Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы
Кіріспе 3
1 Бағалы қағаздар нарығының түсінігі және сапалық қасиеттері
1.1 Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі 5
1.2 Бағалы қағаздарды шығару және жекеменшіктендырі түсінігі 16
2 ҚР.ның Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның нарықтық экономикадағы атқаратын рөлі
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы 17
2.2 Корпоративті бағалы қағаздар нарығы 23
2.3 Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі 25
3 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметін жетілдіру жолдары 32
Қорытынды 36
Қолданылған әдебиеттер 37
1 Бағалы қағаздар нарығының түсінігі және сапалық қасиеттері
1.1 Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі 5
1.2 Бағалы қағаздарды шығару және жекеменшіктендырі түсінігі 16
2 ҚР.ның Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның нарықтық экономикадағы атқаратын рөлі
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы 17
2.2 Корпоративті бағалы қағаздар нарығы 23
2.3 Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі 25
3 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметін жетілдіру жолдары 32
Қорытынды 36
Қолданылған әдебиеттер 37
Тақырыптың өзектілігі – бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының ең өзекті мәселелерінің бірі бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық жүйеде ауқымды орын алады. Қазіргі уақытта, барлық дүниежүзінде болып жатқан келеңсіз банк үрдісінің салдарынан, бағалы қағаздар нарығына аса көңіл аударуына әкелді.Бұған, бағалы қағаздардың банктік өнімдерге бәсекелес құрал ретінде болуы да септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар нарығы арқылы бос капиталдың бір аядан, капиталға қажеттілік туатын екінші аяға аудару арқылы, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектесетін жүйе болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы Қазақстан Республикасының экономикасына шағын инвесторлардың қаражаттарын тарту керек. Бағалы қағаздар арқылы қаражаттарды тарту инфляциялық емес әдіс болып есептеледі.
Бағалы қағаздар - мүліктік құқықты растайтын ақшалай құжаттар немесе мұндай құжаттарды шығарған ұйымға олардың иелері қарызының қатысы. Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын айтуға болады. Бағалы қағаздар нарығында шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық , әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді. 90 – шы жылдардың орта тұсында пайда болған Қазақстан бағалы қағаздар нарығы қазіргі кезде қалыптасып даму шағында.Бағалы қағаздар нарығы кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекетің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын зерттеу.
Курстық жұмыстың басты міндеті:
1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын
2. Бағалы қағаздар нарығының дамуына әлемдік дамудың әсерін анықтау;
3. Бағалы қағаздар нарығының даму болашағы
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы.
Курстық жұмыстың құрылымы – кіріспеден, қорытындыдан, 3 бөлімнен және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлімде, бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйелері туралы жалпы қарастырылған.
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық жүйеде ауқымды орын алады. Қазіргі уақытта, барлық дүниежүзінде болып жатқан келеңсіз банк үрдісінің салдарынан, бағалы қағаздар нарығына аса көңіл аударуына әкелді.Бұған, бағалы қағаздардың банктік өнімдерге бәсекелес құрал ретінде болуы да септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар нарығы арқылы бос капиталдың бір аядан, капиталға қажеттілік туатын екінші аяға аудару арқылы, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектесетін жүйе болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы Қазақстан Республикасының экономикасына шағын инвесторлардың қаражаттарын тарту керек. Бағалы қағаздар арқылы қаражаттарды тарту инфляциялық емес әдіс болып есептеледі.
Бағалы қағаздар - мүліктік құқықты растайтын ақшалай құжаттар немесе мұндай құжаттарды шығарған ұйымға олардың иелері қарызының қатысы. Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын айтуға болады. Бағалы қағаздар нарығында шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық , әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді. 90 – шы жылдардың орта тұсында пайда болған Қазақстан бағалы қағаздар нарығы қазіргі кезде қалыптасып даму шағында.Бағалы қағаздар нарығы кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекетің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын зерттеу.
Курстық жұмыстың басты міндеті:
1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын
2. Бағалы қағаздар нарығының дамуына әлемдік дамудың әсерін анықтау;
3. Бағалы қағаздар нарығының даму болашағы
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы.
Курстық жұмыстың құрылымы – кіріспеден, қорытындыдан, 3 бөлімнен және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлімде, бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйелері туралы жалпы қарастырылған.
1. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2007.
2. Мақыш С.Б., Ілиясов А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
3.Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. – Алматы: Экономика, 2002.
5. Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстане: Учебно- методическое пособие. – Алматы: Институт математики Министерства Образования и Науки РК, 2003.
6. Смағұлова Р.О., Мәдіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиев Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
7. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер. – Алматы: Экономика. – 2000.
9. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005.
10. ҚР «Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңы» 2003жыл 2 шілде .
11. 14. www.nationalbank.kz ҚР ҰБ сайты
12. www.afn.kz ҚР қаржы нарығын және қарды ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің сайты.
13. www.kase.kz
14. www.afk.kz
15.Ильясов К.К.Финансово-кедитные проблемы развития экономики Казахстана
2. Мақыш С.Б., Ілиясов А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
3.Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. – Алматы: Экономика, 2002.
5. Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстане: Учебно- методическое пособие. – Алматы: Институт математики Министерства Образования и Науки РК, 2003.
6. Смағұлова Р.О., Мәдіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиев Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
7. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер. – Алматы: Экономика. – 2000.
9. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005.
10. ҚР «Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңы» 2003жыл 2 шілде .
11. 14. www.nationalbank.kz ҚР ҰБ сайты
12. www.afn.kz ҚР қаржы нарығын және қарды ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің сайты.
13. www.kase.kz
14. www.afk.kz
15.Ильясов К.К.Финансово-кедитные проблемы развития экономики Казахстана
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Бағалы қағаздар нарығының түсінігі және сапалық қасиеттері
1.1 Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі
5
1.2 Бағалы қағаздарды шығару және жекеменшіктендырі түсінігі
16
2 ҚР-ның Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның нарықтық экономикадағы атқаратын рөлі
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы
17
2.2 Корпоративті бағалы қағаздар нарығы
23
2.3 Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі
25
3 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметін жетілдіру жолдары
32
Қорытынды
36
Қолданылған әдебиеттер
37
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі - бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының ең өзекті мәселелерінің бірі бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық жүйеде ауқымды орын алады. Қазіргі уақытта, барлық дүниежүзінде болып жатқан келеңсіз банк үрдісінің салдарынан, бағалы қағаздар нарығына аса көңіл аударуына әкелді.Бұған, бағалы қағаздардың банктік өнімдерге бәсекелес құрал ретінде болуы да септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар нарығы арқылы бос капиталдың бір аядан, капиталға қажеттілік туатын екінші аяға аудару арқылы, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектесетін жүйе болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы Қазақстан Республикасының экономикасына шағын инвесторлардың қаражаттарын тарту керек. Бағалы қағаздар арқылы қаражаттарды тарту инфляциялық емес әдіс болып есептеледі.
Бағалы қағаздар - мүліктік құқықты растайтын ақшалай құжаттар немесе мұндай құжаттарды шығарған ұйымға олардың иелері қарызының қатысы. Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын айтуға болады. Бағалы қағаздар нарығында шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық , әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының - бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді. 90 - шы жылдардың орта тұсында пайда болған Қазақстан бағалы қағаздар нарығы қазіргі кезде қалыптасып даму шағында.Бағалы қағаздар нарығы кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекетің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын зерттеу.
