«АСЫЛ МҰРА» Қазақтың аса көрнекті композиторы, қоғам қайраткері, КСРО халық артисі Мұқан Төлебаевтың туғанына 100 жыл (1913-1960 ж.) Лекция

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І ТАРАУ. МҰҚАН ТӨЛЕБАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ..4.9

1.1. Мұқан Төлебаевтың өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.5
1.2. Мұқан Төлебаевтың шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.9

ІІ ТАРАУ. МҰҚАН ТӨЛЕБАЕВТЫҢ «БІРЖАН.САРА» ОПЕРАСЫ ... ...10.17

2.1. «Біржан.Сара» операсы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.15
2.2. «Біржан.Сара» операсындағы айтыс өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.17

ІІІ ТАРАУ. МҰҚАН ТӨЛЕБАЕВ ЖАЙЛЫ ЕСТЕЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... .18.23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

Қазіргі қазақ музыкасы – қазақ халқының ежелден келе жатқан баға жетпес асыл қазынасы. Қазақ музыкасынан бүкіл халықтың өмірі, тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі мен мәдениеті көрінеді.
Шығыс халықтарының музыкасы, Орта Азия республикалары мен Қзақстан халқының музыкасында профессионалды музыка жанрлары мен формалары 1930-1940 жылдары қалыптаса бастады. Бұл кезеңде осы аймақтарда композиторлар мен музыка зерттеушілері өз шығармаларын жарыққа шығарды. Олардың шығармалары сол заманда да, қазіргі заманда да жоғарғы деңгейде бағаланады. Музыка әлемінен өзінінің лайықты орнын алған шығармалар әлі күнге дейін берілген бағасын жоғалтқан жоқ. Себебі, ол шығармалар халықтың махаббатына бөленген, қарапайым елдің жүрегінен орын алған. Талантты композиторлар өз халқы үшін жұмыс істеп, халқы үшін талайды тамсандырған туындылар жазған.
Ең алғаш қазақ халқынын шыққан опера композиторы – Мұқан Төлебаев. Оның шығармалары өз алдына көркем дүние. Мұқан Төлебаев шығармашылығының шыңы болған – «Біржан-Сара» операсы. Бұл опера жарты ғасырдан астам уақыт бойы театр сахнасынан түспей қойылып келеді. Композитордың «Біржан-Сара» – операсы бүкіл қазақ елін әлем көгіне көтерген туынды. Бұл шығарма үшін СССР Мемлекеттік сыйлығы берілген. Мұқан Төлебаев көптеген ән-романстардың авторы, Қазақстан композиторлар одағын басқарған, Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің депутаты болған.
Қазақстанның музыкалық мәдениетінде Мұқан Төлебаев ешкімде қайталанбас өзіндік ерекшелігімен, тыңдарман жүрегін бірден жаулап алатын мелодиялы шығармасымен талантты суретші ретінде танымал болды. Ол – Е. Брусиловский, А. Жұбанов, Л. Хамиди сияқты профессионалды композитор. Мұқан Төлебаевтың музыкалық таланты әлемдік деңгейде бүкіл халықты да, Еуропа мен Азия республикаларын да мойындатты.

1. Әуелеп ұшқан ән ғұмыр. Крылатая муза Мукана. Памяти великого композитора. Алматы: Өнер, 2003. – 296 б.
2. Кетегенова Н.С., Мукан Тулебаев: (Жизнь и творчество). – Алматы: Өнер, 1993. – 208 б
3. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009
4.Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы, 2005

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

АҚЫН САРАНЫҢ
МЕМОРИАЛДЫ МУЗЕЙІ

БЕКІТЕМІН
Ақын Сараның мемориалды
музейінің директоры
_________________________

А.Т. Алимбаева

АСЫЛ МҰРА
Қазақтың аса көрнекті композиторы, қоғам қайраткері, КСРО халық артисі
Мұқан Төлебаевтың туғанына 100 жыл (1913-1960 ж.)

Лекция

Дайындаған: Ш. Касенова

Қапал 2013ж
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І ТАРАУ. МҰҚАН ТӨЛЕБАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ..4-9

1.1. Мұқан Төлебаевтың өмір
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-
5
1.2. Мұқан Төлебаевтың
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 -9

ІІ ТАРАУ. МҰҚАН ТӨЛЕБАЕВТЫҢ БІРЖАН-САРА ОПЕРАСЫ ... ...10-17

2.1. Біржан-Сара
операсы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...10-15
2.2. Біржан-Сара операсындағы айтыс
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...15-17

ІІІ ТАРАУ. МҰҚАН ТӨЛЕБАЕВ ЖАЙЛЫ ЕСТЕЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... . 18-23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 25

КІРІСПЕ

Қазіргі қазақ музыкасы – қазақ халқының ежелден келе жатқан баға
жетпес асыл қазынасы. Қазақ музыкасынан бүкіл халықтың өмірі, тұрмыс-
тіршілігі, салт-дәстүрі мен мәдениеті көрінеді.
Шығыс халықтарының музыкасы, Орта Азия республикалары мен Қзақстан
халқының музыкасында профессионалды музыка жанрлары мен формалары 1930-1940
жылдары қалыптаса бастады. Бұл кезеңде осы аймақтарда композиторлар мен
музыка зерттеушілері өз шығармаларын жарыққа шығарды. Олардың шығармалары
сол заманда да, қазіргі заманда да жоғарғы деңгейде бағаланады. Музыка
әлемінен өзінінің лайықты орнын алған шығармалар әлі күнге дейін берілген
бағасын жоғалтқан жоқ. Себебі, ол шығармалар халықтың махаббатына бөленген,
қарапайым елдің жүрегінен орын алған. Талантты композиторлар өз халқы үшін
жұмыс істеп, халқы үшін талайды тамсандырған туындылар жазған.

Ең алғаш қазақ халқынын шыққан опера композиторы – Мұқан Төлебаев.
Оның шығармалары өз алдына көркем дүние. Мұқан Төлебаев шығармашылығының
шыңы болған – Біржан-Сара операсы. Бұл опера жарты ғасырдан астам уақыт
бойы театр сахнасынан түспей қойылып келеді. Композитордың Біржан-Сара –
операсы бүкіл қазақ елін әлем көгіне көтерген туынды. Бұл шығарма үшін СССР
Мемлекеттік сыйлығы берілген. Мұқан Төлебаев көптеген ән-романстардың
авторы, Қазақстан композиторлар одағын басқарған, Қазақ КСР Жоғарғы
кеңесінің депутаты болған.
Қазақстанның музыкалық мәдениетінде Мұқан Төлебаев ешкімде қайталанбас
өзіндік ерекшелігімен, тыңдарман жүрегін бірден жаулап алатын мелодиялы
шығармасымен талантты суретші ретінде танымал болды. Ол – Е.
Брусиловский, А. Жұбанов, Л. Хамиди сияқты профессионалды композитор. Мұқан
Төлебаевтың музыкалық таланты әлемдік деңгейде бүкіл халықты да, Еуропа мен
Азия республикаларын да мойындатты.

І ТАРАУ. МҰҚАН ТӨЛЕБАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМЫШЫЛЫҒЫ

Мұқан Төлебаевтың өмір жолы
Төлебаев Мұқан 1913-1960 жылдары аралығында өмір сүрген – қазақтың
аса көрнекті композиторы, КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан
Республикасы гимні авторларының бірі, қоғам қайраткері, КСРО халық артисі.
Туып-өскен жері – Алматы облысының Бөрлітөбе ауданындағы Қарашыған ауылы.
Топырақ бұйырған жері – Алматы қаласы. Мұқан Төлебаевтың әкесі Төлебай
Өскембаев 1861 жылы дүниеге келіп, 1933 жылы қайтыс болады. Кедей отбасынан
шыққан, қарапайым жер шаруашылығымен айналысқан. Төлебай ақылды, мейірімді,
көпшіл мінезді. Оған ақыл-кеңес сұрап келгендердің бәріне оның есігі ашық
көңілі жарқын. Осы Мұқан Төлебаевқа да әкесінен дарыған. Композитордың
анасы – Тәжібала Ақшалқызы 1882 жылы дүниеге келіп, 1972 жылы қайтыс
болады. Ғұмыры қиындыққа толы бірақ, бақытты өмір сүрген. Ол көпбалалы
отбасында Ақшал Тасысбековтың қарамағында өскен. Жастайынан әнге құмар,
өлең шығарып, ән жазып өседі. Мұқан анасына өте жақын болды. Ол анасының
әнін тыңдағанды ұнататын. Анасы Тәжібаладан оған музыкалық дарын берілген.
Ағасы Апырбай Әуелбаев 1881 жылы дүниеге келіп, 1934 жылы қайтыс болады.
Мұқан Төлебаевтың әншілік өміріне маңызды рөл атқарды. Ол алты жасар
Мұқанды домбырада ойнауға үйтертті. Апырбай жас композиторды өзімен бірге
ойын-тойға ертіп жүрді. Мұқан ән мен күйді шаршамай тыңдауға дайын еді.
1933 жылы орта мектепті бітірген соң, Алматы педагогикалық училищесінде
оқиды. Осы кезде аудандық Жұмысшы жастар театрын ұйымдастырады. 1934 жылы
Алматыда өткен халық өнерпаздарының бүкіл Қазақстандық 1-слетіне қатысып,
әнші ретінде көзге түседі. Москва консерваториясы жанынан ашылған Қазақ
студиясына 1936 жлы оқуға түседі. Қазақтың халық аспаптар оркестрінің
дирижері қызметін 1942-1944 жылдары атқарады. Москва консерваториясын
(Маяковский мен Ференнің композициясы класы бойынша) 1951 жылы бітіріп
шығады.1942 жылы КСРО Композиторлар одағының мүшесі. 1948 жылы Қазақстан
Композиторлар одағы басқарма мүшесі. 1956-1960 жылдары Қазақстан
Композиторлар одағы басқармасының төрағасы. Мұқанның анасы Тәжібала мен
туған нағашысы Апырбай ақындық, әншілік, күйшілік өнерімен төңірегіне
танылған адамдар. Бұл болашақ композитордың өнерге жастайынан бейімделіп,
бойындағы бұла дарынның қанаттануына себепші болған. Жалпы М. Төлебаев
шығармаларындағы музыкалық – эпикалық үрдістің бел алып жататыны, оның
ұдайы халық өнеріне табан тіреп, халықтың бай музыкалық қазынасынан шабыт
алып отыратынын аңғартады. М.Төлебаев туындатқан опералардың, оркестрлік
немесе вокальды-симфониялық шығармалардың, камералық-аспаптық пьесалардың,
әндер мен романстардың қай-қайсысы да терең сезімталдығымен, музыкалық
тілінің шыншылдығымен, өзіндік қолтаңбасымен дараланып отырады. Оның
шығармаларының көркемдік қуаты тегеурінді, парасат-пайымы өрелі, көркемдік-
идеялық бағыты айқын, ұлттық-төлтумалық бояуы қанық. М.Төлебаев қысқа ғана
ғұмырында жүзден астам музыкалық шығармалар туындатып үлгерген. Бұлардың
ішінде опералық, контаталық-ораториялық және ән-романстық шығармалары
айрықша ден қойдырады. Әсіресе, Біржан-Сара операсы оның композиторлық
дарынының шырқау шыңы ғана емес, сонымен бірге қазақтың ХХ ғасырдағы
музыкалық мәдениетінің ең көрнекті табыстарының бірі. Біржан-Сара операсы
өзінің полифониялық болмысына қарамастан, ұлттық нәрі құнарлы туынды. Нағыз
өнердің табиғатына тән төлтумалық Біржан-Сара операсының өнбойынан айқын
аңғарылып отырады. М.Төлебаев қазақтың кәсіпқой музыкалық мәдениетін
қалыптастырып, орнықтырушы хас дарындардың бірі.
Мұқан Төлебаевтың шығармашылығы

Мұқан Төлебаевтың музыкамен айналысуы 1938 жылдан басталды. 1941 жыл
мен 1946 жылдардың арасында ол композиторлық творчествоға бүтіндей бет
бұрып, профессионал музыка қайраткері ретінде көзге түседі. Осы кақыттың
ішінде композитор түрлі жанрда еңбек етіп, көлемі жағынан да, формасы
жағынан да әртүрлі музыкалық шығармалар жазды. Бұл жылдар композитор
скрипка мен фортепиано үшін шағын пьесалар, әндер мен романстар жазумен
бірге күрделі ірі формадағы симфониялық шығармалар да тудырады. Алайда,
композитордың осы кездегі шығармаларының ішінде оның Ұлы Отан соғысы
тақырыбында жазған әндер мен романстары басқа музыкалық шығармаларынан
басымырақ тұрады. Мұқан Төлебаевтың соғыс жылдарында жазған Жорық, Соқ
барабан, Комсомол, Жеңіс, Таня туралы әндері совет адамдарының сол
бір қаһарлы күндердегі патриоттық ерлік істерін, оладың Отанға деген шексіз
махаббатын, жауға деген өшпенділігін, ыза-кегін мелодиялық көркем тілмен
шынайы бейнелеген сәтті шығармалар болатын.
Мұқан твочествосында ән жанры соғыстан соңғы жылдарда да кең өріс
алды. Композитор өзінің әндерінде советік дәуірден бақыт тапқан қазақ
халқының бүгінгі бейнесін жыр етуді алдына мақсат етіп қояды. Дәулетіне
әулеті сай колхозды ауыл, кең байтақ қазақ даласын өмір қуанышына бөлеп
жатқан қарапайым еңбек адамдары, социалистік елімізді жеңістен-жеңіске
жеткізіп, коммунизмге бастап бара жатқан туысқан Коммунистік партия, Ұлы
Отан – міне осы тақырыптар Төлебаевтың вокальдық творчествосының арқауы
болды. Төлебаев өзінің Отан, Партия туралы ән атты шығармаларында
Отанды, партияны салтанатты асқақ мелодиямен жыр етсе, Амудария туралы
баллада, Жылқышы әні, Қойшы әні атты шығармаларында еңбек адамдарының
ерлік істерін суреттейді, Жастар вальсі, Дала әні, Ақ мақта сияқты
шығармаларында бақытты өмірді, жастық шақты, еліміздің ұл-қызын даңққа
бөленген еңбек процессін музыкалық шешен тілмен сөз етеді.
Мұқан Төлебаев қазақ музыкасындағы жаңа жанр – романс жанрына қазақ
композиторларының ішінде бірінші болып қалам тартқан композитор. Және осы
жанр біздің музыкалық мәдениетіміздегі әлі игерілмей жатқан тыңы болса
да, композитор сәтті қадам жасады. Оның 1941-1942 жылдары жазған Тос, мен,
тос, Кестелі орамал, Ой, Мен көрдім ұзын қайың құлағынан тағы басқа
романстары өзінің лирикалық көңіл-күйіне, жан сезіміне толы әсем мелодиялық
мазмұнды әуенімен тыңдаушысына ой салатын, жұрттың ынталана тыңдап,
тебірене айтатын халық арасына кеңінен тарап, мол өріс алған музыкалық
қөркем шығармалар.
Ал Төлебаевтың опера жанрындағы еңбегін әңгіме етсек, оның
творчествосының шоқтығы болып табылатын Біржан-Сара операсы өнер
саласында тек қазақ кеңес музыкалық мәдениетінде ғана емес, Одақ
көлеміндегі елеулі көрініс екенін айтуға тура келеді. Біржан-Сара
операсының шын шебердің қолынан шыққан нақышты ой-өрнегіндей мәнерлі де,
сазды-әуенді де әсерлі музыкасында халықтық үн, халақтық әуен лебі айқын
сезіліп тұрады.
Коммунизм шыңына қарай өтіп бара жатқан Ұлы Отанымыздың әрбір алып
адымын, коммунистік құрлысты, совет адамдарының еңбектегі теңдесі жоқ ерлік
істерін, жалпы бүгінгі таңдағы советтік шындықты көркем әдебиет пен
искусствоның шығармаларында шынайы суреттеу – жазушыларымыз бен
композиторларымыздың, драматургтеріміз бен суретшілеріміздің алдында тұрған
айбынды міндет. М. Төлебаевтың бұл саладығы үлкен табысы оның соңғы кездегі
жазған Коммунизм оттары атты кантатасы. Бұл шығарманың негізгі идесы,
тақырыбы социалистік дәуір тудырған жаңа өмірдің қожасы – жатқан кеңес
халқының ерлік істерін жыр ету.
Кантатадағы басты герой халық пен ақын. Олардың ой-арманы, тілегі
ниеті бір. Кантата шексіз-шетсіз көк теңідей көсіліп жатқан кең байтақ
қазақ даласының табиғатын бейнелейтін кең шолымды оркестірлік кіріспеден
басталады да, Иса Байзақовтың ақандақ шабытпен төгілте жөнелтетін
Желдірмесіне ұласады. Композитордың Желдірмені таңдап. Алуы кездейсоқ
емес.
Ақын, жыршылар қашаннан-ақ той-думанның, ойын тойдың, халық
мерекесінің көркі, елдің қалаулысы болған. Осы дәстүрді Мұқан кантатада
орынды қолданады.
Мұқан Төлебаев өзінің таңдаулы шығармаларында музыкадағы ұлттық
форманың қиын да, күрделі де проблемалық мәселелерін шешуде нәтижелі еңбек
етіп, өзін бұл салада терең ойлы, ізденгін, жаңашыл композитор ретінде
көрсетті.
1958 жылы желтоқсан айында Москвада өткен Қазақ әдебиеті өнерінің
онкүндігінде Мұқан Төлебаевтың творчествосы ерекше көзге түсті.
Композитордың онкүндікте көрсетілген Біржан-Сара операсын, Москваның
Чайковский атындағы Менмлекеттік консерваториясының үлкен залында орындаған
Коммунизм оттары атты кантатасын музыкаға қояр талабы мен талғамы үлкен
астана жұртшылығы, көрнекті музыка мамандары жоғары бағалады.
Үкімет пен партия Мұқан Төлебаевтың қазақ совет музыкалық өнері
саласындағы еңбегін аса жоғары бағалыды. КСРО Жоғарғы Советі Президиумының
1959 жылғы 3 қаңтарындағы Указы бойынша Қазақ КСР көркем өнерінің бір топ
қызметкерлерімен бірге Мұқан Төлебаевқа КСРО Халық әртісі деген құрметті
атақ берілді.
Көрнекті музыка қайраткері Мұқан Төлебаев жақында Қазақ КСР Жоғарғы
Советінің депутаттығына екінші рет сайланды.
Музыкалық өнердің талай қиын бұрылыс, өткелдері мен тосқауылдарынан
абыройлы өткен үлкен дарын иесі Мұқан Төлебаев қазір өнер өрінен орын алды.
(Коммунизм таңы 9 мамыр, 1959 жыл )
Мұқан Төлебаев – музыка өнеріміздің көгінен ерте сөнген өзгеше жұлдыз
еді. Ол – күн сайын боратып жазып, шығармаларының санына мәз болған
суреткерлдердің санатына қосылмайтын композитор. Мұқан аз жазып кетті, аз
айтқанының өзі көп.
Орыс музыкасының тарихында А.П. Бородиннің алар орны ерекше, ал сан
жағынан қарасақ, композитордың музыкалақ шығармалары соншалық көп те емес.
Князь Игор операсы мен санамалы камералық, симфониялық шығармалар ғана
екен. Осыған қарамастан А.П. Бородин – есімі әлемге әйгілі орыс
классиктерінің бірі болып саналады. Әділіне көшсек, Мұқан Төлебаевты совет
музыкасындағы нақ осындай суреткер деп айтуға болар еді. Шындығында ол –
профессионалдық музыка өнерінің ірге тасын қаласқан композиторларымыздың
бірі ғана емес, қазақ кеңес музыкасының классигі.
Мұны кезейсоқ жағдай емес, табиғи нәрсе деп қарауымыз керек. өйткені,
жас шағынан-ақ халықтың ән-күй творчествосының мөлдірінен еркін сусындап,
оның сиқырлы сырын жүрек түпкірімен тебірене сезінген Мұқан халық
муызыкасының тағдырын ерекше түсінеді. Мұның үстіне болашақ композитордың
анасы Тәжібала әнші болған. Ойын-той, думандарда, шілдеханаларда әншілік
өнерімен көпшілікті тамсандырған. Бала Мұқанға, әрине, бұл жағдай ерекше
әсер етеді. Ол анасы сияқты өнерпаз болуға талпынады. Қурайдан өзі сыбызғы
жасап тартады. Бұл уақытта Мұқан алты-ақ жаста екен. Бертін келе Мұқан
домбыра тартып, ән айтады, жеңіл-желпі айтысқа да түседі. Бірақ үй ішінің
бас көтерері өзі болған соң небары 6 сыныптық білімімен қызмет істеуге тура
келеді. Ол өзінің туған кохозы Үлгіде (Талдықорған облысы, бұрынғы
Бөрлітөбе ауданы) есепші болады. Сөйтсе де талапты жас ойын-сауықтан қол
үзбейді. Табиғи талант өнерге тарта береді.
1935 жылы Мұқан Төлебаев Бөрлітөбе аудандық жұмысшы театрын
ұйымдастырады. Театр артистерінің күшімен берілген концерттерде домбырамен
ән шырқап, жұртшылық құрметіне бөленеді. Спектакльдерге қатысып, театрдың
беделді артистерінің бірі ретінде танылады.
Мұқан 1936 жылы халық таланттарының Алматыда өткен республикалық
екінші байқауына қатысады. Халық әндерін сазына келтіре шырқаған Мұқанның
әншілік өнері жюри мүшелерінің назарын бірден аударады. Байқауда ерекше
дарын талантымен көрінген Мұқан Төлебаев бірер жылдан соң Москва
консерваториясының композиторлар дайындайтын бөліміне ауысады. Алғашында
кеңес музыкасының белгілі шеберлерінің бірі Р.М. Глиэрден композициядан
сабақ алады, кейін консерваторияны Н.Я. Мясковскийдің
класы бойынша бітіріп шығады.
Мұқан Төлебаевтың музыка өнеріне деген талғамын, оның суреткерлік
ерекшелігін айтқанда естен шығармас өзгеше бір жай бар. Ол – болашақ
композитордың туған халқының ұшан-теңіз ән-күй творчествосын ана сүтіндей
бойына сіңіруі, содан емін-еркін сусындауы, халақтың музыкалық
университетінің курстарын толық меңгеріп барып, профессионалдық музыка
өнері жолына түсуі. Дәстүрді шеберлікпен шендестіре білген ойшыл суреткер.
Сондықтан да оның творчествосы ғасырлар бойы жасаған халықтың қолтума ән-
күйлеріндей-ақ жұртшылық жүрегіне жол тауып, рухани қазынамызға зор үлес
болып қосылды.
Халақтың ән-күй творчествосына тән сыршыл әуен, терең тебіреністі ой,
асқақ арман, міне, осының бәрі Мұқанның 40-шы жылдардың басында өзінің
соңғы кезінде жазған тырнақалды әні Кешкі көктемнен бастап өмірінің соңғы
кезінде жазған, бірақ аяқтай алмай кеткен Қозы Көрпеш-Баян Сұлу
операсының фрагметтеріне дейін үзілмейді. Композитордың қай шығармасында да
халық музыкасына тән шалқыған қазақ даласындай кең тынысты эпостық әуен,
позиторлық өнердің техникасын толық меңгерген М. Төлебаевтың жалаң
профессионализмге берілмей, қашан да халықтық дәстүрден жалықпай үйренгенін
көрсетсе керек.
1940 жылдардың өзінде-ақ Мұқан Төлебаев өз ойы, өз үні бар дарын иесі
ретінде жарқ етті. Әсіресе, ән-романстары (Тос, мені тос, Кестелі
орамал, Жеңіс, Таня туралы ән, Комсомол, Соқ барабан т.б.)
музыкалық тілінің байлығымен, нәзік лирикасымен Мұқан талантын сол кезде-ақ
жұртшылыққа танытқан. Бұл тұста жазған шығармалары алапат соғыс кезіндегі
кеңес адамдарының ерлік ісін, Отанға деген шексіз махаббатын, жауға деген
шексіз өшпенділігі мен ыза-кегін мелодиялық әсерлі оймен жеткізген
туындылар еді. Композитор соғыс жылдарында жазған романстарында солдат
сағынышын лирикалық мұңды үнге бөлейді. Алайда, мұны қар жастанып, мұз
төсенген, оқ пен оттың ортасында өмір кешкен адамның торығуы деп
түсінбеуіміз керек, қайта бұл халқымыздың жеңіске деген сенімі, музыкадағы
оптимистік өршіл ойы.
Кеңес халқының жасампаздық ұлы істері мен кең байтақ Отанымыздың
бүгінгі көріністері туралы өзекті ойларын композитор соғыстан кейінгі
шығармаларында да одан әрі дамыта түсті. М. Төлебаевтың Отан, Партия
туралы ән, Амудария туралы баллада, Жылқышы әні, Ақ мақта, Шахтер
жыры т.б. нақ осындай ойдан туған шығармалар. Төрт дауысқа жазылған
Қырман жырында тенор, сопрано, альт, бас дауыстар – егін орағы кезінде үн
қосқан колхоз жастарының думанды үніндей, қызу еңбек үстіндегі адамның
қимылына сай өткір екпінде, кейде алма-кезек, кейде қосыла шырқайды.
Мұқан Төлебаев романс жанрының да асқан шебері еді. Соғыс жылдарында
романстарын бастап, Көктем, Май кеші, Көп кезіп кең даланы араладым,
Келші, сәулем, Мен сүйем сияқты шығармаларында асқақ сезімді, лирикалақ
тебіреністі жыр етеді, кей-кейде терең философиялық толғаныс та байқалады.
Композитор тврочествосының шоқтығы – Біржан-Сара операсы. Операның
шын шебердің қолынан шыққан нақышты ою-өрнегіндей әуенді де әсерлі,
лирикалы да ойшыл музыкасында халық музыкасы рухында сазды әуен көктемнің
хош иісті самалындай тыңдаушы сезімін еркелетеді. Көңіл күйің, қиял ойың
өзгеше бір әдемілік әлемін кезіп кетеді. Бір сөзбен айтқанда композитор
Біржан-Сара операсында Біржан сынды сегіз қырлы өнер адамының өмірін, шер-
мұңын, күрес-тартысын, жарық дүниені, жарқын болашақты аңсаған оның асыл
арманын азаматтық ар-ожданымен, үлкен жауапкершілікпен, шебер
суреткерлікпен жыр етті. Біржан-Сара операсын – қазақ музыкасының ғана
емес, бүкіл кеңес музыка мәдениетіндегі классикалық туынды деп батыл айта
аламыз.
Мұқан Төлебаев творчествосындағы кесек туындылардың бірі – 1951 жылы
жазған Коммунизм оттары атты кантатасы. Небәрі он екі-ақ минут жүретін
осы шығармада композитор халқымыздың революциядан бұрынғы қайғы-мұңға толы
өмір көріністерін де, бүгінгі кеңестік шындықты да қатар суреттей отырып,
комунистік қоғам құрлымындағы кеңес халқының тамашы жетістіктерінің
салтанатын, оның ұлы идеяларын жыр етті.
Музыкалық творчествоның нетүрлі қиын бұрылыс өткелдерінен, қырқа
кезеңінен қысылмай өткен асқан талант иесі Мұқан Төлебаев суреткерлік
өнерінің толысқан, кемелденген шағында қайтыс болды. Талантты композитор,
көрнекті қоғам қайраткері, сирек кездесетін үлкен жанды, парасатты ойдың
адамы, аз сөзді бірақ өз ойын нақпа-нақ айтатын тамаша әңгімешіл, міне,
творчестволық жиындар мен достық әңгіме үстінде Мұқан Төлебаевты бір көрген
адамның өзі-ақ оны қашан да осылайша есте сақтайды - деп жазды Советская
музыка журналы ол қайтыс болғанда.
Бұл халқымыздың Мұқан Төлебаев сынды үлкен жүректі суреткер ұлына
берілген әділ баға . Оның өмірі мен творчествосы соңғы буын
композиторларымызға тамаша үлгі, үлкен өнер мектебі болса, музыкалық мұрасы
халқымыздың рухани мұрасына айналып отыр. Сондықтан оның есімі де, өнері де
өмірлі. (Мәдениет және тұрмыс №3, наурыз, 1970 жыл)

ІІ ТАРАУ. МҰҚАН ТӨЛЕБАЕВТЫҢ БІРЖАН-САРА ОПЕРАСЫ

Біржан-Сара операсы

Қазақ әдебиеті мен музыкасының тарихынан құрметті орын алған халық
композиторы, атақты ақын Біржан әлеуметтік әділетсіздікке, үстем таптың
озбырлығына қарсы наразылық білдірген бұқара халықтың еркіндікті аңсаған
арманына өз өнерінің өршіл үнін қосып, ел еркесі Сал Біржан атанған
қарапайым халық қалаулысы еді. Жақында ғана жаңартылып, сахнаға қайта
қойылған Мұқан Төлебаевтың Біржан-Сара операсы тыңдаушыларға халық
композиторы туралы нақ осындай ой тудырады.
Бұл опера бұдан он жыл бұрын тұңғыш рет сахнаға қойылып, оқиғасының
шынайылығымен, музыкасының әсем сазды мелодиялық әуенімен, сахналық
көріністерінің көркемділігімен қазақ кеңес өнерінің елеулі табысы деп
танылған еді. Ол жұршылықтың сүйіп тыңдайтын шығармасына айналды. Алайда,
автор талғампаз жұртшылығымыздың озық ойлы талабына сай операның музыкасын
жетілдіре өңдей түсу мақсатымен бұл шығарманы екі рет қайта қарап шықты.
Осы редакциялаудан кейін операның музыкасына түбірлі өзгерістер
жасалмағанымен, шығарманың бұрынғыдан да шыңдала, ширай түскенін Біржан мен
Сараның ІІ актыдағы дуетінен, өзінің Біржанға деген махаббат сезімін
тебірене айтатын Алтынайдың осы актыдағы жаңа ариясынан, IV актыдағы
симфониялық эпизодтан байқауға болады.
Драматург Қажым Жұмалиев операға арнаған либреттосында халықтың қалың
ортасынан шыққан Біржанды ат төбеліндей үстем тапқа қарсы қою арқылы оқиға
шиеленісін көркем поэтикалық тілмен заңды түрде өрістете отырып, феодалдық
қоғамның озбырлыққа, дінге негізделген әлеуметтік сырын ашады. Біржан
операдағы ән-өлең өнерінің туын көтеруші, езушілік көрген еңбекші халықтың
қаяулы көңіліне әсем-сазды асқақ әнмен дем беруші, әдәлетсіздікті,
зұлымдықты өзінің отты, уытты, өткір өлеңімен аяусыз әшкерелеуші халық
өкілі ретінде көрінеді.
Халық композиторы Біржан өзінің өлеңдері мен әндерін белгілі бір
оқиғаға арнап шығарғандағы тарихта белгілі. Біржан сал, Айтпай сияқты
әндер композитордың жас шағындағы оның албырт, ыстық сезімі мен көрікті
ойының сыртқа шыққан әсем лирикалық, мелодиялық көрінісі болса, Жанбота,
Адасқақ атты әндері адамның жеке басын кемсітуші озбырлыққа қарсы
наразылық білдірген ашу мен ызадан туындағандығы мәлім. Композитор Мұқан
Төлебаев Біржанның осы әндерін сол күйінде кесек қалпында алып, қалай
болса, солай пайдалана салмай, творчестволық жолмен өңдеп, мәнерлей отырып,
оқиға желісіне байланысты әр әннің кейпін, музыкалық мазмұнын қатты
ескеріп, сәтті қолданады. Операның бірінші актысындағы Біржанның сахна
сыртынан шалқыта шырқайтын ариясы ретінде Айтпай әнінің, сондай-ақ осы
актыдағы Біржан мен Жанботаның қақтығысы кезінде Жанбота әнінің
қолданылуын автор халық композиторының шығармаларын творчестволық жолмен
пайдалануға қалауын таба білгендігі демекпіз. Автордың Біржан-Сара
операсында халық композиторларының әндерін творчестволық жолмен
пайдаланумен ғана шектелмей, операны қазақтың халық музыкасы рухтас
оригинальді байыта түсуі оның творчестволық өрлеу, іздену үстінде екенін
көрсетеді.
Біржан-Сара операсын сахнаға қоюда театрдың бас режиссері, Қазақ КСР-
ының Халық әртісі Құрманбек Жандарбеков пен театр суретшісі Қазақ КСР-ының
искусствосына еңбек сіңірген қайтаркер А.И. Ненешев жолдастар айтарлықтай
еңбек сіңірген.
Операдағы Біржан партиясы мелодиялық әсемдігіне, қөркемдігіне
қарамастан вокальдық жағынан әншінің орындалуына жеңіл түспейді және
орындаушылық шеберлікті, мол тәжірибені керек етеді. Біржан рөлінде ойнаған
Қазақ КСР-ының Халық әртісі Байғали Досымжанов осы жаупты партияны
тәжірибелі әншіге тән шеберлікпен ойдағыдай меңгере білген.
Ақын Сара республикамызға еңбек сіңірген әртісіміз Ш. Бейсекованың
орындауында ойшыл, сыршыл лирикалық образ болып шыққан. Сара образы
актрисаның орындауында шынайы көрінісін тапқан.
Біржан-Сара операсындағы жағымсыз кейіпкерлердің бірі – Жанбота.
Жанбота – дүлей күштің адамы, үстем таптың өкілі. Ол қара тастай қатыгез,
өз мүддесі үшін кімді де болса құрбан етуге шіміркпейтін өзімшіл, озбыр.
Республикаға еңбек сіңірген әртіс К. Кенжетаев Жанбота рөлінде өзінің
үздіксіз өсіп келе жатқанын аңғартты. Кенжетаевтің Жанбота партиясын
орындау процесіндегі емін-еркін мол тыныспен қысылмай кеңінен самғайтын
құлаққа жағымды, мол диапазонды дауысына оның драмалық шебер ойыны сай
келіп отырады.
Өзінің сыртқы кейіпінен жан түршігерлік құбыжықтығына қарамастан Сара
менің теңім – деп ойлайтын, байлыққа мәз болып, кеудесіне нан піскен бай
баласы – Жиенқұл образын Мүсілім Асылбеков өте нанымды шығарды.
Біржан-Сара операсындағы жағымды кейіпкерлердің бірі – Естай. Естай
– Біржанның шәкірті. Оның әншілік, ақындық өнерін халық арасында
насихаттаушы талантты ақын, жас әнші Естай Біржанды үлгі тұтып, оны
мақтайды, Біржан келеді, ән келеді, ойын-сауық келеді! деп, елге жар
салады. Қуанышты хабар әкеледі, мұның өзі Біржан тұлғасын толықтыра түсуге
жағдай туғызады. Біржан маңындағы Естай сияқты шәкірттері ақынның қасиетті
салты – әншілік, ақындық өнерін кейінгі ұрпаққа жеткізуші халық
мұрагерлері. Естай рөлінде ойнаған Ғарифолла Құрманғалиев шабытты әнші,
өнерлі жас Естайдың образын ойдағыдай шығарды.
Басты кейіпкерлер бейнесінің сәтті шығуына, сахналық көріністердің
оқиға желісіне байланысты дұрыс шешім тапқанына қарамастан постановка
кейбір ұсақ-түйек кемшіліктерден құр емес.
Композитор операның IV актысында Біржанға үкім айтар жердегі молдалар
квартетін ақындық, әншілік өнерді күнә деп, елді діннің шырмауымен алдайтын
молдалардың қара ниет пиғылына сай музыкалық образда жазған. Құлаққа қатаң,
жаныңды тітіркенте естілетін осы ызбарлы квартет артистер Абаев, Бейсалиев,
Сарманов, Нүсіпбаевтардың орындауында өте нашар шықты. Операның ІІІ
актысындағы бірінші көріністен кейінгі қыз-келіншектер күйеу мен қызды
(Жиенқұл мен Сараны) ақ отауға кіргізер алдындағы музыкалық үзілісте аспан
мен жер тұтасып, бұлттар бір біріне қарсы жөңкитін көрініс ешқандай да
ұғым тудырмайтын басты нәрсе. А.И. Ненашев – талантты,
творчестволық терең ойлы суретші. Оның Күміс көл, Оқжетпес, Жұмбақтас жалпы
Көкшенің таңғажайып көріністерін сол табиғаттың нақ өзіндей бояулар мен
біреуі суретшінің творчестволық қиялының, қабілетінің күшті екенін
көрсетеді. Солай бола тұрса да IV актыдағы көрініс фантастикаға жақын.
Бұл айтқан, түзетуге болатын аз-кемді жетімсіздіктер операның құнын
түсіре алмақ емес. Дегенмен, 1958 жылы Москвада өтетін қазақ әдебиеті мен
өнерінің онкүндігіне баратын бұл спектакльдің кем-кетіксіз болғаны абзал.
Жалпы алғанда Біржан-Сара операсы советтік дәуірде ұлттық мәдениеті
күн санап алға басқан қазақ халқының өнер саласындағы елеулі табысының бірі
болып табылады. (Социолистік Қазақстан 21 мамыр 1957 жыл)
Біржан-Сара операсы 1946 жылдың күзінде тұңғыш рет сахнаға шықты.
Көрермен қауым Мұқан Төлебаевтың бұл ірі туындысын құшақ жая қарсы алды.
Мұқанға деген халықтың махаббатында, алғысында шек болған жоқ. Ізгі
тілектер айтылып жатты. Мұқан табиғатында көпшіл адам. Мұқанның үйінен
әншілер, актерлер, күйшілер, композиторлар арылмайтын. Мен көрген өнер
қайраткерлерінің ішінде Мұқан Қалибек Қуанышбаевты, Құрманбек
Жандарбековты, Жүсіпбек Елебековты, Шәкен Аймановты, Байқытжан
Байқадамовты, дерижер Ғазиз Дуғашевті, Сейфолла Телғараевты қадір тұтатын
еді. Құркенді аға санап еркелейтін. Шәкенді құрбы санап, қатты
қалжыңдасатын. Мұнысы сырт көрінген адамға ерсі көрінбей, қайта жарасып
тұрушы еді. Осындай бір отырыста Мұқан Шәкенге мынадай бір сұрақ қойды:
– Көзіңе мақтағаным емес, Мұқан, Біржан мен Сараның саған қазрдің
өзінде өшпейтін де, өлмейтін де ескерткіш соқты. Әсіресе, Біржанның
өлеңдеріндегі ариясы мен Ананың жоқтауы құлақтан кетер емес. Шіркін
Біржанды өз аузыңнан тағы бір естір ме еді?! – деп Шәкен өтініш жасады. Осы
кезе төрде отырған Құрекең орнын сергек көтерілді де Мұқанды анадай жерде
тұрған пиониноға қолынан ұстап апарды.
– Шәкеннің сирақтан бүйрек шығаратын әдеті, әттең Құрекең қолқалап
отыр, әйтпесе Біржанды шырқау маған жеңіл тиетін дүние емес, - деп Шәкен
ерік бермеді. Мен Мұқанның осы сәтке дейін әнші екенін білмейтінмін. Мұқан
пионинода әрлі-берлі ойнап алды да, Біржанның өлердегі ел-жұртымен
қоштасардағы атақты ариясын шырқай жөнелді. Басымыз Құрекең, Шәкең болып
бөлмедегілер Біржанның ариясына ұйып қаппыз. Мен бұл арияны Әнуарбек
Үмбетбаев пен Байғали Досымжановтың сахнада орындауында репитицияда талай
естігенмін. Қатардағы біз былай тұрсын, қазақ музыка өнері қайраткерлерінің
бірі, қазақ топырағындағы атақты әншілердің бірі – Құрманбек Жандарбековтың
өзі де қатты толқу үстінде екен. Ән бітті. Құрекең орнынан тұрып, Мұқанның
мойнынан құшақтап, бетінен сүйді. Үн-түссіз терезеге жақын барды да, кенет
Мұқанға бұрылып:
– Құданың құдіреті, музыка өнерінде шек жоқ екен ғой. Байғали мен
Әнуарбек те жезтаңдай әншілеріміздің бірі, сен Біржан салды тағы бір
қырынан көрсетіп бердің ғой деп Құрекең қатты ризалығын білдірді. Артынан
сұрастырып білсем, Мұқанның өзі де айтулы әнші екен.1936 жылдың жаз айында
Алматыда халық таланттарының бүкіл-қазақстандық байқауы өткенде, Мұқан
Төлебаев әнші ретінде жүлделі бәйгеге ие болыпты. Қазақ музыка өнеріне
келуінің өзі осы әншіліктен басталса керек.
Мұқан табиғатында ақын адам еді. Мен 1948-1952 жылдардың арасында
республикалық творчество үйінің директоры қызметін атқарып жүрген
кездерімде жыл сайын өтетін халық ақындарның мәсілихатында Мұқан талай
келелі де, соны пікірлер айтатын. Мысалы, Мұқан Біржан мен Сараның айтсын,
Жетісу өнерінің шешен, жыршыларының ғибрат сөздерін жетік білетін. өмірінің
соңғы кездерінде Мұқан ақын Ғали Ормановпен бір үйде тұрды. Мұқанның халық
ақындары жайында айтқан пікірлерін, келтірген дәлелдерін естігенде Ғали
Орманов:
– Біз өзімізді ақын қатарына санап жүрсек, шын ақын өзіңсің ғой,
Мұқанжан. Әсіресе, Ілекеңнің Күйі, Құлагерін нақышына келтіріп оқыдың.
Тағы да оқи түсші, – деп қолқа салатын.
Елуінші жылдардың орта шенінде Талдықоған облысының Бөрлітөбе
ауданының еңбекшілері Мұқанды Қазақ КСР Жоғарғы Советінің депутаттығына
кандидат етіп ұсынды. Мұқан сайлаушылармен кездесу үшін Бөрлітөбеге барды.
Мен сонда бірге бардым. Ресіми кездесуден қолы босағанда Мұқан ел ішіндегі
кәрі құлақ қариялармен, әнші, күйші жігіттермен бас қосатын.
Мұқан Бөрлітөбеден Сарқант, Ақсу аудандарына жол-жөнекей соқты да ақын
Сараның туып өскен өңірі Қапал ауданындағы Ешкіөлмес деген жердегі Абай
атындағы колхозды аралып, ақын Сараны мәңгі есте қалдыру жөнінде аудан
басшылығымен әңгімелесті.
Қазір осы ауданның Сара дүниеге келген елді мекенін Ақын Сара ауылы
дейді. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.