Ш.Жәңгіровтың мен Ғ.Қараштың өмірі мен шығармашылығы туралы
Жоспар:
1.Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы (ғылыми мақала).
2.Ғ.Қараштың өмірі мен шығармашылығы
3.Ғ.Қараштың ізденіс жылдары.
1.Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы (ғылыми мақала).
2.Ғ.Қараштың өмірі мен шығармашылығы
3.Ғ.Қараштың ізденіс жылдары.
Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы
Өз ортасында Шәді төре атымен белгілі болған ақынның әкесінің аты бірде Жәңгір болып берілсе, кейде Жаһангир болып кездеседі. Оған себеп, оның Орынбордан шыққан кітаптарында “Шәді Жәңгірұлы” деп аты-жөні аталса, Қазан, Ташкент қалаларында баспа көрген кітаптарында тіл ерекшелігіне байланысты “Шәді Жаһангирұлы” болып көрсетілгендігінде.
Шәдінің әкесі Жәңгір – атақты Абылай ханның шөбересі, Кенесары ханның жорықтарына қатысқан. 1847 жылы Хан кене дүниеден өткенде, оның кіші әйелі Мәуті ханымды әмеңгерлік жолмен Жәңгір алған. Осы Мәуті ханымнан болашақ шайыр туады.
Шәді Жәңгіров 1855 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданында дүниеге келген. Он жасына жетер-жетпесте ауыл молласынан діни сауат ашады. Имандылық жолға түскен Шәді ақын әуелі Шаян мешітінде оқып, кейін Шымкенттегі Абдолла Шәріп деген ғұламадан дәріс алады. Онда ол араб, парсы тілдерін толық меңгеріп, шығыс мұсылман шайырларының атақты шығармаларымен жете танысады. Ғылым деген түпсіз терең теңіздің тамшысын ішкен болашақ шайыр, ілімін одан әрі жетілдіру мақсатымен, сол кездегі барша мұсылман баласына белгілі Бұхарадағы “Мир-араб” медресесінде оқиды. Онда Ислам құндылықтарымен жақыннан танысып, болашақ шығармаларына арқау болатын діни қағидаларды жақсы меңгереді. Өмірінің соңында “Молла” деген айып тағылып, қуғынға ұшыраған Шәді 1933 жылдың 12 қыркүйегінде дүниеден өтеді.
Шәді есімі әдебиет сүйер қауымға таңсық есім емес. Оның өмірі мен шығармашылығын Ә.Қоңыратбаев, Б.Кенжебаев, Р.Бердібаев, Н.Келімбетов, Ө.Күмісбаев, У.Қалижанұлы сынды ғалымдар зерттеген болатын.
Шәдi төре Сейтахмет ишанға (Сейтжан мағзымға), ол кiсi дүниеден өткен соң оның баласы Әппәқ ишанға қол берген. Оған мурид болған. Шәдi төре Шаяннан соң Қарнақта, одан соң Бұхарада оқыды.
Шәді – көп жазған ақын. Әрі оның жазған шығармаларының басым бөлігі
Өз ортасында Шәді төре атымен белгілі болған ақынның әкесінің аты бірде Жәңгір болып берілсе, кейде Жаһангир болып кездеседі. Оған себеп, оның Орынбордан шыққан кітаптарында “Шәді Жәңгірұлы” деп аты-жөні аталса, Қазан, Ташкент қалаларында баспа көрген кітаптарында тіл ерекшелігіне байланысты “Шәді Жаһангирұлы” болып көрсетілгендігінде.
Шәдінің әкесі Жәңгір – атақты Абылай ханның шөбересі, Кенесары ханның жорықтарына қатысқан. 1847 жылы Хан кене дүниеден өткенде, оның кіші әйелі Мәуті ханымды әмеңгерлік жолмен Жәңгір алған. Осы Мәуті ханымнан болашақ шайыр туады.
Шәді Жәңгіров 1855 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданында дүниеге келген. Он жасына жетер-жетпесте ауыл молласынан діни сауат ашады. Имандылық жолға түскен Шәді ақын әуелі Шаян мешітінде оқып, кейін Шымкенттегі Абдолла Шәріп деген ғұламадан дәріс алады. Онда ол араб, парсы тілдерін толық меңгеріп, шығыс мұсылман шайырларының атақты шығармаларымен жете танысады. Ғылым деген түпсіз терең теңіздің тамшысын ішкен болашақ шайыр, ілімін одан әрі жетілдіру мақсатымен, сол кездегі барша мұсылман баласына белгілі Бұхарадағы “Мир-араб” медресесінде оқиды. Онда Ислам құндылықтарымен жақыннан танысып, болашақ шығармаларына арқау болатын діни қағидаларды жақсы меңгереді. Өмірінің соңында “Молла” деген айып тағылып, қуғынға ұшыраған Шәді 1933 жылдың 12 қыркүйегінде дүниеден өтеді.
Шәді есімі әдебиет сүйер қауымға таңсық есім емес. Оның өмірі мен шығармашылығын Ә.Қоңыратбаев, Б.Кенжебаев, Р.Бердібаев, Н.Келімбетов, Ө.Күмісбаев, У.Қалижанұлы сынды ғалымдар зерттеген болатын.
Шәдi төре Сейтахмет ишанға (Сейтжан мағзымға), ол кiсi дүниеден өткен соң оның баласы Әппәқ ишанға қол берген. Оған мурид болған. Шәдi төре Шаяннан соң Қарнақта, одан соң Бұхарада оқыды.
Шәді – көп жазған ақын. Әрі оның жазған шығармаларының басым бөлігі
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Әуезов М. Шығармалары. 16 том. Алматы: Жазушы, 1985. –400б.
2. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. Алматы: Білім, 2003. –112б.
3. Байтұрсынұлы А. Шығармалары. 1 том. Алматы: Алаш, 2003. –408б.
4. Келімбетов Н. Қазақ әдебиет бастаулары. Алматы: Ана тілі, 1998. –256б.
5. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. Алматы: Ғылым, 2001. –448б.
6. Сейфуллин С. Шығармалары. ҮІ том. Алматы: Қазкөркемәдеббас, 1964. –456б
7.Тәж-Мұрат М. Тұрлаусыз тұлға, Тауқыметті тағдыр//Кәбиса жыл: зерттеулер, эсселер, әдеби толғамдар.-Астана: Хұснихат, 2009.-400б.
8.Ермеков Қ. Философия негіздері.-Алматы: Казпресс, 2001.-280б.
9.Ғұмар Қараш. Көңілге Замана.-А.: Ғылым, 2000.-236б.
1. Әуезов М. Шығармалары. 16 том. Алматы: Жазушы, 1985. –400б.
2. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. Алматы: Білім, 2003. –112б.
3. Байтұрсынұлы А. Шығармалары. 1 том. Алматы: Алаш, 2003. –408б.
4. Келімбетов Н. Қазақ әдебиет бастаулары. Алматы: Ана тілі, 1998. –256б.
5. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. Алматы: Ғылым, 2001. –448б.
6. Сейфуллин С. Шығармалары. ҮІ том. Алматы: Қазкөркемәдеббас, 1964. –456б
7.Тәж-Мұрат М. Тұрлаусыз тұлға, Тауқыметті тағдыр//Кәбиса жыл: зерттеулер, эсселер, әдеби толғамдар.-Астана: Хұснихат, 2009.-400б.
8.Ермеков Қ. Философия негіздері.-Алматы: Казпресс, 2001.-280б.
9.Ғұмар Қараш. Көңілге Замана.-А.: Ғылым, 2000.-236б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СӨЖ
Орындаған:Еркін Г
Тексерген:Еспенбетов А.С
Топ:КЯ:313
Семей 2015 жыл
Жоспар:
1.Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы (ғылыми мақала).
2.Ғ.Қараштың өмірі мен шығармашылығы
3.Ғ.Қараштың ізденіс жылдары.
Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы
Өз ортасында Шәді төре атымен белгілі болған ақынның әкесінің аты бірде Жәңгір болып берілсе, кейде Жаһангир болып кездеседі. Оған себеп, оның Орынбордан шыққан кітаптарында "Шәді Жәңгірұлы" деп аты-жөні аталса, Қазан, Ташкент қалаларында баспа көрген кітаптарында тіл ерекшелігіне байланысты "Шәді Жаһангирұлы" болып көрсетілгендігінде.
Шәдінің әкесі Жәңгір - атақты Абылай ханның шөбересі, Кенесары ханның жорықтарына қатысқан. 1847 жылы Хан кене дүниеден өткенде, оның кіші әйелі Мәуті ханымды әмеңгерлік жолмен Жәңгір алған. Осы Мәуті ханымнан болашақ шайыр туады.
Шәді Жәңгіров 1855 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданында дүниеге келген. Он жасына жетер-жетпесте ауыл молласынан діни сауат ашады. Имандылық жолға түскен Шәді ақын әуелі Шаян мешітінде оқып, кейін Шымкенттегі Абдолла Шәріп деген ғұламадан дәріс алады. Онда ол араб, парсы тілдерін толық меңгеріп, шығыс мұсылман шайырларының атақты шығармаларымен жете танысады. Ғылым деген түпсіз терең теңіздің тамшысын ішкен болашақ шайыр, ілімін одан әрі жетілдіру мақсатымен, сол кездегі барша мұсылман баласына белгілі Бұхарадағы "Мир-араб" медресесінде оқиды. Онда Ислам құндылықтарымен жақыннан танысып, болашақ шығармаларына арқау болатын діни қағидаларды жақсы меңгереді. Өмірінің соңында "Молла" деген айып тағылып, қуғынға ұшыраған Шәді 1933 жылдың 12 қыркүйегінде дүниеден өтеді.
Шәді есімі әдебиет сүйер қауымға таңсық есім емес. Оның өмірі мен шығармашылығын Ә.Қоңыратбаев, Б.Кенжебаев, Р.Бердібаев, Н.Келімбетов, Ө.Күмісбаев, У.Қалижанұлы сынды ғалымдар зерттеген болатын.
Шәдi төре Сейтахмет ишанға (Сейтжан мағзымға), ол кiсi дүниеден өткен соң оның баласы Әппәқ ишанға қол берген. Оған мурид болған. Шәдi төре Шаяннан соң Қарнақта, одан соң Бұхарада оқыды.
Шәді - көп жазған ақын. Әрі оның жазған шығармаларының басым бөлігі өзінің көзі тірісінде Орынбор, Қазан, Ташкент қалаларында жарық көріп отырған. Шәді ақынның мұраларын көп зерттеген Немат Келімбетов: "...Ол жүз мың жолдай өлең-жыр жазды, соның жетпіс бес мыңдай жолы ақынның көзі тірісінде түрлі қалаларда басылып шықты," - дейді.
Ақынның баспа көрген бірқатар кітаптары мен әлі жарыққа шықпаған шығармалары Қазақстан Республикасы ұлттық академиясының орталық ғылыми кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
Кітап тағдыры - қоғам тағдыры: сирек басылымдар
мен қолжазбаларды жинақтау, сақтау және зерттеу атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.
Астана.11-12 қараша, 2011 жыл институтының қолжазбалар қорында сақтаулы. Сондай қолжазбалардың бірінде Шәді төре Жәңгірұлының баспадан шыққан кітаптары мен баспаға берілген қолжазбаларының тізімі берілген. Баспадан шыққан еңбектерінің қатарында "Сияр Шәрип," "Назым Чоһар Дәруіш," "Шайхы Барсиса," "Беташар," "Қамарзаман," "Атымтай" сияқты жалпы саны он үш кітаптың аты көрсетілсе, "Хәзірәт Ескендір", „Тарихи Абылай хан," "Ибрахим Халилуллаһ," "Мұса Перғауын хикаясы," "Аһуал Қиямет" тәрізді тоғыз шығармасының баспаға берілгені айтылады. Ал, Немат Келімбетов шайырдың баспа көрген еңбектері жайында: "Шәді Жәңгіров үлкенді-кішілі он сегіз дастан-поэма, қисса-хикаят, бірсыпыра өлең-жыр жазып, бастырған деген дәйекті келтірген.
Шәді медреседе оқыған ислами пәндерінің негізінде дастандар жазып отырса керек. Мысалы, медреселерде оқытылатын Мұхаммед пайғамбардың өміріне (Сиярун-наби) "Назым Сияр Шәриф" дастанын жазса, ислами фәлсафаға "Ахуал қиямат" дастанын, шариғат іліміне "Фикһ қайдан" шығармасын, пайғамбарлар өмір тарихына (Қиссасуыл әнбия) "Назым Ибрахим Халиолла," "Хазірет Мұса мен Перғауын," "Дәуіт уақытындағы рәйіс" сияқты дастандарын дүниеге әкелген. Осындай діни дастандар жайында М.О. Әуезов " ... Діни өлеңдерін, қиссаларды, көбінің сарыны шеттік болудан басқа мазмұндары да түгелімен мұсылман ғылымынан келген көшпелі, қыдырма әңгімелер. Сондықтан оларды тексеріп, ұғынып түсіну үшін, жалғыз ғана қазақ топырағындағы көлеңкесіне қарап тон пішу керек емес, әрқайсысын тудырған жағдай мен себепті әуелі шыққан ұясынан бастап ұғыну керек - деп жазғаны бар. Суреткер-ғалымның сол кезде айтқан өсиетіне бүгінгі дінтанушылар мен шығыстанушы ғалымдар құлақ асады деген ойдамыз.
Шәді өз заманының "кітаби ақындары" сияқты шығыс шығармаларын қазақ тіліне тәржімалаумен де айналысқан. Ол парсының атақты шайыры Фирдаусидің "Шахнамасын" қазақ тілінде сөйлетіп, Атбасар уезіндегі Қалменбайға тарту еткені жайлы деректер бар. Оған "Шәдінің болыс Қалменбайдан ат сұрап жазған" өлеңі дәлел:
Жібердім "Шахнаманы" сауап үшін,
Батыр мен балуан сөзі толған іші.
Өзіңіз оқып көріп түсінерсіз,
Ашылар естігеннің көңіл қошы.
Көрмекке сол кітапты көтерілген,
Төркініңнің ашкара қылды іші.
Тым қуат моллаларға оңай емес,
Сөздерін бұл кітаптың тез білісі.
Бағзы жерлерінде бас тіллә бар,
Молланың түсінетін әлібісі, - деп, қаласа тағы бір қайтара жазып беретінін айтады. Кітап тағдыры - қоғам тағдыры: сирек басылымдар
мен қолжазбаларды жинақтау, сақтау және зерттеу
атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.
Астана.11-12 қараша, 2011 жыл
Мінбекке ағаңызға бір ат дәркор,
Бес жаста, я алтыда болсын тілі.
Толықтық, сұлулық пен семіздігі,
Ұқсасын өзіңізге әр жүрісі, - деп ақысына бір жақсы ат сұраған.
"Орақа - Күлше", "Чоһар Дәруіш" сияқты шығармаларымен әйел тағдырын, шынайы махаббат мәселесін көтерген ақын қазақтың той-томалақтарында келіннің бетін ашуға арналған "Беташар" деген жыр да жазған. Шәдінің басты ұстанған мақсаты - шынайы махаббат, адал жар, шаңырағы шайқалмайтын отбасы. Осы жолда ол болашақ келінге ақыл-өнеге айтады
Құлағыңды салып тыңдап тұр,
Келінжан менің тілімді.
Әдептің жолын үйренбекке
Жас кісіге ілімді.
Айтқанымды ұғарсың,
Егер болсаң сәлімді.
Ақылсызға айтқан сөз,
Далаға кеткен шығынды.
Бәрі саған керек іс
Тыңдасаң кейін жырымды.
Жырменен қосып айтамын
Бар насихат сырымды.
Шәдінің көлемді шығармаларының қатарына "Россия патшалығында Романов нәсілінен хұқымранлық қылған патшалардың тарихтары һәм ақтабан шұбырыншылық заманнан бері қарай қазақ халқының ахуалы" атты тарихи реалистік поэмасы мен қазақ тарихына арналған "Тарихнама" деген көлемді тарихи шығармасы жатады. Екі шығарма да тарихи желіге құрылған.
Ақын Ресей туралы тарихи поэманы 1910 жылдары жазған. Шығарма ішінде Ресейді ежелден басқарып келе жатқан патшалар мен атақты қолбасшылардың өз халқы үшін істеген ерліктері кеңірек қамтылған. Шәдінің осы шығармасы 1912 жылы Орынборда кітап болып шығып, халық арасына кең тараған. Бұл туралы 1916 жылы көтерлісшілердің алдында сөйлеген сөзінде А.Имановтың: "Түркістан қаласынан шыққан ақын Ш.Жәңгіров бізге Россияның тарихын аударып берді, оны біз зор мақтанышпен оқимыз" - дегені ойымызды нақтылай түседі.
Шәдінің қазақ тарихына арналған "Тарихнама" поэмасы екі үлкен тараудан тұрады. "Шыңғыс ханның тарихы" атты алғаш жартысы 32 тараудан тұрса, поэманың "Абылай хан тарихы" деген жартысы 22 тарауды құрайды. Шәдінің осы бумадағы үш қолжазбасының жалпы көлемі 31964 жол.
Кітап тағдыры - қоғам тағдыры: сирек басылымдар
мен қолжазбаларды жинақтау, сақтау және зерттеу
атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.
Астана.11-12 қараша, 2011 жыл Поэманың басында ежелде патшалық құрып, бұл күндері аттары аңызға айналған патшаларға тоқталады да Оғыз хан, Қара хан тарихтарын өрбітеді. Ру тайпалардың шыққаны, қазақтың үш жүзге бөлінгені жайлы жәйттерді келтіреді. Шығармадағы оқиға барысы бірінен соң бірі өрбіп, хандар өмірінен көп мәлімет береді. Шәдінің бұл шығарманы жазарда қандай дерекке сүйенгені жайлы Н.Келімбетов: "Мазмұнына, құрылысына қарағанда Шәді бұл дастанын Абулғазы Бахадурханның "Шежіре-и түрік" деген кітабының ықпалымен, соған еліктеп жазған сияқты. Сондай-ақ "Тарихнаманы" оқи отырып, Мұхаммед Юсуфты "Тарихи Мухимханий" (ХҮІІІ ғ), алғашқы нұсқасын Нуриддин Ахунд Мулла Тархад Самарханди жазған "Тарихи Рақимий", Мунис Хорезмий мен оның жиені Мухаммедриза Агахий жазған "Фирдаве уа-иқбол" сияқты күрделі тарихи еңбектермен Ш.Жәңгіровтың жақсы таныс болғанын аңғару қиын емес, - дегенді айтады.
Шәді өзінің поэмасының "Қазақтың үш жүзге бөлінгені" деген тарауында:
Ілгері рулардың хикаяты,
Шығарған Абулғазы тарих хаты, -
деп Абулғазының тарихымен таныс екенін аңғартады.
Сондай-ақ Шәді поэма ішінде бізге аты белгісіз "Рузата Сафа" деген кітапқа да сілтеме жасайды. Бұдан ақынның осы еңбекті жазарда біраз кітапты қарап шыққанын байқауға болады.
Шыңғыс хан өз күшімен шаһлық еткен,
Уақытында онша түрлі іс көрсеткен.
Хорасан, Иран, Тұран, Дешті қыпшақ,
Һүндістан, Қытайға шейін үкімі жеткен, -
деп, Шыңғыс ханның жасаған жорықтарына тоқталған. Шыңғыстың дүниеге қолына қан ұстап келгенінен-ақ, оның әлемді жаулайтынынан хабар береді:
Темужин анасынан дүние енді,
Бір қолдың алақаны жұмулы еді.
Қатындар қызмет еткен қарағанда
Ішінде ұйып қалған бір қан көрді.
Шыңғыс қағанның ел қамын ойлап, өзі құрған патшалықтың іргесі шайқалмауы үшін балаларына әрқашанда бірлікте болыңдар дейді.
Менен соң біреуіңізді патша қылып,
Һүкіміне тұрыңыздар мойын ұсынып.
Сіздерге ешкім дұшпан бола алмағай,
Тұрады қол астыңа бәрі кіріп.
Шәді бұл поэманы ұзақ уақыт бойы сарыла жазған. Ол әрбір оқиғаларға ерекше мән беріп, содан өзінше қорытынды шығарып отырады.
Поэманың Абылай хан бөлімінде, оның бұл еңбекті жазудағы мақсаты - өшіп бара жатқан хан тарихын қайта жаңғырту, өткен тарихпен оқырманды таныстыру. Онда шайыр бабаларының ұмыт болып бара жатқан тарихын өзі
Кітап тағдыры - қоғам тағдыры: сирек басылымдар
мен қолжазбаларды жинақтау, сақтау және зерттеу
атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.
Астана.11-12 қараша, 2011 жыл
жырламаған да кім жырламақ деп, өзін-өзі қайрап, содан күш-қуат алғандай болады:
Белгілі Абылай хан қазақ ханы,
Қаншасын патшалардың біледі оны.
Бұл уақытта халықтарға мәлім емес,
Жазылған Абылай ханның тарихтары.
...һәм өзім хан әулеті болған үшін,
Айтпаққа көңілім кетті қылған ісін.
Мойнына баласының лазым болар,
Істемек атасының әр жұмысын.
Осылай бабаларының шежіре-тарихын жырлаған ақын, поэманың соңын Кенесары ханмен аяқтаған. Ақынның осындай батыл қадамға барып, хандардың тарихын жырға қосуы, оның шынайы шайырлығынан, өткенге деген жанашыр, қамқорлығынан болса керек.
Шәдінің діни дастандарының ішіндегі ең көлемділерінің бірі - "Назым Сияр Шәриф. Бұл дастан бастан-аяқ Мұхаммед пайғамбардың өмір жолына арналған. Ақынның бұл шығармасы өткен ғасырдың басында Ташкент, Қазан қалаларында бірнеше рет жарық көрген. Кешегі кеңес заманында қайта баспа көрмеген. Бірақ, араға бірнеше жылдар салып, 1995 жылы Алматыдағы "Санат" баспасынан филология ғылымдарының кандидаты, доцент Оңайбек Құдышұлының құрастыруымен қайта жарық көрді. Алайда, мұнда ақын еңбегі толығымен берілместен, құрастырушы тарапынан буын саны, сөйлем құрылыстарына бірқатар өзгерістер енгізіліп, едәуір қысқартылып берілген.
Қазақ даласында пайғамбарды дәріптеп, оның өнегелі ғұмырын жыр-дастанға қосушы ақын шайырлар аз болмаған. Түркі жұртына сопылық ілімді таратушы Қожа Ахмет Иассауи:
Он сегіз мың әлемге сәруар болған Мұхаммед,
Отыз үш мың асхабқа раһбар болған Мұхаммед, -
деп, пайғамбардың өнегелі істерін жырға қосқан.
Шәді ақынның "Назым сияр шәриф" шығармасы шағатайша жазылған. Сондықтан да, шығармада араб, парсы сөздері көп орын алған. Профессор Б.Кенжебаевтың пікіріне жүгінер болсақ, бұл тіл орта ғасырлық әдебиет тілі болған.
Шәді Жәңгірұлының өмірі мен шығармашылығын терең зерттеп, тың деректерді ғылыми айналымға енгізу арқылы, артында қалған мұрасынан қалың оқырманды сусындатып, қана қоймай, бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның ғылым-білімінің ілгері жылжуына өзіндік үлесімізді қоса алсақ деген тілек, бұл біздің басты да негізгі ұстанымымыз. Алдағы уақытта Отырар кітапханасы ғылыми орталығы осы бағыттағы зерттеулерін жалғастыра бермек деген қортындыға саямыз.
Ғ.Қараштың өмірі мен шығармашылығы
Көршкті Алаш қайраткері, діндар-ақын Ғұмар Қараш 1875 жылы ішкі Бөкейліктің (қазір Батыс Қазақстан обл Жәнібек ауд.) Қырқұдық деген жерінде дүниеге келген. Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін, Жалпақталдағы Ғ.Ғәлікейүлы үстаған медреседе оқиды. 1902-1910 жылдары жиған білімімен ауылында, Тіленшісайда жәдитше бала оқытады. Сол шамада әйгілі Шәңгерей Бөкейүлының шақыруымен Көлборсыға мүғалім болып келеді. Жаңалыққа жаны құмар, имандылық пен дәстүрдің жібін үзбеген әдеби орта қалыптастыруға себепші болады. Қайраткер 1907 жылдан бастап татар және қазақ тіліндегі мерзімді басылымдарға мақала жариялай бастайды.
1911-1913 жылдары алғаш Ордада, кейін Оралда басылған Қазақстан газетін шығарысуға, оның саяси-мәдени әлуетін көтеруге атсалысты. Осы кезеңде қазақтың саяси көзін ашатын, рухани байытатын Ойға келген пікірлерім, Бала тұлпар, Аға тұлпар, Қарлығаш, Өрнек, Тумыш, Бәдел қажы атты кітаптар жарияланды. Ол Ғабдолла Мүштақ (Алланың зерделі құлы) атты бүркеншікпен Айқап журналы мен Қазақгазетіне мақалалар жазып тұрды. Орынборда Шайыр... және Коксілдер... атты жинақ шығарды.
Ғ.Қараш - ұлт идеясын көтеру мен елшілдік мәселесін талдап-таразылауды бірізді және жүйелі жазған қаламгер. Ол XIX ғасырда мұсылмандық Шығысқа ерекше серпін берген, тіпті Қазақ даласындағы Абай сынды даналардың рухани ниегтесіпе айналған Мысыр мүфтиі Мүхамед Абдо мен пәлсапашы Жәлелатдин Афғани реформаларынан хабардар еді. Мысалы, ол "Ойға келген пікірлерім" атты фәлсафалық еңбегінде (1910) Мысырда оқыған, бірақ ізденгісі келмеген бір мұғалімге: "Рух туралы торт кітап оқығаннан гөрі, Мухаммед Ғабдудың (Абдо - Д.Қ.) Бахра сүресі туралы тәфсірін оқығаның дұрысырақ шығар", - деп айтқанын жазады. Әлбетте, Ғұмар бүл жерде басты ислам кітаптарын оқыма деп түрған жоқ. Оның айтпағы - канондарды таптаурын етпей, тазарту һәм тарату турасында болып отыр. Осы ретте рухты оңалту мәселесін түбірлеп зерделеген Ғұмардың ойлары аса бағалы. Санаткер Өрнек аталынған еңбегінде (1911): Адамдар эр ісінде Алланың көрсеткен жолымен жүрмесе, яғни себебіне кіріспесе, ыждағат етпесе, ғылым-әнер үйреніп, орнына қолданбаса, ол адам иман келтіріп, бой ұсынған болып шықпайды. Бұл екпей егін күту һәм әкесіз перзент үміт ету секілді нәрсе, - дейді. Бұрынғы-кейінгі қазақ шындығын осы қағидатпен сараптап жіберсек, эй, қап!-қа үн қосып жіберетін жағдайымыз жоқ та емес. Мүны Ғ.Қараш та жақсы аңғарса керек, аталған кітабында: Өнерсіз, жалқау халықтардың ақырында көрешегі өз алдына, дүниеде-ақ бек ащы жаза тартады. Тартқаны сол: басқа өнерлі, ғылымды елдерге қүл болады. Қара басының билігі, ықтияры болмайды. Адамдар ретінде кіре алмайды, хайуан деуге сорты келмейді. Екі аралық жануар ретінде аяқ астында тапталып, күні мен дінінен бірдей айырылып, ғақпетінде әлек болады, - деп жазады. Мұндағы ғақпет - өмірдің сын сәті деген мағына береді. Ағартушының пайымынша, ұлттың күйреуі - оны сақтай алмағандардың ісі ретінде бағаланып, олар Жаратқан алдында күнәсіне қарай жаза тартады.
Қайраткер-ақынның ұлт бірлігіне қатысты да айрықша ойлары бар. Бұл орайда Ж.Афғани пайымына сүйене отырып айтқан Ғ.Қараштың мына пікірі аса маңызды деп білеміз: Әрбір адам сол милләттің бір ағзасы болғандығы үшін өзіне тиіс болған өнер сұнғатты біліп, дәйім милләтке пайда келтіріп, оның арқылы өз басының тірлігін сақтауға міндетті. Мұны бүгінгі танымға түсінікті етіп айтсақ, мемлекет халқы бір организм (ағза), бір үлт болып, елді көтеретіндей кәсіппен айналысуы қажет. Осының нәтижесінде қоғамның әрбір мүшесі өз орнын анықтайды. Бұл қағидаттың адамзат дамуына ешқандай қайшылығы жоқ.
Елін, жерін аса қадірлеген, сол үшін азаматтықта да, ақындықта да аянып қалмаған Ғұмар адамзат пен ұлтқа ең ділгір қасиет ретінде ар-ожданды атайды. Татардың "Шора" журналында 1911 жылы жарияланған "Ар-ождан - сенім өлшемі" атты мақаласында ол: Әрбір жағдайда ар-ождан биік тұруы керек. Сонда ғана оның қасиеті жоғары болмақ,-деп жазады.
Әлбетте, Ғ.Қараш сыны - ұлтқа шын жаны ашыған адамның сыны. Оның елге, замандастарына айтқан ақылын да осы өреде түсінеміз. Заманаға шынайы көзбш қарайтын ақын: Дүниеде не арзан? деп сұраушыға Біздің қазақ жігіттерінің ғұмыры деп жауап берілсе, бек дұрыс жауап болмақ дейді. Бұл пәлсапалық сұрақ пен жауап бүгін де көкейкесті естіледі. Қайраткер 1916 жылы бөкейліктер атынан Петерборға барып, Астрахан қазағы басып алған жерді және тиесілі жерді қазаққа орнымен бөліп бер деген өтініш хатты бас министрге тапсырады. 1917 жылы Ордада өткен Бөкей қазақтарының съезіне қатысады. 1917-1919 жылдардағы Алаш козғалысына белсене араласады. Алаш партиясы құрылатын бірінші жалпықазақ съезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпықазақ съезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Өмірлік мәселелер мен діни ахуалды күн тәртібіне қойған Алаш орда үкіметі - Ұлт кеңесі анықталатын екінші сиезде қази болып сайланды. 1918 жылы Ордадағы педагогика техникумында сабақ береді. Сол жылы қыркүйекте Бөкей губерниясының мүғалімдер сиезіне катысады. 1918-1920 жылдары губерниялык кеңестердің төрт съезіне делегат болады. Мұнда мағыналы сөз айтады. 1919 жылы Бөкей губаткомында істейді. Ордада үйымдастырылған айына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СӨЖ
Орындаған:Еркін Г
Тексерген:Еспенбетов А.С
Топ:КЯ:313
Семей 2015 жыл
Жоспар:
1.Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы (ғылыми мақала).
2.Ғ.Қараштың өмірі мен шығармашылығы
3.Ғ.Қараштың ізденіс жылдары.
Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы
Өз ортасында Шәді төре атымен белгілі болған ақынның әкесінің аты бірде Жәңгір болып берілсе, кейде Жаһангир болып кездеседі. Оған себеп, оның Орынбордан шыққан кітаптарында "Шәді Жәңгірұлы" деп аты-жөні аталса, Қазан, Ташкент қалаларында баспа көрген кітаптарында тіл ерекшелігіне байланысты "Шәді Жаһангирұлы" болып көрсетілгендігінде.
Шәдінің әкесі Жәңгір - атақты Абылай ханның шөбересі, Кенесары ханның жорықтарына қатысқан. 1847 жылы Хан кене дүниеден өткенде, оның кіші әйелі Мәуті ханымды әмеңгерлік жолмен Жәңгір алған. Осы Мәуті ханымнан болашақ шайыр туады.
Шәді Жәңгіров 1855 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданында дүниеге келген. Он жасына жетер-жетпесте ауыл молласынан діни сауат ашады. Имандылық жолға түскен Шәді ақын әуелі Шаян мешітінде оқып, кейін Шымкенттегі Абдолла Шәріп деген ғұламадан дәріс алады. Онда ол араб, парсы тілдерін толық меңгеріп, шығыс мұсылман шайырларының атақты шығармаларымен жете танысады. Ғылым деген түпсіз терең теңіздің тамшысын ішкен болашақ шайыр, ілімін одан әрі жетілдіру мақсатымен, сол кездегі барша мұсылман баласына белгілі Бұхарадағы "Мир-араб" медресесінде оқиды. Онда Ислам құндылықтарымен жақыннан танысып, болашақ шығармаларына арқау болатын діни қағидаларды жақсы меңгереді. Өмірінің соңында "Молла" деген айып тағылып, қуғынға ұшыраған Шәді 1933 жылдың 12 қыркүйегінде дүниеден өтеді.
Шәді есімі әдебиет сүйер қауымға таңсық есім емес. Оның өмірі мен шығармашылығын Ә.Қоңыратбаев, Б.Кенжебаев, Р.Бердібаев, Н.Келімбетов, Ө.Күмісбаев, У.Қалижанұлы сынды ғалымдар зерттеген болатын.
Шәдi төре Сейтахмет ишанға (Сейтжан мағзымға), ол кiсi дүниеден өткен соң оның баласы Әппәқ ишанға қол берген. Оған мурид болған. Шәдi төре Шаяннан соң Қарнақта, одан соң Бұхарада оқыды.
Шәді - көп жазған ақын. Әрі оның жазған шығармаларының басым бөлігі өзінің көзі тірісінде Орынбор, Қазан, Ташкент қалаларында жарық көріп отырған. Шәді ақынның мұраларын көп зерттеген Немат Келімбетов: "...Ол жүз мың жолдай өлең-жыр жазды, соның жетпіс бес мыңдай жолы ақынның көзі тірісінде түрлі қалаларда басылып шықты," - дейді.
Ақынның баспа көрген бірқатар кітаптары мен әлі жарыққа шықпаған шығармалары Қазақстан Республикасы ұлттық академиясының орталық ғылыми кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
Кітап тағдыры - қоғам тағдыры: сирек басылымдар
мен қолжазбаларды жинақтау, сақтау және зерттеу атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.
Астана.11-12 қараша, 2011 жыл институтының қолжазбалар қорында сақтаулы. Сондай қолжазбалардың бірінде Шәді төре Жәңгірұлының баспадан шыққан кітаптары мен баспаға берілген қолжазбаларының тізімі берілген. Баспадан шыққан еңбектерінің қатарында "Сияр Шәрип," "Назым Чоһар Дәруіш," "Шайхы Барсиса," "Беташар," "Қамарзаман," "Атымтай" сияқты жалпы саны он үш кітаптың аты көрсетілсе, "Хәзірәт Ескендір", „Тарихи Абылай хан," "Ибрахим Халилуллаһ," "Мұса Перғауын хикаясы," "Аһуал Қиямет" тәрізді тоғыз шығармасының баспаға берілгені айтылады. Ал, Немат Келімбетов шайырдың баспа көрген еңбектері жайында: "Шәді Жәңгіров үлкенді-кішілі он сегіз дастан-поэма, қисса-хикаят, бірсыпыра өлең-жыр жазып, бастырған деген дәйекті келтірген.
Шәді медреседе оқыған ислами пәндерінің негізінде дастандар жазып отырса керек. Мысалы, медреселерде оқытылатын Мұхаммед пайғамбардың өміріне (Сиярун-наби) "Назым Сияр Шәриф" дастанын жазса, ислами фәлсафаға "Ахуал қиямат" дастанын, шариғат іліміне "Фикһ қайдан" шығармасын, пайғамбарлар өмір тарихына (Қиссасуыл әнбия) "Назым Ибрахим Халиолла," "Хазірет Мұса мен Перғауын," "Дәуіт уақытындағы рәйіс" сияқты дастандарын дүниеге әкелген. Осындай діни дастандар жайында М.О. Әуезов " ... Діни өлеңдерін, қиссаларды, көбінің сарыны шеттік болудан басқа мазмұндары да түгелімен мұсылман ғылымынан келген көшпелі, қыдырма әңгімелер. Сондықтан оларды тексеріп, ұғынып түсіну үшін, жалғыз ғана қазақ топырағындағы көлеңкесіне қарап тон пішу керек емес, әрқайсысын тудырған жағдай мен себепті әуелі шыққан ұясынан бастап ұғыну керек - деп жазғаны бар. Суреткер-ғалымның сол кезде айтқан өсиетіне бүгінгі дінтанушылар мен шығыстанушы ғалымдар құлақ асады деген ойдамыз.
Шәді өз заманының "кітаби ақындары" сияқты шығыс шығармаларын қазақ тіліне тәржімалаумен де айналысқан. Ол парсының атақты шайыры Фирдаусидің "Шахнамасын" қазақ тілінде сөйлетіп, Атбасар уезіндегі Қалменбайға тарту еткені жайлы деректер бар. Оған "Шәдінің болыс Қалменбайдан ат сұрап жазған" өлеңі дәлел:
Жібердім "Шахнаманы" сауап үшін,
Батыр мен балуан сөзі толған іші.
Өзіңіз оқып көріп түсінерсіз,
Ашылар естігеннің көңіл қошы.
Көрмекке сол кітапты көтерілген,
Төркініңнің ашкара қылды іші.
Тым қуат моллаларға оңай емес,
Сөздерін бұл кітаптың тез білісі.
Бағзы жерлерінде бас тіллә бар,
Молланың түсінетін әлібісі, - деп, қаласа тағы бір қайтара жазып беретінін айтады. Кітап тағдыры - қоғам тағдыры: сирек басылымдар
мен қолжазбаларды жинақтау, сақтау және зерттеу
атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.
Астана.11-12 қараша, 2011 жыл
Мінбекке ағаңызға бір ат дәркор,
Бес жаста, я алтыда болсын тілі.
Толықтық, сұлулық пен семіздігі,
Ұқсасын өзіңізге әр жүрісі, - деп ақысына бір жақсы ат сұраған.
"Орақа - Күлше", "Чоһар Дәруіш" сияқты шығармаларымен әйел тағдырын, шынайы махаббат мәселесін көтерген ақын қазақтың той-томалақтарында келіннің бетін ашуға арналған "Беташар" деген жыр да жазған. Шәдінің басты ұстанған мақсаты - шынайы махаббат, адал жар, шаңырағы шайқалмайтын отбасы. Осы жолда ол болашақ келінге ақыл-өнеге айтады
Құлағыңды салып тыңдап тұр,
Келінжан менің тілімді.
Әдептің жолын үйренбекке
Жас кісіге ілімді.
Айтқанымды ұғарсың,
Егер болсаң сәлімді.
Ақылсызға айтқан сөз,
Далаға кеткен шығынды.
Бәрі саған керек іс
Тыңдасаң кейін жырымды.
Жырменен қосып айтамын
Бар насихат сырымды.
Шәдінің көлемді шығармаларының қатарына "Россия патшалығында Романов нәсілінен хұқымранлық қылған патшалардың тарихтары һәм ақтабан шұбырыншылық заманнан бері қарай қазақ халқының ахуалы" атты тарихи реалистік поэмасы мен қазақ тарихына арналған "Тарихнама" деген көлемді тарихи шығармасы жатады. Екі шығарма да тарихи желіге құрылған.
Ақын Ресей туралы тарихи поэманы 1910 жылдары жазған. Шығарма ішінде Ресейді ежелден басқарып келе жатқан патшалар мен атақты қолбасшылардың өз халқы үшін істеген ерліктері кеңірек қамтылған. Шәдінің осы шығармасы 1912 жылы Орынборда кітап болып шығып, халық арасына кең тараған. Бұл туралы 1916 жылы көтерлісшілердің алдында сөйлеген сөзінде А.Имановтың: "Түркістан қаласынан шыққан ақын Ш.Жәңгіров бізге Россияның тарихын аударып берді, оны біз зор мақтанышпен оқимыз" - дегені ойымызды нақтылай түседі.
Шәдінің қазақ тарихына арналған "Тарихнама" поэмасы екі үлкен тараудан тұрады. "Шыңғыс ханның тарихы" атты алғаш жартысы 32 тараудан тұрса, поэманың "Абылай хан тарихы" деген жартысы 22 тарауды құрайды. Шәдінің осы бумадағы үш қолжазбасының жалпы көлемі 31964 жол.
Кітап тағдыры - қоғам тағдыры: сирек басылымдар
мен қолжазбаларды жинақтау, сақтау және зерттеу
атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.
Астана.11-12 қараша, 2011 жыл Поэманың басында ежелде патшалық құрып, бұл күндері аттары аңызға айналған патшаларға тоқталады да Оғыз хан, Қара хан тарихтарын өрбітеді. Ру тайпалардың шыққаны, қазақтың үш жүзге бөлінгені жайлы жәйттерді келтіреді. Шығармадағы оқиға барысы бірінен соң бірі өрбіп, хандар өмірінен көп мәлімет береді. Шәдінің бұл шығарманы жазарда қандай дерекке сүйенгені жайлы Н.Келімбетов: "Мазмұнына, құрылысына қарағанда Шәді бұл дастанын Абулғазы Бахадурханның "Шежіре-и түрік" деген кітабының ықпалымен, соған еліктеп жазған сияқты. Сондай-ақ "Тарихнаманы" оқи отырып, Мұхаммед Юсуфты "Тарихи Мухимханий" (ХҮІІІ ғ), алғашқы нұсқасын Нуриддин Ахунд Мулла Тархад Самарханди жазған "Тарихи Рақимий", Мунис Хорезмий мен оның жиені Мухаммедриза Агахий жазған "Фирдаве уа-иқбол" сияқты күрделі тарихи еңбектермен Ш.Жәңгіровтың жақсы таныс болғанын аңғару қиын емес, - дегенді айтады.
Шәді өзінің поэмасының "Қазақтың үш жүзге бөлінгені" деген тарауында:
Ілгері рулардың хикаяты,
Шығарған Абулғазы тарих хаты, -
деп Абулғазының тарихымен таныс екенін аңғартады.
Сондай-ақ Шәді поэма ішінде бізге аты белгісіз "Рузата Сафа" деген кітапқа да сілтеме жасайды. Бұдан ақынның осы еңбекті жазарда біраз кітапты қарап шыққанын байқауға болады.
Шыңғыс хан өз күшімен шаһлық еткен,
Уақытында онша түрлі іс көрсеткен.
Хорасан, Иран, Тұран, Дешті қыпшақ,
Һүндістан, Қытайға шейін үкімі жеткен, -
деп, Шыңғыс ханның жасаған жорықтарына тоқталған. Шыңғыстың дүниеге қолына қан ұстап келгенінен-ақ, оның әлемді жаулайтынынан хабар береді:
Темужин анасынан дүние енді,
Бір қолдың алақаны жұмулы еді.
Қатындар қызмет еткен қарағанда
Ішінде ұйып қалған бір қан көрді.
Шыңғыс қағанның ел қамын ойлап, өзі құрған патшалықтың іргесі шайқалмауы үшін балаларына әрқашанда бірлікте болыңдар дейді.
Менен соң біреуіңізді патша қылып,
Һүкіміне тұрыңыздар мойын ұсынып.
Сіздерге ешкім дұшпан бола алмағай,
Тұрады қол астыңа бәрі кіріп.
Шәді бұл поэманы ұзақ уақыт бойы сарыла жазған. Ол әрбір оқиғаларға ерекше мән беріп, содан өзінше қорытынды шығарып отырады.
Поэманың Абылай хан бөлімінде, оның бұл еңбекті жазудағы мақсаты - өшіп бара жатқан хан тарихын қайта жаңғырту, өткен тарихпен оқырманды таныстыру. Онда шайыр бабаларының ұмыт болып бара жатқан тарихын өзі
Кітап тағдыры - қоғам тағдыры: сирек басылымдар
мен қолжазбаларды жинақтау, сақтау және зерттеу
атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары.
Астана.11-12 қараша, 2011 жыл
жырламаған да кім жырламақ деп, өзін-өзі қайрап, содан күш-қуат алғандай болады:
Белгілі Абылай хан қазақ ханы,
Қаншасын патшалардың біледі оны.
Бұл уақытта халықтарға мәлім емес,
Жазылған Абылай ханның тарихтары.
...һәм өзім хан әулеті болған үшін,
Айтпаққа көңілім кетті қылған ісін.
Мойнына баласының лазым болар,
Істемек атасының әр жұмысын.
Осылай бабаларының шежіре-тарихын жырлаған ақын, поэманың соңын Кенесары ханмен аяқтаған. Ақынның осындай батыл қадамға барып, хандардың тарихын жырға қосуы, оның шынайы шайырлығынан, өткенге деген жанашыр, қамқорлығынан болса керек.
Шәдінің діни дастандарының ішіндегі ең көлемділерінің бірі - "Назым Сияр Шәриф. Бұл дастан бастан-аяқ Мұхаммед пайғамбардың өмір жолына арналған. Ақынның бұл шығармасы өткен ғасырдың басында Ташкент, Қазан қалаларында бірнеше рет жарық көрген. Кешегі кеңес заманында қайта баспа көрмеген. Бірақ, араға бірнеше жылдар салып, 1995 жылы Алматыдағы "Санат" баспасынан филология ғылымдарының кандидаты, доцент Оңайбек Құдышұлының құрастыруымен қайта жарық көрді. Алайда, мұнда ақын еңбегі толығымен берілместен, құрастырушы тарапынан буын саны, сөйлем құрылыстарына бірқатар өзгерістер енгізіліп, едәуір қысқартылып берілген.
Қазақ даласында пайғамбарды дәріптеп, оның өнегелі ғұмырын жыр-дастанға қосушы ақын шайырлар аз болмаған. Түркі жұртына сопылық ілімді таратушы Қожа Ахмет Иассауи:
Он сегіз мың әлемге сәруар болған Мұхаммед,
Отыз үш мың асхабқа раһбар болған Мұхаммед, -
деп, пайғамбардың өнегелі істерін жырға қосқан.
Шәді ақынның "Назым сияр шәриф" шығармасы шағатайша жазылған. Сондықтан да, шығармада араб, парсы сөздері көп орын алған. Профессор Б.Кенжебаевтың пікіріне жүгінер болсақ, бұл тіл орта ғасырлық әдебиет тілі болған.
Шәді Жәңгірұлының өмірі мен шығармашылығын терең зерттеп, тың деректерді ғылыми айналымға енгізу арқылы, артында қалған мұрасынан қалың оқырманды сусындатып, қана қоймай, бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның ғылым-білімінің ілгері жылжуына өзіндік үлесімізді қоса алсақ деген тілек, бұл біздің басты да негізгі ұстанымымыз. Алдағы уақытта Отырар кітапханасы ғылыми орталығы осы бағыттағы зерттеулерін жалғастыра бермек деген қортындыға саямыз.
Ғ.Қараштың өмірі мен шығармашылығы
Көршкті Алаш қайраткері, діндар-ақын Ғұмар Қараш 1875 жылы ішкі Бөкейліктің (қазір Батыс Қазақстан обл Жәнібек ауд.) Қырқұдық деген жерінде дүниеге келген. Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін, Жалпақталдағы Ғ.Ғәлікейүлы үстаған медреседе оқиды. 1902-1910 жылдары жиған білімімен ауылында, Тіленшісайда жәдитше бала оқытады. Сол шамада әйгілі Шәңгерей Бөкейүлының шақыруымен Көлборсыға мүғалім болып келеді. Жаңалыққа жаны құмар, имандылық пен дәстүрдің жібін үзбеген әдеби орта қалыптастыруға себепші болады. Қайраткер 1907 жылдан бастап татар және қазақ тіліндегі мерзімді басылымдарға мақала жариялай бастайды.
1911-1913 жылдары алғаш Ордада, кейін Оралда басылған Қазақстан газетін шығарысуға, оның саяси-мәдени әлуетін көтеруге атсалысты. Осы кезеңде қазақтың саяси көзін ашатын, рухани байытатын Ойға келген пікірлерім, Бала тұлпар, Аға тұлпар, Қарлығаш, Өрнек, Тумыш, Бәдел қажы атты кітаптар жарияланды. Ол Ғабдолла Мүштақ (Алланың зерделі құлы) атты бүркеншікпен Айқап журналы мен Қазақгазетіне мақалалар жазып тұрды. Орынборда Шайыр... және Коксілдер... атты жинақ шығарды.
Ғ.Қараш - ұлт идеясын көтеру мен елшілдік мәселесін талдап-таразылауды бірізді және жүйелі жазған қаламгер. Ол XIX ғасырда мұсылмандық Шығысқа ерекше серпін берген, тіпті Қазақ даласындағы Абай сынды даналардың рухани ниегтесіпе айналған Мысыр мүфтиі Мүхамед Абдо мен пәлсапашы Жәлелатдин Афғани реформаларынан хабардар еді. Мысалы, ол "Ойға келген пікірлерім" атты фәлсафалық еңбегінде (1910) Мысырда оқыған, бірақ ізденгісі келмеген бір мұғалімге: "Рух туралы торт кітап оқығаннан гөрі, Мухаммед Ғабдудың (Абдо - Д.Қ.) Бахра сүресі туралы тәфсірін оқығаның дұрысырақ шығар", - деп айтқанын жазады. Әлбетте, Ғұмар бүл жерде басты ислам кітаптарын оқыма деп түрған жоқ. Оның айтпағы - канондарды таптаурын етпей, тазарту һәм тарату турасында болып отыр. Осы ретте рухты оңалту мәселесін түбірлеп зерделеген Ғұмардың ойлары аса бағалы. Санаткер Өрнек аталынған еңбегінде (1911): Адамдар эр ісінде Алланың көрсеткен жолымен жүрмесе, яғни себебіне кіріспесе, ыждағат етпесе, ғылым-әнер үйреніп, орнына қолданбаса, ол адам иман келтіріп, бой ұсынған болып шықпайды. Бұл екпей егін күту һәм әкесіз перзент үміт ету секілді нәрсе, - дейді. Бұрынғы-кейінгі қазақ шындығын осы қағидатпен сараптап жіберсек, эй, қап!-қа үн қосып жіберетін жағдайымыз жоқ та емес. Мүны Ғ.Қараш та жақсы аңғарса керек, аталған кітабында: Өнерсіз, жалқау халықтардың ақырында көрешегі өз алдына, дүниеде-ақ бек ащы жаза тартады. Тартқаны сол: басқа өнерлі, ғылымды елдерге қүл болады. Қара басының билігі, ықтияры болмайды. Адамдар ретінде кіре алмайды, хайуан деуге сорты келмейді. Екі аралық жануар ретінде аяқ астында тапталып, күні мен дінінен бірдей айырылып, ғақпетінде әлек болады, - деп жазады. Мұндағы ғақпет - өмірдің сын сәті деген мағына береді. Ағартушының пайымынша, ұлттың күйреуі - оны сақтай алмағандардың ісі ретінде бағаланып, олар Жаратқан алдында күнәсіне қарай жаза тартады.
Қайраткер-ақынның ұлт бірлігіне қатысты да айрықша ойлары бар. Бұл орайда Ж.Афғани пайымына сүйене отырып айтқан Ғ.Қараштың мына пікірі аса маңызды деп білеміз: Әрбір адам сол милләттің бір ағзасы болғандығы үшін өзіне тиіс болған өнер сұнғатты біліп, дәйім милләтке пайда келтіріп, оның арқылы өз басының тірлігін сақтауға міндетті. Мұны бүгінгі танымға түсінікті етіп айтсақ, мемлекет халқы бір организм (ағза), бір үлт болып, елді көтеретіндей кәсіппен айналысуы қажет. Осының нәтижесінде қоғамның әрбір мүшесі өз орнын анықтайды. Бұл қағидаттың адамзат дамуына ешқандай қайшылығы жоқ.
Елін, жерін аса қадірлеген, сол үшін азаматтықта да, ақындықта да аянып қалмаған Ғұмар адамзат пен ұлтқа ең ділгір қасиет ретінде ар-ожданды атайды. Татардың "Шора" журналында 1911 жылы жарияланған "Ар-ождан - сенім өлшемі" атты мақаласында ол: Әрбір жағдайда ар-ождан биік тұруы керек. Сонда ғана оның қасиеті жоғары болмақ,-деп жазады.
Әлбетте, Ғ.Қараш сыны - ұлтқа шын жаны ашыған адамның сыны. Оның елге, замандастарына айтқан ақылын да осы өреде түсінеміз. Заманаға шынайы көзбш қарайтын ақын: Дүниеде не арзан? деп сұраушыға Біздің қазақ жігіттерінің ғұмыры деп жауап берілсе, бек дұрыс жауап болмақ дейді. Бұл пәлсапалық сұрақ пен жауап бүгін де көкейкесті естіледі. Қайраткер 1916 жылы бөкейліктер атынан Петерборға барып, Астрахан қазағы басып алған жерді және тиесілі жерді қазаққа орнымен бөліп бер деген өтініш хатты бас министрге тапсырады. 1917 жылы Ордада өткен Бөкей қазақтарының съезіне қатысады. 1917-1919 жылдардағы Алаш козғалысына белсене араласады. Алаш партиясы құрылатын бірінші жалпықазақ съезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпықазақ съезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Өмірлік мәселелер мен діни ахуалды күн тәртібіне қойған Алаш орда үкіметі - Ұлт кеңесі анықталатын екінші сиезде қази болып сайланды. 1918 жылы Ордадағы педагогика техникумында сабақ береді. Сол жылы қыркүйекте Бөкей губерниясының мүғалімдер сиезіне катысады. 1918-1920 жылдары губерниялык кеңестердің төрт съезіне делегат болады. Мұнда мағыналы сөз айтады. 1919 жылы Бөкей губаткомында істейді. Ордада үйымдастырылған айына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz