуге де тиым салынған-яғни, мемлекет және оның органдары діней
бірлестіктердің қызметінедаңсыз араласуға құқығы жоқ. Қорыта келе, діни
бірлестіктер (діней ұйымдар) белгілі бір дінді уағыздау үшін құрылған –бұл
олардың мақсаты. Діней ұйымдардың өзі- бұл республика азаматтарының
бірлестігі, ал олар діней көзқарастарының әртүрлілігіне қарамастан саяси
құқықтарға ие, яғни заңда белгіленген негіздерде өздерінің бәсең сайлау
құқықтарын пайдалана алады.
Үшінші: Қазақстан Парламентінің құрылуы туралы мәселе бойынша, бара- бар
өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінің аумағы
бойынша партиалық тізімдер негізінде сайланатын Мәжілістің он депутатына
(77 депутаттың ішіндегі) қатысты конституцияның 50 б, 3т, өзгерістер
туралы сұрақтарды қарастыру қажет.
Бұрын бұл ереже конституцияда болған жоқ , оны енгізуге байланысты Қ.Р –
ның сайлау жүйесі бара – бор толықтырылды. Мұндай өзгеріс деркезінде
енгізіліп негізді орын алды деуге болады. Оның маңыздылығы – қоғамның
саяси жүйесіндегі партиалардың рөлін арттыру, соның ішіндегі маңызды
элементі , мемлекетпен оның органдарына деген қатынасын нығайту . Бұл
Қазақстандық қоғаммен мемлекеттегі демократиялық бастамалардың нығайуына
негіз болады. Жәнеде партиаларға берілетін орын саны және барьерлік пайыз
мөлшері (7 пайыз) мандатты бөлуге жіберу үшін, республикадағы саяси
партиялардың қызметінің обьективті әрекет етуіне сәйкес келмейді.
Оларды елуге дейін, мәжіліс депутаттарының жалпы санын жүзге дейін өсіруге
болатын еді. Тек осылай болған жағдайда ғана, қазіргі кезде әрекет ететін
партиялық тізімдер негізінде (бір мандатты аумақтық сайлау округтері
бойынша) сайланатын депутаттар тең әрекет етеді.
Болашақ мәжілістегі орындар қатынасы, шешімдер қабылдауда патенциалды
теңсіздікті байқатады. Әрине партиялық тізім негізіндегі депутаттар бөлек,
және бір мандатты округ бойынша депутаттар бөлек деп айтуға болмайды.
Олардың барлығы республика халқының еркін білдіреді. Бірақ, мұндай тұжырым
олардың опсалютті біртұтастығын білдірмейді. Қандайда бір мәселеге
байланысты депутаттар арасында дау туындаған жағдайда, онда партиялар
тізімі негізіндегі депутаттар, көпшілік дауысты талап ететін негіздерде аз
көлемде болады. Сонымен қатар, мәжілісте қандайда бір партианың
депутаттар фракциясын құруды қиындатады, себебі он мандат бірнеше
партиалар арасында бөлініске түседі (теория негізінде бара – бар
өкілділік жүйесінің қызметі үшін қоғамда кемінде екі саяси партия болуы
керек ). Мұндай пікірмен келісуге де болмайды деп жазады Ғ. С.
Сапарғалиев өйткені саяси партиялардың өкілдері өздерін бір
мандатта сайлау округтері бойынша да ұсына алады және сайлана алады,
презйдентпен маслихатқа тағайындалуы мүмкін. Бірақ президентпен
тағайындалу және маслихатқа сайлануды сенатқа деген саяси партиялардың
өкілдері жүзеге асырады (ал бұл жағдайда Мәжіліс туралы сөз болып отыр
). Бір мандатты сайлау округі бойынша сайлау, байқап отырғанымыздай саяси
партиялардың өкілдерімен қажетті депутаттық корпусты қалыптастырмады.
Мысалы, 1996ж 15қаңтардағы жағдай бойынша мәжіліске 66 депутат сайланды,
оның тек үштен бір бөлігі ғана (23адам) саяси партиялардың мүшесі болды.
1995ж 25 қаңтардағы жағдай бойынша Сенатқа 40 депутаттан 38 депутат
сайланды, 7 уі Президент жарлығымен тағайындалды, оның 13 адамы саяси
партиялардың мүшелері (бұл жалпы депутаттар санының тек төртінші бөлігі
ғана).
Қазақстан Республикасы Парламентінің екінші шақырылымына қатысты
(1999ж 10 және 24 қазандағы сайлау) жағдай келесі түрде көрінеді:
Мәжілісте сайланған депутаттар саны 77 адам соның ішінде саяси партия
мүшелерінен 43 адам (56 пайыз) сайлануға ұсынылды; Сенатта сайланған
депутаттардың саны 16 адам (ротация қағидасына сәйкес) Алайда, сайлау
кезеңінде кондидадаттардың саяси партияларға ашық, әрі формальды қосылуы
болған жоқ. Сонда да партиялардың айтуына қарағанда, көбіне Отан және
Азаматтық партиялар, оналты сайланған депутаттан, яғни 11және 2 олардың
мүшесі болып табылады. Заңда бекітілген , саяси партиялардың 7 пайыздық
өту борьеріне тоқталатын болсақ, мұнда есептік қате жіберілген. Дүние
жүзілік тәжірибе бойынша, бара–бар өкілділік жүйесінің қызметі негізінде
партиялар үшін барынша төмен пайызды барьер көрсетілген. Көбіне олар бес
пайыздан аспайды. Сенат екі тәсілмен қалыптасады: 1. депутатардың бір
бөлігі әр облыстан, республикалық иаңызы бар қаладан және республика
астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстардан, республикалық маңызы бар
қалалардан және республика астанасынан барлық өкілетті органдары
депутатарының бірлескен отырысында сайланатын депутатардан тұрады; 2.
Сенаттың жеті депутатын Республика Президенті Парламент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I тарау. Қазақстан Республикасында заң шығару билігінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 6
1.1 Заң шығарушылық билiк түсінігі,
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 6
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
II тарау. Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару
процессі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.1. Парламенттің заң шығару процессінің құқықтық
табиғаты ... ... ... ... ..38
2.2. Парламент Мәжілісі мен Сенатының атқаратын қызметінің құқықтық
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..57
Кiрiспе
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт
iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей
өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк,
халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды
ашып алдық. Бүгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына
адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жүзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы
ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып,
тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк
Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет пайда болды. [1]
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып,
Республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi
органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып
табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық
актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады.
Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация,
Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы
және 1995 жылғы Конституциялар.
Аталған Конституциялық актiлер Қазақстанның тәуелсiздiгiн дербестiгiн
жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды.
Қазақстан Республикасының Конституция ережесiнде Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп
орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституцияда болып
табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының
мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негізiнде екендiгiн бiлдiредi;
екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек
Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық
негiзi қаланды.
Атап айтқанда, бiртұтас Қазақстан Республикасының
Конституциясында баянды етiлген, өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық
мемлекет етiп жариялағаны туралы толық ақпарат Ұйымдасқан қоғамда жоғары
деп саналатын және мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясаттағы қызметтiң жүзеге
асыруға жаралған мемлекеттiң негiзгi феноменi – мемлекеттiк билiк жайлы.
30.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының көптеген
нормалары мемлекеттiк билiктiiң мәнi мен мазмұнына сипаттама жасайды, оның
Ұйымдасуы мен жүзеге асуы нысандары мен тәсiлдерiн бекiтедi. Сондай-ақ
мемлекеттiк билiк Конституция бекiткен бiрнеше құрылымдық бөлшектерден,
мемлекеттiк билiктiң бiрден бiр бастауы халық деп бекiтетiн нормалардан;
мемлекеттiк билiктiң негiзгi мақсаты туралы ережелерден; құқықтық және
демократиялық мемлекет құруды көздейтiн Қазақстан Республикасы қызметiнiң
түбегейлi қағидаларын бекiтетiн нормалардан мемлекеттiк билiк органдарын
Ұйымдастыру және оларды қызметiнiң негiзiн бекiтетiн Конституциялық
ережелерден тұрады. Сонымен қатар мемлекеттiк билiк тармақтары туралы және
оның белгiлерi, принциптерi, жұйесi жайлы жиналған барлық түсiнiктеме,
ақпарат төмендегi атап көрсеткен кiтап жинағы көмегiмен дипломдық жұмыс
жобасы әзiрлендi.[2]
Олардың қатарына Е.Баяновтың “Мемлекет және құқық негiздерi”
2001 жарық көрген, онда мемлекеттiк билiк түсiнгi Ұғымы, және оның тұрлерi
жөнiнде толық ақпарат тұсiнiк берiлген. “Қазақстан Республикасының
Конституциясына түсiнiктеме” Ғ. Сапарғалиев. “Қазақстан Республикасыныңң
Конституциялық құқығы” Ғ. Сапарғалиев, Ашимовтың “Егемен Қазақстан құқығы”
және тағы басқа көптеген авторлар, ғалым, заңгерлердiң Ұғымдары әзiрлеген
әдебиеттер көмегiмен орындалды.
Тағы басқа айта кететiн мәселе, ол осы дипломдық жұмыс негiзiн
Қазақстан Республикасының Конституциясына сұиене отырып орындалды, және де
көптеген нормативтi актiлер, оның қатарына “Парламент және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” тағы басқа көптеген нормативтi актiлер
жинағы номерiмен орындалды.
Билiк тармақтарын Конституциялық жолмен бөлу және олардың, бiр
бiрiмен әқарым-қатынасын Ұштастыру әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiң
демократиялық механизмiн нығайта түседi. Ал билiктiң барлық ұш
тармағын ынтымақтастырып отыратын жауапты органға айналды. Ол халық алдында
жауап беретiн Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiгiнiң бiрден-бiр
кепiлi.
I тарау. Қазақстан Республикасында заң шығару билігінің қалыптасуы.
1.1 Заң шығарушылық билiк түсінігі, қалыптасуы.
Бұкiл әлемдiк саясаттану және мемлекет теориясында танымал нәрсе
– ол саяси Ұйымдасқан қоғамда жоғарғы деп саналатын және мемлекеттiң iшкi
және сыртәы саясаттағы қызметiн жүзеге асыруға жаралған мемлекеттiң негiзi
феноменi – мемлекеттiк билiк.[3]
Мемлекеттiк билiк – бұл мемлекеттiк- құқықтық құралдар, әдiстер
мен тәсiлдер жұиесi. Осылардың көмегiмен билiк етушi субúектiлердiң еркiн
жiгерi iске асырылады немесе қоғам өмiрiнiң экономикалық, әлеуметтiк және
рухани саналарын басқару жғзеге асырылады. Билiк мемлекеттiк буындар жұиесi
арәылы көрiнедi. Олар әралуан. Мемлекеттiк органдар дегенiмiз – белгiленген
тәртiппен құрылған азаматтар
ұйымы, ол бiрiңғай мемлекеттiк аппараттық бөлiгi болып табылады. Оған
мынандай белгiлер тән: бiрiншiден, орган мемлекет орнатқан тәртiпте
қғрылады; екiншiден, органға мемлекет өз мiндеттерi мен қызметiн жүзеге
асыруға үшiн уәкiлеттiк бередi: Бұл орайда ол жекелеген қызметтi де,
қызметтер жиынтығында (мысалы, Парламент) орындалуы мүмкiн; үшiншiден,
органға мемлекеттiк билiк берiлген.
Қазақстан Республикасында мемлекеттiк органдарды құру және
олардың қызмет етуiн айәындаушы негiзi қағида билiктi бөлу теориясы болып
табылады, ол билiктi органдар және адамдар, әлеуметтiк топтар, мекемелер
немесе жекелеген адамдар тарапынан әиянат болмауы ұшiн амалдар жасайды.
Бұл орайда олардың әрқайсысы дербес әрi бiрiн-бiрi тежеушi әрi тепе
теңдiк жұиесi бола отырып, өз қызметтерiн органдардың айрықша жұиесi және
ерекшелiктi нысандар арәылы жғзеге асырады.
Тежемелiк және тепе теңдiк жұиесi (аса маңызды қағидаттың бiрi)
– онда әлде бiр билiктi, басқа органның әрекетiн белгiлi бiр дәрежеде
шектеуге мүмкiндiк берiлуi, мемлекеттiң әлдебiр тұтқасының билiктi өз
қолына шоғырландаруын болдырмауы көзделген. Билiктi бөлу қағидасы
Конституцияның Парламент (IV бөлiм), Үкiмет (V бөлiм) мәртебелерiн
белгiлейтiн нормаларда iске асырылап нақтылынған.
Бұл қағидалардың мазмұны олардың өзара iс әимыл жасау қағидаларына
сәйкес жүзеге асырылуын бiлдiредi.
Республикадағы мемлекеттiк билiк бiртұтас, өйткенi оның бiрден-
бiр бастауы Қазақстан халқы және мемлекеттiң егемендiгi бөлiнбейдi, өйтседе
Бұл билiк бөлiнуiнiң принципiне сәйкес заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлiнiп, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жұиесiн пайдалану
арқылы жүзеге асырылады.[4]
Бұл принцип барлық билiктi толық бiр органның қолына шоғырландыруды
болдырмайтын мемлекеттiк билiк құрылысын бiлдiредi.
Бөлу-бiр мемлекеттiк билiктiң заң шығарушы атқарушы және сот
тармақтарының арасындағы қандайда бiр ұстемшiлiктен аулақ болуы шарт.
Бұл демократиялық принцип Қазақстанда алғаш рет жаңа тәуелсiз
мемлекеттiң 1993 жылғы тұңғыш Конституциясында құқықтық көрiнiс тапты.
Алайда ол бұрынғы толық билiктi кеңестер үлгiсiндегi Қазақстан Республикасы
жоғарғы кеңесiнiң мiндетiн анықтайтын басқа конституциялық нормалар мен жиi
қайшылықтарға түсумен болды. Оған қоса мемлекет басшысының құқықтық -
Ұиымдастыру ролiне сұиiнген ол кезде билiк бөлу принципi жария етiлген
тежемелiк және тепе-теңдiк жұиесiмен жеткiлiктi мөлшерде нығайтылған жоқ.
Мұның өзi Бұл мемлекеттiк билiктiң бiрлiгi ұшiн қауiптi едi; яғни билiк
тұрлерiнiң құзiретi, мiндеттерi мен құқықтары толық мәнде айәындалмады.
1995 жылғы Конституцияда Бұл проблемалар тек жалпы ережелер
бойынша ғана емес, сондай ақ Парламенттiң; Үкiметпен жоғарғы соттың
мiндеттерiн дәл белгiлеп, шек қоятын және бiр тұтас мемлекеттiк билiктiң
барлық тармақтарының ұилесiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз етудегi Қазақстан
Республикасы Президентiнiң өкiлiттiгiн белгiлейтiн оның басқа да
бөлiмдерiнiң нақтылы нормаларында қисынды шешiмiн тапқан. Кез келген
мемлекеттiң атқаратын қызметi белгiлi бiр дәрежеде қоғамның материалдық
(экономикалық, Ұйымдастырушы (саяси), информациялық (ақпарат), сондай ақ
адамгершiлiк пен этно-мәдени өмiр саналарын реттеуге бағытталуы тиiс. Ол
ұшiн егемендi мемлекет қоғамүа тиiмдi тұрде жан-жақты ықпал етуi қажет. Ең
алдымен Бұл мемлекеттiк өзiн ақпарат қарым-қатынас каналдары арәылы
нормативтi тұрғыда бiрiлiп, жалпы келiп жеке бостандық пен қоғамдық
қажеттiлiктi бiлдiретiн нормалардың iске асуын қамтамасын ету қажеттiгi
туады. Бұл әрекет өмiрдiң нақты жағдайында қалыптасқан ережелердi
қолданбай, олардың орындалуына бақылау жасалмай, дәлелдер мен құқық
қолданысын заң тұрғысынан жұиелемей жүзеге аса алмайды.
Қазақстан Республикасында билiктiң бөлiнуi - Қазақстан қоғамында
бiрiңғай билiктiң мәнi жағынан, қызметi жағынан бөлiнуiн бiлдiредi. Бұл
бөлiнiс бөлмектi бүтiннен ажыратпайды бiрақ, жаңа тәуелсiз мемлекеттiң
саяси және заңдық тұрғыдан икемдi болуына мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң бөлiнуi мемлекеттiк
органдар мүмкiншiлiктерiнiң жай ғана шектелуi, ара жiгiнiң ашылуы емес.
Мемлекет билiгiнiң әрбiр тарамдары жоғары дәрежеге ие болып, мемлекетте өз
қызметтерiн дербес тұрде жғргiзедi. Бiрақ Бұл олардың мемлекетте толық
билiктi жғргiзетiндiгiн бiлдiрмейдi. Мемлекеттiк билiктiң әрбiр тармағы
бiрiн-бiрi толықтырып, өзара байланысты болғанымен, бiрi екiншiсiнiң
қызметiне, мiндетiне кедергi келтiрiп, бiрiн-бiрi ауыстырмауы қажет. Тек
осы жағдайда ғана олар жеке бостандық пен қоғамдық қажеттiлiк арасындағы
қатынасты бiр қалыпта Ұстап, олардың тұтас алғанда, жұиелi дамуына қызмет
етедi.
Мемлекеттiк билiктiң әр тармағы өз әрекетiн егемен Қазақстан
Республикасының немесе оның Контституциясының атынан жғргiзедi, өз
қызметтерi барысында жалпы мемлекеттiк мүддеге сай бiрiңғай саяси бағытты
Ұстап, әрқайсысына мiндеттi болып есептелетiн Қазақстан Республикасының
Конституциясын басшылыққа алып отыруға тиiс. Мемлекет әрекетiнiң iшкi және
сыртәы бағыттарының өзара байланысты болып келуiде мемлекеттiк ғкiметтiң
бiрлекте болуына әкледi.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң обúективтiк тұрде заң
шығарушы, атқарушы және сот билiгiн жғргiзушы тармақтарға бөлiнуiмен
бөөлек, мемлекеттiң шын мәнiндегi функциясын iске асыру ұшiн ортақ
мақсаттағы бiрдей әдiстердi қолданатын тәуелдi органдардың өзара байланысын
заңды тұрде нақтылау мен оқашалау әрбiр мемлекеттiк органдардың
өкiлеттiктерiн шектеуге мүмкiндiк бередi. Немесе оны, екiншi сөзбен,
мемлекеттiк органның iшкi қызметiн ретке келтiру деп айтуға болады. Ал
әлеуметтiк өмiрдiң әртұрлi көрiнiстерi обúективтi тұрде анық байқалған
жағдайда оларды бырыңғай әлеуметтiк мемлекет қатарында ретке келтiрiп
отыратын дербес жұиелi билiк жғргiзушi құралымдар қажет болады.
Мемлекеттiк билiктiң бiрнеше тармақтарға бөлiнуi, мемлекетке құқықтық
сипат берiп, әлеуметтiк әделеттiлiктi бiлдiрiп ғҮкiметқұрылымындағы
органдардың жауапкершiлiгi мен мүмкiндiктерiн анықтайтын заңға бағындырады.
Мемлекеттiк билiктiң бiрнеше тармақтарға бөлiнуi ,,қалыстар мен
қарсылықтар,, жұиесiнде өз әрекеттерiн жғзеге асыруы оның азаматтар мен
қоғамнан алшақтауына жол бермейдi.
Қазақстан ұшiн билiк бөлiнiсiнiң мақсаты, жоғарыда аталып өткендей,
әр қайсысы өз бетiнше дербес, бiрақ бiр-бiрiне қатысты алғанда толық
билiкке ие бола алмайтын билiк тармақтарының Қазақстан қоғамының нақты
тарихи өткелi кезеңiнде мемлекеттiң Бұкiл әлеуметтiк қызметiн жан-жақты
қамтуында жатыр. Толық билiк мемлекетке ғана тиесiлi, ұиткенi ол
егемендiкке ие. Сондықтан ,,билiк бөлу,, принципi билiк өкiлеттiгiнiң,
“ауырлық орталығының” мақсатты тұрде ауысып отырып және бiртұтас Қазақстан
мемлекетiндегi белгiлi уақытқа тән басқару формасын ескере отырып, оларды
қолданатын өмiрсаналары арасында динамикалық тепетеңдiгiн сақтап отыруды
көздейдi. Қазақстанның Бұкiл мәнi оның халқы мен жерiнде.
Республика Президентi басқаратын билiктiң атқарушы тармағына қызмет
әрекетi ол шығаратын жарлықтар, қаулылар мен өкiлдердi ғана емес, сонымен
бiрге республика президентi қол қойған және билiктiң және шығарушы
тармақтарының бiрiмен келiсiмiн бiлдiретiн жалпы Қазақстандық заңдарды
жғзеге асыруға бағытталады. ґйткенi, билiк тармақтарының жалпы алғандағы
кұшi, мемлекет тұтастығы осы заңңдардыңң жалпыұға бiрдей мiндеттiлiгiмен,
жоғарылыұғымен анықталады. Заңдылық-мемлекет тұтастығының нақты көрiнiсi.
Мемлекеттiң тұтастығы билiктiң бiрлiгiн арттырады. Кәсiби, саны жағынан
ойға сыйымды болып келетiн горизонтальды тұртыда сайлау негiзiнде құрылған,
әкiмшiлiк әкiмiне қатысты нақты бiр бақылау жәәне қарсы шығу өкiлеттерiне
ие, жергiлiктi, өзiн-өзi басқару органдары атқарушы билiктiң құрылымына
кiредi
Кәзiргi кезде билiктiң ұш тармағы жөнiнде саясатшы ғалымдардың
арасында әр тұрлi көзқарастар бар. Олардың кейбiреуi билiк санын көбейткiсi
келсе, екiншiлерi кемiткiсi келедi.
Билiк санын көбейткiсi келгендер төртiншi билiк деп ақпарат
құралдарын айтады. Олардың қазiргi кезде өмiрдiң демократияланып жатқан
дәуiрiнде алар орны зор. Бесiншi билiк деп сайлаушылар билiгiн айтады.
Мұнда сайлаушылардың еркi, талап тiлектерi мен қатар кейбiр елдерде
сайлаушылар соты барлығын тiлге тиек етедi. Алтыншы билiкке бақылау
билiгiн жатқызады. Жетiншi билiк - Саяси билiк. Мұнда билiктi жғргiзiп
отырған басқарушы партия туралы сөз болып отыр.[5]
Билiк – дейектiлiгiмен, iс әрекетiнiң әисындылығымен кәзiргi кезеңде
соңғы қорытынды сөздi айта бiлгеннiң де маңызы зор.
Мемлекеттiк билiктiң бiрегей Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
жәәне аумақтық тұтастығының шешушi шарты және егемендiгiнiң көрiнiсi болып
табылады. Бiртұтас Қазақстан мемлекетiнде мемлекеттiк билiктiң бiрлiгi
жоғары органдардың: Парламенттiң, жоғары Соттың, Үкiметтiң бiрегей жұиесi
бар егендiгiн бiлдiредi. Аталған органдар, Қазақстан Республикасында
мемлекеттiк билiктiң бiрегей жұиесiнiң әртұрлi тармақтарын көрсете келе; әр
тұрлi байланыстар мен қатынстарға бола отырып, барлығы бiрге бiртұтас
мемлекеттiң қызметiн жғзеге асырады.
Жоғарыда айтылып кеткендей өз өкiлетiгiн жғзеге асыру кезiнде қайсы бiр
мемлекеттiк тармақтарын билiктiң контституциялық және басқа да нормативтiк
құқықтық нормаларының шегiнен шығып кетпеуi, басқа тармақтың өкiлеттiгiн
иеленбеуi және, айналып келгенде билiктiң өктемдiк жғргiзбеуi ұшiн
Конституцияда тежемелiк және тепе теңдiк жұиесi белгiленген.
Тежемелiк – ол билiк тармақтарының қызметiн заң шеңберiнде Ұстаудың
Конституциялық әдiсi. Парламент заң шығарушы қызметiн тек Конституцияда
көрсетiлген мәселелер бойынша жғзеге асыра алады. Конституцияда
көрсетiлмеген басқа қоғамдық қатынастар заңға сәйкес актiлермен реттеледi.
Жоғарғы сот тек сот тәжiрбиесi, тағы басқа мәселелер бойынша нормативтiк
қаулылар қабылдауға құәылы.
Тепе-теңдiк – ол өзiнiң Конституциялық өкiлеттiгiн қорғау және
Конституциялық Бұзылуына жол бермеу ұшiн бiр билiк тармағының екiншi бiр
билiк тармағына қарсы әрекет жасайтын конституциялық әдiстер. Парламенттiң
Конституцияға қарсы әрекет келетiн қабылдауына қарсы әрекет қолдану ұшiн
Президентке тыйым салу құәығы берiлген. Егер Үкiметтiң алдында тұрған және
басқа мiндеттерге анық бағдарламасы жауап алмаса Парламент оны қабылдамай
тастауға құәылы. Байқайтынымыз емлекеттiк билiктiң ұш тармаққа
бөлiнуi сөзсiз.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң
мемлекеттiк билiктi заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принципiн
жариялады.
Осының нәтижесiне Паламент - Қазақстан Республикасының заң шығару
қызметiн жғзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламент
тұрақты негiзде жҒмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан және мәжiлiстен
тұрады.
Сенат екi тәсiлмен қалыптасады: 1. Депутаттың бiр бөлiгi әр облыстан,
республикалық дәрежедегi қалалардан және республика астанасынан екi
адамнан, тиiсiнше облыстардан, республикалық дәрежедегi қалалардан және
республика астанасынан барлық өкiлеттi органдар депутаттарының бiрлескен
отырыстарында сайланған депутаттардан тұрады; 2. Сенаттың жетi депутатын
Республика Президентi Парламент өкiлеттiгi мерзiмiне тағайындайды, Сенат
мүшелiгiне тағайындалғандардың өкiлеттiгi алынған немесе тоәтатылған
жағдайда Президент 10 кғндiк мерзiмде олардың орнына Перламент
өкiлеттiгiнiң қалған мерзiмiне Сенат депутаттарын тағайындайды.
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған, жоғары
бiлiмi және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжiрибесi бар, тиiстi облыс,
республикалық дәрежедегi қала не республика астанасы аумағында кем дегенде
ұш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжiлiс республиканың әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсiн және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуiн ескере отырып құралатын бiр мандатты
аумақтық сайлау құрады. 25 жасқа толған республика азаматы Мәжiлiс депутаты
бола алады. Парламент депутаты қос палатадаға бiрдей мүше бола алмайды:
басқа өкiлеттi органға депутат болуға, оәытушылық ғылыми немесе өзге
шығармашылық қызметтен басқа ақы алатын лауазымды атқаруға, кәсiпкерлiк
қызметi жғзеге асыруға, басшы органның немесе коммерциялық Ұйымдардың
бақылау кеңесiнiң құамына кiруге құқығы жоқ. Осы ереженi бұзу депутаттың
өкiлеттiлiгiн тоәтатуына әкелiп соәтырады. Парламент депутатының өкiлеттiгi
тоәтатылған жағдайда немесе өкiлеттiк мерзiмiнiң өтуi бойынша оның бұрынғы
қызметiнiң сақталуына кепiлдiк берiлмейдi.
Депутаттың өкiлеттiгi Қазақстан Республикасы Контситуциясымен,
Президентiң “Қазақстан Республикасының Парламентi және оның депутаттарының
мәртебесi туралы” конституциялық заң кұұшi бар жарлығымен және басқа
нормативтiк құқықтық актiлермен белгiленедi.
Парламент депутатының өкiлеттiгi Республикалық Орталық сайлау
комиссиясы оны Парламент, депутаты етiп тiркеген кезден басталады. [6]
Депутат парламент сессияларында және ол оның құрамына кiретiн
органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешушi
құәығын пайдаланады. Депутат парламенттiң және оның Палаталарының
ұилестiрушi және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға құқылы:
сесияның кғн тәртiбi бойынша Ұсыныстар мен ескертулер енгiзуге. Парламент
сесиясында Палаталарға есеп беретiн лауазымды адамдардың есебiн тыңдау
туралы Ұсыныс енгiзуге депутаттардың сауал салуға, Парламент қабылдайтын
заңдар, қаулылар, басқа актiлердiң жобаларына тұзетулер енгiзуге,
азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтiнiштеiмен депутаттарды таныстыруға,
басқа да өкiлеттiктердi жғзеге асыруға құәылы. Парламент депутатының
өкiлеттiгi: ол орнынан тұскен; депутат iс-әрекетке қабiлетсiз деп танылған;
парламент таратылған; депутат болып сайланғаннан кейiн лауазымды қызметiн
жалғастыру ұшiн сол қызметтi сақтауға тиiс болған жағдайда тоәтатылады.
Парламент Палаталарының бөлек отырысында мәселелердi әуелi мәжiлiсте,
ал содан соң Сенатта өз кезегiмен қарау арәылы; заңдар қабылдайды;
республикалықә бюджеттi және оның атқарылуы туралы есептердi, бюджетке
енгiзiлетiн өзгерiстер мен толықтыруларды таләылайды, мемлекеттiк салықтар
мен алымдарды белгiлейдi және оларды алып тастайды; Қазақстан
Республикасының әкiмшiлiк аумақтық құрылысының мәселелерiн шешу тәртiбiн
белгiлейдi; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актiлер шығарады және
Қазақстан Республикасы Конституциясының 54 – бабында көзделген басқада
өзгерiстердi жғзеге асырады.
Республиканың Мұндай заңдары Республика Президентi қол қойғаннан
кейiн кұшiне енедi. Парламент пен оның палаталарының Заң актiлерi, егер
Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутатары жалпы санының
көпшiлiк дауысымен қабылданады, ал Конституциялық заңдар Конституцияда
көзделген мәәселелер бойынша әәр Палата депутатарының жалпы санының кемiнде
ұштен екiсiнiң көпшiлiк дауысымен қабылданады.
Қаралған заң жобасы бойынша Сенаттың Президент сияәты қарсылық
бiлдiру құәығы бар. Тұтас алғанда, Сенат депутаттары жалпы санының көпшiлiк
дауысымен қабылданбаған жоба мәжiлiске қайтарылады.
Өкiлдi билiк органдарының iс әрекетi мемлекеттiң өзге де
институттарындағыдай белгiлi бiр ұиымдастырушылық-құқықтық нысанды
құрылатындығы белгiлi. Бұл iс жғзiнде оның жұмысының құрамын анықтайды,
оған арнайы құқықтар берiп, мiндеттiер жғктейдi, оның субúектiлерiнiң
жауакершiлiгiн анықтайды. Алайда, ескере кететiн жайт, Бұл нысандары таңдау
мемлекеттiң жетiлу деңгейiне, оның жұиесiнiң даму дәрежесiне, Конституция
бойынша Парламенттiң мемлекеттiк билiк органдары құрылымындағы орны мен
ролiнiң қалай анықталатындығына, белгiлi бi тарихи кезеңдерге жғктелетiн
мiндеттерге тiкелей байланысты. Мысалы, кеңестiк дәуiрде өкiлдi органдардың
жоғарғы дәрежесi ресми тұрде жарияланғанымен, шын мәнiнде олар партияның
саясатын жғргiзушi, солардың шешiмдерiн заңңастырушы институттардың бiрi
ғана едi. Осыған орай, Кеңесте-өзiне тән бiртұтас ұиымдастырушылық
нысандары бар бiртұтас жұие деп түсiндiрiледi. Бұл, жүие тiптi. Кеңесте
жұмыс жүргiзетiн тұлғаның мемлекеттiк құқықтың мәртебесімен де анықталып,
соған байланысты белгiленедi.
Мемлекетiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде Конституциямызда Парламенттiң
тұрақтылығы; заң шығарудағы кәсiбилiгi мейлiнше айәын әрi нақты
көрсетiлген. БҰл, әрине, өз кезегiнде Республикамыздың жоғары өкiлеттi
органдарында қалыптасқан дәстұрлi Ұиымдық шаралардың барлығын ой елегiнен
қайта өткiзiп, жаңа көзқарас негiзiнде жаңапртуға мәжбұр еттi. Мәселеп,
қазiр Парламент жҒмысындағы тек демокатиялықтығына емес, сонымен қатар ола
қабылдайтын заңдардың сапалығына да тiкелей әсер ететiн паламеттiк
тыңдаудың ролi мен мәнiнiң қаншалы арта тұскендiгi баршамызға мәлiм
өкiнiшке орай, мемлекет басқару жөнiндегi ғылым парламенттiк тыңдаудың
проблемаларына жеке көңiл бөлмей отыр. Тiптi, осы уақытқа дейiн аталмыш
ұиымға нақты анықтамада берiлмеген. Бұл мәселе бiздiң заңнамаларымызда да
толық ашылмаған. Мысалы, “Қазақстан Республикасының Парламентi және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” Конституциялық заңда Парламент палаталары
өз құзырлары негiзiнде парламенттiк тыңдаулар өткiзе алатындығы және оларды
тиiстi тұрақты комитеттер бюросының шешiмi арәылы асыратындығы ғана
айтылған.
Алайда, бiрiншi шақырылған Парламенттiк бірнеше жылдық жұмыс
тәжiрбиесiне сүйенiп, аталмыш институтың мүрат-мақсаты мен парламенттiк
тыңдаулардың мән-мағынасы жөнiнде бiршама қорытындылар жасауға болатын
сияқты. Ең алдымен, парламенттiк тыңдауларға жiберiлетiн мәселелерге
тоәталайық. Бiздiң ше оларды ұш топқа бөлуге болады. Бiрiншiсi-құқықтық
даму мен құқықтық реформа бағдарламасының мәселелерi. Екiншiсi көпшiлiк
алдында таләылауды қажет ететiн, қоғамда қайшы пiкiр тудыратын заңдар
жобасы. БҰған, мысалы, жерге жеке меншiк құәын беру туралы, салық жұиесiн
реформалау, даулы аймақтарға байланысты халықаралық шарттарды бекiту
туралы, т.б. құжаттарды жатқызуға болады. үшiншiсi-заңдардың орындалуын
қадағалау мәселелерi. БҰған Үкiметмүшелерi де кiредi. Мұндай мүмкiндiктi
бiзге Конституциямыз берiп отыр (57 бабтың 6 тармағы). ßғни, палата
депутаттары Үкiметмүшелелерiнiң есебiн тыңңдап ұштен екi бөлiгi дауыс,
жағдайында Президентке мәлiмдеме жасай алады. Сайып келгенде Бұл екi нысан
бiрдей ортақ мақсатты көздейдi. Ол заңдардың орындалуы жөнiнде дәйектi және
толық ақпарат алу, көтерiлген мәселе жөнiнде көпшiлiктiң пiкiрiн анықтау,
қабылданатын заңдардың салдарын алдын ала бағамдау, депутаттардың
көзқарасын байқау.
Осы айтылғандарға дәлел ретiнде Сенаттың Заң және сот-құқықтық
реформалар жөнiндегi комитетiнде Азаматтық iс жғргiзу кодiксi жобасының
арнайы таләылауын атап өтуге болар едi. Аталмыш мәжiлiске Сенаттың
халықаралық iстер, қорғаныс және қауiпсiздiк, экономика, қаржы және бюджет,
аймақтық және жергiлiктi өзiн-өзi басқару мәселелерi жөнiнiдегi
комитеттерiнiң мүшелерi, Бас прокуратураның жауапты қызметкерлерi,
Қазақстан Республикасы жоғары сотының судьялары, Әдiлет министiрлiгi заң
институтының ғылымдары, сондай ақ басқа да ынталы Ұиымдар мен
ведомстволадың мамандары қатыстырылады. Белгiленген тәртiп бойынша
мәжiлiсте ең алдымен әдiлет министiрi орынбасаының “Азаматтық iс жғргiзу
кодiксiнiң жобасы” туралы баяндамасы тыңдалып, артынан жан-жақты таләылау
Ұиымдастырылды. Таләылау барысында депутаттар көптеген сұрақтар қойып,
оларға министiрдiң орынбасары, жобаны әзiрлеушi жұмысшы топтың мүшелерi,
прокуратура қызметкерлерi, жоғарғы соттың судьялары, сарапшылар жауап
қайтарды.
Парламенттiңң жұмыс тәртiбi бойынша тұрақты комитеттердiң
мәжiлiстерiнде жобасының мiндеттi тұрде тапәыланатындығын ескерсек, әрине,
Мұндай мысалдарды көптеп келтiруге болады. Мәселен, бiрiншi шақырылған
Парламенттiң төрт жылдық жұмысы барысында 500 ден астан жаңа заң қабылдаған
екен.
Шындығын айту керек, Сенат пен Мәжiлiс тыңдауларды классикалық
тұрғыда тым сирек өткiзедi. Дегенмен де, олардың әрқайсысы Парламент
өмiрiнде өзiндiк iз қалдырады. Бұл тұрғыда “бiлiм туралы” заң жобасының
проблемалары бойынша өткiзiлген тыңдауды еске алса да жеткiлiктi. БҰл
шараны дайындау кезiнде ғлкен жҒмыс атқарылды. Мысалы, проблемаларды
зерттеп, талдау ұшiн анайы депутаттар тобы, бiлiм министiрлiгiнiң
қызметкерлерi, ғалымдар жергiлiктi жерлерге шығып, Ұстаздармен, мектеп
басшыларымен, жоғары және арнайы оәу орындарының жетекшiлерiмен жғздеген
кездесулер өткiзедi.
Зейнеткерлiк жұиенi реформалауға бағытталған заңдарды қабылдау
барысындағы парламенттiк тыңдау жөнiнде де осыны айтуға болады. ßғни,
парламенттiк тыңдау Бұгiнге өз жемiсiн бередi деп айтуға толық негiз бар.
Алайда, бiздiңше, Мұндай тыңдаулардың тым көп болмағаны дҒрыс. Сонымен
қатар, заң жобаларын таләылау барысында парламенттiк тыңдауларға да,
комитеттердiң тездетiлген мәжiлiспен де министiрлiктер мен ведомстволардың
жауапты қызметкерлерi, заң жобаларын әзiрлеушi жұмысшы топтардың мүшелерi,
сарапшылар, мүдделi жақтардың қызметкерлерi шақырылады. Әрi олардың
барлығына өз пiкiрлерiн ауызша немесе жазбаша тұрде ортаға салуға толық
мүмкiндiк берiледi.
Сонымен қатар, депутаттардың өз сайлаушыларымен кездесуi, олардың
алдында есеп беру тәжiрибесiн атап өту керек. Осының өзi бiр халық шын
мәнiнде Мемлекеттiк билiктiң бiрден- бiр бастауы екенiн көрсететiн нақты
белгi деуге болады.
Жоғарыда әңгiме арқауы болған пiкiрлердi қорытындылай келе айтарымыз,
Қазақстандық парламентарийизмнiң даму мәселелерi практикалық жағанан да,
ғылыми жағынан да әлi де жетiлдiре тұсудi қажет ететiндiгi.
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық
мәртебесі.
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған бір
буынды өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғарғы өкілді
орган ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. ҚСР–ның 1978
жылғы Конституциясыда Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғарғы органы
ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ ҚСР Конституциясында
көрсетілген республика құзырындағы барлық мәселелрді шешуге құқылы болды.
Жоарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық мәселелерді шешу
құқығын иеленеді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу
принципін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және Парламен таризм
құруға қарай маңызды қадам жасалынды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті
республиканың бірден–бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды.
Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес өз қызметін толық атқара алмады. Жаңа
ұлттық құқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12 шақырылған Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда Жоғарғы Кеңес Парламент бола
алған жоқ және Қазақстанда парламенттік республика орнаған жоқ.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы өкілді орган ретінде
сипаттайды.[7]
Қазақстан Республикасының Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті.1993 1995 12 13
Жариялы құқықтық доктринада мемлекеттік органның құқықтық мәртебесін
қарастыруда үш деңгейлі жүйе қалыптасқан:
1) Мақсатты бөлім (түсінік беруші);
2) Ұйымдастырушылық (құрылымдық) бөлім;
3) Органның қызметін сипаттаитын бөлім.
Бұл жағдайда Парламентте еш артықшылық жоқ, оның мәртебесін атап
көрсетілген сызба бойынша қарастырғанымыз жөн.
Сонымен ҚР Парламентінің конституциялық-құқықтық мәртебесін
қалыптастыратын мақсатты (түсінік беруші) бөлімді қарастырайық.
Мемлекеттің жоғарғы өкілді және заңшығарушы органның көптеген мәні (атауы)
бар: федералды жиналыс (Ресей, Швецария), Конгрес (АҚШ), Кнессет (Израил),
Генералды Кортес (Испания) және т.б. Көбінесе бұл мақсат үшін Парламент
термині қолданылады. Бұл сөздің этимологиясы parlare латын және parle
француз сөздерінен шыққан, екі жағдайда да айту, сөйлеу мағыналарын
білдіреді, яғни – сөйлейтіе орган, дегенді білдіреді Парламент
терминіне байланысты, оның қызметін жүзеге асыруға бағытталған нақты
мақсаттар пайда болады. Бұрынғы кеңес одағының мемлекеттік – құқықтық
теориясының аполагеттері парламент сөзіне бекерге қарсы болмаған,
күндікпен қарай отырып, оны буржуазиялық демократияның элементі деп
таныған. Мемлекеттік тәуелсіздік туралы заң жобасында парламент термині
қолданылғанда,- деп жазады Г.С. Сапаргалиев,-депутаттар өз күдіктерін
білдіре отырып бұл сөзге қарсылықтарын білдірді. Белгілі бір шекте
депутаттар дұрыс айтады. Күдік бар, бірақ депутаттарға қарсы емес,
керсінше Жоғары Кеңесте әрекет ететін ескі жүйенің элементеріне қарсы.
Мұндай теріс қатынастың пайда болуының негізін ойлау қиынға әкеп соқпайды,
сбебі буржуазиялық демократия, Парламент өзімен бірге биліктің бөліну
қағидасын алып жүрді, ал оған кеңес мемлекетінің құрылымы туралы В.И.
Лениннің тезистерінде кеңестік мемлекеттік, құқықтық негіздеріне тыиым
салынған.
Парламент, яғни- бұл заңшығару жұмысы арқылы халықтың еркін жүзеге
асыратын және халықтың еркін білдіретін мемлекеттік жоғарғы органдарының
бірі. Өзіміз белгілеген анықтама бойынша 1995 жылғы ҚР Конституциясының 4
бөлімінің 49 бабының 1 тармағында Парламент дефинициясы көрсетілген:
Парламент – ҚР заңшығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді
органы.
Парламенттің аталған екі негізгі функциясына әртүрлі авторлар қосымша
басқада қызметкерлерін көрсетуді ұсынады.
ҚР Парламенті конституциялық-құқықтық мәртебесінің келесі бөлімі –
ұйымдастырушылық. Оның мазмұны Парламенттің құрылымы анализдерінен тұрады,
оның палаталары мәртебесінің ара қатынасы және басқада мәселелері.
Парламент палаталарының соңы – конституциялық құқықтағы даулы міселелердің
бірі. Бұл мәселенің шешімі бір палаталы немесе екі палаталы жүйе. Бұл
мәселенің қандайда бір елдің мемлекетік құрылым нысанымен байланысты
екенін айта кеткен жөн. Біртұтас мемлекет (Конституцияның 2 бабының 1 бабы
бойынша ондай мемлекет - ҚР) әрқашан екі түрлі таңдау алдында тұрады.
Әрине, барлық кезеңде емес бірақ федеративтік мемлекеттер өз құрлысы
бойынша екі мәнді болғандықтанда, мұндай мемлекеттердің көбінде екі
палаталы парламент әрекет етеді. Жоғары палата федерация субъектілері
мүдделерін, ал төменгі палата халықтың мүделерін білдіреді. Федерацияның
барлық субектілерінің саны, олардың көлемі мен халық санына қарамастан тең
болуы керек, және екі палатада өаілеттіліктері бойынша тең болуы керек.
Конституциялық-құқықтық қағидалардың түпкілікті өзгеруі және тәуелсіздік
алу нәтижесінде бір палаталы жоғары кеңес, қос палаталыт парламентке
өтеді. Бұл мәселе 1993-1995 жылдары республикалық ғылыми қоғаммен кеңінен
талқыланды. Бір палаталы да, қос палаталы парламент үшін нақтыланған
дәлелдемелер келтірілді. Алайда заңды түрде бұл даму өз шешімін тапты, ал
теорияда ол әлі күнге дейін жалғасуда және де бұл мәселе басқа
мемлекеттермен қатар Қазақстанда да парламентаризмді дамыту мәнінде өз
өзектілігін жоғалтқан жоқ деуге болады. Бір палаталы парламент үшін
төмендегі аргументтер Көрсетілген:
• Бір палаталы парламент тұрақты, мұнда палаталар арасында шиеленс жоқ;
• Жоғары палата құру негіздерін анықтау қиынға түседі, облыстар негіз бола
алмайды, себебі олар федерация субъектісі емес;
• Қос палаталы парламентте палата мен комитеттердің қызметі қайталанады,
заңшғару мерзімі созылады, мұнда заң сапасы қос палаталыққа емес
депутаттардың біліктілігіне байланысты;
• Бұл аппараттың ұлғайуына және оны ұстау шығындарының өсуіне әкеп соғады;
• Қос палатанын өкілеттіктерін жасанды түрде бөлу, бір қкілді органның бір
тұтастығын жоғалтуға әкеп соғады;
Бұл позицияның қарсыластары қос палаталы парламент құрылысын былайдеп
көрсетеді;
• Мәселелердің әртүрлі аймақтағы депутат өкілдерімен тең дәрежеде шешілуі;
• Манолитті парламенттегі оппозицияның көптігінен сақтандыру;
• Жұмыс тұрақтылығы мен беріктілігінің кепілі болуы;
• Заңдардың сапасын жақсарту мақсатында, оған вето салу жағдайларын
азайту;
• Палаталар арасындағы өкілеттіліктер мен жұмыстарын бөлу негізінде
депутаттардың біліктілігі мен кәсіпқойлығын көтеру;
Келтірілген пікірлердің мазмұны бірдей бағалану саласына қарамастан,
қарама-қайшы мінездемеден тұрады. Қорта келе қазіргі авторлар қос палаталы
жүйе пайдасына екі түрлі аргументтер келтіреді:
Біріншіден бір палатаның шексіз билігі, басқа нысанда құрылатын екінші
палатаның құрылуы мен шектелетін заңшығару билігі мен атқару биліктері
арасындағы тұрақты тепе-теңдікке ұмтылу, және екіншіден асығыс қабылданған
шешімдерді тексеретін екінші бақылаушы палатаның арқасында парламентті
тиімді жұмыс жасату мақсаты Қазақстанның қос палаталы жүйені таңдауының
шынайы табиғатын нақты саяси факторлардың (әсіресе билік тармақтарының
өзара байланысы) даму тарихын анализдеу нәтижесінде түсінуге болады.
Қақақстанда қос палаталы парламентті құру, конституцияны дайындаушылардың
тәуелсіз бір палаталы парламенттің қызметін консервативті сенаттың
көмегімен шектеуді жүзеге асратындығын сипаттайтынын көруге болады.
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталары мәртебесінің арақатынасы
А.К. Котов Парламенттің қос палаталы болуын асиметриялы түрде бағалайды.
Депутаттарды қызметке тағайындау (сайлау) палаталарды бірдей жүзеге
асырылмайды. Сенатқа қатысты нақтыландырылған демократия құралдары
қолданылады: жергілікті өкілді органдармен сайлануы және де Президентпен
тағайындалуы. Парламент Сенаты мен Мәжілісімен өкілеттіліктер әр түрлі,
бірақ маңызды мәселелер бойынша: заң қабылдау және президентті қызметінен
кетру кезінде сенат мәжіліс бастамасын тоқтату мүмкіндіктеріне ие.
Өкілеттіктерінің ара қатынасы кретерилер бойынша қос палаталы жүйе
бөлінеді:
1) Консервативті, мұнда екінші палата дедократиялық емес жолмен құрылады,
бірақ біріншіге қарағанда тең, әрі көпшілік құқықтарға ие;
2) Формалды түрдегі қос палаталы, бірақ бір палаталы жійеге жақын, мұнда
барлық депутаттар тікелей сайлау құқығымен халықпен сайлануда, тек содан
кейін жоғарғы палатада кімнің жұмыс жасайтынын өздері жасайды.
Қазақстан Парламентінің моделі жоғарыда келтірілген түрлердің ешқайсысына
келмейді. Ол палата өкілеттіліктерінің арақатынасы жіне сенаттың құрылу
тәсіліне байланысты жоғарыда жасалынған пікірлерді ескере отырып, орташа
консенсусты нұсқаны көрсетеді.
Билік тармақтарының күрделі қатынасы жағынан және бұрынғы тотаритарлық
тәжірбесі бар, специорикалық сипаттамасы жағынан саяси жағдайларда дамып
келе жатқан ҚР қажеттіліктеріне сай Парламентті құруда қос палаталы жүйе
тиімдірек болды.
Парламент палаталарының құрылу тәртібі. Парламенті құруға байланысты
туындайтын мәселелердің ішінде сайлау маңызды орын алады. Республика
Парламентінің конституциялық-құқықтық мәртебесінең жекеленген бөліктерін
анықтауға және анализдеуге көмек беретін түпкілікті мәселелерді ғана
қарастырамыз.
Парламент екі палатадан тұрады: тұраұты негізде жұмыс жасайтын (үзілістері
бар парламенттік каникул) сенат және мәжіліс. Ол бұрынғы жылына бір рет
қана жиналатын қысқа сессиялар арасында тек президум жұмыс жасады. Жоғары
Кеңеспен салыстырғанда, бүгінгі парламенттің біліктілігін айқындайды.
Парламенттің кезекті сессиялары жылына бір рет қыркүйектің 1 жұмыс күнінен
маусымның соңғы жұмыс күніне дейін өткізіледі (парламент және оның
депутаттарының мәртебесі туралы конституциялық заңның 6 бабы 4 тармағы).
Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және ҚР астанасынан
екі адамнан, тиісінше облыстық, республикалық маңызы бар каланың және
республика астанасының барлық өкілді органдарын депутаттарының бірлескен
отырысында сайланатын депутаттардан тұрады. Сенатың жеті депутатын Сенат
өкілеттілігі мерзіміне президент тағайындайды.[8]
Мәжіліс 77 депутаттан тұрады. 67 депутат республиканың әкімшілік аумақтық
бөлінісі ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең
бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланады. 10 депутат бара-
бар өкілдік жүйесі бойынша және бір тұтас жалпы ұлттық сайлау округінің
аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланады. Сенат
депутаттарының өкәлеттік мерзімі алты жыл, мәжілістікі бес жыл. Сенаттың
Республика Президентімен тағайындалған Жеті депутаты әр үш жыл сайын қайта
сайланбайды. Парламент қызмет етуінің тәжірбесін анализдеуге келесі
тұжырымдарды анықтауға болады:
1) Заң әдебиеттерінде мына мәселелер көтеріледі: парламент сенаты
депутаттарының жанама сайлау құқығы негізінде сайлауды бекітетін
конституциялық нормалардың мақсаты не?
Сенаттың көпшілік депутаттары бүгінде олар әкімшілік аумақтық бөліністің
өкілдері, міндетті жалпы мемлекеттік және жергілікті мүдделерді ескере
отырып мәжіліс қабылдаған заң жобаларын бағалау болып табылады.
Бұл норманың басты мақсаты:
1) Сенаттың басты қалыптасу жағдайы оған мәжіліске қарағанда өзге саяси
келбетін қалыптастыру керек. Сайлау корпусын біріктіру бұл жерде аз
болады. Бұл өте консервативті және бірден өзінің саяси жүйесін
өзгертпейді;
2) Сенат депутаттары жергілікті мүдделерді жақсы қамтыған, өйткені олардың
көбі жергілікті өкілді органдардың депутаттары. Сонымен қатар шетел
тәжірбесі былай деп көрсетеді: парламент мекемелері құрылымын
демократияландыру күшеюде және де көптеген демократиялы елдер екі
палатаның да сайлануы керек екендігі қағидасын енгізуде.
Қазақстанның өзінің ішкі саяси қатынастағы ерекшелігі бар, шетел
тәжірбелеріне сүйене отырып сондай нормаларды Қазақстанғада енгізу керек
деген тұжырымдамалар жасаудың қажеттілігі жоқ.
3) ҚР Президентімен тағайындалатын сенаторлар өқрамының санын және сапссын
өзгерту қажеттілігі айқындалды. Заңшығару саласындағы мемлекет басшысының
жанама өкілеттіліктеріне оның парламент сенатының жеті депутатын
тағайындау құқығын жатқызуға болады. Аталған конституциялық норманың басты
идеясы осы механизм арқылыдепутаттық корпусқа аса білікті және беделді
тұлға өкілдерінің қатысуына ықпал ету, себебі олар заңшығармашылық
жұмыстың сапасын көтереді, парламент жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді. Шынайы түрде Президентпен тағайындалатын сенаторлардың дайындық
деңгейі жоғары, ол қандайда бір шекте заң шығару жұмысына жақсы жағынан
ықпал етеді. Сонымен қатар бұл механизмнің саяси жақтарында атап өтуге
болады. Сенат қабылдайтын шешімге, Яғни парламент шешіміне деген ықпалы.
Толығырық айтсақ бұл қандайда бір деңгейде Президенттің Сенатта және
Парламентте позициясын білдіру негізі болып табылады. Бұл максатта
республика Парламентінің Сенаты мен Мәжілісіндегі Президенттің арынайы
өкілетті өкілдерінің қызметінің жиынтығын айтуға болады.
Президент өкілдерін нығайту максатында Сенатұа оның тарапынан он депутатты
тағайындаған дұрысырақ болар еді (соның өзгерту) бірақ кондидаттардың жеке
құрамы Қазакстан халықтарының Ассамблеясының ұлт өкілдері құрамынан
тағайындаған жөн, бұл көпұлтты Қазақстан халықтарының мүддесіне сай және
қазақ жеріндегі тұрақтылық пен бейбітшілікті сақтауға зор үлесін қосқан
болар еді. Бұл идея өз регізінде жаңа емес – ол тек басқаша айтылып жүрді,
көбінесе Президенттің өзімен: Парламментте ұлттық және діни ұйымдардың
өкілдерін қамтамасыз етуді ұсынамын Қазақстан Республикасы Парламентінде
(Сенат) діни ұйымдардың өкілдерін тағайындау, зайырлы мемлекет құрудағы
конституциялық қағидаға қайшы болар еді. Бұл мәселе бойынша авторлар өзге
позицияны ұстанады. Ғ.С. Сапарғалиев былай деп жазады: Діни
бірлестіктердің өкілдерін Сенатқа ұсынуда, мұндай ереженің зайырлы
мемлекеттің коннституциялық идеяларына сәйкестігі туралы сұрақ туындайды.
Бұл ереже демократия тереңдігінің негзін көрсетеді және Қазақстан
мемлекетінің зайырлы сипатына кері ықпалын тигізбейді.[9]
Автордың ұсынған ережесімен келісуге болмайды. Жалпы демократия бұл
ұйымдардың мүдделерін ескере отырып көпшіліктің билік етуі . Дегенмен,
бұл Қ.Р ның зайырлы мемлекет ретіндегі мүддесіне қайшы келеді не
мемлекеттің зайырлылық сипаты ресми мемлекеттік діннің, болуымен
байланысты емес, мұнда дін және діни бірлестіктер мемлекеттің саясатына
араласа алмайды және құқығы жоқ (әрекет етуші заң бойынша). Кері әсер
етуге де тиым салынған-яғни, мемлекет және оның органдары діней
бірлестіктердің қызметінедаңсыз араласуға құқығы жоқ. Қорыта келе, діни
бірлестіктер (діней ұйымдар) белгілі бір дінді уағыздау үшін құрылған –бұл
олардың мақсаты. Діней ұйымдардың өзі- бұл республика азаматтарының
бірлестігі, ал олар діней көзқарастарының әртүрлілігіне қарамастан саяси
құқықтарға ие, яғни заңда белгіленген негіздерде өздерінің бәсең сайлау
құқықтарын пайдалана алады.
Үшінші: Қазақстан Парламентінің құрылуы туралы мәселе бойынша, бара- бар
өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінің аумағы
бойынша партиалық тізімдер негізінде сайланатын Мәжілістің он депутатына
(77 депутаттың ішіндегі) қатысты конституцияның 50 б, 3т, өзгерістер
туралы сұрақтарды қарастыру қажет.
Бұрын бұл ереже конституцияда болған жоқ , оны енгізуге байланысты Қ.Р –
ның сайлау жүйесі бара – бор толықтырылды. Мұндай өзгеріс деркезінде
енгізіліп негізді орын алды деуге болады. Оның маңыздылығы – қоғамның
саяси жүйесіндегі партиалардың рөлін арттыру, соның ішіндегі маңызды
элементі , мемлекетпен оның органдарына деген қатынасын нығайту . Бұл
Қазақстандық қоғаммен мемлекеттегі демократиялық бастамалардың нығайуына
негіз болады. Жәнеде партиаларға берілетін орын саны және барьерлік пайыз
мөлшері (7 пайыз) мандатты бөлуге жіберу үшін, республикадағы саяси
партиялардың қызметінің обьективті әрекет етуіне сәйкес келмейді.
Оларды елуге дейін, мәжіліс депутаттарының жалпы санын жүзге дейін өсіруге
болатын еді. Тек осылай болған жағдайда ғана, қазіргі кезде әрекет ететін
партиялық тізімдер негізінде (бір мандатты аумақтық сайлау округтері
бойынша) сайланатын депутаттар тең әрекет етеді.
Болашақ мәжілістегі орындар қатынасы, шешімдер қабылдауда патенциалды
теңсіздікті байқатады. Әрине партиялық тізім негізіндегі депутаттар бөлек,
және бір мандатты округ бойынша депутаттар бөлек деп айтуға болмайды.
Олардың барлығы республика халқының еркін білдіреді. Бірақ, мұндай тұжырым
олардың опсалютті біртұтастығын білдірмейді. Қандайда бір мәселеге
байланысты депутаттар арасында дау туындаған жағдайда, онда партиялар
тізімі негізіндегі депутаттар, көпшілік дауысты талап ететін негіздерде аз
көлемде болады. Сонымен қатар, мәжілісте қандайда бір партианың
депутаттар фракциясын құруды қиындатады, себебі он мандат бірнеше
партиалар арасында бөлініске түседі (теория негізінде бара – бар
өкілділік жүйесінің қызметі үшін қоғамда кемінде екі саяси партия болуы
керек ). Мұндай пікірмен келісуге де болмайды деп жазады Ғ. С.
Сапарғалиев өйткені саяси партиялардың өкілдері өздерін бір
мандатта сайлау округтері бойынша да ұсына алады және сайлана алады,
презйдентпен маслихатқа тағайындалуы мүмкін. Бірақ президентпен
тағайындалу және маслихатқа сайлануды сенатқа деген саяси партиялардың
өкілдері жүзеге асырады (ал бұл жағдайда Мәжіліс туралы сөз болып отыр
). Бір мандатты сайлау округі бойынша сайлау, байқап отырғанымыздай саяси
партиялардың өкілдерімен қажетті депутаттық корпусты қалыптастырмады.
Мысалы, 1996ж 15қаңтардағы жағдай бойынша мәжіліске 66 депутат сайланды,
оның тек үштен бір бөлігі ғана (23адам) саяси партиялардың мүшесі болды.
1995ж 25 қаңтардағы жағдай бойынша Сенатқа 40 депутаттан 38 депутат
сайланды, 7 уі Президент жарлығымен тағайындалды, оның 13 адамы саяси
партиялардың мүшелері (бұл жалпы депутаттар санының тек төртінші бөлігі
ғана).
Қазақстан Республикасы Парламентінің екінші шақырылымына қатысты
(1999ж 10 және 24 қазандағы сайлау) жағдай келесі түрде көрінеді:
Мәжілісте сайланған депутаттар саны 77 адам соның ішінде саяси партия
мүшелерінен 43 адам (56 пайыз) сайлануға ұсынылды; Сенатта сайланған
депутаттардың саны 16 адам (ротация қағидасына сәйкес) Алайда, сайлау
кезеңінде кондидадаттардың саяси партияларға ашық, әрі формальды қосылуы
болған жоқ. Сонда да партиялардың айтуына қарағанда, көбіне Отан және
Азаматтық партиялар, оналты сайланған депутаттан, яғни 11және 2 олардың
мүшесі болып табылады. Заңда бекітілген , саяси партиялардың 7 пайыздық
өту борьеріне тоқталатын болсақ, мұнда есептік қате жіберілген. Дүние
жүзілік тәжірибе бойынша, бара–бар өкілділік жүйесінің қызметі негізінде
партиялар үшін барынша төмен пайызды барьер көрсетілген. Көбіне олар бес
пайыздан аспайды. Сенат екі тәсілмен қалыптасады: 1. депутатардың бір
бөлігі әр облыстан, республикалық иаңызы бар қаладан және республика
астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстардан, республикалық маңызы бар
қалалардан және республика астанасынан барлық өкілетті органдары
депутатарының бірлескен отырысында сайланатын депутатардан тұрады; 2.
Сенаттың жеті депутатын Республика Президенті Парламент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz