Орта жүздің Ресей империясының құрамына кіруі

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Жоңғар басқыншыларының қазақ жеріне шапқыншылығының тоқтамауы қазақ билеушілерін Ресеймен одақ құруға мәжбүр етті. Өйткені қазақ-орыс қатынастарының түбірінің ерте тарихы бар еді. Бұл қарым-қатынас Ресейдің 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань хандығын, XVI ғасырдың соңында Сібір хандығын талқандағаннан кейін тереңдей бастады.
Ресейдін оңтүстік-шығыс шекаралары қазақ жерімен тікелей жанасты. Қазақстан арқылы Орта Азия хандықтарымен транзиттік сауда жолдарын дамытуға мүдделі және көпестік керуендердің қауіпсіз өтуін қамтамасыз етуге тырысқан Ресей мемлекеті Қазақ хандығының көршілес елдермен саяси жағдай және өзара қарым-қатынас жасауына нақты мүдделер білдірді. Мәскеу патшалары қазақ хандықтарымен тікелей байланыс жасауды орнатуға ұмтылды. Ресей мемлекетінің кең-байтақ қазақ жеріне деген қызығушылығы орыс мемлекетінің Орта Азия мемлекеттерімен сауда және елшілік қатынастар орнатуымен одан әрі күшейе түсті. Бұл жерде елшілік байланыстар үлкен рөл атқарды.
Жұмыстың мақсаты: Орта Жүздің Ресейге қосылуының негізгі себептерімен танысу, 1822 жылы Орта Жүздегі хандық биліктің жойылуы, басқарудың жаңа жүйесін енгізу, сыртқы округтардағы сайлау тәртібі, округтық приказдың негізгі міндеттері туралы мәлімет беру.

1. Сырымбетұлы Б. Қазақстан тарихы. Оқу құралы / Алматы: «Издательство LEM» ЖШС, 2015, - 608 бет
2. Аяған Б.Ғ. , Әбжанов Х.М. , Махат Д.А. Қазіргі Қазақстан тарихы: Жоғарғы оқу орындарының тарихшы емес мамандықтарына (бакалавриат) арналған оқулық / Б.Ғ. Аяғанның жалпы редакциясымен. – Алматы: Раритет, 2010. – 448 бет
3. Аманжолов Қ.Р. Қазақстан тарихының дәрістер курсы. 1-кітап. Ежелгі заманнан 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін. – Алматы: «Білім» . 2004. 392 бет
4. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Оқулық, 4-ші басылым. Алматы, ЖШС Издательство «Норма-К», 2008, 640 бет.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Жоңғар басқыншыларының қазақ жеріне шапқыншылығының тоқтамауы қазақ билеушілерін Ресеймен одақ құруға мәжбүр етті. Өйткені қазақ-орыс қатынастарының түбірінің ерте тарихы бар еді. Бұл қарым-қатынас Ресейдің 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань хандығын, XVI ғасырдың соңында Сібір хандығын талқандағаннан кейін тереңдей бастады.
Ресейдін оңтүстік-шығыс шекаралары қазақ жерімен тікелей жанасты. Қазақстан арқылы Орта Азия хандықтарымен транзиттік сауда жолдарын дамытуға мүдделі және көпестік керуендердің қауіпсіз өтуін қамтамасыз етуге тырысқан Ресей мемлекеті Қазақ хандығының көршілес елдермен саяси жағдай және өзара қарым-қатынас жасауына нақты мүдделер білдірді. Мәскеу патшалары қазақ хандықтарымен тікелей байланыс жасауды орнатуға ұмтылды. Ресей мемлекетінің кең-байтақ қазақ жеріне деген қызығушылығы орыс мемлекетінің Орта Азия мемлекеттерімен сауда және елшілік қатынастар орнатуымен одан әрі күшейе түсті. Бұл жерде елшілік байланыстар үлкен рөл атқарды.
Жұмыстың мақсаты: Орта Жүздің Ресейге қосылуының негізгі себептерімен танысу, 1822 жылы Орта Жүздегі хандық биліктің жойылуы, басқарудың жаңа жүйесін енгізу, сыртқы округтардағы сайлау тәртібі, округтық приказдың негізгі міндеттері туралы мәлімет беру.

Орта жүздің Ресей империясының құрамына кіруі.
1573 жылы қазақ даласына Третьяк Чебуков басқарған орыс елшілігі жіберілді. Елшілердің міндеті қазақтармен сауда жасуды қалыпқа келтіру болды. Алайда Чебуковтың дипломатиялық миссиясы Қазақстанның шегіне жете алмады, себебі сібірлік Кучум Маметқұл ханның рулары оларды талқандап тастады. 1577 жылы Ноғай Ордасынан оралып келе жатқан орыс елшісі Борис Доможиров, ол кездегі ноғайларға қарсылық көрсеткен және Ташкентпен және Үргенчпен байланыста болған қазақ хандығы әлемдегі патша және ұлы князь екендігіне көз жеткізді. 1594 жылы Мәскеуге 1-ші қазақ елшісі келді. Тәуекел ханның Құл-Мұхаммед елшісі оның Мәскеуде аманат ретінде қалдырылған немересі Ораз-Мұхаммедті босату және Орыс үкіметімен достық келісім-шарт бекіту туралы тапсырмамен келген болатын. Бұдан басқа, ол Борис Годунов арқылы көршілес және жауласып жатқан феодал хандықтарына қарсы күресу үшін жалынды шайқасқа қол жеткізуге міндетті еді. Орыс ханының Тәуекел ханға берген кері грамотасында жалынды шайқасқа шығу және қазақтарды олардың барлық қарсыластарынан қорғау туралы сөз берілген болатын. XV-XVI ғаысырдың аяғында экономикалық және саяси дамуда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізген Ресей мемлекеті саяси мақсаттарға ие бола отырып, шығыс шет елдің саудасын марапаттады. 1574 жылы 30 мамырда Яковқа және Григорий Строгановқа Иван Грозныйдың сыйлыққа берген грамотасында Қазақстан және Орта Азия елдерімен сауда жасауға рұқсат етілген.
XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың бірінші ширегінде патшалық Ресей қазақ жерлеріне қызығушылық танытып, шекара маңында алғашқы бекіністер сала бастады. Қазақстанның Ресейге қосылуы алдында шекаралық аймақтарда Ресейдің мықты әскери бекіністерінің салынуы орыс үкіметінің империялық саясатын алдын-ала аңғартқандай болды. I Петр патша Сенат хатшысы И.Кириллов пен сыртқы істер коллегиясының тілмашы М.Тевкелевке қазақ жерін бодандыққа келтіру жобасын жасауды тапсырады. Бірақ I Петр патшаның өлімі бұл жобаны аяқтауға мүмкіндік бермеді.
Қазақ халқының тарихында XVІІІ ғасырдың басы аса бір ауыр кезең болды. Тәуке хан 1718 ж. қайтыс болған соң қазақ жүздері арасындағы саяси және шаруашылық байланыстар әлсіреп, билеуші топтар арасындағы алауыздықтар барған сайын үдей түсті. Тәуке хан тұсында бір орталыққа бағынған Қазақ хандығы саяси бытыраңқылыққа ұшырады.
Тәукеден кейін Қазақ хандығы іс жүзінде жеке-жеке хандықтарға бөлінді. Жүздердің әрқайсысы жеке хан сайлауға көшті, ал ұлыстарды басқарып отырған сұлтандар сол хандарға тікелей бағынды. Жолбарыс Ұлы жүздің (1720-1740 жж.), Қайып (1716-1719 жж.), сосын Сәмеке (1719-1734 жж.) Орта жүздің, Әбілхайыр (1718-1748 жж.) Кіші жүздің хандары болды. Тәукенің тағына отырған оның баласы Болаттың (1718-1726 жж.) Ұлы хан деген атағы ғана болды. Саяси тұтастығынан айырылған мемлекеттің экономикасы да әлсірей бастады. Жүздердің арасындағы шаруашылық байланыстар және сыртқы сауда-саттық үзіліп қалды. Қолөнер мен сауданың орталығы болған Оңтүстік Қазақстандағы қалалар құлдырады. Көшпелі және жартылай көшпелі аймақтармен отырықшы халықтың арасындағы байланыстың әлсіреуі халықтың әлеуметтік, мәдени, психологиялық, демографиялық жағдайын төмендетті.
1731 жылдың аяғында Әбілқайыр және Бөкенбай батыр өздерінің елшілерін Орта Жүзге жіберіп, Семеке ханға, егер Ресей бодандығын қабылдаса орыс әскерлерінің көмегімен өңірде қауіпсіздікті қамтамасыз ететіндігі жөнінде уәде берді. Семеке Әбілхайырдың ұсынысын қабылдады. 1732 жылы Орта жүздің кейбір бөліктері Ресей құрамына формальды түрде кірді. Алдағы оқиға көрсеткендей, Семеке Ресей империясымен келісім-шартты сақтамауға тырысты: ресей бодандығындағы башқұрттарға шабуыл жасады. Жоңғар шабуылшыларының қаупі Орта жүздің беделді феодалдарын Ресейге олады өзінің құрамына алу туралы қайта жүгінуге оятты. Анна Иоанновнаның 1734 жылғы 10 маусымдағы грамотасымен Семекенің және оның сыбайластарының өтініші қанағаттандырылды.
Сонымен қатар Ресей патшалығы қазақ хандықтарын түгел өзіне қарату мақсатында бұл өлкеге бірнеше экспедиция жасақтады. 1734 жылы мамырда қырғыз-қайсақ экспедициясы құрылды. Көп кешікпей оны Орынбор экспедициясы деп атады. Ол экспедицияны сенаттың обер хатшысы И. К. Кириллов басқарды. Ол өлген соң 1737 жылы Н. Татищев келді. Бұл экспедициялардың мақсаты Кіші жүз және Орта жүздегі ықпалды Шыңғыс ұрпақтарының бодандығын нығайту болды. 1740 жылы Орынбор бекінісіне олар қазақтың беделді сұлтандарын шақырып, Ресейге өздерінің бодандығын мойындауды талап етті. Осы жолы орта жүздің біраз сұлтандары Ресей бодандығын қабылдады. Алайда, айта кету керек, бұл жерде бодандық қабылдау тұралы құжатқа қол қою рәсімі болған жоқ. Осыған байланысты айта кететін жәйт, қазақ билеуші топтарының бодандық туралы мәселеге өте селқос қарауында. Оған патшалық Ресей империясының қазақ билеуші топтарынан ант алу рәсімін жиі қайталауы себеп болды. Мысалы: Әбілқайырдың өзі үш рет ант берген. Әбілқайырдың 1742 жылы тамыздың 20-жұлдызында берген антының 1731, 1738 жылдардағы анттарының мәніндей құны болмаған.
И.К.Кирилловтың қайтыс болуына байланысты, Кіші және Орта жүздердің сұлтандары мен старшиндерінің елшілерін бағындыруға тырысқан В.Н.Татищев Орынбор өлкесінің жаңа бастығы болып тағайындалды. XVIII ғасырдың-жылдары қазақ мемлекетінің ішкі және сыртқы саясатында Ресей бодандығын қабылдағаннан кейін күткендігідей табысты нәтижеге жеткізбеді. Ресей мемлекеті өз міндеттеріне де адал болмады.
1740 жылы Қытаймен бейбіт бітім жасасқан жоңғарлар 1741 ж. Орта жүз қазақтарының жеріне басып кіреді. Күтпеген соққыны қазақтар қайтара алмай, Кіші жүз жеріне қарай шегінуге мәжбүр болады. Әбілхайыр хан дереу Ресейден әскери көмек сұрайды. Бірақ Ресей империясы көмек көрсетпейді, өз азаматтары ретінде санамай, сыртқы жаудан қорғамайды. Бұл жерде Ресейдің екіжүзді саясаты көрінеді және де Орта жүздің Ресей протекторатын қабылдауы жай ғана сөз жүзінде қалып, ешқандай саяси мағынасы болмаған деп айтуға болады. Ресей империясы қазақ хандығының күшеюін немесе біртұтас болғанын қаламады. Себебі, ондай мемлекетті бағындыру қиын болатынын түсінді. Сондықтан Ресей қазақ билеушілерін бір - біріне айдап салу және түрлі сыйлықтар мен атақтар таратып өз мақсаттарына пайдалану, қазақ жерін Ресей империясының отарына айналдыру саясатын ұстанды.
1742 жыдың ортасына қарай Сырдарияның орта ағысындағы жерлерді жоңғарлар басып алды. Болып жатқан жағдайды анық байқап отырған орыс өкіметі қазақ даласындағы бұл оқиғаларға алғашқы кезде елеулі мән бермейді. Жоңғарлар орыс иеліктеріне тікелей қауіп төңдіріп, Орта Жүз ханы Әбілмәмбет орыс өкіметінен ресми көмек сұрағаннан кейін барып қана, Ресей мемлекеті Орынбордағы әскерін соғыс дайындағыеа келтіреді және Қалдан Цереннен өз бодандығындағы елден әскерлерін алып кетуді талап етеді. 1742 жылы майор Миллер бастаған елшілік Жоңғарияға, Қалдан Церенге келеді. Орыс елшілігі Орта жүз бен Кіші Жүз Ресейдің қол астында, сондықтан да шапқыншылық жасау тоқтатылсын деп мәлімдеді. Екі жақты келісімнен кейін қазақ елшілерінің мәмілесі бойынша Абылай сұлтан және тағы басқалар тұтқыннан босатылды
ХVІІІ ғасырдың 30-40 жылдары-ақ Кіші жүз және Орта жүз қазақтарының Ресей протекторатын қабылдағанына қарамастан, олардың бағынуы нақты болмады. Себебі, қазақ билеушілері бұл кезде жоңғар жаулаушыларымен қырғи-қабақ соғыста еді. Оның үстіне Қазақстан шекарасында күшті Цин империясының пайда болуы күрделі саяси жағдайдың тууына және қазақтардың Ресей ықпалынан шығып кету қаупіне әкеліп соқты. Жоңғар басқыншыларының қазақ жеріне әлсін-әлсін шабуылын Ресей үкіметі тиімді пайдалануға тырысты. Осыған орай Қазақстанның осы аймақтарын Ресей бодандығында ұстау шекаралық өкімет орындарының негізгі міндетіне айналды. Ресей әскери күштері Қазақстанмен шекара аймақтарында бекіністер салуды үдетті. Ресей империясы ХVІІІ ғасырдың 30-40 жылдары Қазақстанның солтүстік-батыс шекарасында Верхнеяицкіден Звериноголов бекінісіне дейін созылып жатқан Үй бекініс - шебін салды. Оның ұзындығы 770 шақырым болды. 1752 жылдың жазында генерал С.В.Киндерманның басшылығымен 11 бекіністен тұратын Новоишим бекіністі шебін салу басталды. Оның жалпы ұзындығы 662 шақырым болды. Осы бекіністі шептің ең бастысы Есілдегі Петропавл болды. Бекіністі шептің басты мақсаты Үй және Ертіс шептерін жалғастыру болатын. Осы шептердің салыну салдарынан қазақтардан ені 50 шақырымнан 200 шақырымға дейін жететін жер көлемі алынды. Ресейдің Қазақстан территориясына экспанциясы нәтижесінде 1752 жылдан бастап Ертістің жоғарғы ағысындағы Үлбі, Бұқтырма және Нарын бойындағы жерлердің Ресейге қосылғаны туралы ресми түрде жарияланды.
1760 жылы Өскемен бекінісінен Телец көліне дейін бекіністер салына бастады. 1761 жылы Өскеменнен Зайсанға дейін Бұқтырма шебінің бекіністері пайда болды. Осы алынған жерлерді шаруашылықпен игерген кезде ғана бекітіп алуға болатынын түсінген шекаралық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.