ХҮІІ ғ. - ХХІ ғ. аралығындағы Азия елдері
1. ХҮІІ ғ.соңы жартысы . 1918 жж. Үндістан.
2. ХҮІІ ғ.соңы жартысы . 1918 жж. Иран мен Ауғанстан.
3. ХҮІІ ғ.соңы жартысы . 1918 жж.Осман империясы және Араб елдері
4. ХҮІІ ғ.соңы жартысы . 1918 жж. Африка елдері
5. 1918.2004жж. Қытай және Қиыр Шығыс елдері.
1918.2004жж.Үндістан мен Пәкістан
6. 1918.2004жж.Ауғанстан
1918.2004жж.Иран
7. 1918.2004жж. Араб елдері
8. 1918.2004жж.Түркия
2. ХҮІІ ғ.соңы жартысы . 1918 жж. Иран мен Ауғанстан.
3. ХҮІІ ғ.соңы жартысы . 1918 жж.Осман империясы және Араб елдері
4. ХҮІІ ғ.соңы жартысы . 1918 жж. Африка елдері
5. 1918.2004жж. Қытай және Қиыр Шығыс елдері.
1918.2004жж.Үндістан мен Пәкістан
6. 1918.2004жж.Ауғанстан
1918.2004жж.Иран
7. 1918.2004жж. Араб елдері
8. 1918.2004жж.Түркия
Азияның көптеген елдері ежелгі әрі бай мәдениет ордасы болды. Олардың көркем қолөнермен, табиғи байлықтар — алтын және асыл тастармен, татымдылықтармен, ағаштардың бағалы түрлерімен даңқы шықтьи Азияның барлық жерінде патриархалдық-рулық қатынастардың, кейде құлдық құрылыстың сарқын-шақтары сақталған феодалдық тәртіптер үстемдік етті.
Европамен салыстырғанда Азия елдерінде өндіргіш күштердің дамуы баяу жүрді. Оның себептерінің бірі Азияның егіншілікті мемлекеттеріне мал өсіруші көшпенділер атты әскерінің әлде-неше рет басып кіріп, ойран еалуы болды. Азия елд.ерінің быты-раңқылығы, тецізде жүзу ісініц нашар дамуы, таулар мен шөл-дер арқылы өтетін құрлықтағы катынастың қиындығы олардың арасындағы сауданың дамуын қиындатты, зл бұл қаладағы қолөнер кәсібінің өсуін баяулатты.
Дегенмен, XVI-XIX ғасырларда Азияда баяу болса да кейбір қалалардың маңызы есті, мануфактуралар пайда болды.
Азия елдерінің дербес дамуына, ондағы феодализмнің ыдырап, капиталистік ңатынастардың дамуына европалық отаршылдардың басып кіруі кедергі келтірді^Азия елдерінде феодалдық және отаршылдық езгі көп уақытқа дейін сақталды, ал капитализмнің дамуы мен буржуазиялық қайта құрулар бұрынғыдан бетер ке-шеуілдей берді.
Британияның жаулап алуы қарсаңындағы Үндістанның феодалдық құрылысы мен саяси бытыраңқылығы. Үндістанда бірнеше жүздеген ірілі-уақты феодалдық князьдықтар болды. Бұлардың арасында ғасырлар бойы ұзақ әрі жойқын соғыстар болып тұрды.
Бүкіл елде феодалдық тәртіп орнады. Барлық жер ірі феодалдардың жеке меншігі болып есептелді, ал оны өңдеу шаруалардың мемлекеттік міндеткерлігіне айналды. Олар өнімнің үштен бірін феодалдарға тапсыруға міндеттенді.
XVII ғасырда алып тас қорғандар, үлкен әрі бай мазарлар салынды, бұлардың кейбіреулері сәулет өнерінің ең көрнекті ескерткіштері (Тәж-Махал және т.б.). Феодалдар өздерікін кірістерін өндірісті ұлғайтуға емес, керісінше, әскер мен сән-салтанатты көбейтуге жұмсады, көптеген алтын мен күміс, зергерлік бұйымдар, асыл тастар, кілемдер жинады, бірнеше малай, бишілер ұстады, салта-нат үшін сәнді шатырлар жасатып, пілдердің үстін әшекейлеген жабдықтармен безендірді. Шаруалардың басым көпшілігі өте ауыр жағдайда болды, егіншілікпен, мал өсірумен, колөнермен айналысты. Бұлардың шаруашылығы натуралдық сипатта болды.
Деревняларда қауым сақталып, олардағы шаруалар жеке жер учаскесін пайдаланды, ал жайылым ортақ еді. Шаруалар феодалдардың пайдасына міндеткерліктерді бірігіп атқарды, суару жүйе-лерін, құдықтарды, орларды, өгіздердің күшімен су шығаратын құрылыстарды күтіп ұстады.
Үндістанның бүкіл халқы касталарға — өзара қатыспайтын адамдар тобына бөлінді.
Европамен салыстырғанда Азия елдерінде өндіргіш күштердің дамуы баяу жүрді. Оның себептерінің бірі Азияның егіншілікті мемлекеттеріне мал өсіруші көшпенділер атты әскерінің әлде-неше рет басып кіріп, ойран еалуы болды. Азия елд.ерінің быты-раңқылығы, тецізде жүзу ісініц нашар дамуы, таулар мен шөл-дер арқылы өтетін құрлықтағы катынастың қиындығы олардың арасындағы сауданың дамуын қиындатты, зл бұл қаладағы қолөнер кәсібінің өсуін баяулатты.
Дегенмен, XVI-XIX ғасырларда Азияда баяу болса да кейбір қалалардың маңызы есті, мануфактуралар пайда болды.
Азия елдерінің дербес дамуына, ондағы феодализмнің ыдырап, капиталистік ңатынастардың дамуына европалық отаршылдардың басып кіруі кедергі келтірді^Азия елдерінде феодалдық және отаршылдық езгі көп уақытқа дейін сақталды, ал капитализмнің дамуы мен буржуазиялық қайта құрулар бұрынғыдан бетер ке-шеуілдей берді.
Британияның жаулап алуы қарсаңындағы Үндістанның феодалдық құрылысы мен саяси бытыраңқылығы. Үндістанда бірнеше жүздеген ірілі-уақты феодалдық князьдықтар болды. Бұлардың арасында ғасырлар бойы ұзақ әрі жойқын соғыстар болып тұрды.
Бүкіл елде феодалдық тәртіп орнады. Барлық жер ірі феодалдардың жеке меншігі болып есептелді, ал оны өңдеу шаруалардың мемлекеттік міндеткерлігіне айналды. Олар өнімнің үштен бірін феодалдарға тапсыруға міндеттенді.
XVII ғасырда алып тас қорғандар, үлкен әрі бай мазарлар салынды, бұлардың кейбіреулері сәулет өнерінің ең көрнекті ескерткіштері (Тәж-Махал және т.б.). Феодалдар өздерікін кірістерін өндірісті ұлғайтуға емес, керісінше, әскер мен сән-салтанатты көбейтуге жұмсады, көптеген алтын мен күміс, зергерлік бұйымдар, асыл тастар, кілемдер жинады, бірнеше малай, бишілер ұстады, салта-нат үшін сәнді шатырлар жасатып, пілдердің үстін әшекейлеген жабдықтармен безендірді. Шаруалардың басым көпшілігі өте ауыр жағдайда болды, егіншілікпен, мал өсірумен, колөнермен айналысты. Бұлардың шаруашылығы натуралдық сипатта болды.
Деревняларда қауым сақталып, олардағы шаруалар жеке жер учаскесін пайдаланды, ал жайылым ортақ еді. Шаруалар феодалдардың пайдасына міндеткерліктерді бірігіп атқарды, суару жүйе-лерін, құдықтарды, орларды, өгіздердің күшімен су шығаратын құрылыстарды күтіп ұстады.
Үндістанның бүкіл халқы касталарға — өзара қатыспайтын адамдар тобына бөлінді.
ХҮІІ ғ.соңы жартысы - 1918 жж. Үндістан.
Азияның көптеген елдері ежелгі әрі бай мәдениет ордасы болды. Олардың көркем қолөнермен, табиғи байлықтар -- алтын және асыл тастармен, татымдылықтармен, ағаштардың бағалы түрлерімен даңқы шықтьи Азияның барлық жерінде патриархалдық-рулық қатынастардың, кейде құлдық құрылыстың сарқын-шақтары сақталған феодалдық тәртіптер үстемдік етті.
Европамен салыстырғанда Азия елдерінде өндіргіш күштердің дамуы баяу жүрді. Оның себептерінің бірі Азияның егіншілікті мемлекеттеріне мал өсіруші көшпенділер атты әскерінің әлде-неше рет басып кіріп, ойран еалуы болды. Азия елд.ерінің быты-раңқылығы, тецізде жүзу ісініц нашар дамуы, таулар мен шөл-дер арқылы өтетін құрлықтағы катынастың қиындығы олардың арасындағы сауданың дамуын қиындатты, зл бұл қаладағы қолөнер кәсібінің өсуін баяулатты.
Дегенмен, XVI-XIX ғасырларда Азияда баяу болса да кейбір қалалардың маңызы есті, мануфактуралар пайда болды.
Азия елдерінің дербес дамуына, ондағы феодализмнің ыдырап, капиталистік ңатынастардың дамуына европалық отаршылдардың басып кіруі кедергі келтірді^Азия елдерінде феодалдық және отаршылдық езгі көп уақытқа дейін сақталды, ал капитализмнің дамуы мен буржуазиялық қайта құрулар бұрынғыдан бетер ке-шеуілдей берді.
Британияның жаулап алуы қарсаңындағы Үндістанның феодалдық құрылысы мен саяси бытыраңқылығы. Үндістанда бірнеше жүздеген ірілі-уақты феодалдық князьдықтар болды. Бұлардың арасында ғасырлар бойы ұзақ әрі жойқын соғыстар болып тұрды.
Бүкіл елде феодалдық тәртіп орнады. Барлық жер ірі феодалдардың жеке меншігі болып есептелді, ал оны өңдеу шаруалардың мемлекеттік міндеткерлігіне айналды. Олар өнімнің үштен бірін феодалдарға тапсыруға міндеттенді.
XVII ғасырда алып тас қорғандар, үлкен әрі бай мазарлар салынды, бұлардың кейбіреулері сәулет өнерінің ең көрнекті ескерткіштері (Тәж-Махал және т.б.). Феодалдар өздерікін кірістерін өндірісті ұлғайтуға емес, керісінше, әскер мен сән-салтанатты көбейтуге жұмсады, көптеген алтын мен күміс, зергерлік бұйымдар, асыл тастар, кілемдер жинады, бірнеше малай, бишілер ұстады, салта-нат үшін сәнді шатырлар жасатып, пілдердің үстін әшекейлеген жабдықтармен безендірді. Шаруалардың басым көпшілігі өте ауыр жағдайда болды, егіншілікпен, мал өсірумен, колөнермен айналысты. Бұлардың шаруашылығы натуралдық сипатта болды.
Деревняларда қауым сақталып, олардағы шаруалар жеке жер учаскесін пайдаланды, ал жайылым ортақ еді. Шаруалар феодалдардың пайдасына міндеткерліктерді бірігіп атқарды, суару жүйе-лерін, құдықтарды, орларды, өгіздердің күшімен су шығаратын құрылыстарды күтіп ұстады.
Үндістанның бүкіл халқы касталарға -- өзара қатыспайтын адамдар тобына бөлінді.
Индуизм діні касталарға бөлуді, олардың әдет-ғұрпының, тәртіп ережесінің, ең бастысы -- кәсіп түрлерінің мызғымастығын дәріптеді.
Адамның қоғамдағы орны, мамандығы оның қандай кастаға жататындығымен және оның ата-анасының кәсібімен анықталды. XVII -- XVIII ғасырларда Үндістанда ішкі сауда жандана түсті. Қолөнер мен сауда орталығы ретінде қалалардың ролі біршама өсе бастады. Дегенмен, мешеу калған феодалдық қатынастар үстемдігін сақтап қалды. Саяси бытыраңқылық, кейбір князьдық тайпалар арасындағы араздық және діни алауыздық евроналық отаршылдар үшін олжа болды.
Үндістанды Британияның жаулап алуы. Жаулап алу 1600 ж. қүрылган ОстИндия компаниясынын қолымен атқарылды да, үзақ уақытқа созылды. Үндістандағы Англияның басты бәсекелесі Франция еді. Алайда Англияның өндірістік және әскери басымды-лығы оны жеңіске жеткізді.
1757 ж. ағылшын шапқыншылары Бенгалияны өзіне бағын-дырып, одан француз отаршылдарын қуып шықты. Францияның қол астында Үндістанның жағалауындағы жағалық қамал-бекіністер ғана қалды. Бенгалияны бағындырып алу Ост-Индия компа-ниясы әскерлеріыің елді одан әрі жаулап алуына түрткі болды, бүл жаулап алу XIX ғасырдың ортасында аяқталды.
Бенгалияда бекініп алған ағылшын отаршылдары жыл өткен сайын Үндістан жеріне ішкері ене, берді. Олар қатал тонаушылық соғыс жүргізді. Отаршылдар-дың баса-кәктеп кіруі барлық жерде жергілікті феодалдар мен шапқыншылардың екі жақты езгісінен күйзелгеи халықтың қайыршылыгы мен кедейленуін күшейте түсті.
Үндістан британ отаршылдарының езгісінде. Үндістанды қанау бастапқыда негізінен халықтан салық алу және үнді князьдары-иың байлығын тонаудан басталды. К. Маркс байлық елді ашық қанау және Англияға жөнелтілген орасан зор дүниені тартып алу жолымен жиналды деп жазды. XIX ғасырдың ортасында ғана Үндістанға ағылшын товарларын өткізудің мүмкіндігі өсті. Үндістанды тонау ағылшын буржуазиясының қолында орасан мол байлықтың жиналуына жағдай жасады.
ХІХ ғасырдың орта шенінде миллиондаған үнді тоқымашы-ларының тағдыры тым мүшкіл ёді. Олар ағылшынның фа-брикалық мақта-мата өндірісімен бәсекеге-төтеп бере алмай күйзеліске үшырады. Үндістаннан Англияға мата емес, ағылшын фаОрикаларына қажетті шикізат -- мақта жеткізілді, ал Үндістанға ағылшынның даяр маталары әке-лінді. Ағылшын фабриканттары байыған үстіне байи түсті, ал күйзеліске үшыраған үнді то-қымашылары он мындап аш-тықтан қырылып жатты. Үндістанның бүкіл экономикасы ағылшын буржуазиясының мүддесіне бағындырылды.
1857 -- 1859 ж.ж. Үндістандағы халық көтерілісі. ағылшын товарларын жеткізуді әрі әскери мақсатты көздепэ елдің шалғай жатқан аудандарына темір жолдар салды. 50:жыл* дардағы алғашқы темір жол күрылысы кезінде аштық пен ауру-: дан мыңдаған үнділер қаза тапты 1857 -- 1859 жылдардағы хадық көтерілісі. Отаршылдардың қанауының күшеюіне жауап ретінде әр жерде көтеріліс шыға бастады. 1857 -- 1859 жылдары халық көтерілісі елдің едәуір бөлігін қамтыды. Алғашында Делиге жақын жерде зеңбіректермен, мылтықтармен қаруланған 60 мыңнан астам сипайлар бірінші болып көтерілді. Солтүстік Үндістан мен орталық аймақтағы көтерілістердің басты күші шаруалар мен қолөнершілер болды. Көтеріліске князьдар мен помещиктер де қосылды, өйткені бүған дейін олардың иеліктерін ағылшындар тартып алған болатын. Алғашқы кезде көтеріліс сәтті басталды. Көтерілісшілер Делиді және басқа қалаларды алды (картаны қара). Отаршылдардан азат етілген территорияларда жаңа тәртіп орнатылды: кейбір салықтар жойылды, салық жинау кезіндегі қиянатқа, мемлекет қазынасынан қымқырушылыққа қарсы күрес жүргізілді. I
Ағылшын үкіметі Үндістанға көптеген зеңбіректер және қару-жарақты пароходтары бар қосымша әскер жіберуге мәжбүр болды. Әскери күш жағынан енді ағылшын шапқыншылары басым болды. Көтерілісшілер бытыраңқы әрекет етті. Көтеріліске бастапқыда қосылған феодалдар, көп кешікпей халық қозғалысы өздеріне қарсы да бағытталуы мүмкін деп одан қорықты. Олар халыққа опасыздық жасап, енді көтерілісті басуға қатысты.
Ағылшын әскерлері көтерілісшілер алған қалаларды қоршап, оларды тіке шабуылмен алды. Халық ерлікпен қорғанды. Көше-лерде үрыс жүрді. Ағылшындардың Делиге пілдің күшімен жеткіз-ген зеңбіректері үрыстың тағдырын шешті.
Көтерілісті басу жан түршігерлік айуандықпен жүрпзілді. Ағылшын солдаттары әйелдерді де, балаларды да, қарттарды да аямады. Айдап әкелінген халықтың алдында зеңбіректің аузына байланған түтқындарды зеңбіректен атып, күл-паршасын шығарды.
Россияның алдыңғы қатарлы адамдары Үндістан халқының қайғысына ортақтасып көңіл білдірді. Орыстың революционер-демократы Н.А.Добролюбов көтеріліске арналған мақаласында ағылшын отаршылдарының айуандығын ашу-ызымен әшкерелеп, көтерілістің азаттық сипатын атап көрсетті.
Отаршылдар көтерілісті басқанымен, өз үстемдігін нығаиту үшін бірқатар реформалар жасауға мәжбүр болды. Помещиктер-дің салықты арттыруына тыйым салынды. Жергілікті князьдардың жерге жеке меншігіне ешкімнің нүқсан келтірмейтіндігіне кешлдік берілді. Ост-Индия компаниясы жойылып, Үндістанды басқару Боитания өкімет орындарының қолына көшті. Бірақ халық бұқарасының жағдайы жақсармады. Үнді халқының алдында тәуелсіз-дік үшін әлі де ұзақ та азапты күрес жолы тұр еді.
Үндістандағы халық көтерілісі Азия халықтарының отаршылдық езгіге қарсы азаттық күресі тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол британ шапқыншыларына да, отаршылдармен одақтас болған үнді феодалдарына да үлкен үрей туғызды. Көтеріліс қанға батыру арқылы басылғанмен, оның Азияның барлық халықтарының бұдан былайғы азаттық күресінде зор маңызы болды.
ХҮІІ ғ.соңы жартысы - 1918 жж. Иран мен Ауғанстан.
Ғасыр ортасына қарай Иран (Персия)Азиядағы ең ірі мемлекеттердің бірі болды.Жаңа заманға қарай Орта Азиядағы маңызды стратегиялық және сауда жолдарында орналасқан Иран мемлекеті біріккен Сефевид династиясының басшылығы арқасында эканомикалық және мәдени ояну кезеңін басынан кешірді,бірақ х ғ.соңында ол құлдырау жолына өтеді.
1722 жылы Иранға ауғандықтар басып кіреді, оның территориясының көп бөлігіне оккупация жасайды, ал олардың басшысы Мир Махмуд Иранның шахы деп жарияланады.Ауғандықтарды территориядан қуып шығуды талантты
қолбасшы Надыр хан бастады.Ауғандықтар Ираннан қуылды.1736 жылы жаулап алу жорықтарының нәтижесінде Надыр шах деп жарияланды және қысқа мерзімді, ауқымды держава пайда болды. Оның құрамына Ираннан басқа
Ауғанстан, Бұхара, Хиуа,Солтүстік Үндістан, Кавказ маңы елдері кірді.Алайда Бұл осал бірігу 1747 жылы Надыр өлген соң құлайды. Иранның өзі бірнеше феодалдық иеліктерге бөлініп кетті, өзара қырқыстардың нәтижесінде Кавказ маңы халықтарына Ирандық үстемдіктің әлсіреуінен соң Грузия қайтадан дербестігін алды. Бірақ иран феодалдары бұрынғысынша Шығыс Армения мен Әзірбайжанды қанап отырды.
Х ІІІ ғ.соңы ХІХ ғ.бас .Иран әлсіреген және құлдыраған феодалдық мемлекет болды.Иран халықтарының жартысын әртүрлі иран тайпалары және төрттен көбін әзірбайжандықтар құрады.Бұлардан өзге Иранда түркімендер, арабтар, күрдтер т.б. тұрды.Мемлекет тұрғындарының үштейі көшпелі шаруашылықпен өмір сүрді. Мемлекеттің әртүрлі аймақтарында әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі біркелкі болмады. Әсіресе үлкен иеліктердегі көшпелі тайпалар артта қалған еді.
Иранда үстемдік етуші феодалдық қатынастарда негізінен жерге феодалдық жеке меншік жатты. Үндістандағыдай мұнда да барлық жерге,суға, малға т.б.жоғары жеке иелік етуші шах саналды. Алайда факты түрінде шахтың иелік етуінде оның домені ғана болды, ол кірістер оның ауласын,әскерін, орталық үкімет аппараттарын қамтамасыз етуге жұмсалды.Феодалдың иелігіндегі жердің көп бөлігі игерілмеді(Х ІІІғ.-ХІХғ. тың жерлердің иелері шахқа қызмет етушілер болды).Сондай-ақ бұл категорияға көшпелі тайпалар, хан тайпалары орналасқан жерлер кірді.Айтарлықтай жердің маңызды бөлігін вакуфтар құрады, формальды түрде олар киелі жерлер, мешіттер орналасқанда тұрды, бірақ факты түрінде рухани тәртіпте болды.
Бұл негізгі жер иеліктерімен қоса жер мүліктері болды,ол мүліктер помещиктердің кейде саудагердің жеке меншігі саналды.Бұл жерлерге иелік ету қандай да бір болмасын шахқа деген вассалдық міндеткерлікке ешқандай қатысы болған жоқ. Жердің аздаған бөліктері, өзге категориялардағы жер иеленуші, кейде шаруа-ң аздаған жеке иеліктері болды.
Жердің барлық категорияларында шаруалар ауыр феодалдық эксплуатацияға душар болды.Мынандай құқық жүрді, яғни шаруа-арендатор жинаған өнімін бес үлеске бөлді. Үлестің төрт бөлігі жерге, суға т.б.тәуелділігі үшін бөлінді.Бесінші бөлігі шаруаның жұмысының орнын толтыру үшін кетті. Шаруа помещикке өнімнің бестен үш-төрт бөлігін беріп отырды.Сонымен қатар, шаруалар хан-помещиктердің пайдасына орай әртүрлі натуралды борышкерлігін атқарды, салықтың көп түрлерін төледді.
Шаруалар формальды түрде еркін деп есептелді, бірақ басыбайлы қарыздар, уақытында төленбеген салықтар, хандардың шексіз билігі оларды басыбайлы етті және олардың орындарын ауыстыру мүмкіндігінен айырды. Қашқан шаруаларды бұрынғы орнына күшпен қайтарды. Қатал эксплуатация шаруаларды кедейленуге, қайыршылануға және ауыл шаруашылығының құлдырауына әкелді.
Азияның өзге мемлекеттері секілді Иранда да шаруалар көбіне егіншілікті үй қолөнерімен байланыстырды, тігіншілікпен, кілем тоқумен т.б. айналысты. Иран қалаларында ортағасырлық ұйымдастықты сақтаған қолөнердің дамуы болды. Мұнда жалдамалы еңбек қосылған қарапайым мануфактура болды. Қолөнер шеберханалары мен мануфактуралар темір мен мыстан бұйымдар шығарды, бұлдар, маталар өндірді. Өнімнің бөлігі шекараға шығарылды. Мануфактура мен қолөнер өндірісінің тауарлары, ішкі сауда біршама дамыды. Оларды гильдийге біріккен ұсақ және орта саудагерлер жүргізді.
Иранның экономикалық біршама дамыған аудандарында тауар-ақша қатынастары дамуы айқын көрінгенімен, мемлекеттің кері сырғуына ел ішіндегі хандық билікке таластың жиілеп кетуі әсер етті, феодалдық билеушілердің арасындағы бақталастық талқысы жаңа экономикалық өрлеуге кедергі болғаны сөзсіз.
Голландия мен Англияның Ост-Үндістан компаниясы сонау XVII ғасырда-ақ Персия шығанағы жағалауларына өз факторияларын құрғанымен Иранмен XVIІI ғасырдың басынан, осы ғасырдың аяғына дейін Франциямен сауда шартына қол қойған болатын. Иран әлі де Европа державаларының арасындағы колониялдық саясатта маңызды рөль атқарған жоқ болатын. Алайда, ХІХ ғасырдың алғашқы жылдарында ол Англия мен Францияның агрессивті саясатының шеңберіне кірген еді. Сол кезеңде Англия мен Францияның Европа мен Азиядағы экономикалық және саяси жағынан басым болу үшін бір-бірімен жүргізіп отырған аса қатты қарсыластығына себеп болған, оны маңызды стратегиялық плацдарм ретінді қызықтырған да осы Иран болатын.
1800 жылы ағылшын үкіметі Үндістан мен Иранға дипломптиялық миссиясын жіберді, ол миссия нәтижесі ағылшындарға ағылшындарға қолайлы саяси және сауда шартына қол қойылумен бітті. Иран шаһы Англияға алда-жалда Ағылшын-Ауған қақтығысы бола қалған жағдайда, әскери көмек көрсетуге жіне Иранға француздарды кіргізбеуге дайын екенін жеткізді. Ағылшандар өз тарапынан Иранға Франция немесе Ауғанстанға қарсы әскери қимылдарына қару-жарақпен қамтамасыз етуге уәде берді. Бітім-шарт ағылшындарға маңызды сауіда табыстарын берді. Ағылшын мен Үндістан саудагерлері Иранның барлық порттарында еркін құқық алды, салық төлемей қоныстана бастады, ағылшын мауытын, темір және болаттан жасалған бұйымдарды таси алды.
ХІХғ.бас. Иран мен патшалық Ресей арасындағы қарама-қайшылық шиеленісе бастайды.1801жылы Грузия шахтық Иранмен сұлтандық Турцияның құлдыққа айналдыру қорқынышынан Ресеймен одақтас болғаннан кейін арылды.Орыс қоластына Дағыстан мен Әзірбайжан хандықтары қосылды.
Патшалық Ресей Кавказ маңы елдерінің сеніміне кірген соң Иранға саяси әсерін жүргізуге әрекеттене бастайды. Иран феодалдары Грузия мен Әзірбайжан хандығын өзінің қол астынан шығуын қаламады.Иран феодалдарының ұмтылысын ағылшын және француз дипломатиясы өз жоспарларын ( Иранды өзіне бағындыру ) іске асыру үшін пайдаланып, оны Ресейге қарсы қойды. 1804 жылы француз үкіметі Иран шахына Ресейге қарсы одақтас болуға ұсыныс жасайды,бірақ шах ағылшын көмегіне сеніп, бұл ұсынысты қабылдамады.
1804ж. орыс әскерлері Ганджин хандығына кірген соң Иранмен Ресей арасында соғыс басталды. Жергілікті халыққа сүйенген орыс әскерлері сәттілікпен алға жылжыды. Шах ағылшындардан өзіне берген уәдесін (көмек ) сұрады. Алайда 1805 жылы Ресей Наполеонға қарсы шықты да Англия оның одақтасына айналды.Англия Ресейге қарсы бұл ұсынысты ашық түрде көмектесуге бара алмады. Бұл жағдайды француз дипломатиясы пайдаланды. 1807жылы мамырда Иран мен Франция арасында шарт жасалды,онда шах Англиямен сауда және саяси қатынастарын үзуге, Ауғанстанды ағылшындарға қарсы соғысқа көндіруге, сондай-ақ француз әскерлеріне егерде ол Үндістанға Иран арқылы жорық жасаса жақтас болуға және Персия шығанағының барлық порттарын француздың соғыс кемелеріне ашуға келісті. Наполеон өз кезегінде Грузияны Иран қоластына алып беруге және иран әскерлерін қайта құруға инструкторларды жіберуге және қару-жарақ беруге уәде берді.
Соңынан Иранға иран әскерлерін қайта құрып, жарақтандыруға француздың үлкен әскери миссиясы келді. Ратификация шарты б-ша шах француз саудагерлеріне сауданың жаңа табыстарын алуға мүм-к берді.
Алайда француздар бұл артықшылықтарын толық іске асыра алмады. Ресей мен жасалған Тильзит бейбіт келісімінен кейін Франция Иранға бұрынғыдай Ресейге қарсы ашық әскери көмек бере алмады. Иранның бұл жағдайын ағылшындар пайдалануға тырысты. 1808 жылы Иранға бір мезетте екі ағылшын миссиясы бірі-Үндістаннан, екіншісі-Лондоннан келді. 1809 жылы алдын-ала жасалған ағылшын-иран шартына қол қойылды. Енді шах Франциямен барлық қатынасын үзуге , ал ағылшындар- Иранға жыл сайын ірі көлемде ақшалай субсидия, яғни Ресеймен соғыс аяқталғанша төлеуге келісті. Иранға ағылшынның әскери инструкторлары мен қару-жарақтары жеткізілді.Иранның Ресеймен соғысуының жалғасқанын қалаған ағылшындар өздерінің бақылауларын иран армиясына ұстады.
Орыс-Иран соғысының нәтижесінде не француз, не ағылшындардың көмегі нақты әсерін берген жоқ. Ағылшын офицерлерінің басшылығымен жасалған шах әскерін қайта жарақтандыруы, оның соғысу қабілетін жақсартпады.Әртүрлі аудан-да, әсіресе Хорасанда шах үкіметіне қарсы бүлікшілер шыға бастады.Кавказ маңы тұрғындары орыс әскерлеріне көмектесті.
Көпке созылған соғыс Иранның жеңілісімен аяқталды.
1813жылы қазанда Гюлистан жерінде Ресей мен Иран арасында бейбіт шарт жасалды, онда Иран Грузияның Ресейге қосылуын мойындады,сондай-ақ Ресейге Дағыстан мен Сол-тік Әзірбайжан қосылды.Ресей Каспий теңізінде әскери флот иемденуге құқық алды.Ресей саудагерлері Иранда еркін сауда жасай
алды, ал ирандықтар-Ресейде.
Ағылшын дипломатиясы бұрынғысынша иран феодалд-ң көңіл-күйін, пайдал-ға, яғни Англияның Иранға саяси және эконом-қ әсерін кеңейтуге ұмтылды. 1814жылы Тегеранда ағылшын-иран арасында ( 1809ж-ға негізделген )
шарт жасалды. Ол "Англия мен Иран арасындағы мәңгі бейбіт! дегенге саяды. Иранның барлық одақтастары яғни Англияға жаулықпен қарағандар Иранға да жау деп есептелді.Иран ағылшындардың Үндістан және Ауғаныстандағы саясатын қолдайтындықтарын, әскери инструкторларды тек Англиядан және оның одақтастарынан шақыруға келісім берді. Англия Гюлистанда шартта қаралған орыс-иран шекараларын қайта қарауды өз міндетіне алды, өзге жағдайда Ресей мен соғыс бола қалса әскерлерді Үндістаннан алдыруды және ірі
көлемде ақшалай субсидия төлеуге келісті. Англиямен жасалған бұл шарт шахтың ресейге қарсылығын күшейтті.
Әзірбайжан хандығын қайтаруды талап етті, ал 1826 жылы жазда шах, ағылшын-дардың арандатуымен, Ресейге қарсы соғыс қимылдарын бастады. Жаңа соғыс Иранның жеңілуіне әкелді. Армяндар мен әзірбайжандар орыс әскерлеріне бары-нша көмегін берді,еркін отрядтар құрды.Тебризді орыс әскерлері алған соң бей-
біт келіссөздер басталып, ол 1828 жылы 10- ақпанда Түркіменчай бейбіт шарт жасасумен аяқталды. Түркіменчай шарты 1813жылғы Гюлистан шартының орнын ауыстырды. Жаңа шекара Аракс өзенінен ары Шығыс Арменияның иран феодалд-нан азат болуын білдірді. Иран Ресейге 20 млн.руб.әскери контрибуция төлеуге міндетті болды, Ресейдің Каспий теңізіндегі әскери флотын толығымен ұстап тұруға құқық алды.
Түркіменчай келісім-шарты орыс-иран соғысына қортынды қойды.Бұл соғыс Грузияның, Солт-к Әзірбайжанның және Шығыс Арменияның тұрғындарын иран феодалд-ң қысымынан босатты.Иран Ресейдің колонизаторлық саясатында оның қаруына айналды.
ХҮІІ ғ.соңы жартысы - 1918 жж.Осман империясы және Араб елдері
Жаңа заманның басында Туркия Осман империясының ауқымды орталығы болды. Ол өзінің құрамына: Европа территориясы (Балқан түбегі, Қырым, Қара теңіз және Азов жағалауы аудандарымен) Азия (Кіші Азия, Аравия, Ирак - Месапатамия, Сирия, Полистина, Заковказьяның бір бөлігі) және солтүстік Африка кірді.
Әсіресе империяны қанаудағы шаруалардың жағдайлары ауыр болды. Балқан түбегінде помещиктердің феодалдық қанауы ұлттық және діни қанау сипатында болды. Шаруалары түрік эксплотациясына саясатына және өздерінің ислам дінін қабылдаған феодалдарына қарсы шықты. Мұсылман еместер райя (табын) деп аталды. Райя мемлекеттік қызметке қызмет етуге, соттан қорғауіздеуге және қару ұстауға құқы болған жоқ. Олардың киімдері мұсылмандардан басқаша болуға тиіс болды. Ислам дініндегі Аравия түбегіндегі араб халықтары, Ирак, Сирия, Палестина, Ливия, Гнунис және Алжирде түріктердің және өз феодалдарының эксплотациясы болды.
Осман империясының территориясында қолөнер өндірісі дамыған ірі қалалар өмір сүрді. Жібек маталар, атлас және барқыт, сыналар және піл сүйегінен жасалған бұйымдармен атағы шықты.Стамбулда, Израильде ондаған мың қолөнершілер болды.
Осман империясы бірнеше облыстарға және вассалдық жерлерге бөлінді. (Африкада және Аравияда) облыс және жердің наместниктері - әмірлер және палиалар - өз қолдарына әскери және азаматтық билікті біріктірді. Империяны басқаруда жоғарыға мұсылман дінбасыларының рөлі зор болды. Діни соттар заң бойынша барлығың басқарып отырды. XVI ғасырдың соңы - XIX ғасырдың басында Осман империясында феодалдық дағдарыс басталды, және Түркияға және басқа елдерге Еуропа колонизазорларының енуімен өмір сүруін аяқтады.
ХVІІ ғ ІІ- жартысында Осман империясы қоғамдық даму жағынан Батыс Еуропа елдерімен салыстырған да артта қалушы елдердің қатарында болды. Осы уақытта Англияда, Голландияда және басқа еуропалық елдер де буржуазиялық тәртіп орнай бастаса, ал Осман қоғамында әлі феодалдық қатынас жалғасып, нығая түскен болатын. ХVІІ-ХVІІІғғ Осман державасы мықты Еуропа, Азия, Африкамен салыстарғанда территория жағынан үлкен болды және маңызды сауда жолдарын бақылауда ұстады, көптеген елдермен тұтқындар билігінде болды. Сұлтандардың басқаруы мықты әскер арқасында сақталды. Ішкі аудандар арсындағы қатынас жақсы болмады. Әскери феодалдық тәртіп мәдениетпен шаруашылықтың дамуына кері әсерін тигізді. Мұсылман еместер немесе кяфирлер (сенімді еместер) қиын жағдайда болды. Оларға гректер, сербтер, болгарлар т.б жатты.
Еуропалық отаршылдардың Осман империясына енуі. Осман империясы әлсірегеннен француз, ағылшын көпестері империяға қол сұға бастады. XVI ғасырдың өзінде-ақ түрік сұлтаны Керемет Сүлеймен француз королі I Францискемен саяси келісім жасасып, сауда шартына қол қойылған болатын. Бұл келісім француз көпестерінс айрықша жеңілдік берді. XVI ғасырда мұндай келісімдерге басқа да мемлекеттер ие болды. Батыс еуропалық көпестердің саудадағы мұндай артықшылықтары капитуляция тәртібі деген атқа ие болды (капитал-келісім-шарттың тарауы). 1740 жылы Осман империясының үкіметі Францияға жаңа бас капитуляцияның шартын берді, бұрынғы ескі шарттардың орнына жаңа шарт енгізіліп, мәңгілікке күшін сақтайтын болып жарияланды. Франциядан кейін мұндай міндеттемеге еуропалык мемлекеттер: Англия, Ресей ие болды. Капитуляциялық жеңілдік Осман империясы үшін халықаралык міндеттемеге айналды, ал капитуляциялық ереже мәңгілікке бекітілді. Шетел тауарларына баж салығы өте аз мөлшерде салынып, көпестер салықтан босатылды XVIII ғасыр соңында Осман империясының сыртқы саудасы толығымен шетелдіктердің, француздар мен ағылшындардың қолына көшті. Еуропадан Түркияға мата, темірден жасалған әртүрлі бұйымдар әкелініп, ал Түркиядан мақта, жүннен жасалған киімдер, былғары, темекі, өсімдік майы шетке шығарылды.
Шетел капиталы империяның ішкі саудасына әсерін тигізіп, өзіне бағындыруға кірісті. Порттық орталықтарда грек, армян, еврейлерден тұратын компрадорлық буржуазия қалыптаса бастады.
XVIII ғасырдың соңына қарай Осман империясы тәуелді елге айналуға бет бұрғаны байқалды. Империяның шеткі аймақтарында түріктерге қарсы езілген халықтардың көтерілістері жиіледі. Өз бетімен көтерілген шаруаларды Ұлттық буржуазия жетекке алды. Бұл көтерілістер ұлт-азаттық қозғалыс сипатын алып, Осман империясын әлсірете түсті.
ІІІ Селимнің реформалары. ХVІІІ ғасырдың соны мен XIX ғасырдың басында ман империясы құлаудың аз-ақ алдында тұрды. Билеуші топтар осы дағдарыстан реформа арқылы шықпақ болды. Реформашыларды III Селим сұлтан (1789-1807) қолдады. 1792-1796 жылдары Селим армияны қайта құру туралы үкім шығарды. Әскери қызметтен бас тартушының иеліктері қайтарылып алынатын болды. Әскери-инженерлік училищелер ашылды, шетелдік нұсқаушылардың көмегімен 23 кеме қатарынан тұратын соғыс флоты құрылды. Оқ-дәрі зауыты, қару-жарақ қоймасы, киім және аяқ киім тігетін фабрикалар салынды. Батысеуропалық ғылыми трактаттар мен әскери ережелер түрік тіліне аударылды. ІІІ Селим жүргізген шаралар жаңа жүйе деген атқа ие болды.
Көптеген феодалдар мен мұсылман дінбасылары реформаға қарсы болды өйткені олар өздері пайдалынып жүрген жеңілдіктерінен айрылатындарын білді. Реформаны ерекше дұшпандықпен қабылдаған янычарлар реформа янычар корпустарын жояды деп түсінді. Сондықтан III Селимге қарсы феодалдық бүліктер басталды. Ал 1798 жылы Наполеон Бонапарт бастаған француз армиясы Египетке келіп түскенде, Франциямен соғыс басталды. Осы соғыстың барысында III Селим янычарларға бірқатар жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Орыс-түрік соғысының барысында (1806-1812) III Селим 1807 жылы тақтан тайдырылды. Жаңа сұлтан IV Мұстафа барлық реформаға тиым салды.
Реформаны жақтаушылар Рущук округінің (Болгария) беделді билеушісі Мұстафа паша Байрақтардың төңірегіне топтаса бастады. Оларды рущук достары деп атады. 1807 жылы Ресей мен Түркияның арасындағы келісімге қол қойылғанда, III Селимді таққа қайта отырғызу мақсатымен Байрақтар өз әскерін Стамбұлға қарай аттандырды. Бірақ әскерлер Стамбұлға жақындап қалған кезде III Селим кісі қолынан қаза тапты. Ал Байрақтар Стамбұлға кірген соң IV Мұстафаны тақтан түсіріп, оның ағасы II Махмұдты (1808-1839) таққа отырғызды. Байрақтардың өзі ұлы уәзір болып тағайындалды, рущуктік достар маңызды мемлекеттік қызметтерді иемденді.
Елде реформа қайтадан басталды. Янычарлардьвд ашық наразылығына қарамастан Байрақтар батыл іс-қимылдар жүргізді. Бірақ 1808 жылы Стамбұлдағы янычарлардың бүлігі кезінде Байрақтар қаза тапты. Оның жақтастары өкіметтен аластатылды. Реформа жасаушылардың сәтсіздікке ұшырауы кездейсоқтың емес еді. Өйткені Түркияның тек әлеуметтік жағынан түпкілікті қайта құру арқылы ғана өркендетуге болатын.
Бұл Осман империясының аумағында өмір сүруге бейім Ұлттық мемлекет құрғанда ғана жүзеге асатынды. Ал реформа өмірге бейімсіз Осман империясын сақтауға тырысты.
ІІ Махмұт реформалары. Грек көтерілісі кезінде нашар қаруланған көтерілістілерді басуға янычар әскерлерінің шамасы келмеді. Дінбасыларының қолдауына сүйенген ІІ Махмұт 1826 жылы жаңа әскер құруға бұйрық берді. Сұлтанның бұйрығы янычарлар көтерілісін туғызды, бұған 20 мың адам қатысты. Бұл көтерілісті сұлтан ісләмға қарсы көтеріліс деп жариялап, оларды қатаң жазалады. 7 мыңға жуык янычар өлтірілді, қалғандары империяның шеткері аудандарына жер аударылды. Янычар корпусы осылайша жойып жіберілді.
30-жылдары мемлекеттік және әкімшілік құрылымдар, қаржы, құқық, мәдениет салаларына қайта құру жүргізілді. Тимар (сипак) жүйесінің жойылуы зор маңызға ие болды.
Тимар жойылысымен іле-шала әкімшілік реформасы жүргізілді. Империянын бәрі аумақтық белгі бойынша вилайет (губерния) пен санджаққа (уездерге) бөлінді, оллрдың билеушілерін орталық өкімет тағайындайтын болды. Мемлекеттік аппараттың жацаруынан еуропалық үлгідегі бірқатар министрліктер құрылды. Парижде, Лондонда, Берлинде, Венада елшіліктер ашылды.
II Махмұт білім беру саласында да бірқатар істер атқарды. Стамбұлда медициналық, әскери және теңіз-инженерлік училищелері ашылды. 1831 жылы түрік тілінде бірінші мемлекеттік газет шығарыла бастады. Жастардың бір тобы Еуропаға оқуға жіберілді. Одан да маңыздырақ реформалар II Махмұт өлгеннен кейін іске асырылды.
Танзимат. 30-жылдардың аяғында реформаторлар арқа сүйейтін қоғамдық топтар көбейді. Сұлтанның шенеуніктері арасынан оқымысты зиялы топ пайда болды. Реформаны жақтаушы компрадорлық буржуазия күшейді. Түрік емес халықтардың бітпейтін ұлт азаттық қозғалыстары, сұлтанның Египет патшасымен (1831-1833 жылдардағы, 1838-1841 жылдардағы) соғысы, шетелдік державалардың араласуы, билеуші топтардың көрегенділігінің оянуы бірқатар жеңіл-желпі реформа жасауға түрткі болды. Реформаны жақтаушыларды түріктің көрнекті саяси қайраткері және дипломаты Решид-паша басқарды.
Ол сыртқы істер министрі бола тұра, реформаның бағдарламасын жасады. 1839 жылы қарашаның 3-і салтанатты жағдайда сұлтанның реформа туралы бұйрығы оқылды. Ол мыналарды жүзеге асыруға: 1)дініне қарамастан империяның барлық бағыныштыларының мүлкіне, намысына, өміріне қол сұғылмауына; 2) салықты мерзімінде қайта бөлу және өндіріп алу, салық жинау құқығын сатып алу жүйесін жоюды; 3) әскери қызмет етуге шақыруды әділетті жолға қоюға уәде берді.
Әбділ Мәжит сұлтанның бұл бұйрығы жалпы бағдарлама мен Рашид-паша көптеген реформалардың, танзиматтың (реформалар, қайта құрулар) бастамасы болды.
Реформа саясаты билеуші топтардың көпшілігі қарсы болған, ішкі қайшылықтарға толы жағдайда өтті. Решид-пашаның өзі де сыртқы істер министрлігі қызметі мен ұлы уәзірліктен бірнеше рет босатылып, бірнеше рет қайта тағайындалды. Соған қарамастан бірқатар қайта құруларды жасаушы және оның орындалуын бақылаушы Юстицияның жоғарғы кеңесі құрылды. Сауда соты құрылды, сауда жөніндегі заңдар шығарылды, акша реформасы жүргізілді. Шенеуніктерге тұрақты жалақы тағайындалды. Экопомиканы жақсартуға ұмтылған Мұстафа Решид-паша салық жүйесін қайта қарастырып, жан басы салығын жөнге келтіріп, арнайы салықтар, барщина жойылды.
Либералдық - конституциялық қозғалыстар мен "Жаңа османдар" қоғамының туындауы. XIX ғасырдың орта шенінде елде көпестер мен ұсақ шеберхана иелерінің саны біртіндеп көбейе бастады. Бүл танзиматтың нәтижесінен түңіліп, тығырықтан шығудың жолын іздестіре бастаған топтар еді.
Осман империясында сан жағынан аз, шығу тегі жағынан феодалдық-шенеуніктік, ал идеологиялық жағынан буржуазиялық интеллигенция пайда болды. Олардың арасынан жазушылар мен көсемсөзщілер шықты. Мысалы, Ибрагим Шинаси, Намык Кемаль және басқа қайраткерлер. Олар білімнің дамуын, Ұлттық әдебиеттің қалыптасуын жақтады. Сондай-ақ оларды елдің саяси және экономикалық даму мәселелері, оның еуропалық елдерге тәуелділігінің артуы қатты алаңдатады. Ибрагим Шинаси, ІІамык Кемаль және басқа ағартушылар өздерінің саяси көзқарастары жағынан Түркияны конституциялық монархияға айналдырушылардың жақтастары болды. 1865 жылы Стамбұлда Намык Кемаль мен оның жолдастары Жаңа османдар деп аталатын жасырын саяси ұйым құрды. Оның құрамына 250-ге жуық адам кірді.
Жаңа османдардың негізгі бөлігін прогресшіл жазушылар, журналистер, мұғалімдер, шенеуніктер, офицерлер құрады. Ұйымның негізгі мақсаты елде конституциялық құрылысты енгізу болды. Астыртын әрекет арқылы ұйым мүшелері сұлтанды елге конституция сыйлауға мәжбүр етуге сенім артты. Бірақ астыртын әрекеттері әшкереленіп, ұйымның көптеген мүшелері тұтқынға алынды, жетекшілері шетелге қашты.
Түркияның тарихында Жаңа османдар қозғалысы елеулі кезең болды "Жаңа османдар" халықтың білім алуы үшін күресті, сұлтан режиміне және елдің шетел капиталына тәуелді болуына қарсы бой көрсетіп отырды. Бірақ олар халықпен байланысы жоқ қастандық жасаушы ұйым болды.
Жас түріктер қозғалысының тууы. Шетелдік отаршылдардың езгісі, ІІ Әбділ- Хамит деспоттық режимі түріктің ұлттық капитализімінің дамуына тежеу болды. Түрік көпестері мен кәсіпкерлерінің жағдайы шетелдік фирмалармен салыстарғанда өте төмен болды. Бұл жағдай түрік буржуазиясының наразылығын тудырды.
1899ж Стамбулдағы әскери-дәрігерлік училишенің оқушылары "Бірлік және прогресс" деп аталатын жасырын қоғам құрды. Бұл ұйымға қатысушыларды жас түріктер деп атады.
Жас түріктердің ең басты мақсаты 1876ж конституцияны қалпы келтіру және еуропалық үлгідегі бірынғай буржуазиялық реформалар жасау болды.
1908-1909 жылдардағы жас түріктер революциясы. Жас түріктер қозғалысының өрлеуіне 1905-1907 жылдардағы орыс реаолюциясы үлкен әсерін тигізді. Ол Осмен империясында кен қолдау тапты. Сұлтан өкіметі революцияның Туркияға таралып кетуіне жол бермеудің барлық шараларын қарастырды. Ресеймен шектес Кавказ шекарасы жабылды. Ресей туралы хабарларға цензура енгізілді, әскери бақылау күшейтілді. Әскерде толқу күшейіп, әскерилер елде болып жатқан жағдайға қарсы ашық көтеріле бастады, жазалаушы экспедицияларға қатысудан бас тартты. Ресейдегі революцияның әсерімен империяның әр провинцияларында үкіметке қарсы шашыранқы бас көтерулер жиіледі. Осы аталған мәселелердің болуынан өкіметтін қаупы күшейе түсті.
1908-1909жж ревалюциялық жағдайлардың артуы жас түріктердің белсенділігін ұлғайтты. Жас түріктердің басшылары армяндық, македондық, албандық басқа да ұлттық ревалюциялық ұйымдармен жақындасты. 1908-1909жж Туркиядағы ревалюция түрік халқының саяси тұрғыдан оянуының ең алғашқы қадамы болды. Сипаты жағынан бұл буржуазиялық ревалюция болды. Жас түріктер өз өкіметін нығайту мақсатында жаңа шетелдік несиеге келісім жасасты.
ХҮІІ ғ.соңы жартысы - 1918 жж. Африка елдері
Солтүстік Африканың көп бөлігі Осман империясының құрамына кірді. Египет XVI ғасыр басында түріктермен жауланып алынды. Сол уақытқа дейін онда мамлюктік әскери-феодалдық кастасы үстемдік етті. Олардан египеттік сұлтандар гвардиясы құрылды. Түріктік жаулап алудан кейін, мемлекеттік Осман сұлтаны тағайындаған паша биледі. Осман империясының әлсіреуімен түрік сұлтанының Египеттегі үстемдігі формальді бола бастады. XVII ғасырдың аяғында мамлюктер өзінің саяси билігін қалпына келтірді.
Ғасырдың ортасында араб географтары Египетте батысқа қарай орналасқан Солтүстік Африка елдерін біріктірді, атап айтқанда Ливия, Алжир, Тунис пен Марокко, ортақ Магриб деген атқа ие болды. Магрибтің жергілікті халқы- берберлер (ежелде оларды ливиялықтар деп атаған). VII ғасырда Египет пен Солтүстік Африканы арабтар жаулап алып, араб халифатының құрамына енгізді. Мұсылман дінін ала келген арабтар іс басқаруды өз тілінде жүргізді де, жергілік тілді ығыстырды. Магриб халқы араб әлемінің құрама бөлігіне айналды.
Африканың солтүстік-батысында орналасқан Марокко XV-XVIғ. Португалия мен Испанияның отарлық агрессиясының объектісіне айналды. Марокконы Осман империясы жаулап алғысы келді. Мароккандықтардың қажырлы қарсыластығының арқасында, османдықтарға соққы берді, ал XVIII ғасыр басында бүкіл Марокко жағалауы европалық басқыншылардан босатылды (испандықтардың қолдарында тек Сеута, Мелилья және Алусемас қалды).
XV ғасырдан-ақ португалдық, кейіннен басқа да европалық саудагерлер мен құл сатушылар Марокконың оңтүстігіне, Мавритания мен Батыс Сахараға басып кірген. Бірақ жаңа заманның басында бұл елдер отаршылдардың езгісінде болған жоқ. Африка материгінің қиыр шығысында орналасқан Сомали түбегі XVII ғасырда османдықтардың номиналды билігінде болды.
Ұлан-байтақ территорияны алып жатқан қазіргі кездегі Судан жерін көптеген тайпалар мен халықтар мекендеді. Біздің заманымыздан бұрын-ақ мұнда Арабия түбегінен арабтар көшіп келді. Елдің солтүстігіндегі халықтар ислам мен араб тілдерін қабылдады. Оңтүстікті нилот тайпалары мекендеді. Судан халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайы біртекті болған жоқ. Осы кезде арабтар Сахалем, яғни "жаға" деп атаған. Судан жері Сахараның көшпенді халқы мен Судан диқандар арасындағы тауар алмасатын жері болды. Көшпенді туагерлер берберлер мен араб тайпалары тұз, тері, мал әкеліп, оған астық, мата және басқа тауарлар айырбастап алды. XVII ғасырда Судан территориясында бірқатар феодалдық сұлтанаттар пайда болды. Ең маңыздың Нілдің батысында орналасқан Дарфур (астанасы - Эль-Фашер) және Ақ пен Көк Нілдің арасындағы Сеннар болды. Бұл екі ел алдыңғы қатарда болды, бірақ алғашқы қауымдық қатынасы сақталған. Құнарлы жерлер бай феодалдардың қолында болды. Олар шаруалар мен құлдардың еңбегін пайдаланды. Дарфур мен Сеннарда ирригациондық егін шаруашылығы мен қолөнерлік өндіріс едәуір дамыды. Сеннарда мақта өсірілді және мақталы мата өндірілді, одан басқа мемлекеттерге сатылды. Сеннар қаласы, аттас сұлтанаттың астанасында XVII ғасырдың басында 100 мыңнан астам халқы болды.
Қазіргі кездегі Судан территориясының батысынан, Ливияның оңтүстігінен, қазіргі кездегі Чад Республикасы, Орталықафрика Республикасы, Камерун, соңымен қатар Нигерияның солтүстік-шығыс бөлігінің хауса, фульбе және канури халықтары мекендеді. Чад көлінің қасында Канури халқы Борну мемлекетін құрды. Борну мемлекеті ертефеодалдық типтегі, құлиеленушілігі дамыған ел болды. Хауса бірқатар құлиеленушілік қала-мемлекеттер құрды - Кано, Кацина, Даура және тағы басқа, қазіргі Нигерияның солтүстігінде орналасты. Бай құлиеленуші қала-мемлекеттер кең сауда-саттық жүргізді. Олар құлдар жасаған қолөнер бұйымдарын сатты. XIX ғасырда бұл жерлерге келген саяхатшылар құлдар жұмыс істеген шеберханаларды суреттейді.
Араб қайнар көздері Синегал мен Нигердің жоғарғы жағында Гана деген мемлекеттің бар өкілдігін хабарлайды (оның құрамына қазіргі кездегі Гана территориясы кірмейді). Гана басшылары XI ғасырда исламды қабылдап, оларға бағынатын тайпалар арасында таратты. Ислам мен қатар жазба тарап, мектептер пайда болды, қалалар мәдениет орталықтарына айналды. XI ғасырдағы араб географтарының біреуі Гана астанасын суреттеп (оның орналасуы әзірше белгіленбеген): "Қалада ғалымдар, заңгерлер және жоғарғы білімді адамдар тұрды",- деп жазды. Гана өзінің алтын пайдалы қазбаларымен белгілі болды. IX ғасырда араб географы: "Гана мемлекетерінде алтын - сәбіз тәрізді өседі және оны таң атқанда жинайды". Гана орнына жаңа мемлекттік одақ - Мали келіп, ол XIII-XV ғасырларда Сенегал мен Нигер жоғарғы жағындағы бүкіл кең аймақты қамтыды.
Гана мен Малидан шығыста, қазіргі Нигерия территориясында XV-XVI ғасырларда Батыс Африканың көп бөлігін бағындырған Сонгаи мемлекеті орналасты.
Бізде бар қайнар көздері Батыс Африкадағы ортағасырлық мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық құрылым сұрағын толық жауап бере алмайды. Онда құлдардың еңбектері кең қолданылды. Сонгаи патшалары ақсүйектер мен дін басыларына жерді құлмен бірге таратты. Жерге отырғызылған құлдар феодалдық салықты пейілмен төледі және олардың жағдайы шаруалар жағдайынан айырмашылығы аз болды. Құл ұрпақтары дәстүр бойынша белгілі құқықтарға ие болып шаруаларға айналды. Ауыл тұрғындарының көбі бос қауымдар құрағаны белгілі, бірақ қайнар көздері олардың жағайы туралы мәлімет жоқ. Сонгаи патшаларының биілігінде және де рулық құрылым сатысында болған ұлыстар мен тайпалар болды. Сондықтан ортағасырлық Батыс Африка мемлекеттері, солардың ішінде Сонгаида ертефеодалдық типті мемлекеттер болды және олар ішінде зор салмақта құлиеленушілік сақталды, ал тұрғындардың басым бөлігі рулық қауымда өмір сүрді. XV-XVI ғасырларда Сонгаи мемлекті гүлдену кезіне келді. Араб ғаламдарының, дәрігерлерінің, архитекторларының көбі маврларды Испаниядан қуғаннан кейін Сонгаиға көшіп келді. Нигер өзенінде орналасқан Томбукту (Тимбукту) қаласы Каир және Бағдатпен қатар ірі мұсылман мәдениетінің орталығына айналды. Оның уневерситетінде Қазіргі кездегі Судан территориясының батысынан, Ливияның оңтүстігінен, қазіргі кездегі Чад Республикасы, Орталықафрика Республикасы, Камерун, соңымен қатар Нигерияның солтүстік-шығыс бөлігінің хауса, фульбе және канури халықтары мекендеді. Чад көлінің қасында Канури халқы Борну мемлекетін құрды. Борну мемлекеті ертефеодалдық типтегі, құлиеленушілігі дамыған ел болды. Хауса бірқатар құлиеленушілік қала-мемлекеттер құрды - Кано, Кацина, Даура және тағы басқа, қазіргі Нигерияның солтүстігінде орналасты. Бай құлиеленуші қала-мемлекеттер кең сауда-саттық жүргізді. Олар құлдар жасаған қолөнер бұйымдарын сатты. XIX ғасырда бұл жерлерге келген саяхатшылар құлдар жұмыс істеген шеберханаларды суреттейді.
Араб қайнар көздері Синегал мен Нигердің жоғарғы жағында Гана деген мемлекеттің бар өкілдігін хабарлайды (оның құрамына қазіргі кездегі Гана территориясы кірмейді). Гана басшылары XI ғасырда исламды қабылдап, оларға бағынатын тайпалар арасында таратты. Ислам мен қатар жазба тарап, мектептер пайда болды, қалалар мәдениет орталықтарына айналды. XI ғасырдағы араб географтарының біреуі Гана астанасын суреттеп (оның орналасуы әзірше белгіленбеген): "Қалада ғалымдар, заңгерлер және жоғарғы білімді адамдар тұрды",- деп жазды. Гана өзінің алтын пайдалы қазбаларымен белгілі болды. IX ғасырда араб географы: "Гана мемлекетерінде алтын - сәбіз тәрізді өседі және оны таң атқанда жинайды". Гана орнына жаңа мемлекттік одақ - Мали келіп, ол XIII-XV ғасырларда Сенегал мен Нигер жоғарғы жағындағы бүкіл кең аймақты қамтыды.
Гана мен Малидан шығыста, қазіргі Нигерия территориясында XV-XVI ғасырларда Батыс Африканың көп бөлігін бағындырған Сонгаи мемлекеті орналасты.
Бізде бар қайнар көздері Батыс Африкадағы ортағасырлық мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық құрылым сұрағын толық жауап бере алмайды. Онда құлдардың еңбектері кең қолданылды. Сонгаи патшалары ақсүйектер мен дін басыларына жерді құлмен бірге таратты. Жерге отырғызылған құлдар феодалдық салықты пейілмен төледі және олардың жағдайы шаруалар жағдайынан айырмашылығы аз болды. Құл ұрпақтары дәстүр бойынша белгілі құқықтарға ие болып шаруаларға айналды. Ауыл тұрғындарының көбі бос қауымдар құрағаны белгілі, бірақ қайнар көздері олардың жағайы туралы мәлімет жоқ. Сонгаи патшаларының биілігінде және де рулық құрылым сатысында болған ұлыстар мен тайпалар болды. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Азияның көптеген елдері ежелгі әрі бай мәдениет ордасы болды. Олардың көркем қолөнермен, табиғи байлықтар -- алтын және асыл тастармен, татымдылықтармен, ағаштардың бағалы түрлерімен даңқы шықтьи Азияның барлық жерінде патриархалдық-рулық қатынастардың, кейде құлдық құрылыстың сарқын-шақтары сақталған феодалдық тәртіптер үстемдік етті.
Европамен салыстырғанда Азия елдерінде өндіргіш күштердің дамуы баяу жүрді. Оның себептерінің бірі Азияның егіншілікті мемлекеттеріне мал өсіруші көшпенділер атты әскерінің әлде-неше рет басып кіріп, ойран еалуы болды. Азия елд.ерінің быты-раңқылығы, тецізде жүзу ісініц нашар дамуы, таулар мен шөл-дер арқылы өтетін құрлықтағы катынастың қиындығы олардың арасындағы сауданың дамуын қиындатты, зл бұл қаладағы қолөнер кәсібінің өсуін баяулатты.
Дегенмен, XVI-XIX ғасырларда Азияда баяу болса да кейбір қалалардың маңызы есті, мануфактуралар пайда болды.
Азия елдерінің дербес дамуына, ондағы феодализмнің ыдырап, капиталистік ңатынастардың дамуына европалық отаршылдардың басып кіруі кедергі келтірді^Азия елдерінде феодалдық және отаршылдық езгі көп уақытқа дейін сақталды, ал капитализмнің дамуы мен буржуазиялық қайта құрулар бұрынғыдан бетер ке-шеуілдей берді.
Британияның жаулап алуы қарсаңындағы Үндістанның феодалдық құрылысы мен саяси бытыраңқылығы. Үндістанда бірнеше жүздеген ірілі-уақты феодалдық князьдықтар болды. Бұлардың арасында ғасырлар бойы ұзақ әрі жойқын соғыстар болып тұрды.
Бүкіл елде феодалдық тәртіп орнады. Барлық жер ірі феодалдардың жеке меншігі болып есептелді, ал оны өңдеу шаруалардың мемлекеттік міндеткерлігіне айналды. Олар өнімнің үштен бірін феодалдарға тапсыруға міндеттенді.
XVII ғасырда алып тас қорғандар, үлкен әрі бай мазарлар салынды, бұлардың кейбіреулері сәулет өнерінің ең көрнекті ескерткіштері (Тәж-Махал және т.б.). Феодалдар өздерікін кірістерін өндірісті ұлғайтуға емес, керісінше, әскер мен сән-салтанатты көбейтуге жұмсады, көптеген алтын мен күміс, зергерлік бұйымдар, асыл тастар, кілемдер жинады, бірнеше малай, бишілер ұстады, салта-нат үшін сәнді шатырлар жасатып, пілдердің үстін әшекейлеген жабдықтармен безендірді. Шаруалардың басым көпшілігі өте ауыр жағдайда болды, егіншілікпен, мал өсірумен, колөнермен айналысты. Бұлардың шаруашылығы натуралдық сипатта болды.
Деревняларда қауым сақталып, олардағы шаруалар жеке жер учаскесін пайдаланды, ал жайылым ортақ еді. Шаруалар феодалдардың пайдасына міндеткерліктерді бірігіп атқарды, суару жүйе-лерін, құдықтарды, орларды, өгіздердің күшімен су шығаратын құрылыстарды күтіп ұстады.
Үндістанның бүкіл халқы касталарға -- өзара қатыспайтын адамдар тобына бөлінді.
Индуизм діні касталарға бөлуді, олардың әдет-ғұрпының, тәртіп ережесінің, ең бастысы -- кәсіп түрлерінің мызғымастығын дәріптеді.
Адамның қоғамдағы орны, мамандығы оның қандай кастаға жататындығымен және оның ата-анасының кәсібімен анықталды. XVII -- XVIII ғасырларда Үндістанда ішкі сауда жандана түсті. Қолөнер мен сауда орталығы ретінде қалалардың ролі біршама өсе бастады. Дегенмен, мешеу калған феодалдық қатынастар үстемдігін сақтап қалды. Саяси бытыраңқылық, кейбір князьдық тайпалар арасындағы араздық және діни алауыздық евроналық отаршылдар үшін олжа болды.
Үндістанды Британияның жаулап алуы. Жаулап алу 1600 ж. қүрылган ОстИндия компаниясынын қолымен атқарылды да, үзақ уақытқа созылды. Үндістандағы Англияның басты бәсекелесі Франция еді. Алайда Англияның өндірістік және әскери басымды-лығы оны жеңіске жеткізді.
1757 ж. ағылшын шапқыншылары Бенгалияны өзіне бағын-дырып, одан француз отаршылдарын қуып шықты. Францияның қол астында Үндістанның жағалауындағы жағалық қамал-бекіністер ғана қалды. Бенгалияны бағындырып алу Ост-Индия компа-ниясы әскерлеріыің елді одан әрі жаулап алуына түрткі болды, бүл жаулап алу XIX ғасырдың ортасында аяқталды.
Бенгалияда бекініп алған ағылшын отаршылдары жыл өткен сайын Үндістан жеріне ішкері ене, берді. Олар қатал тонаушылық соғыс жүргізді. Отаршылдар-дың баса-кәктеп кіруі барлық жерде жергілікті феодалдар мен шапқыншылардың екі жақты езгісінен күйзелгеи халықтың қайыршылыгы мен кедейленуін күшейте түсті.
Үндістан британ отаршылдарының езгісінде. Үндістанды қанау бастапқыда негізінен халықтан салық алу және үнді князьдары-иың байлығын тонаудан басталды. К. Маркс байлық елді ашық қанау және Англияға жөнелтілген орасан зор дүниені тартып алу жолымен жиналды деп жазды. XIX ғасырдың ортасында ғана Үндістанға ағылшын товарларын өткізудің мүмкіндігі өсті. Үндістанды тонау ағылшын буржуазиясының қолында орасан мол байлықтың жиналуына жағдай жасады.
ХІХ ғасырдың орта шенінде миллиондаған үнді тоқымашы-ларының тағдыры тым мүшкіл ёді. Олар ағылшынның фа-брикалық мақта-мата өндірісімен бәсекеге-төтеп бере алмай күйзеліске үшырады. Үндістаннан Англияға мата емес, ағылшын фаОрикаларына қажетті шикізат -- мақта жеткізілді, ал Үндістанға ағылшынның даяр маталары әке-лінді. Ағылшын фабриканттары байыған үстіне байи түсті, ал күйзеліске үшыраған үнді то-қымашылары он мындап аш-тықтан қырылып жатты. Үндістанның бүкіл экономикасы ағылшын буржуазиясының мүддесіне бағындырылды.
1857 -- 1859 ж.ж. Үндістандағы халық көтерілісі. ағылшын товарларын жеткізуді әрі әскери мақсатты көздепэ елдің шалғай жатқан аудандарына темір жолдар салды. 50:жыл* дардағы алғашқы темір жол күрылысы кезінде аштық пен ауру-: дан мыңдаған үнділер қаза тапты 1857 -- 1859 жылдардағы хадық көтерілісі. Отаршылдардың қанауының күшеюіне жауап ретінде әр жерде көтеріліс шыға бастады. 1857 -- 1859 жылдары халық көтерілісі елдің едәуір бөлігін қамтыды. Алғашында Делиге жақын жерде зеңбіректермен, мылтықтармен қаруланған 60 мыңнан астам сипайлар бірінші болып көтерілді. Солтүстік Үндістан мен орталық аймақтағы көтерілістердің басты күші шаруалар мен қолөнершілер болды. Көтеріліске князьдар мен помещиктер де қосылды, өйткені бүған дейін олардың иеліктерін ағылшындар тартып алған болатын. Алғашқы кезде көтеріліс сәтті басталды. Көтерілісшілер Делиді және басқа қалаларды алды (картаны қара). Отаршылдардан азат етілген территорияларда жаңа тәртіп орнатылды: кейбір салықтар жойылды, салық жинау кезіндегі қиянатқа, мемлекет қазынасынан қымқырушылыққа қарсы күрес жүргізілді. I
Ағылшын үкіметі Үндістанға көптеген зеңбіректер және қару-жарақты пароходтары бар қосымша әскер жіберуге мәжбүр болды. Әскери күш жағынан енді ағылшын шапқыншылары басым болды. Көтерілісшілер бытыраңқы әрекет етті. Көтеріліске бастапқыда қосылған феодалдар, көп кешікпей халық қозғалысы өздеріне қарсы да бағытталуы мүмкін деп одан қорықты. Олар халыққа опасыздық жасап, енді көтерілісті басуға қатысты.
Ағылшын әскерлері көтерілісшілер алған қалаларды қоршап, оларды тіке шабуылмен алды. Халық ерлікпен қорғанды. Көше-лерде үрыс жүрді. Ағылшындардың Делиге пілдің күшімен жеткіз-ген зеңбіректері үрыстың тағдырын шешті.
Көтерілісті басу жан түршігерлік айуандықпен жүрпзілді. Ағылшын солдаттары әйелдерді де, балаларды да, қарттарды да аямады. Айдап әкелінген халықтың алдында зеңбіректің аузына байланған түтқындарды зеңбіректен атып, күл-паршасын шығарды.
Россияның алдыңғы қатарлы адамдары Үндістан халқының қайғысына ортақтасып көңіл білдірді. Орыстың революционер-демократы Н.А.Добролюбов көтеріліске арналған мақаласында ағылшын отаршылдарының айуандығын ашу-ызымен әшкерелеп, көтерілістің азаттық сипатын атап көрсетті.
Отаршылдар көтерілісті басқанымен, өз үстемдігін нығаиту үшін бірқатар реформалар жасауға мәжбүр болды. Помещиктер-дің салықты арттыруына тыйым салынды. Жергілікті князьдардың жерге жеке меншігіне ешкімнің нүқсан келтірмейтіндігіне кешлдік берілді. Ост-Индия компаниясы жойылып, Үндістанды басқару Боитания өкімет орындарының қолына көшті. Бірақ халық бұқарасының жағдайы жақсармады. Үнді халқының алдында тәуелсіз-дік үшін әлі де ұзақ та азапты күрес жолы тұр еді.
Үндістандағы халық көтерілісі Азия халықтарының отаршылдық езгіге қарсы азаттық күресі тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол британ шапқыншыларына да, отаршылдармен одақтас болған үнді феодалдарына да үлкен үрей туғызды. Көтеріліс қанға батыру арқылы басылғанмен, оның Азияның барлық халықтарының бұдан былайғы азаттық күресінде зор маңызы болды.
ХҮІІ ғ.соңы жартысы - 1918 жж. Иран мен Ауғанстан.
Ғасыр ортасына қарай Иран (Персия)Азиядағы ең ірі мемлекеттердің бірі болды.Жаңа заманға қарай Орта Азиядағы маңызды стратегиялық және сауда жолдарында орналасқан Иран мемлекеті біріккен Сефевид династиясының басшылығы арқасында эканомикалық және мәдени ояну кезеңін басынан кешірді,бірақ х ғ.соңында ол құлдырау жолына өтеді.
1722 жылы Иранға ауғандықтар басып кіреді, оның территориясының көп бөлігіне оккупация жасайды, ал олардың басшысы Мир Махмуд Иранның шахы деп жарияланады.Ауғандықтарды территориядан қуып шығуды талантты
қолбасшы Надыр хан бастады.Ауғандықтар Ираннан қуылды.1736 жылы жаулап алу жорықтарының нәтижесінде Надыр шах деп жарияланды және қысқа мерзімді, ауқымды держава пайда болды. Оның құрамына Ираннан басқа
Ауғанстан, Бұхара, Хиуа,Солтүстік Үндістан, Кавказ маңы елдері кірді.Алайда Бұл осал бірігу 1747 жылы Надыр өлген соң құлайды. Иранның өзі бірнеше феодалдық иеліктерге бөлініп кетті, өзара қырқыстардың нәтижесінде Кавказ маңы халықтарына Ирандық үстемдіктің әлсіреуінен соң Грузия қайтадан дербестігін алды. Бірақ иран феодалдары бұрынғысынша Шығыс Армения мен Әзірбайжанды қанап отырды.
Х ІІІ ғ.соңы ХІХ ғ.бас .Иран әлсіреген және құлдыраған феодалдық мемлекет болды.Иран халықтарының жартысын әртүрлі иран тайпалары және төрттен көбін әзірбайжандықтар құрады.Бұлардан өзге Иранда түркімендер, арабтар, күрдтер т.б. тұрды.Мемлекет тұрғындарының үштейі көшпелі шаруашылықпен өмір сүрді. Мемлекеттің әртүрлі аймақтарында әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі біркелкі болмады. Әсіресе үлкен иеліктердегі көшпелі тайпалар артта қалған еді.
Иранда үстемдік етуші феодалдық қатынастарда негізінен жерге феодалдық жеке меншік жатты. Үндістандағыдай мұнда да барлық жерге,суға, малға т.б.жоғары жеке иелік етуші шах саналды. Алайда факты түрінде шахтың иелік етуінде оның домені ғана болды, ол кірістер оның ауласын,әскерін, орталық үкімет аппараттарын қамтамасыз етуге жұмсалды.Феодалдың иелігіндегі жердің көп бөлігі игерілмеді(Х ІІІғ.-ХІХғ. тың жерлердің иелері шахқа қызмет етушілер болды).Сондай-ақ бұл категорияға көшпелі тайпалар, хан тайпалары орналасқан жерлер кірді.Айтарлықтай жердің маңызды бөлігін вакуфтар құрады, формальды түрде олар киелі жерлер, мешіттер орналасқанда тұрды, бірақ факты түрінде рухани тәртіпте болды.
Бұл негізгі жер иеліктерімен қоса жер мүліктері болды,ол мүліктер помещиктердің кейде саудагердің жеке меншігі саналды.Бұл жерлерге иелік ету қандай да бір болмасын шахқа деген вассалдық міндеткерлікке ешқандай қатысы болған жоқ. Жердің аздаған бөліктері, өзге категориялардағы жер иеленуші, кейде шаруа-ң аздаған жеке иеліктері болды.
Жердің барлық категорияларында шаруалар ауыр феодалдық эксплуатацияға душар болды.Мынандай құқық жүрді, яғни шаруа-арендатор жинаған өнімін бес үлеске бөлді. Үлестің төрт бөлігі жерге, суға т.б.тәуелділігі үшін бөлінді.Бесінші бөлігі шаруаның жұмысының орнын толтыру үшін кетті. Шаруа помещикке өнімнің бестен үш-төрт бөлігін беріп отырды.Сонымен қатар, шаруалар хан-помещиктердің пайдасына орай әртүрлі натуралды борышкерлігін атқарды, салықтың көп түрлерін төледді.
Шаруалар формальды түрде еркін деп есептелді, бірақ басыбайлы қарыздар, уақытында төленбеген салықтар, хандардың шексіз билігі оларды басыбайлы етті және олардың орындарын ауыстыру мүмкіндігінен айырды. Қашқан шаруаларды бұрынғы орнына күшпен қайтарды. Қатал эксплуатация шаруаларды кедейленуге, қайыршылануға және ауыл шаруашылығының құлдырауына әкелді.
Азияның өзге мемлекеттері секілді Иранда да шаруалар көбіне егіншілікті үй қолөнерімен байланыстырды, тігіншілікпен, кілем тоқумен т.б. айналысты. Иран қалаларында ортағасырлық ұйымдастықты сақтаған қолөнердің дамуы болды. Мұнда жалдамалы еңбек қосылған қарапайым мануфактура болды. Қолөнер шеберханалары мен мануфактуралар темір мен мыстан бұйымдар шығарды, бұлдар, маталар өндірді. Өнімнің бөлігі шекараға шығарылды. Мануфактура мен қолөнер өндірісінің тауарлары, ішкі сауда біршама дамыды. Оларды гильдийге біріккен ұсақ және орта саудагерлер жүргізді.
Иранның экономикалық біршама дамыған аудандарында тауар-ақша қатынастары дамуы айқын көрінгенімен, мемлекеттің кері сырғуына ел ішіндегі хандық билікке таластың жиілеп кетуі әсер етті, феодалдық билеушілердің арасындағы бақталастық талқысы жаңа экономикалық өрлеуге кедергі болғаны сөзсіз.
Голландия мен Англияның Ост-Үндістан компаниясы сонау XVII ғасырда-ақ Персия шығанағы жағалауларына өз факторияларын құрғанымен Иранмен XVIІI ғасырдың басынан, осы ғасырдың аяғына дейін Франциямен сауда шартына қол қойған болатын. Иран әлі де Европа державаларының арасындағы колониялдық саясатта маңызды рөль атқарған жоқ болатын. Алайда, ХІХ ғасырдың алғашқы жылдарында ол Англия мен Францияның агрессивті саясатының шеңберіне кірген еді. Сол кезеңде Англия мен Францияның Европа мен Азиядағы экономикалық және саяси жағынан басым болу үшін бір-бірімен жүргізіп отырған аса қатты қарсыластығына себеп болған, оны маңызды стратегиялық плацдарм ретінді қызықтырған да осы Иран болатын.
1800 жылы ағылшын үкіметі Үндістан мен Иранға дипломптиялық миссиясын жіберді, ол миссия нәтижесі ағылшындарға ағылшындарға қолайлы саяси және сауда шартына қол қойылумен бітті. Иран шаһы Англияға алда-жалда Ағылшын-Ауған қақтығысы бола қалған жағдайда, әскери көмек көрсетуге жіне Иранға француздарды кіргізбеуге дайын екенін жеткізді. Ағылшандар өз тарапынан Иранға Франция немесе Ауғанстанға қарсы әскери қимылдарына қару-жарақпен қамтамасыз етуге уәде берді. Бітім-шарт ағылшындарға маңызды сауіда табыстарын берді. Ағылшын мен Үндістан саудагерлері Иранның барлық порттарында еркін құқық алды, салық төлемей қоныстана бастады, ағылшын мауытын, темір және болаттан жасалған бұйымдарды таси алды.
ХІХғ.бас. Иран мен патшалық Ресей арасындағы қарама-қайшылық шиеленісе бастайды.1801жылы Грузия шахтық Иранмен сұлтандық Турцияның құлдыққа айналдыру қорқынышынан Ресеймен одақтас болғаннан кейін арылды.Орыс қоластына Дағыстан мен Әзірбайжан хандықтары қосылды.
Патшалық Ресей Кавказ маңы елдерінің сеніміне кірген соң Иранға саяси әсерін жүргізуге әрекеттене бастайды. Иран феодалдары Грузия мен Әзірбайжан хандығын өзінің қол астынан шығуын қаламады.Иран феодалдарының ұмтылысын ағылшын және француз дипломатиясы өз жоспарларын ( Иранды өзіне бағындыру ) іске асыру үшін пайдаланып, оны Ресейге қарсы қойды. 1804 жылы француз үкіметі Иран шахына Ресейге қарсы одақтас болуға ұсыныс жасайды,бірақ шах ағылшын көмегіне сеніп, бұл ұсынысты қабылдамады.
1804ж. орыс әскерлері Ганджин хандығына кірген соң Иранмен Ресей арасында соғыс басталды. Жергілікті халыққа сүйенген орыс әскерлері сәттілікпен алға жылжыды. Шах ағылшындардан өзіне берген уәдесін (көмек ) сұрады. Алайда 1805 жылы Ресей Наполеонға қарсы шықты да Англия оның одақтасына айналды.Англия Ресейге қарсы бұл ұсынысты ашық түрде көмектесуге бара алмады. Бұл жағдайды француз дипломатиясы пайдаланды. 1807жылы мамырда Иран мен Франция арасында шарт жасалды,онда шах Англиямен сауда және саяси қатынастарын үзуге, Ауғанстанды ағылшындарға қарсы соғысқа көндіруге, сондай-ақ француз әскерлеріне егерде ол Үндістанға Иран арқылы жорық жасаса жақтас болуға және Персия шығанағының барлық порттарын француздың соғыс кемелеріне ашуға келісті. Наполеон өз кезегінде Грузияны Иран қоластына алып беруге және иран әскерлерін қайта құруға инструкторларды жіберуге және қару-жарақ беруге уәде берді.
Соңынан Иранға иран әскерлерін қайта құрып, жарақтандыруға француздың үлкен әскери миссиясы келді. Ратификация шарты б-ша шах француз саудагерлеріне сауданың жаңа табыстарын алуға мүм-к берді.
Алайда француздар бұл артықшылықтарын толық іске асыра алмады. Ресей мен жасалған Тильзит бейбіт келісімінен кейін Франция Иранға бұрынғыдай Ресейге қарсы ашық әскери көмек бере алмады. Иранның бұл жағдайын ағылшындар пайдалануға тырысты. 1808 жылы Иранға бір мезетте екі ағылшын миссиясы бірі-Үндістаннан, екіншісі-Лондоннан келді. 1809 жылы алдын-ала жасалған ағылшын-иран шартына қол қойылды. Енді шах Франциямен барлық қатынасын үзуге , ал ағылшындар- Иранға жыл сайын ірі көлемде ақшалай субсидия, яғни Ресеймен соғыс аяқталғанша төлеуге келісті. Иранға ағылшынның әскери инструкторлары мен қару-жарақтары жеткізілді.Иранның Ресеймен соғысуының жалғасқанын қалаған ағылшындар өздерінің бақылауларын иран армиясына ұстады.
Орыс-Иран соғысының нәтижесінде не француз, не ағылшындардың көмегі нақты әсерін берген жоқ. Ағылшын офицерлерінің басшылығымен жасалған шах әскерін қайта жарақтандыруы, оның соғысу қабілетін жақсартпады.Әртүрлі аудан-да, әсіресе Хорасанда шах үкіметіне қарсы бүлікшілер шыға бастады.Кавказ маңы тұрғындары орыс әскерлеріне көмектесті.
Көпке созылған соғыс Иранның жеңілісімен аяқталды.
1813жылы қазанда Гюлистан жерінде Ресей мен Иран арасында бейбіт шарт жасалды, онда Иран Грузияның Ресейге қосылуын мойындады,сондай-ақ Ресейге Дағыстан мен Сол-тік Әзірбайжан қосылды.Ресей Каспий теңізінде әскери флот иемденуге құқық алды.Ресей саудагерлері Иранда еркін сауда жасай
алды, ал ирандықтар-Ресейде.
Ағылшын дипломатиясы бұрынғысынша иран феодалд-ң көңіл-күйін, пайдал-ға, яғни Англияның Иранға саяси және эконом-қ әсерін кеңейтуге ұмтылды. 1814жылы Тегеранда ағылшын-иран арасында ( 1809ж-ға негізделген )
шарт жасалды. Ол "Англия мен Иран арасындағы мәңгі бейбіт! дегенге саяды. Иранның барлық одақтастары яғни Англияға жаулықпен қарағандар Иранға да жау деп есептелді.Иран ағылшындардың Үндістан және Ауғаныстандағы саясатын қолдайтындықтарын, әскери инструкторларды тек Англиядан және оның одақтастарынан шақыруға келісім берді. Англия Гюлистанда шартта қаралған орыс-иран шекараларын қайта қарауды өз міндетіне алды, өзге жағдайда Ресей мен соғыс бола қалса әскерлерді Үндістаннан алдыруды және ірі
көлемде ақшалай субсидия төлеуге келісті. Англиямен жасалған бұл шарт шахтың ресейге қарсылығын күшейтті.
Әзірбайжан хандығын қайтаруды талап етті, ал 1826 жылы жазда шах, ағылшын-дардың арандатуымен, Ресейге қарсы соғыс қимылдарын бастады. Жаңа соғыс Иранның жеңілуіне әкелді. Армяндар мен әзірбайжандар орыс әскерлеріне бары-нша көмегін берді,еркін отрядтар құрды.Тебризді орыс әскерлері алған соң бей-
біт келіссөздер басталып, ол 1828 жылы 10- ақпанда Түркіменчай бейбіт шарт жасасумен аяқталды. Түркіменчай шарты 1813жылғы Гюлистан шартының орнын ауыстырды. Жаңа шекара Аракс өзенінен ары Шығыс Арменияның иран феодалд-нан азат болуын білдірді. Иран Ресейге 20 млн.руб.әскери контрибуция төлеуге міндетті болды, Ресейдің Каспий теңізіндегі әскери флотын толығымен ұстап тұруға құқық алды.
Түркіменчай келісім-шарты орыс-иран соғысына қортынды қойды.Бұл соғыс Грузияның, Солт-к Әзірбайжанның және Шығыс Арменияның тұрғындарын иран феодалд-ң қысымынан босатты.Иран Ресейдің колонизаторлық саясатында оның қаруына айналды.
ХҮІІ ғ.соңы жартысы - 1918 жж.Осман империясы және Араб елдері
Жаңа заманның басында Туркия Осман империясының ауқымды орталығы болды. Ол өзінің құрамына: Европа территориясы (Балқан түбегі, Қырым, Қара теңіз және Азов жағалауы аудандарымен) Азия (Кіші Азия, Аравия, Ирак - Месапатамия, Сирия, Полистина, Заковказьяның бір бөлігі) және солтүстік Африка кірді.
Әсіресе империяны қанаудағы шаруалардың жағдайлары ауыр болды. Балқан түбегінде помещиктердің феодалдық қанауы ұлттық және діни қанау сипатында болды. Шаруалары түрік эксплотациясына саясатына және өздерінің ислам дінін қабылдаған феодалдарына қарсы шықты. Мұсылман еместер райя (табын) деп аталды. Райя мемлекеттік қызметке қызмет етуге, соттан қорғауіздеуге және қару ұстауға құқы болған жоқ. Олардың киімдері мұсылмандардан басқаша болуға тиіс болды. Ислам дініндегі Аравия түбегіндегі араб халықтары, Ирак, Сирия, Палестина, Ливия, Гнунис және Алжирде түріктердің және өз феодалдарының эксплотациясы болды.
Осман империясының территориясында қолөнер өндірісі дамыған ірі қалалар өмір сүрді. Жібек маталар, атлас және барқыт, сыналар және піл сүйегінен жасалған бұйымдармен атағы шықты.Стамбулда, Израильде ондаған мың қолөнершілер болды.
Осман империясы бірнеше облыстарға және вассалдық жерлерге бөлінді. (Африкада және Аравияда) облыс және жердің наместниктері - әмірлер және палиалар - өз қолдарына әскери және азаматтық билікті біріктірді. Империяны басқаруда жоғарыға мұсылман дінбасыларының рөлі зор болды. Діни соттар заң бойынша барлығың басқарып отырды. XVI ғасырдың соңы - XIX ғасырдың басында Осман империясында феодалдық дағдарыс басталды, және Түркияға және басқа елдерге Еуропа колонизазорларының енуімен өмір сүруін аяқтады.
ХVІІ ғ ІІ- жартысында Осман империясы қоғамдық даму жағынан Батыс Еуропа елдерімен салыстырған да артта қалушы елдердің қатарында болды. Осы уақытта Англияда, Голландияда және басқа еуропалық елдер де буржуазиялық тәртіп орнай бастаса, ал Осман қоғамында әлі феодалдық қатынас жалғасып, нығая түскен болатын. ХVІІ-ХVІІІғғ Осман державасы мықты Еуропа, Азия, Африкамен салыстарғанда территория жағынан үлкен болды және маңызды сауда жолдарын бақылауда ұстады, көптеген елдермен тұтқындар билігінде болды. Сұлтандардың басқаруы мықты әскер арқасында сақталды. Ішкі аудандар арсындағы қатынас жақсы болмады. Әскери феодалдық тәртіп мәдениетпен шаруашылықтың дамуына кері әсерін тигізді. Мұсылман еместер немесе кяфирлер (сенімді еместер) қиын жағдайда болды. Оларға гректер, сербтер, болгарлар т.б жатты.
Еуропалық отаршылдардың Осман империясына енуі. Осман империясы әлсірегеннен француз, ағылшын көпестері империяға қол сұға бастады. XVI ғасырдың өзінде-ақ түрік сұлтаны Керемет Сүлеймен француз королі I Францискемен саяси келісім жасасып, сауда шартына қол қойылған болатын. Бұл келісім француз көпестерінс айрықша жеңілдік берді. XVI ғасырда мұндай келісімдерге басқа да мемлекеттер ие болды. Батыс еуропалық көпестердің саудадағы мұндай артықшылықтары капитуляция тәртібі деген атқа ие болды (капитал-келісім-шарттың тарауы). 1740 жылы Осман империясының үкіметі Францияға жаңа бас капитуляцияның шартын берді, бұрынғы ескі шарттардың орнына жаңа шарт енгізіліп, мәңгілікке күшін сақтайтын болып жарияланды. Франциядан кейін мұндай міндеттемеге еуропалык мемлекеттер: Англия, Ресей ие болды. Капитуляциялық жеңілдік Осман империясы үшін халықаралык міндеттемеге айналды, ал капитуляциялық ереже мәңгілікке бекітілді. Шетел тауарларына баж салығы өте аз мөлшерде салынып, көпестер салықтан босатылды XVIII ғасыр соңында Осман империясының сыртқы саудасы толығымен шетелдіктердің, француздар мен ағылшындардың қолына көшті. Еуропадан Түркияға мата, темірден жасалған әртүрлі бұйымдар әкелініп, ал Түркиядан мақта, жүннен жасалған киімдер, былғары, темекі, өсімдік майы шетке шығарылды.
Шетел капиталы империяның ішкі саудасына әсерін тигізіп, өзіне бағындыруға кірісті. Порттық орталықтарда грек, армян, еврейлерден тұратын компрадорлық буржуазия қалыптаса бастады.
XVIII ғасырдың соңына қарай Осман империясы тәуелді елге айналуға бет бұрғаны байқалды. Империяның шеткі аймақтарында түріктерге қарсы езілген халықтардың көтерілістері жиіледі. Өз бетімен көтерілген шаруаларды Ұлттық буржуазия жетекке алды. Бұл көтерілістер ұлт-азаттық қозғалыс сипатын алып, Осман империясын әлсірете түсті.
ІІІ Селимнің реформалары. ХVІІІ ғасырдың соны мен XIX ғасырдың басында ман империясы құлаудың аз-ақ алдында тұрды. Билеуші топтар осы дағдарыстан реформа арқылы шықпақ болды. Реформашыларды III Селим сұлтан (1789-1807) қолдады. 1792-1796 жылдары Селим армияны қайта құру туралы үкім шығарды. Әскери қызметтен бас тартушының иеліктері қайтарылып алынатын болды. Әскери-инженерлік училищелер ашылды, шетелдік нұсқаушылардың көмегімен 23 кеме қатарынан тұратын соғыс флоты құрылды. Оқ-дәрі зауыты, қару-жарақ қоймасы, киім және аяқ киім тігетін фабрикалар салынды. Батысеуропалық ғылыми трактаттар мен әскери ережелер түрік тіліне аударылды. ІІІ Селим жүргізген шаралар жаңа жүйе деген атқа ие болды.
Көптеген феодалдар мен мұсылман дінбасылары реформаға қарсы болды өйткені олар өздері пайдалынып жүрген жеңілдіктерінен айрылатындарын білді. Реформаны ерекше дұшпандықпен қабылдаған янычарлар реформа янычар корпустарын жояды деп түсінді. Сондықтан III Селимге қарсы феодалдық бүліктер басталды. Ал 1798 жылы Наполеон Бонапарт бастаған француз армиясы Египетке келіп түскенде, Франциямен соғыс басталды. Осы соғыстың барысында III Селим янычарларға бірқатар жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Орыс-түрік соғысының барысында (1806-1812) III Селим 1807 жылы тақтан тайдырылды. Жаңа сұлтан IV Мұстафа барлық реформаға тиым салды.
Реформаны жақтаушылар Рущук округінің (Болгария) беделді билеушісі Мұстафа паша Байрақтардың төңірегіне топтаса бастады. Оларды рущук достары деп атады. 1807 жылы Ресей мен Түркияның арасындағы келісімге қол қойылғанда, III Селимді таққа қайта отырғызу мақсатымен Байрақтар өз әскерін Стамбұлға қарай аттандырды. Бірақ әскерлер Стамбұлға жақындап қалған кезде III Селим кісі қолынан қаза тапты. Ал Байрақтар Стамбұлға кірген соң IV Мұстафаны тақтан түсіріп, оның ағасы II Махмұдты (1808-1839) таққа отырғызды. Байрақтардың өзі ұлы уәзір болып тағайындалды, рущуктік достар маңызды мемлекеттік қызметтерді иемденді.
Елде реформа қайтадан басталды. Янычарлардьвд ашық наразылығына қарамастан Байрақтар батыл іс-қимылдар жүргізді. Бірақ 1808 жылы Стамбұлдағы янычарлардың бүлігі кезінде Байрақтар қаза тапты. Оның жақтастары өкіметтен аластатылды. Реформа жасаушылардың сәтсіздікке ұшырауы кездейсоқтың емес еді. Өйткені Түркияның тек әлеуметтік жағынан түпкілікті қайта құру арқылы ғана өркендетуге болатын.
Бұл Осман империясының аумағында өмір сүруге бейім Ұлттық мемлекет құрғанда ғана жүзеге асатынды. Ал реформа өмірге бейімсіз Осман империясын сақтауға тырысты.
ІІ Махмұт реформалары. Грек көтерілісі кезінде нашар қаруланған көтерілістілерді басуға янычар әскерлерінің шамасы келмеді. Дінбасыларының қолдауына сүйенген ІІ Махмұт 1826 жылы жаңа әскер құруға бұйрық берді. Сұлтанның бұйрығы янычарлар көтерілісін туғызды, бұған 20 мың адам қатысты. Бұл көтерілісті сұлтан ісләмға қарсы көтеріліс деп жариялап, оларды қатаң жазалады. 7 мыңға жуык янычар өлтірілді, қалғандары империяның шеткері аудандарына жер аударылды. Янычар корпусы осылайша жойып жіберілді.
30-жылдары мемлекеттік және әкімшілік құрылымдар, қаржы, құқық, мәдениет салаларына қайта құру жүргізілді. Тимар (сипак) жүйесінің жойылуы зор маңызға ие болды.
Тимар жойылысымен іле-шала әкімшілік реформасы жүргізілді. Империянын бәрі аумақтық белгі бойынша вилайет (губерния) пен санджаққа (уездерге) бөлінді, оллрдың билеушілерін орталық өкімет тағайындайтын болды. Мемлекеттік аппараттың жацаруынан еуропалық үлгідегі бірқатар министрліктер құрылды. Парижде, Лондонда, Берлинде, Венада елшіліктер ашылды.
II Махмұт білім беру саласында да бірқатар істер атқарды. Стамбұлда медициналық, әскери және теңіз-инженерлік училищелері ашылды. 1831 жылы түрік тілінде бірінші мемлекеттік газет шығарыла бастады. Жастардың бір тобы Еуропаға оқуға жіберілді. Одан да маңыздырақ реформалар II Махмұт өлгеннен кейін іске асырылды.
Танзимат. 30-жылдардың аяғында реформаторлар арқа сүйейтін қоғамдық топтар көбейді. Сұлтанның шенеуніктері арасынан оқымысты зиялы топ пайда болды. Реформаны жақтаушы компрадорлық буржуазия күшейді. Түрік емес халықтардың бітпейтін ұлт азаттық қозғалыстары, сұлтанның Египет патшасымен (1831-1833 жылдардағы, 1838-1841 жылдардағы) соғысы, шетелдік державалардың араласуы, билеуші топтардың көрегенділігінің оянуы бірқатар жеңіл-желпі реформа жасауға түрткі болды. Реформаны жақтаушыларды түріктің көрнекті саяси қайраткері және дипломаты Решид-паша басқарды.
Ол сыртқы істер министрі бола тұра, реформаның бағдарламасын жасады. 1839 жылы қарашаның 3-і салтанатты жағдайда сұлтанның реформа туралы бұйрығы оқылды. Ол мыналарды жүзеге асыруға: 1)дініне қарамастан империяның барлық бағыныштыларының мүлкіне, намысына, өміріне қол сұғылмауына; 2) салықты мерзімінде қайта бөлу және өндіріп алу, салық жинау құқығын сатып алу жүйесін жоюды; 3) әскери қызмет етуге шақыруды әділетті жолға қоюға уәде берді.
Әбділ Мәжит сұлтанның бұл бұйрығы жалпы бағдарлама мен Рашид-паша көптеген реформалардың, танзиматтың (реформалар, қайта құрулар) бастамасы болды.
Реформа саясаты билеуші топтардың көпшілігі қарсы болған, ішкі қайшылықтарға толы жағдайда өтті. Решид-пашаның өзі де сыртқы істер министрлігі қызметі мен ұлы уәзірліктен бірнеше рет босатылып, бірнеше рет қайта тағайындалды. Соған қарамастан бірқатар қайта құруларды жасаушы және оның орындалуын бақылаушы Юстицияның жоғарғы кеңесі құрылды. Сауда соты құрылды, сауда жөніндегі заңдар шығарылды, акша реформасы жүргізілді. Шенеуніктерге тұрақты жалақы тағайындалды. Экопомиканы жақсартуға ұмтылған Мұстафа Решид-паша салық жүйесін қайта қарастырып, жан басы салығын жөнге келтіріп, арнайы салықтар, барщина жойылды.
Либералдық - конституциялық қозғалыстар мен "Жаңа османдар" қоғамының туындауы. XIX ғасырдың орта шенінде елде көпестер мен ұсақ шеберхана иелерінің саны біртіндеп көбейе бастады. Бүл танзиматтың нәтижесінен түңіліп, тығырықтан шығудың жолын іздестіре бастаған топтар еді.
Осман империясында сан жағынан аз, шығу тегі жағынан феодалдық-шенеуніктік, ал идеологиялық жағынан буржуазиялық интеллигенция пайда болды. Олардың арасынан жазушылар мен көсемсөзщілер шықты. Мысалы, Ибрагим Шинаси, Намык Кемаль және басқа қайраткерлер. Олар білімнің дамуын, Ұлттық әдебиеттің қалыптасуын жақтады. Сондай-ақ оларды елдің саяси және экономикалық даму мәселелері, оның еуропалық елдерге тәуелділігінің артуы қатты алаңдатады. Ибрагим Шинаси, ІІамык Кемаль және басқа ағартушылар өздерінің саяси көзқарастары жағынан Түркияны конституциялық монархияға айналдырушылардың жақтастары болды. 1865 жылы Стамбұлда Намык Кемаль мен оның жолдастары Жаңа османдар деп аталатын жасырын саяси ұйым құрды. Оның құрамына 250-ге жуық адам кірді.
Жаңа османдардың негізгі бөлігін прогресшіл жазушылар, журналистер, мұғалімдер, шенеуніктер, офицерлер құрады. Ұйымның негізгі мақсаты елде конституциялық құрылысты енгізу болды. Астыртын әрекет арқылы ұйым мүшелері сұлтанды елге конституция сыйлауға мәжбүр етуге сенім артты. Бірақ астыртын әрекеттері әшкереленіп, ұйымның көптеген мүшелері тұтқынға алынды, жетекшілері шетелге қашты.
Түркияның тарихында Жаңа османдар қозғалысы елеулі кезең болды "Жаңа османдар" халықтың білім алуы үшін күресті, сұлтан режиміне және елдің шетел капиталына тәуелді болуына қарсы бой көрсетіп отырды. Бірақ олар халықпен байланысы жоқ қастандық жасаушы ұйым болды.
Жас түріктер қозғалысының тууы. Шетелдік отаршылдардың езгісі, ІІ Әбділ- Хамит деспоттық режимі түріктің ұлттық капитализімінің дамуына тежеу болды. Түрік көпестері мен кәсіпкерлерінің жағдайы шетелдік фирмалармен салыстарғанда өте төмен болды. Бұл жағдай түрік буржуазиясының наразылығын тудырды.
1899ж Стамбулдағы әскери-дәрігерлік училишенің оқушылары "Бірлік және прогресс" деп аталатын жасырын қоғам құрды. Бұл ұйымға қатысушыларды жас түріктер деп атады.
Жас түріктердің ең басты мақсаты 1876ж конституцияны қалпы келтіру және еуропалық үлгідегі бірынғай буржуазиялық реформалар жасау болды.
1908-1909 жылдардағы жас түріктер революциясы. Жас түріктер қозғалысының өрлеуіне 1905-1907 жылдардағы орыс реаолюциясы үлкен әсерін тигізді. Ол Осмен империясында кен қолдау тапты. Сұлтан өкіметі революцияның Туркияға таралып кетуіне жол бермеудің барлық шараларын қарастырды. Ресеймен шектес Кавказ шекарасы жабылды. Ресей туралы хабарларға цензура енгізілді, әскери бақылау күшейтілді. Әскерде толқу күшейіп, әскерилер елде болып жатқан жағдайға қарсы ашық көтеріле бастады, жазалаушы экспедицияларға қатысудан бас тартты. Ресейдегі революцияның әсерімен империяның әр провинцияларында үкіметке қарсы шашыранқы бас көтерулер жиіледі. Осы аталған мәселелердің болуынан өкіметтін қаупы күшейе түсті.
1908-1909жж ревалюциялық жағдайлардың артуы жас түріктердің белсенділігін ұлғайтты. Жас түріктердің басшылары армяндық, македондық, албандық басқа да ұлттық ревалюциялық ұйымдармен жақындасты. 1908-1909жж Туркиядағы ревалюция түрік халқының саяси тұрғыдан оянуының ең алғашқы қадамы болды. Сипаты жағынан бұл буржуазиялық ревалюция болды. Жас түріктер өз өкіметін нығайту мақсатында жаңа шетелдік несиеге келісім жасасты.
ХҮІІ ғ.соңы жартысы - 1918 жж. Африка елдері
Солтүстік Африканың көп бөлігі Осман империясының құрамына кірді. Египет XVI ғасыр басында түріктермен жауланып алынды. Сол уақытқа дейін онда мамлюктік әскери-феодалдық кастасы үстемдік етті. Олардан египеттік сұлтандар гвардиясы құрылды. Түріктік жаулап алудан кейін, мемлекеттік Осман сұлтаны тағайындаған паша биледі. Осман империясының әлсіреуімен түрік сұлтанының Египеттегі үстемдігі формальді бола бастады. XVII ғасырдың аяғында мамлюктер өзінің саяси билігін қалпына келтірді.
Ғасырдың ортасында араб географтары Египетте батысқа қарай орналасқан Солтүстік Африка елдерін біріктірді, атап айтқанда Ливия, Алжир, Тунис пен Марокко, ортақ Магриб деген атқа ие болды. Магрибтің жергілікті халқы- берберлер (ежелде оларды ливиялықтар деп атаған). VII ғасырда Египет пен Солтүстік Африканы арабтар жаулап алып, араб халифатының құрамына енгізді. Мұсылман дінін ала келген арабтар іс басқаруды өз тілінде жүргізді де, жергілік тілді ығыстырды. Магриб халқы араб әлемінің құрама бөлігіне айналды.
Африканың солтүстік-батысында орналасқан Марокко XV-XVIғ. Португалия мен Испанияның отарлық агрессиясының объектісіне айналды. Марокконы Осман империясы жаулап алғысы келді. Мароккандықтардың қажырлы қарсыластығының арқасында, османдықтарға соққы берді, ал XVIII ғасыр басында бүкіл Марокко жағалауы европалық басқыншылардан босатылды (испандықтардың қолдарында тек Сеута, Мелилья және Алусемас қалды).
XV ғасырдан-ақ португалдық, кейіннен басқа да европалық саудагерлер мен құл сатушылар Марокконың оңтүстігіне, Мавритания мен Батыс Сахараға басып кірген. Бірақ жаңа заманның басында бұл елдер отаршылдардың езгісінде болған жоқ. Африка материгінің қиыр шығысында орналасқан Сомали түбегі XVII ғасырда османдықтардың номиналды билігінде болды.
Ұлан-байтақ территорияны алып жатқан қазіргі кездегі Судан жерін көптеген тайпалар мен халықтар мекендеді. Біздің заманымыздан бұрын-ақ мұнда Арабия түбегінен арабтар көшіп келді. Елдің солтүстігіндегі халықтар ислам мен араб тілдерін қабылдады. Оңтүстікті нилот тайпалары мекендеді. Судан халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайы біртекті болған жоқ. Осы кезде арабтар Сахалем, яғни "жаға" деп атаған. Судан жері Сахараның көшпенді халқы мен Судан диқандар арасындағы тауар алмасатын жері болды. Көшпенді туагерлер берберлер мен араб тайпалары тұз, тері, мал әкеліп, оған астық, мата және басқа тауарлар айырбастап алды. XVII ғасырда Судан территориясында бірқатар феодалдық сұлтанаттар пайда болды. Ең маңыздың Нілдің батысында орналасқан Дарфур (астанасы - Эль-Фашер) және Ақ пен Көк Нілдің арасындағы Сеннар болды. Бұл екі ел алдыңғы қатарда болды, бірақ алғашқы қауымдық қатынасы сақталған. Құнарлы жерлер бай феодалдардың қолында болды. Олар шаруалар мен құлдардың еңбегін пайдаланды. Дарфур мен Сеннарда ирригациондық егін шаруашылығы мен қолөнерлік өндіріс едәуір дамыды. Сеннарда мақта өсірілді және мақталы мата өндірілді, одан басқа мемлекеттерге сатылды. Сеннар қаласы, аттас сұлтанаттың астанасында XVII ғасырдың басында 100 мыңнан астам халқы болды.
Қазіргі кездегі Судан территориясының батысынан, Ливияның оңтүстігінен, қазіргі кездегі Чад Республикасы, Орталықафрика Республикасы, Камерун, соңымен қатар Нигерияның солтүстік-шығыс бөлігінің хауса, фульбе және канури халықтары мекендеді. Чад көлінің қасында Канури халқы Борну мемлекетін құрды. Борну мемлекеті ертефеодалдық типтегі, құлиеленушілігі дамыған ел болды. Хауса бірқатар құлиеленушілік қала-мемлекеттер құрды - Кано, Кацина, Даура және тағы басқа, қазіргі Нигерияның солтүстігінде орналасты. Бай құлиеленуші қала-мемлекеттер кең сауда-саттық жүргізді. Олар құлдар жасаған қолөнер бұйымдарын сатты. XIX ғасырда бұл жерлерге келген саяхатшылар құлдар жұмыс істеген шеберханаларды суреттейді.
Араб қайнар көздері Синегал мен Нигердің жоғарғы жағында Гана деген мемлекеттің бар өкілдігін хабарлайды (оның құрамына қазіргі кездегі Гана территориясы кірмейді). Гана басшылары XI ғасырда исламды қабылдап, оларға бағынатын тайпалар арасында таратты. Ислам мен қатар жазба тарап, мектептер пайда болды, қалалар мәдениет орталықтарына айналды. XI ғасырдағы араб географтарының біреуі Гана астанасын суреттеп (оның орналасуы әзірше белгіленбеген): "Қалада ғалымдар, заңгерлер және жоғарғы білімді адамдар тұрды",- деп жазды. Гана өзінің алтын пайдалы қазбаларымен белгілі болды. IX ғасырда араб географы: "Гана мемлекетерінде алтын - сәбіз тәрізді өседі және оны таң атқанда жинайды". Гана орнына жаңа мемлекттік одақ - Мали келіп, ол XIII-XV ғасырларда Сенегал мен Нигер жоғарғы жағындағы бүкіл кең аймақты қамтыды.
Гана мен Малидан шығыста, қазіргі Нигерия территориясында XV-XVI ғасырларда Батыс Африканың көп бөлігін бағындырған Сонгаи мемлекеті орналасты.
Бізде бар қайнар көздері Батыс Африкадағы ортағасырлық мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық құрылым сұрағын толық жауап бере алмайды. Онда құлдардың еңбектері кең қолданылды. Сонгаи патшалары ақсүйектер мен дін басыларына жерді құлмен бірге таратты. Жерге отырғызылған құлдар феодалдық салықты пейілмен төледі және олардың жағдайы шаруалар жағдайынан айырмашылығы аз болды. Құл ұрпақтары дәстүр бойынша белгілі құқықтарға ие болып шаруаларға айналды. Ауыл тұрғындарының көбі бос қауымдар құрағаны белгілі, бірақ қайнар көздері олардың жағайы туралы мәлімет жоқ. Сонгаи патшаларының биілігінде және де рулық құрылым сатысында болған ұлыстар мен тайпалар болды. Сондықтан ортағасырлық Батыс Африка мемлекеттері, солардың ішінде Сонгаида ертефеодалдық типті мемлекеттер болды және олар ішінде зор салмақта құлиеленушілік сақталды, ал тұрғындардың басым бөлігі рулық қауымда өмір сүрді. XV-XVI ғасырларда Сонгаи мемлекті гүлдену кезіне келді. Араб ғаламдарының, дәрігерлерінің, архитекторларының көбі маврларды Испаниядан қуғаннан кейін Сонгаиға көшіп келді. Нигер өзенінде орналасқан Томбукту (Тимбукту) қаласы Каир және Бағдатпен қатар ірі мұсылман мәдениетінің орталығына айналды. Оның уневерситетінде Қазіргі кездегі Судан территориясының батысынан, Ливияның оңтүстігінен, қазіргі кездегі Чад Республикасы, Орталықафрика Республикасы, Камерун, соңымен қатар Нигерияның солтүстік-шығыс бөлігінің хауса, фульбе және канури халықтары мекендеді. Чад көлінің қасында Канури халқы Борну мемлекетін құрды. Борну мемлекеті ертефеодалдық типтегі, құлиеленушілігі дамыған ел болды. Хауса бірқатар құлиеленушілік қала-мемлекеттер құрды - Кано, Кацина, Даура және тағы басқа, қазіргі Нигерияның солтүстігінде орналасты. Бай құлиеленуші қала-мемлекеттер кең сауда-саттық жүргізді. Олар құлдар жасаған қолөнер бұйымдарын сатты. XIX ғасырда бұл жерлерге келген саяхатшылар құлдар жұмыс істеген шеберханаларды суреттейді.
Араб қайнар көздері Синегал мен Нигердің жоғарғы жағында Гана деген мемлекеттің бар өкілдігін хабарлайды (оның құрамына қазіргі кездегі Гана территориясы кірмейді). Гана басшылары XI ғасырда исламды қабылдап, оларға бағынатын тайпалар арасында таратты. Ислам мен қатар жазба тарап, мектептер пайда болды, қалалар мәдениет орталықтарына айналды. XI ғасырдағы араб географтарының біреуі Гана астанасын суреттеп (оның орналасуы әзірше белгіленбеген): "Қалада ғалымдар, заңгерлер және жоғарғы білімді адамдар тұрды",- деп жазды. Гана өзінің алтын пайдалы қазбаларымен белгілі болды. IX ғасырда араб географы: "Гана мемлекетерінде алтын - сәбіз тәрізді өседі және оны таң атқанда жинайды". Гана орнына жаңа мемлекттік одақ - Мали келіп, ол XIII-XV ғасырларда Сенегал мен Нигер жоғарғы жағындағы бүкіл кең аймақты қамтыды.
Гана мен Малидан шығыста, қазіргі Нигерия территориясында XV-XVI ғасырларда Батыс Африканың көп бөлігін бағындырған Сонгаи мемлекеті орналасты.
Бізде бар қайнар көздері Батыс Африкадағы ортағасырлық мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық құрылым сұрағын толық жауап бере алмайды. Онда құлдардың еңбектері кең қолданылды. Сонгаи патшалары ақсүйектер мен дін басыларына жерді құлмен бірге таратты. Жерге отырғызылған құлдар феодалдық салықты пейілмен төледі және олардың жағдайы шаруалар жағдайынан айырмашылығы аз болды. Құл ұрпақтары дәстүр бойынша белгілі құқықтарға ие болып шаруаларға айналды. Ауыл тұрғындарының көбі бос қауымдар құрағаны белгілі, бірақ қайнар көздері олардың жағайы туралы мәлімет жоқ. Сонгаи патшаларының биілігінде және де рулық құрылым сатысында болған ұлыстар мен тайпалар болды. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz