Қазақтың ұлттық киімдері

Кіріспе

Қазақ халқының материалдық мәдениеті.

XV-XVII ғасырларда қазақ халқының өсіп, өркендеп, үздіксіз дамып келе жатқан бай заттық сипаттағы мәдениеті болды. Оның басқа нұсқалары ежелгі қазақ жеріндегі ірі сауда-саттық орталығы болған Яссы, Отырар, Өзгент, Сауран, Сайрам сияқты қалалардағы сәулет өнерінің туындылары, ғажайып ғимарат құрылыстар, ескерткіш белгілер болды. Олар сол шаһарлардағы халық шеберлерінің қолынан шығып, ұлттық сипат алған ою-өрнектер, онымен безендіріліп істелген сәндік, әсемдік бұйымдар, тұрмыстық тұтыну заттарымен толықты. Бұл игіліктің жемісін қала тұрғындарымен бірге сағымды сахарада мал өсіріп, қойын құрттап, айранын ұрттап көшіп-қонып жүрген көшпенділер де пайдаланды. Киім-кешек, құрал-жабдық, ыдыс-аяқ сияқты күнделікті ұстап тұтынатын заттар көбінесе даладағы мал өсіретін бақташыларға, егінші диқаншыларға да қаладан ауысып отырды. Көшпенділердің қаламен, сауда-саттық орталықтарымен тығыз қарым-қатынасы, үзілмейтін байланысы болды. Сондықтан олар қала халқының тұрмыс-тіршілік дағдыларын игеріп, керек жарағын қаладан алып отырды. Көшпелілердің қысқы қоныстарындағы тұрағы қыстаулардағы шымнан, саз-балшықтан, тастан қалап көтерген немесе ағаштан қиып жасаған үйлері де қала үйлеріне ұқсас болды. Жазға қарай көшпелілер киіз үйде немесе доңғалағы бар арба тектес жылжымалы үйлерде тұрды. Олардың қай-қайсысы да сәнді мүлікке, кілем, текемет, киіз, алаша, әдемі сандық, абдыраға, жібектен істелген бұйымдарға толы болды.
Көшпелі қазақтардың киім-кешектері қала тұрғындарына қарағанда біраз бөлектеу болған. Жалпы қазақтар қысқы киімнің жел, суық өткізбейтін жылы, жазғы киімнің әдемі, әсем, тартымды болуына көңіл бөлген. Қысты күні ер адамдар қойдың, түйенің жабағысынан сырған, қалың матамен тыстаған, кең тігілген тон, қасқыр, тауешкі сияқты аңдардың терісінен жасалған сыртын тыстаған жағалы ішік, құлын терісінен тігілген жарғақ, түгін ішіне қаратып, қой, киік терісінен істеген жылы шалбарлар киген.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Кәсіптік-көркем-

Р Е Ф Е Р А Т

Тақырыбы: Қазақтың ұлттық киімдері

Орындаған:

Тексерген: оқытушы

Қазақ халқының материалдық мәдениеті.

XV-XVII ғасырларда қазақ халқының өсіп, өркендеп, үздіксіз дамып келе
жатқан бай заттық сипаттағы мәдениеті болды. Оның басқа нұсқалары ежелгі
қазақ жеріндегі ірі сауда-саттық орталығы болған Яссы, Отырар, Өзгент,
Сауран, Сайрам сияқты қалалардағы сәулет өнерінің туындылары, ғажайып
ғимарат құрылыстар, ескерткіш белгілер болды. Олар сол шаһарлардағы халық
шеберлерінің қолынан шығып, ұлттық сипат алған ою-өрнектер, онымен
безендіріліп істелген сәндік, әсемдік бұйымдар, тұрмыстық тұтыну заттарымен
толықты. Бұл игіліктің жемісін қала тұрғындарымен бірге сағымды сахарада
мал өсіріп, қойын құрттап, айранын ұрттап көшіп-қонып жүрген көшпенділер
де пайдаланды. Киім-кешек, құрал-жабдық, ыдыс-аяқ сияқты күнделікті ұстап
тұтынатын заттар көбінесе даладағы мал өсіретін бақташыларға, егінші
диқаншыларға да қаладан ауысып отырды. Көшпенділердің қаламен, сауда-саттық
орталықтарымен тығыз қарым-қатынасы, үзілмейтін байланысы болды. Сондықтан
олар қала халқының тұрмыс-тіршілік дағдыларын игеріп, керек жарағын қаладан
алып отырды. Көшпелілердің қысқы қоныстарындағы тұрағы қыстаулардағы
шымнан, саз-балшықтан, тастан қалап көтерген немесе ағаштан қиып жасаған
үйлері де қала үйлеріне ұқсас болды. Жазға қарай көшпелілер киіз үйде
немесе доңғалағы бар арба тектес жылжымалы үйлерде тұрды. Олардың қай-
қайсысы да сәнді мүлікке, кілем, текемет, киіз, алаша, әдемі сандық,
абдыраға, жібектен істелген бұйымдарға толы болды.
Көшпелі қазақтардың киім-кешектері қала тұрғындарына қарағанда біраз
бөлектеу болған. Жалпы қазақтар қысқы киімнің жел, суық өткізбейтін жылы,
жазғы киімнің әдемі, әсем, тартымды болуына көңіл бөлген. Қысты күні ер
адамдар қойдың, түйенің жабағысынан сырған, қалың матамен тыстаған, кең
тігілген тон, қасқыр, тауешкі сияқты аңдардың терісінен жасалған сыртын
тыстаған жағалы ішік, құлын терісінен тігілген жарғақ, түгін ішіне қаратып,
қой, киік терісінен істеген жылы шалбарлар киген. Көктемдегі, жаздағы
қазақтардың киімі бешпент, камзол, шапан болған, ақ киізден жасалған жұмсақ
ақ қалпақ киді. Олардың қысқы тымақтары елтіріден, түлкі, қасқыр тағы басқа
аң терісінен тігілді.
Ер адамдардың аяқ киімдерінің де түрі көп: өкшесі биік, қонышы тізеден
асатын шоңқайма етік, былғары саптама етік, аң аулағанда киетін қайқы
жұмсақ етік, жаз киетін жеңіл етік, жұмсақ теріден істелген мәсі, сауыр
былғарыдан істелген кебіс т.б. Бұл қазақтардың мал теріні шебер өңдеп
пайдалана білгенін көрсетеді.
Әйелдердің әртүрлі матадан, жібектен, мақпалдан тігілген көйлек,
камзол, аң терісінен жасалған сыртқы киімдердің үлгілері тіпті көп болған.
Қыздар белі қымталған етек-жеңін бірнеше қатар желбеу жүргізілген қос етек
көйлек немесе белі бүрілген, етегі әдіптелген тік көйлек, қаусырмасы,
етегіне оқа жүргізілген камзол, басына үкілі тақия, аяғына биік өкше етік
киетін болған. Қыста аң терісінен төбесіне үкі тағып әсем бөрік киеді. Жас
келіндер сәукеле киіп жүреді, кейін егде тарта бастағанда ғана кимешек
киіп, жаулық тартады. Қалыптасқан дәстүр бойынша үкілі тақия, әсіресе
қыздық дәуреннің белгісі іспетті белдік асқан ұқыптылықпен безендірілген.
Қыз бала үшін белдігін жоғалту, арынан айырылғанмен бірдей болған. Егер қыз
балаға өз қалауымен кестелінген қос етекті көйлек киюдің ешқандай сөкеттігі
болмаса, 2-3 бала тауып, егде тартқан әйелге шымқай түсті матадан тігіліп,
кестеленген немесе қос етек салынған көйлек кию ерсі көрінетін; қыздар
шашын көбіне қос бұрым етіп өріп, бас киімсіз-ақ жүре беретін болса, әйел
күйеуге шыққан соң самай шашын басқаға, әсіресе басқаға көрсету күнә дейтін
ескі дәстүрге сай кеудесін жон арқасын жауып тұратын жақтауы, өңірі, тамақ
жағы кестеленген кимешек киетін әйелдің бұл бас киімі ел арасында
шаршысының пішімінің үлгісіне қарай шылауыш сұлама, күндік, орала деген
аттармен де белгілі. Қыс кезінде әйел көбіне арасына түйе жүн салып,
көктелетін қаптал шапанға, пұшпақ ішікке, астары жүннен бастырылып, тысымен
бірге көктелетін сүпіге оранып, басына кимешек киген немесе жаулық, орамал
салған.
Қазақтағы еркек киімі әйелдікіне қарағанда біркелкілеу. Тіптен жейдені
(көйлек-дамбал), қаптал шапанды, түйе жүн шекпенді, сеңсең тонды барлық
жерде бірдей киген. Ал жалпыға тән еркек киім-кешегінде көйлек-дамбалдан
басқа бешпет, көкірекше, шапан, шалбар, сондай-ақ бөрік, қалпақ, тақия
секілді бас киімдер, көксауыр саптама етік, кебіс-мәсі болған.
Әсіресе жігіттің киімі әсемдігімен көз тартатын болған. Ол ойық немесе
тік жағалы жібек көйлектің, жүріп-тұруына ыңғайлы болуы үшін ауына үшкіл
салғанымен, балағын көксауыр етіктің қонышына тығатындықтан, дене бітімін
сымбатты етіп көрсететін шалбардың үстінен тұрпатына мығым қонатын күдері,
барқыт немесе мәуіті бешпет басына зерлі тақия, мұрақ, пұшпақ бөрік киіп,
иығына түйе жүн шекпен немесе шапан жамылады екен.
Үйлі-жайлы болып, егде тарта бастаған еркектің киім-кешегі әдетте
жігіттің киіміне тән элементтерден тұрғанымен, пішімі молдау, шалбары
кеңдеу болып тігілетін.
Қарттардың киімі мейлінше қарапайым, көбіне көктеп тігілетін және
әшекейсіз болған. Оларға арнап қалыптасқан дәстүр бойынша жейде, жырым
балақты шалбар, арасына түйе жүн салып сырылатын көкірекше, бешпет, шекпен,
шапан тігілетін. Ауқатты қарттар әсіресе олардың аңшылықпен айналысқандары
көкірекшенің үстіне күдері бешпет, жарғақ тон, жарғақ шалбар киіп,
сыртынан кісе белдеумен қаусырынатын болған.
Еркек қыс кезінде күпі, сеңсең тон, түлкі немесе қасқыр терісінен
тігілген қаптал ішік, аяғына киіз байпақты саптама етік, басына тымақ,
малақай киген. Бұлардың ішінде әсіресе түйе жүннен басылып, шұғамен
тысталатын күпі малшы киімінің ертеден келе жатқан үлгілерінің бірі болған.

1922-1926 жылдары қазақ республикасының астанасы болған Орынбордың
музейі жер-жерлерге өкілдер жіберіп, қазақ киімдерінің түрлерін, үлгілерін
жинай бастады. Бұл істе музейдің ғылыми қызметкерлері А.Четыркина мен
А.Мелков орасан үлкен еңбек сіңірді. Олар неше түрлі жол азаптарын көре
жүріп, Ақтөбе, Торғай, Қостанай, Орал, Атырау, Семей, Павлодар аймақтарының
көп жерлерін аралап шықты. Көптеген ұлт киімдері мен өрнектердің, алтын-
күміс әшекейлердің экспонаттарын жинады. Орташа, дәулетті қазақтардың
киімінің 7 түрлі болатынын жазды. Атап айтқанда, әр адамда көйлек, дамбал,
шалбар, камзол, шапан, күпі, бас киім, аяқ киім болатынын анықтап
зерттеушілер әр облыстағы әр түрлі үлгі түрлерін, атауларын қағаз бетіне
түсірді.
Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз,
орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен де
айырып айтылады. Мыс.: арғын қыпшақ, найман тымақ, қыпшақ тымақ, адай
бөрік, қызай бөрік, ноғай бөрік т.с.с. Кейде географиялық мекен атына да
байланысты бөлінеді – қоңырат үлгісі, Жетісу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.