Курстық жұмыстың басты міндеті:
1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын
2. Бағалы қағаздар нарығының дамуына әлемдік дамудың әсерін анықтау;
3. Бағалы қағаздар нарығының даму болашағы
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы.
Курстық жұмыстың құрылымы - кіріспеден, қорытындыдан, 3 бөлімнен және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлімде, бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйелері туралы жалпы қарастырылған.
2-бөлімінде, мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарудағы әлемдік тәжірибені және Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағалы қағаздары туралы жазылған.
3-бөлімде, бағалы қағаздардың нарықтағы дамуы және жетілдіру жолдары қарастырылды.
Жаһандану, әлемдік экономиканың интернациялануы, өршіп тұрған халықаралық бәсекелестік жағдайында өз орныңды табу өте маңызды.Көптеген елдердің, соның ішінде дамушы елдердің тәжірибесі табанды күш жігер болса, әлемдік нарықта өз орныңды табуға болатынын көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен өзгешенеледі. Ол өзгеше тауар -- бағалы қағаздар. Олар біріншіден меншік белгісі, екіншіден қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін "символы" болғандықтан оны "қордың құндылықтары" болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуде немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаз нарығы капитал нарығының яғни ақша және басқа материалдардың құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі.
1 Бағалы қағаздар нарығының түсінігі және сапалық қасиеттері
1.1 Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі
Бағалы қағаздар нарығы - шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық , әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының - бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай оларды бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы нарығы бағалы қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады; қайталама нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құны -- бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның құнының ақшалай тұлғалануы), эмиссиялық және рыноктық бағасы (бағамы) болады.
Қайталама нарық екі бөліктен тұрады: ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы -- мәмілелер сауда - саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс сферасы және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы -- бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда - саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы. Биржадан тыс айналым нарығының ұйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған рынокта операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдас - тырылмаған рынокта операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады: бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар, жөне т.б. рыногы; эмитенттер бойынша: кәсіпорыңдардың бағалы қағаздар нарығы, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық, халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың нарығы; мәмілелердің түрлері бойынша: кассалық, форвардтық және т.с.с; салалық критерийі бойынша.[9.441]
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала анықталады.Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар нарығында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін жасай алады.
Қазақстанда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды.Қысқа мерзім ішінде күллі шаруашылық кешенді заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік капитал ретінде көрінді. 1991-1993 жылдары 200 акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110 миллиард сом болды. Соның ішіңде банктердің үлесі 80 %-ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының ары қарай дамуын нарықтық қатынастардың және құқықтық базаның, сонымен бірге бағалы қағаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жыдан басталады. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан "таза" қор биржасы -- Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21 сәуірінде "Бағалы қағаздар және қор биржасы" туралы Қазақстан Республикасының заңы бекітілді.Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын құқықтық ретеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырдың және дамытудың бағдарламасы әзірленді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар әзірленіп, бекітілді.1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының Парламенті бағалы қағаздарды ретейтін үш заң қабылдады, олар: Бағалы қағаздар нарығы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы заңдар.1997 жылдың ортасынан бастап Бағалы қағаздардың орталық депозиттарийі Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу болды.Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіктері Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді. [9.441]
Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және қазіргі уақытта оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр.
Бастапқы нарық:
Мемлекетгік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) нарығы:
* бастапқы орналастыру секторы;
* сатып алу-сату секторы.
* корпорациялық облигациялар нарығы;
Акциялар нарығы:
* МЕБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы:
* МБҚ-ны сатып алу-сату секторы;
* МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
* Қайталама рынок Қор биржасы
* Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы.
* Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздар -- иеленушілеріне мүліктік құқықтар және белгілі бір ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушының қалайда бір мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқада да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бағалы қағаздар белгілі бір қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға құқық береді.
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал рөлін атқарады.Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере отырып, бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық келісімшарттарға негізделеді.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар түрінде табыстар төлеу, сондай - ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады. Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, онын өзінің оған тен онда жұмысты ұйымдастыру мен ережелері бар нарығы
болуы тиіс. Алайда бағалы қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені бағалы қағаздар -- бұл тек меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар, бірақ нақты емес капитал.
Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар және қағазсыз бағалы қағаздар болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаздың өмір сүруінің классикалық нысаны -- қағаз нысаны, бұл нысанда баға - лы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Бағалы қағаздар рыногының дамуы бағалы қағаздардың көптеген түрлерінің,ең алдымен эмиссиялық бағалы қағаздардың тіршіліктің құжатсыз нысанына көшуді қажет етеді.[9.443-444]
Инвестициялық (капиталдық) бағалы қағаздар -- капиталды жұмсаудың объектісі болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік өзара шарттар және басқалары).
Инвестициялық емес бағалы қағаздар -- бұл тауар немесе бас - қа рыноктарда ақшалай есеп - қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және кредиттік тәуекелдердің дәрежесін, инвесторлардың мүддесін қорғау кепілдіктерін және басқа факторларды ескере отырып қор бағалы қағаздары үш топқа бөлінеді: мемлекеттік, муниципалдық және мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар -- бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық векселдер мен міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздар болып кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар, векселдер, ақша чектері жатады.
Иеленушілеріне заттық құқықтарды, меншік құқықтарын бекітіп
беретін тауарлай бағалы қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк кредитін алғандығын
растайтын құжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиет хат (өсиетнама), лотерея билеттері, сақтық полистері жатпайды.
1930 жылы Женева конвенциясында сәйкес вексель бағалы қағаздарға жатпайды (өйткені ол - кредитік ақшалардың түрі).Бірақ басқа жағынан, ақша сатып алу - сату процесіне тартылғандықтан вексельді шартты түрде бағалы қағаздарға жатқызуға болады.Вексель - қарызгер несиегерге беретін және несиегерлерге қарызгерлерден белгіленген мерзімде вексельде көрсетілген соманы талап етуіне даусыз құқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме.Вексель есеп айырысудың нысаны ғана емес, сондай - ақ, бұл коммерциялық кредиттің нысаны: өнім немесе қызметтер үшін векселмен есептесе отырып, кәсіпкер вексель берілген уақыт ішінде банктегі есеп айырысу шотындағы өзінің ақшаларын шығын қылмайды. Ал бұл мәміле жөніндегі әріптес векселде көрсетілген сомада және мезгілге оған коммерциялық кредит береді дегенді білдіреді.[9.445]
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара отырып шектеулі мезгілге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бұлар облигациялар, банк сертификаттары, векселдер және басқалары. Иеленушілік бағалы қағаздар тиісті активтерге меншік құқығын береді. Бұлар акциялар, варранттар, коносаменттер және басқалары.
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізгі және туынды болып бөлінеді.
Бағалы қағаздар рыногы туралы занда туынды багалы қағаздар осы қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәландыратын бағалы қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форвардтар, варранттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс құқықтыры және басқалары жатады. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар рынокта айналыста жүрген корпорациялық бағалы қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Туынды бағалы қағаздарды пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы және баға тәуекелдіктерін сақтандыруға (хеджерлеуге), өтімділіктің артуына, қарыз алу құнының төмендеуіне, қажетті рынокқа шығу мүмкіндігін алуға байланысты.
Сөйтіп, бағалы қағаздар -- бұл шаруашылық қызметте пайдалануға арналған құжаттардың үлкен сан алуандығы. Сонымен бірге олар өздеріне тән ортақ белгімен оларды тұлғаланған мүліктік құқықты өткізу үшін оларды ұсынудың қажеттігімен біріктіріледі.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады. Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушыға тиесілі бо - лады. Ордерлік бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста мемлекетгік, корпорациялық және басқа (фьючерстер, опциондар, варранттар, коносаменттер және т.б.) бағалы қағаздар жүр.
Бағалы қағаздардың арасында ақшаға да, мүлікке де құқықтар беретін акциялар ерекше орын алады.
Акция -- акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға жене қоғам таратылған жағдайда оның қал - ған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Қазақстанның практикасында еңбек ұжымының акциялары және қазіргі кезде акционерлік қоғамдардың акциялары қолданылады. [9.445-446]
Еңбек ұжымының акциялары тек өз кәсіпорнының қызметкерлері арасында таратылды және оның дамуы үшін ақша салуы туралы куәліктер болып табылды. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру барысында қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін - анықтайтын еңбек ұжымдары мүшелерінің акциялары шығарылды. Мұндай акциялар айналысқа түспейді: мұрағаттан басқа қызметкердің оларды сатуға, беруге немесе қандай болса да сатуға құқығы болмады. Қызметкердің жұмыстан босанған жағдайында оған тиесілі акцияларды кәсіпорын белгіленген мерзім ішінде сатып ала алмайды.Кәсіпорындардың акцияларын кәсіпорындар мен ұйымдар шығарады. Бұл акциялар 1988 жылдан бастап басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, ерікті қоғамдардың, банктердің, кооперативтердің арасында таратыла бастады. Бұл тәрізді акция - лар іс жүзінде облигациялар болып табылады және меншіктің акционерлік нысанының дамуына қарай акционерлік қоғамдардың акцияларымен ауыстырылуы мүмкін.
Меншіктің акционерлік нысаны акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару арқылы өзінің артықшылықтарын білдіреді. Акционерлік қоғам жай акциялар,және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда (электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылады.
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға тиеселі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы өкілі арқылы акция куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері -- акционерлердің жай акциялардың меншік иелері акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер алуға және қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым құқығы бар. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының жалпы санының 25.пайызынан аспауға тиіс.
Акциялар атаулы, сондай-ақ ұсынбалы түрде де шығарылуы мүмкін.Атаулы акциялар алыс - берісі акционерлік қоғамның акцияларын тіркеу кітабында тіркелетін акциялар. Ұсынушыға арналған акция -- оны нақтылы иелену оның иесінің компания акционері ретіндегі занды құқықтарын қуаттайтын акция түрі.
Облигация -- ұстаушысына (иесіне) оның белгіленген құнының тіркелген пайызы түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі қарыз шығару кезінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық міндеттеме; жалған ка - питал нысандарының бірі. Облигация өзінің үстаушысына облигацияның нақтылы құнының онда көрсетілген сыйақыны (мүддені) не өзге де мүліктік құқықты алуына құқық береді. Облигацияның нақтылы құны -- облигация құнының ол шығарылған кезде белгіленген, купондық облигация бойынша пайызбен көрсетілетін сыйақы есептелетін ақшалай тұлғасы, сондай -ақ облигацияны өтеген кезде оны ұстаушыға төленуге тиісті сома. Облигациялар, сөйтіп, олардың иелері (несиегерлер) мен бұл құжаттарды шығарған мекемелер, ұйымдар (борышқорлар) арасындағы қарыз қатынастарын растайды.[9.447-448]
Облигациялар атаулы, сондай - ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз (мақсатты), еркін айналатын немесе айналысы шектеулі болып шығарылуы мүмкін. Кәсіпорындар облигациялардың барлық түрлерін меншікті қаражаттарына, ал азаматтар жеке қаражаттары есебінен сатып алады.
Облигациялардың мынандай түрлері болады:
* агенттік облигация;
* ипотекалық облигация;
* қамтамасыз етілген облигация;
* ішкі мемлекеттік және жергілікті қарыздардың облигациялары;
* мемлекеттік емес облигациялар;
* кәсіпорындардың облигациялары.
* агенттік облигация -- қаржы агенттігі шығаратын облига - ция.
Ипотекалық облигация -- жылжымайтын мүліктермен қамтамасыз-дандыру шартымен шығарылатын, ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құқығы кепілімен (ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда), сондай - ақ тізбесі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісімен белгіленетін өзге де жоғары өтімді активтермен қамтамасыз етілген облгация және тұрақты пайыз өклетін ұзақ мерзімді бағалы қағаз.
Қамтамасыз етілген облигация -- эмитент міндеттемелерін орындау эмитент мүлкінің кепілімен, кепілдік берумен және Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамаларына сәйкес өзге де тәсілдермен қамтамасыз етілген облигация.
Кіші мемлекеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған қаражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бұл қарыздардың облигацияларын банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі және жергілікті қарыздардың облигациялары бойынша табыс облигациялардың номиналына сыйақы (мүдде) есептеу жолымен немесе купондарды төлеу жолымен қарыздарды өтегенде төленеді.[9.449]
Бағалы қағаздар нарығының жіктелуі.
Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі.Қарыз міндеттемелерінің барлығының бағалы қағаздар сияқты арнаулы құжаттық формасы болмайды.Олардың көбісі келісім құжаттарында 1-2 бап терінде көрсетіледі.Бағалы қағаздардың көбі тіркеуден өтеді.Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және маңызды мағлумат алуға көмектеседі.Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз инвестициясының сапасын дәл анықтауға мүмкіндік алады.Көптеген елдерде бағалы қағаздар түсіретін кірісіне, эмитентіне, айналыс жеріне байланысты жіктеледі:
1.Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп, ал қарыздардың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу көзделеді.Үлесті бағалы қағаз, немесе оны акция деп атайды.Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді.Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері осы қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2.Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі.Олдардың эмитенттері мемлекет, жергілікті үкімет органдары, акционерлік қоғамдар, қаржы институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін.Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
а) Қазынашылық - ол Үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығаратын бағалы қағаздар.Бұл қағаздар ең сенімді қағаздардың бірі.Себебі оның төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді.Бұл бағалы қағаздардың көптеген тараған түрлері қазынашылық вексельдер мен қазынашылық облигациялар.Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындар көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздардан шығарады.
ә) Жергілікті үкімет органдардың бағала қағаздары.Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
б) Қаржы институттары мен акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары.Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар шығарады.
в) Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік сертификаттар (салым құжаты), чектер және бұлардан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
г) Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық вексельдер, фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3.Бағалы қағаздар сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.[1.374]
Ақша нарығында қысқа мерзімді бағалы қағаздар сатылады және сатып алынады.Оның айналым мерзімі 1 күннен 1 жыл аралығына созылады.Бұл нарыққа қазынашылық вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар айналымға түседі.Оларды шығарушылар әртүрлі топтарға жатса да, олардың бәрі қарызды бағалы қағаздарға жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар түседі.Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін.Олардың эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті атқарушы органдар, корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін жәйт, бағалы қағаздардың кейбір түрлері қысқы мерзімге, яғни бір жылға дейін айналымда болса да (мысалы, еркін айналыстағы опциондар) капитал нарығына жүреді.
Нарық экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздар нарығында көптеген сегменттер, атап айтқанда, кәсіпорындар мен жеке компаниялардың акциялары; мемлекеттің және жеке фирмалардың облигациялары айнылыста жүреді.Нарықта табыс түсіру және тәуекел бойынша олардың арасында үнемі үздіксіз бәсекелестік өрбиді.Өндірістің экономикалық өрлеуі кезінде көптеген жағдайда жеке және корпоративтік акциялар мен облигациялары бойынша дивиденлтер мен проценттер мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша проценттерден жоғары болуы мүмкін. [1.375]
АҚШ - та жеке фирмалардың облигацияларының бағалы қағаздар нарығында жоғары үлес салмағы бар екенін көрсетеді.Себебі олар қор биржасынан тыс сатып алу және сатудың әртүрлі әдістерін қолданады.
Айта кететін жәйт, АҚШ-пен салыстырғанда Батыс Еуропа елдерінде, әсіресе Францияда, сондай - ақ Жапонияда мемлекеттік сектордың бағалы қағаздарға қосқан үлесі жоғары, сондықтан оларда әртүрлі меншік формасындағы кәсіпорындардың облигациялары көптеп шығарылуда.Ал Батыс Еуропа елдерінде шығарылатын кепілдікке мүлік салу облигацияларын және коммуналдық облигацияларын тек ипотекалық банктер эмиссиялайды, сондай-ақ олар қор биржасынан тыс сатылады.
Жалған капитал - нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қор инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субьектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы - капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі.
Бағалы қағаздар нарығының мақсаты - қаржы ресурстарын шоғырландыру және оларды еарыққа қатысушылардың әртүрлі операциялары арқылы қайта бөлу, яғни уақытша бос ақша қаражатының бағалы қағаздардың инвесторларынан эмитенттеріне ауысуына делдалдық ету. Осы мақсатқа жету үшін бағалы қағаздар нарығы мына міндеттерді жүзеге асырады:
* Инвестициялау үшін уақытша бос қаржы ресурстарын тарту;
* әлемдік стандартқа сай нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру;
* екінші нарықты дамыту;
* маркетингтік зерттеулерді күшейту;
* мүліктік қатынастарды өзгерту;
* басқару жүйесін және нарықтық механизмді жетілдіру;
* мемлекеттік реттеу негізінде қор капиталын нақты бақылауды қамтамасыз ету;
* инвестициялық қауіпті азайту;
* портфельдік стратегияны қалыптастыру;
* баға белгілеуді дамыту;
* дамудың бағытын болжамдау.
Аталған міндеттерді жүзеге асыруда бағалы қағаздар нарығы көптеген қызмет түрін атқарады. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Біріншісі, жалпы нарықтық, яғни кез-келген нарыққа тән, екіншісі, ерекше, яғни осы нарықты басқа нарықтардан ажырататын қызметтер.[1.375]
Кесте 1- Бағалы қағаздардың жіктелуі
Бағалы қағаздар
Кірісіне
байланысты
Эмитентіне байланысты
Сатылу жеріне байланысты
Мемлекеттік
Жергілікті атқарушы органдардың
АҚ-дың, әртүрлі қорлардың
Банк
тердің
Кәсіпкерлердің
Қазынашылық вексельдер
Қазынашы
лық облигациялар
Облигациялар
Акция
лары
Чек
тері
Депозиттік сертификаты
Кәсіпорындардың
Қарызды
Үлесті
Вексельдері
Фьючерстік шарттары
Ақша нарығындағы
Капитал нарығындағы
Қарызды
Қарызды, үлесті
Облигациялар
Акциялар
Әртүрлі эмитенттердің
Депозиттік сертификаттың
Қазынашылық вексельдер
Опцион
дар
Әртүрлі эмитенттердің
Облигация
Бағалы қағаздар
Кірісіне
байланысты
Эмитентіне байланысты
Сатылу жеріне байланысты
Мемлекеттік
Жергілікті атқарушы органдардың
АҚ-дың, әртүрлі қорлардың
Банк
тердің
Кәсіпкерлердің
Қазынашылық вексельдер
Қазынашы
лық облигациялар
Облигациялар
Акция
лары
Чек
тері
Депозиттік сертификаты
Кәсіпорындардың
Қарызды
Үлесті
Вексельдері
Фьючерстік шарттары
Ақша нарығындағы
Капитал нарығындағы
Қарызды
Қарызды, үлесті
Облигациялар
Акциялар
Әртүрлі эмитенттердің
Депозиттік сертификаттың
Қазынашылық вексельдер
Опцион
дар
Әртүрлі эмитенттердің
Облигация
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет тарапынан, халықтан және заңды тұлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы қағаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады: қазынашылық міндеттемелер, қазынашылық боналар, қазынашылық векселдер, облигациялар және басқалар. Олардың арасындағы айырмашылық іс - әрекет ету мезгіліне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымдылықтың сипатына, ұстаушыларына байланыстығында. Қазақстан Республикасында қазынашылық векселдер мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер нысанына түрленген, олардың мәні Мемлекеттік кредит және мемлекеттік борыштарауында қаралған.
Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде халық арасында таратылатын мемлекеттік бағалы қағаздың түрі, ол иелерінің ақшаны бюджетке аударғанын куәландырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде тіркелген табыс алуына құқық береді.
Боналар -- мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер, фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құралдары ретінде пайдаланылатын борышқорлық міндеттемелер.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін айналыс мерзіміндегі мемлекеттік бағалы қағаздар бо - лып табылады. Олар ақша - кредит саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын жедел реттеу үшін пайдаланылады. Айналысқа 1995 жылдан бері шығарылып келеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың инвесторлар үшін тағы бір тартымды түрі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелерді (МЕККАМ) сатып алу-сату операциясы болып табылады, ол МЕККАМ-ды сатып алу-сату келісімшартымен ресімделеді.
МЕККАМ-ды Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады, мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады, қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстанның бағалы қағаздарының қайталама рыногында еркін айналыста болады.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндетемелер (МЕОКАВМ) Қазақстан Республикасының эмиссиялық мемлекетік бағалы қағаздары болып табылады, республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады және бағалы қағаздар рыногында еркін айналыста болады.
Қазынашылық валюталық міндеттеменің бастапқы құны 100 АҚШ доллары.
Мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттелер (МЕИКАМ) мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады, оларды республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі (эмитент ретінде) шығарады және Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген зандарына сәйкес Қазақстанның бағалы қағаздар рыногында еркін айналыста бо - лады.
Индекстелген қазынашылық міндеттемелердің бастапқы құны 1000теңге және олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырады. Айналыс мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11 мамыр, бастапқы құны 1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық орналастырылған Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары - Еурооблигациялар шығарылады.[9.450]
1.2 Бағалы қағаздарды шығару және жекеменшіктендіру түсінігі
Бағалы қағаздар -- ең алдымен мүлікті иемденуде құқық беретін ақшалы құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін: не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын береті құжатты сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып та екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік-нарықтық қатынсатардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік (салым) облигациялары және сол сияқты жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең тараған. Зейнетақы қорларынын облигациялары және жеке зейнетақы облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та біреуге жалданбай-ақ өзалдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімдіболып үшке бөлініп,тек жергілікті басқару органдарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның ішінде шетел банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығыру шарты бойыша иемденуші - заңды немесе жеке тұлғалар - олардан басқа иемденушіге беруге құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды. Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда. Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтық бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу - сатуды заң жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды шығарып айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.[1.375]
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар ақша қатынастары және меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаға құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі - жекеменшік чектерін (купондар) өмірге келтіреді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді. Жекешелендіру чектеріне кез келген жекеменшіктендірілген кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірілген кәсіпорын ұжымы мүшелері өз кәсіпорынның акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқы бар. Ондай сатып алуды да жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукциондар да жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың акциясын сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып, оған басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады, Инвестициялық қорлардың акциясын сатып алушы сол қорлардың иемденушісінің біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық қорлар - жеке мекеме. Мемлекеттік инвестициялардың қорлаға салған чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға, сыйлық ретінде беруге де болады. Біздің елімізде жекеменшіктендіру 1994-1995 жылдары өтті. Ол кездерде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға чектерін тапсырғаны мен олардың орнына акция алғандары аз.
Жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа түрі -- жекеменшіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорындардың жаңа ұйымдастыру құқықтың формасы -- акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін шығаруға да себепті болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшіктендіру -- бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.[1.375]
2 ҚР-ның Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның нарықтық экономикадағы атқаратын рөлі
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы
Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрыңғыдай ақша белгілерін шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың және жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы қағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық мәселелер бар.
Экономикалық мәселелерге:
* нарықты реттейтін механизмнің нашар дамығаны;
* нарықты дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;
* заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
* салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
* бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негізінің аздығы;
* нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейлігі жатады. Бұ мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінің және здерінің уақытша бос ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.
Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның осы іспен шұғылдануға рұқсат берген Оқу орталықтары дайындаған болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері және хатшы болып бағалы қағаздар нарығынреттейтін БАс басқарманың мамандары кірген. Оқуды ойдағыдай бітіріп, мамандық туалы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай адам брокерлік, дилерлік іспен айналасуға құқық алып, қызмет атқаруда.[1.376]
Әлемдік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш үлгісі бар. Олар:
1. Банктік үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы банкетр қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда, Бельгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банкетр өз міндетіне алады.
2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пакистанда, Сингапурде). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы десократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол - банкетн алған ақшаға қарағанда - арзан ақша болып келеді.(1.376)
3. Аралас үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банкетр де, банк емес мекемелер де шұғылданады ( мысалы, Жапонияда).
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі - мүлікті кіші және жалпы жекемешіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын жалпы өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банкетр бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәо осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер молшылық.
Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылықтары мыналар:
* Нарыққа акционерлік капитал үлесінің көптігі;
* Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;
* Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
* Нарықтағыбанк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар.
Олар:
1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін ақша - арзан ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.
2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз активтерімен инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды деген болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты кәсіпорын басқаруға тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік туғызады.
3. Саясат факторы - дүниежүзіндегі сисяқты Қазақстанда да бос ақша көздерінің негізгі иесі - халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру купондары арқылы әрбір адамды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1 Бағалы қағаздар нарығының түсінігі және сапалық қасиеттері
1.1 Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі
5
1.2 Бағалы қағаздарды шығару және жекеменшіктендырі түсінігі
16
2 ҚР-ның Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның нарықтық экономикадағы атқаратын рөлі
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы
17
2.2 Корпоративті бағалы қағаздар нарығы
23
2.3 Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі
25
3 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметін жетілдіру жолдары
32
Қорытынды
36
Қолданылған әдебиеттер
37
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі - бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының ең өзекті мәселелерінің бірі бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық жүйеде ауқымды орын алады. Қазіргі уақытта, барлық дүниежүзінде болып жатқан келеңсіз банк үрдісінің салдарынан, бағалы қағаздар нарығына аса көңіл аударуына әкелді.Бұған, бағалы қағаздардың банктік өнімдерге бәсекелес құрал ретінде болуы да септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар нарығы арқылы бос капиталдың бір аядан, капиталға қажеттілік туатын екінші аяға аудару арқылы, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектесетін жүйе болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы Қазақстан Республикасының экономикасына шағын инвесторлардың қаражаттарын тарту керек. Бағалы қағаздар арқылы қаражаттарды тарту инфляциялық емес әдіс болып есептеледі.
Бағалы қағаздар - мүліктік құқықты растайтын ақшалай құжаттар немесе мұндай құжаттарды шығарған ұйымға олардың иелері қарызының қатысы. Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын айтуға болады. Бағалы қағаздар нарығында шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық , әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының - бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді. 90 - шы жылдардың орта тұсында пайда болған Қазақстан бағалы қағаздар нарығы қазіргі кезде қалыптасып даму шағында.Бағалы қағаздар нарығы кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекетің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын зерттеу.
Курстық жұмыстың басты міндеті:
1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын
2. Бағалы қағаздар нарығының дамуына әлемдік дамудың әсерін анықтау;
3. Бағалы қағаздар нарығының даму болашағы
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы.
Курстық жұмыстың құрылымы - кіріспеден, қорытындыдан, 3 бөлімнен және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлімде, бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйелері туралы жалпы қарастырылған.
2-бөлімінде, мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарудағы әлемдік тәжірибені және Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағалы қағаздары туралы жазылған.
3-бөлімде, бағалы қағаздардың нарықтағы дамуы және жетілдіру жолдары қарастырылды.
Жаһандану, әлемдік экономиканың интернациялануы, өршіп тұрған халықаралық бәсекелестік жағдайында өз орныңды табу өте маңызды.Көптеген елдердің, соның ішінде дамушы елдердің тәжірибесі табанды күш жігер болса, әлемдік нарықта өз орныңды табуға болатынын көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен өзгешенеледі. Ол өзгеше тауар -- бағалы қағаздар. Олар біріншіден меншік белгісі, екіншіден қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін "символы" болғандықтан оны "қордың құндылықтары" болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуде немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаз нарығы капитал нарығының яғни ақша және басқа материалдардың құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі.
1 Бағалы қағаздар нарығының түсінігі және сапалық қасиеттері
1.1 Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі
Бағалы қағаздар нарығы - шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық , әсіресе инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының - бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай оларды бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы нарығы бағалы қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады; қайталама нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құны -- бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның құнының ақшалай тұлғалануы), эмиссиялық және рыноктық бағасы (бағамы) болады.
Қайталама нарық екі бөліктен тұрады: ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы -- мәмілелер сауда - саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс сферасы және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы -- бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда - саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы. Биржадан тыс айналым нарығының ұйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған рынокта операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдас - тырылмаған рынокта операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады: бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар, жөне т.б. рыногы; эмитенттер бойынша: кәсіпорыңдардың бағалы қағаздар нарығы, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық, халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың нарығы; мәмілелердің түрлері бойынша: кассалық, форвардтық және т.с.с; салалық критерийі бойынша.[9.441]
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала анықталады.Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар нарығында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін жасай алады.
Қазақстанда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды.Қысқа мерзім ішінде күллі шаруашылық кешенді заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік капитал ретінде көрінді. 1991-1993 жылдары 200 акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110 миллиард сом болды. Соның ішіңде банктердің үлесі 80 %-ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының ары қарай дамуын нарықтық қатынастардың және құқықтық базаның, сонымен бірге бағалы қағаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жыдан басталады. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан "таза" қор биржасы -- Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21 сәуірінде "Бағалы қағаздар және қор биржасы" туралы Қазақстан Республикасының заңы бекітілді.Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын құқықтық ретеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырдың және дамытудың бағдарламасы әзірленді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар әзірленіп, бекітілді.1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының Парламенті бағалы қағаздарды ретейтін үш заң қабылдады, олар: Бағалы қағаздар нарығы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы заңдар.1997 жылдың ортасынан бастап Бағалы қағаздардың орталық депозиттарийі Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу болды.Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіктері Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді. [9.441]
Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және қазіргі уақытта оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр.
Бастапқы нарық:
Мемлекетгік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) нарығы:
* бастапқы орналастыру секторы;
* сатып алу-сату секторы.
* корпорациялық облигациялар нарығы;
Акциялар нарығы:
* МЕБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы:
* МБҚ-ны сатып алу-сату секторы;
* МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
* Қайталама рынок Қор биржасы
* Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы.
* Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздар -- иеленушілеріне мүліктік құқықтар және белгілі бір ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушының қалайда бір мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқада да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бағалы қағаздар белгілі бір қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға құқық береді.
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал рөлін атқарады.Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере отырып, бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық келісімшарттарға негізделеді.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар түрінде табыстар төлеу, сондай - ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады. Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, онын өзінің оған тен онда жұмысты ұйымдастыру мен ережелері бар нарығы
болуы тиіс. Алайда бағалы қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені бағалы қағаздар -- бұл тек меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар, бірақ нақты емес капитал.
Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар және қағазсыз бағалы қағаздар болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаздың өмір сүруінің классикалық нысаны -- қағаз нысаны, бұл нысанда баға - лы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Бағалы қағаздар рыногының дамуы бағалы қағаздардың көптеген түрлерінің,ең алдымен эмиссиялық бағалы қағаздардың тіршіліктің құжатсыз нысанына көшуді қажет етеді.[9.443-444]
Инвестициялық (капиталдық) бағалы қағаздар -- капиталды жұмсаудың объектісі болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік өзара шарттар және басқалары).
Инвестициялық емес бағалы қағаздар -- бұл тауар немесе бас - қа рыноктарда ақшалай есеп - қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және кредиттік тәуекелдердің дәрежесін, инвесторлардың мүддесін қорғау кепілдіктерін және басқа факторларды ескере отырып қор бағалы қағаздары үш топқа бөлінеді: мемлекеттік, муниципалдық және мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар -- бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық векселдер мен міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздар болып кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар, векселдер, ақша чектері жатады.
Иеленушілеріне заттық құқықтарды, меншік құқықтарын бекітіп
беретін тауарлай бағалы қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк кредитін алғандығын
растайтын құжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиет хат (өсиетнама), лотерея билеттері, сақтық полистері жатпайды.
1930 жылы Женева конвенциясында сәйкес вексель бағалы қағаздарға жатпайды (өйткені ол - кредитік ақшалардың түрі).Бірақ басқа жағынан, ақша сатып алу - сату процесіне тартылғандықтан вексельді шартты түрде бағалы қағаздарға жатқызуға болады.Вексель - қарызгер несиегерге беретін және несиегерлерге қарызгерлерден белгіленген мерзімде вексельде көрсетілген соманы талап етуіне даусыз құқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме.Вексель есеп айырысудың нысаны ғана емес, сондай - ақ, бұл коммерциялық кредиттің нысаны: өнім немесе қызметтер үшін векселмен есептесе отырып, кәсіпкер вексель берілген уақыт ішінде банктегі есеп айырысу шотындағы өзінің ақшаларын шығын қылмайды. Ал бұл мәміле жөніндегі әріптес векселде көрсетілген сомада және мезгілге оған коммерциялық кредит береді дегенді білдіреді.[9.445]
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара отырып шектеулі мезгілге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бұлар облигациялар, банк сертификаттары, векселдер және басқалары. Иеленушілік бағалы қағаздар тиісті активтерге меншік құқығын береді. Бұлар акциялар, варранттар, коносаменттер және басқалары.
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізгі және туынды болып бөлінеді.
Бағалы қағаздар рыногы туралы занда туынды багалы қағаздар осы қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәландыратын бағалы қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форвардтар, варранттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс құқықтыры және басқалары жатады. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар рынокта айналыста жүрген корпорациялық бағалы қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Туынды бағалы қағаздарды пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы және баға тәуекелдіктерін сақтандыруға (хеджерлеуге), өтімділіктің артуына, қарыз алу құнының төмендеуіне, қажетті рынокқа шығу мүмкіндігін алуға байланысты.
Сөйтіп, бағалы қағаздар -- бұл шаруашылық қызметте пайдалануға арналған құжаттардың үлкен сан алуандығы. Сонымен бірге олар өздеріне тән ортақ белгімен оларды тұлғаланған мүліктік құқықты өткізу үшін оларды ұсынудың қажеттігімен біріктіріледі.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады. Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушыға тиесілі бо - лады. Ордерлік бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста мемлекетгік, корпорациялық және басқа (фьючерстер, опциондар, варранттар, коносаменттер және т.б.) бағалы қағаздар жүр.
Бағалы қағаздардың арасында ақшаға да, мүлікке де құқықтар беретін акциялар ерекше орын алады.
Акция -- акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға жене қоғам таратылған жағдайда оның қал - ған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Қазақстанның практикасында еңбек ұжымының акциялары және қазіргі кезде акционерлік қоғамдардың акциялары қолданылады. [9.445-446]
Еңбек ұжымының акциялары тек өз кәсіпорнының қызметкерлері арасында таратылды және оның дамуы үшін ақша салуы туралы куәліктер болып табылды. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру барысында қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін - анықтайтын еңбек ұжымдары мүшелерінің акциялары шығарылды. Мұндай акциялар айналысқа түспейді: мұрағаттан басқа қызметкердің оларды сатуға, беруге немесе қандай болса да сатуға құқығы болмады. Қызметкердің жұмыстан босанған жағдайында оған тиесілі акцияларды кәсіпорын белгіленген мерзім ішінде сатып ала алмайды.Кәсіпорындардың акцияларын кәсіпорындар мен ұйымдар шығарады. Бұл акциялар 1988 жылдан бастап басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, ерікті қоғамдардың, банктердің, кооперативтердің арасында таратыла бастады. Бұл тәрізді акция - лар іс жүзінде облигациялар болып табылады және меншіктің акционерлік нысанының дамуына қарай акционерлік қоғамдардың акцияларымен ауыстырылуы мүмкін.
Меншіктің акционерлік нысаны акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару арқылы өзінің артықшылықтарын білдіреді. Акционерлік қоғам жай акциялар,және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда (электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылады.
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға тиеселі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы өкілі арқылы акция куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері -- акционерлердің жай акциялардың меншік иелері акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер алуға және қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым құқығы бар. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының жалпы санының 25.пайызынан аспауға тиіс.
Акциялар атаулы, сондай-ақ ұсынбалы түрде де шығарылуы мүмкін.Атаулы акциялар алыс - берісі акционерлік қоғамның акцияларын тіркеу кітабында тіркелетін акциялар. Ұсынушыға арналған акция -- оны нақтылы иелену оның иесінің компания акционері ретіндегі занды құқықтарын қуаттайтын акция түрі.
Облигация -- ұстаушысына (иесіне) оның белгіленген құнының тіркелген пайызы түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі қарыз шығару кезінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық міндеттеме; жалған ка - питал нысандарының бірі. Облигация өзінің үстаушысына облигацияның нақтылы құнының онда көрсетілген сыйақыны (мүддені) не өзге де мүліктік құқықты алуына құқық береді. Облигацияның нақтылы құны -- облигация құнының ол шығарылған кезде белгіленген, купондық облигация бойынша пайызбен көрсетілетін сыйақы есептелетін ақшалай тұлғасы, сондай -ақ облигацияны өтеген кезде оны ұстаушыға төленуге тиісті сома. Облигациялар, сөйтіп, олардың иелері (несиегерлер) мен бұл құжаттарды шығарған мекемелер, ұйымдар (борышқорлар) арасындағы қарыз қатынастарын растайды.[9.447-448]
Облигациялар атаулы, сондай - ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз (мақсатты), еркін айналатын немесе айналысы шектеулі болып шығарылуы мүмкін. Кәсіпорындар облигациялардың барлық түрлерін меншікті қаражаттарына, ал азаматтар жеке қаражаттары есебінен сатып алады.
Облигациялардың мынандай түрлері болады:
* агенттік облигация;
* ипотекалық облигация;
* қамтамасыз етілген облигация;
* ішкі мемлекеттік және жергілікті қарыздардың облигациялары;
* мемлекеттік емес облигациялар;
* кәсіпорындардың облигациялары.
* агенттік облигация -- қаржы агенттігі шығаратын облига - ция.
Ипотекалық облигация -- жылжымайтын мүліктермен қамтамасыз-дандыру шартымен шығарылатын, ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құқығы кепілімен (ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда), сондай - ақ тізбесі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісімен белгіленетін өзге де жоғары өтімді активтермен қамтамасыз етілген облгация және тұрақты пайыз өклетін ұзақ мерзімді бағалы қағаз.
Қамтамасыз етілген облигация -- эмитент міндеттемелерін орындау эмитент мүлкінің кепілімен, кепілдік берумен және Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамаларына сәйкес өзге де тәсілдермен қамтамасыз етілген облигация.
Кіші мемлекеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған қаражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бұл қарыздардың облигацияларын банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі және жергілікті қарыздардың облигациялары бойынша табыс облигациялардың номиналына сыйақы (мүдде) есептеу жолымен немесе купондарды төлеу жолымен қарыздарды өтегенде төленеді.[9.449]
Бағалы қағаздар нарығының жіктелуі.
Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі.Қарыз міндеттемелерінің барлығының бағалы қағаздар сияқты арнаулы құжаттық формасы болмайды.Олардың көбісі келісім құжаттарында 1-2 бап терінде көрсетіледі.Бағалы қағаздардың көбі тіркеуден өтеді.Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және маңызды мағлумат алуға көмектеседі.Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз инвестициясының сапасын дәл анықтауға мүмкіндік алады.Көптеген елдерде бағалы қағаздар түсіретін кірісіне, эмитентіне, айналыс жеріне байланысты жіктеледі:
1.Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп, ал қарыздардың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу көзделеді.Үлесті бағалы қағаз, немесе оны акция деп атайды.Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді.Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері осы қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2.Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі.Олдардың эмитенттері мемлекет, жергілікті үкімет органдары, акционерлік қоғамдар, қаржы институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін.Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:
а) Қазынашылық - ол Үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығаратын бағалы қағаздар.Бұл қағаздар ең сенімді қағаздардың бірі.Себебі оның төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді.Бұл бағалы қағаздардың көптеген тараған түрлері қазынашылық вексельдер мен қазынашылық облигациялар.Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындар көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздардан шығарады.
ә) Жергілікті үкімет органдардың бағала қағаздары.Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
б) Қаржы институттары мен акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары.Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар шығарады.
в) Банктердің бағалы қағаздары - олар депозиттік сертификаттар (салым құжаты), чектер және бұлардан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
г) Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары - олар коммерциялық вексельдер, фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3.Бағалы қағаздар сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.[1.374]
Ақша нарығында қысқа мерзімді бағалы қағаздар сатылады және сатып алынады.Оның айналым мерзімі 1 күннен 1 жыл аралығына созылады.Бұл нарыққа қазынашылық вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар айналымға түседі.Оларды шығарушылар әртүрлі топтарға жатса да, олардың бәрі қарызды бағалы қағаздарға жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар түседі.Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін.Олардың эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті атқарушы органдар, корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін жәйт, бағалы қағаздардың кейбір түрлері қысқы мерзімге, яғни бір жылға дейін айналымда болса да (мысалы, еркін айналыстағы опциондар) капитал нарығына жүреді.
Нарық экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздар нарығында көптеген сегменттер, атап айтқанда, кәсіпорындар мен жеке компаниялардың акциялары; мемлекеттің және жеке фирмалардың облигациялары айнылыста жүреді.Нарықта табыс түсіру және тәуекел бойынша олардың арасында үнемі үздіксіз бәсекелестік өрбиді.Өндірістің экономикалық өрлеуі кезінде көптеген жағдайда жеке және корпоративтік акциялар мен облигациялары бойынша дивиденлтер мен проценттер мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша проценттерден жоғары болуы мүмкін. [1.375]
АҚШ - та жеке фирмалардың облигацияларының бағалы қағаздар нарығында жоғары үлес салмағы бар екенін көрсетеді.Себебі олар қор биржасынан тыс сатып алу және сатудың әртүрлі әдістерін қолданады.
Айта кететін жәйт, АҚШ-пен салыстырғанда Батыс Еуропа елдерінде, әсіресе Францияда, сондай - ақ Жапонияда мемлекеттік сектордың бағалы қағаздарға қосқан үлесі жоғары, сондықтан оларда әртүрлі меншік формасындағы кәсіпорындардың облигациялары көптеп шығарылуда.Ал Батыс Еуропа елдерінде шығарылатын кепілдікке мүлік салу облигацияларын және коммуналдық облигацияларын тек ипотекалық банктер эмиссиялайды, сондай-ақ олар қор биржасынан тыс сатылады.
Жалған капитал - нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қор инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субьектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы - капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі.
Бағалы қағаздар нарығының мақсаты - қаржы ресурстарын шоғырландыру және оларды еарыққа қатысушылардың әртүрлі операциялары арқылы қайта бөлу, яғни уақытша бос ақша қаражатының бағалы қағаздардың инвесторларынан эмитенттеріне ауысуына делдалдық ету. Осы мақсатқа жету үшін бағалы қағаздар нарығы мына міндеттерді жүзеге асырады:
* Инвестициялау үшін уақытша бос қаржы ресурстарын тарту;
* әлемдік стандартқа сай нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру;
* екінші нарықты дамыту;
* маркетингтік зерттеулерді күшейту;
* мүліктік қатынастарды өзгерту;
* басқару жүйесін және нарықтық механизмді жетілдіру;
* мемлекеттік реттеу негізінде қор капиталын нақты бақылауды қамтамасыз ету;
* инвестициялық қауіпті азайту;
* портфельдік стратегияны қалыптастыру;
* баға белгілеуді дамыту;
* дамудың бағытын болжамдау.
Аталған міндеттерді жүзеге асыруда бағалы қағаздар нарығы көптеген қызмет түрін атқарады. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Біріншісі, жалпы нарықтық, яғни кез-келген нарыққа тән, екіншісі, ерекше, яғни осы нарықты басқа нарықтардан ажырататын қызметтер.[1.375]
Кесте 1- Бағалы қағаздардың жіктелуі
Бағалы қағаздар
Кірісіне
байланысты
Эмитентіне байланысты
Сатылу жеріне байланысты
Мемлекеттік
Жергілікті атқарушы органдардың
АҚ-дың, әртүрлі қорлардың
Банк
тердің
Кәсіпкерлердің
Қазынашылық вексельдер
Қазынашы
лық облигациялар
Облигациялар
Акция
лары
Чек
тері
Депозиттік сертификаты
Кәсіпорындардың
Қарызды
Үлесті
Вексельдері
Фьючерстік шарттары
Ақша нарығындағы
Капитал нарығындағы
Қарызды
Қарызды, үлесті
Облигациялар
Акциялар
Әртүрлі эмитенттердің
Депозиттік сертификаттың
Қазынашылық вексельдер
Опцион
дар
Әртүрлі эмитенттердің
Облигация
Бағалы қағаздар
Кірісіне
байланысты
Эмитентіне байланысты
Сатылу жеріне байланысты
Мемлекеттік
Жергілікті атқарушы органдардың
АҚ-дың, әртүрлі қорлардың
Банк
тердің
Кәсіпкерлердің
Қазынашылық вексельдер
Қазынашы
лық облигациялар
Облигациялар
Акция
лары
Чек
тері
Депозиттік сертификаты
Кәсіпорындардың
Қарызды
Үлесті
Вексельдері
Фьючерстік шарттары
Ақша нарығындағы
Капитал нарығындағы
Қарызды
Қарызды, үлесті
Облигациялар
Акциялар
Әртүрлі эмитенттердің
Депозиттік сертификаттың
Қазынашылық вексельдер
Опцион
дар
Әртүрлі эмитенттердің
Облигация
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет тарапынан, халықтан және заңды тұлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы қағаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады: қазынашылық міндеттемелер, қазынашылық боналар, қазынашылық векселдер, облигациялар және басқалар. Олардың арасындағы айырмашылық іс - әрекет ету мезгіліне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымдылықтың сипатына, ұстаушыларына байланыстығында. Қазақстан Республикасында қазынашылық векселдер мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер нысанына түрленген, олардың мәні Мемлекеттік кредит және мемлекеттік борыштарауында қаралған.
Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде халық арасында таратылатын мемлекеттік бағалы қағаздың түрі, ол иелерінің ақшаны бюджетке аударғанын куәландырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде тіркелген табыс алуына құқық береді.
Боналар -- мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер, фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құралдары ретінде пайдаланылатын борышқорлық міндеттемелер.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін айналыс мерзіміндегі мемлекеттік бағалы қағаздар бо - лып табылады. Олар ақша - кредит саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын жедел реттеу үшін пайдаланылады. Айналысқа 1995 жылдан бері шығарылып келеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың инвесторлар үшін тағы бір тартымды түрі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелерді (МЕККАМ) сатып алу-сату операциясы болып табылады, ол МЕККАМ-ды сатып алу-сату келісімшартымен ресімделеді.
МЕККАМ-ды Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады, мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады, қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстанның бағалы қағаздарының қайталама рыногында еркін айналыста болады.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндетемелер (МЕОКАВМ) Қазақстан Республикасының эмиссиялық мемлекетік бағалы қағаздары болып табылады, республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады және бағалы қағаздар рыногында еркін айналыста болады.
Қазынашылық валюталық міндеттеменің бастапқы құны 100 АҚШ доллары.
Мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттелер (МЕИКАМ) мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады, оларды республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі (эмитент ретінде) шығарады және Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген зандарына сәйкес Қазақстанның бағалы қағаздар рыногында еркін айналыста бо - лады.
Индекстелген қазынашылық міндеттемелердің бастапқы құны 1000теңге және олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырады. Айналыс мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11 мамыр, бастапқы құны 1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық орналастырылған Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары - Еурооблигациялар шығарылады.[9.450]
1.2 Бағалы қағаздарды шығару және жекеменшіктендіру түсінігі
Бағалы қағаздар -- ең алдымен мүлікті иемденуде құқық беретін ақшалы құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін: не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын береті құжатты сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып та екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік-нарықтық қатынсатардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік (салым) облигациялары және сол сияқты жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең тараған. Зейнетақы қорларынын облигациялары және жеке зейнетақы облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та біреуге жалданбай-ақ өзалдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімдіболып үшке бөлініп,тек жергілікті басқару органдарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның ішінде шетел банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығыру шарты бойыша иемденуші - заңды немесе жеке тұлғалар - олардан басқа иемденушіге беруге құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды. Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда. Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтық бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу - сатуды заң жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды шығарып айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.[1.375]
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар ақша қатынастары және меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаға құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі - жекеменшік чектерін (купондар) өмірге келтіреді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді. Жекешелендіру чектеріне кез келген жекеменшіктендірілген кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірілген кәсіпорын ұжымы мүшелері өз кәсіпорынның акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқы бар. Ондай сатып алуды да жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукциондар да жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың акциясын сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып, оған басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады, Инвестициялық қорлардың акциясын сатып алушы сол қорлардың иемденушісінің біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық қорлар - жеке мекеме. Мемлекеттік инвестициялардың қорлаға салған чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға, сыйлық ретінде беруге де болады. Біздің елімізде жекеменшіктендіру 1994-1995 жылдары өтті. Ол кездерде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға чектерін тапсырғаны мен олардың орнына акция алғандары аз.
Жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа түрі -- жекеменшіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорындардың жаңа ұйымдастыру құқықтың формасы -- акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін шығаруға да себепті болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшіктендіру -- бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.[1.375]
2 ҚР-ның Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның нарықтық экономикадағы атқаратын рөлі
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайы
Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрыңғыдай ақша белгілерін шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың және жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы қағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық мәселелер бар.
Экономикалық мәселелерге:
* нарықты реттейтін механизмнің нашар дамығаны;
* нарықты дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;
* заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
* салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
* бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негізінің аздығы;
* нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейлігі жатады. Бұ мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінің және здерінің уақытша бос ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.
Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның осы іспен шұғылдануға рұқсат берген Оқу орталықтары дайындаған болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері және хатшы болып бағалы қағаздар нарығынреттейтін БАс басқарманың мамандары кірген. Оқуды ойдағыдай бітіріп, мамандық туалы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай адам брокерлік, дилерлік іспен айналасуға құқық алып, қызмет атқаруда.[1.376]
Әлемдік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш үлгісі бар. Олар:
1. Банктік үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы банкетр қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда, Бельгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банкетр өз міндетіне алады.
2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пакистанда, Сингапурде). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы десократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол - банкетн алған ақшаға қарағанда - арзан ақша болып келеді.(1.376)
3. Аралас үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банкетр де, банк емес мекемелер де шұғылданады ( мысалы, Жапонияда).
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі - мүлікті кіші және жалпы жекемешіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын жалпы өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банкетр бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәо осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер молшылық.
Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылықтары мыналар:
* Нарыққа акционерлік капитал үлесінің көптігі;
* Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;
* Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
* Нарықтағыбанк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар.
Олар:
1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін ақша - арзан ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.
2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз активтерімен инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды деген болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты кәсіпорын басқаруға тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік туғызады.
3. Саясат факторы - дүниежүзіндегі сисяқты Қазақстанда да бос ақша көздерінің негізгі иесі - халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру купондары арқылы әрбір адамды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz