Абай және қазіргі заман. Шоқан және географиялык детерминизм.Фрейд және психоанализ

Жоспар
Кіріспе

Абай және қазіргі заман.
Шоқан және географиялык детерминизм.
Фрейд және психоанализ.
Ницше және аса кушті адам.

Ұлы ақынды зерттеуде, тануда бүгінде жаңаша ойлау биігінен қарай бастадық. Әйтсе де, кешегі кеңестік дәуірден қалған, бойға әбден сіңген кертартпа санадан арыла алмай келеміз. Абай және кәсіпкерлік, Абай және бизнес мәселесі әлі сол кеңестік ұғым шеңберінде.
Қарап отырсаң Абайдың бизнес, кәсіп¬керлік жөніндегі айтқаны соншалықты анық әрі айқын. Ол құрғақ ақыл айтпайды, ғақлия оқымайды. Оқырманмен ұдайы ұғы¬сады, жанына жақындайды, ойымен ор-тақтастырады. Өзіне, өз жан-дүниесіне үңіл¬ген Абай үйлесімді дамуды, өркениетті ел болуды кәсіпкерліктен тапқандай болады.
“Сап, сап, көңілім, сап, көңілім” өлеңінде “Бейнет көрмей, дәулет жоқ” екен¬дігін қадап айтса, “Қақтаған ақ күміс¬тей кең маңдайлы” өлеңінде жұмыс істеп, мал бақпаған жігітте қасиет болмайтын¬дығын алға тартады.
Абай өзінің үшінші қара сөзінде: “Қа¬зақтың бірінің біріне қаскүнем болмағының, бірінің тілеуін бірі тілеспейтұғынының, рас сөзі аз болатұғынының, қызметке таласқыш болатұғынының, өздерінің жалқау болатұғы¬нының себебі не?” деген сауалға мынадай жауап береді: “Мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан, өзге: егін, сауда, өнер, ғылым – солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді” дейді. Қазірде қазақ елінің қол жеткен табыстары, бәсекеге қабілетті алдыңғы елу елдің қатары¬на енуге бағытталған қадамдары қазақтың жалқау, мақтаншақ, қайратсыз, ақылсыз, өнерсіз еместігін айғақтайды. Қазақ халқы бүгінде тәуелсіз мемлекеті, айқын бағыт-бағдары, қайратты да қажырлы ұл-қыздары, әлемдік серіктестіктер мойындаған табыстары бар екендігін дүниенің төрт бұрышына мойын¬датты. Бұл – ізденістердің, тынымсыз еңбектің, төгілген маңдай тердің, өнерлі азаматтарының өнімді де бірлікті тірлігінің нәтижесі.
Абай төртінші сөзінде айтқандай: “Екі ортада бұ дүниенің рахатының қайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, біріне бірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз, босқа, жарамсыз қылықпен қор етіп өткізеді де, таусылған күнде бір күндік өмірді бар малына сатып алуға таба алмайды.
Қулық салмақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ – өнерсіз иттің ісі. Әуелі құдайға сыйынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп, еңбегіңді сау, еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды”.
Осы қара сөздің қара әріптермен терілген тұсы бүгінде кейбір ауыл-ауылдарда көзге көрінер тұстарда әсем жазылып, тұғырға ілініп тұр. Мұндай ғибраты мол Абай сөзін кешегі кеңестік партия билеген тұста жазып қоюдың өзі мұң болатын. Енді мінеки, “Заң басқа, заман басқа” дегендей, ұлттық қасиетімізге дөп келетін тәлімі мен тәрбиесі мол сөздерге төрден лайықты орын берілді.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Семей қаласы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ
Тақырыбы: Абай және қазіргі заман. Шоқан және географиялык детерминизм.Фрейд және психоанализ. Ницше және аса кушті адам.

Орындаған:Сағындықова Қ.А
Тобы:ЭН-401
Тексерген:Кенжебулатова А.М

Семей 2015

Ұлы ақынды зерттеуде, тануда бүгінде жаңаша ойлау биігінен қарай бастадық. Әйтсе де, кешегі кеңестік дәуірден қалған, бойға әбден сіңген кертартпа санадан арыла алмай келеміз. Абай және кәсіпкерлік, Абай және бизнес мәселесі әлі сол кеңестік ұғым шеңберінде.
Қарап отырсаң Абайдың бизнес, кәсіп - керлік жөніндегі айтқаны соншалықты анық әрі айқын. Ол құрғақ ақыл айтпайды, ғақлия оқымайды. Оқырманмен ұдайы ұғы - сады, жанына жақындайды, ойымен ор - тақтастырады. Өзіне, өз жан-дүниесіне үңіл - ген Абай үйлесімді дамуды, өркениетті ел болуды кәсіпкерліктен тапқандай болады.
"Сап, сап, көңілім, сап, көңілім" өлеңінде "Бейнет көрмей, дәулет жоқ" екен - дігін қадап айтса, "Қақтаған ақ күміс - тей кең маңдайлы" өлеңінде жұмыс істеп, мал бақпаған жігітте қасиет болмайтын - дығын алға тартады.
Абай өзінің үшінші қара сөзінде: "Қа - зақтың бірінің біріне қаскүнем болмағының, бірінің тілеуін бірі тілеспейтұғынының, рас сөзі аз болатұғынының, қызметке таласқыш болатұғынының, өздерінің жалқау болатұғы - нының себебі не?" деген сауалға мынадай жауап береді: "Мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан, өзге: егін, сауда, өнер, ғылым - солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді" дейді. Қазірде қазақ елінің қол жеткен табыстары, бәсекеге қабілетті алдыңғы елу елдің қатары - на енуге бағытталған қадамдары қазақтың жалқау, мақтаншақ, қайратсыз, ақылсыз, өнерсіз еместігін айғақтайды. Қазақ халқы бүгінде тәуелсіз мемлекеті, айқын бағыт-бағдары, қайратты да қажырлы ұл-қыздары, әлемдік серіктестіктер мойындаған табыстары бар екендігін дүниенің төрт бұрышына мойын - датты. Бұл - ізденістердің, тынымсыз еңбектің, төгілген маңдай тердің, өнерлі азаматтарының өнімді де бірлікті тірлігінің нәтижесі.
Абай төртінші сөзінде айтқандай: "Екі ортада бұ дүниенің рахатының қайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, біріне бірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз, босқа, жарамсыз қылықпен қор етіп өткізеді де, таусылған күнде бір күндік өмірді бар малына сатып алуға таба алмайды.
Қулық салмақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ - өнерсіз иттің ісі. Әуелі құдайға сыйынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп, еңбегіңді сау, еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды".
Осы қара сөздің қара әріптермен терілген тұсы бүгінде кейбір ауыл-ауылдарда көзге көрінер тұстарда әсем жазылып, тұғырға ілініп тұр. Мұндай ғибраты мол Абай сөзін кешегі кеңестік партия билеген тұста жазып қоюдың өзі мұң болатын. Енді мінеки, "Заң басқа, заман басқа" дегендей, ұлттық қасиетімізге дөп келетін тәлімі мен тәрбиесі мол сөздерге төрден лайықты орын берілді.
Абай көздеген елдің келбеті, сипаты да айқын. Ол - қазақ мақалдарында кезде - сетін, бүгін де қолданыста бар есті сөздер.
Әл-ауқатты арттыру, бақуатты тұру - бүгінгі күннің міндеті. Осы міндет үдесінен шығу едәуір қажыр-қайратты, біліктілікті талап етеді. Сол үшін бірқатар теріс қылық - тар - дан, кемшін қасиеттерден арылуды Абай оныншы сөзінде атап айтады: "Құдай саған еңбек қылып мал табарлық қуат берді. Ол қуатты адал кәсіп қыларлық орынға жұмсамайсың. Ол қуатты орнын тауып сарып қыларды білерлік ғылым берді, оны оқымайсың", дей келе: "Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды?" дейді. Байлықтың көзі - орнықты еңбекте, іркіліссіз ізденісте, ұқсата білуде екендігін хакім Абай дәлме-дәл айтады.
Нарық заманы адамнан есепті, оны жүйелі жүргізуді талап етеді. Онсыз табыс, кіріс болмайды. Бұл орайда Абайдың он бесінші сөзінде айтылған мына бір аталы ойы нарықтың қатал да қалыпты қағида - сына сайма-сай келеді. "Егер де есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса, айында бір өзіңнен өзің есеп ал!". Мінеки, асып-таспаудың, парасатты да пайымды өмір сүрудің тамаша өлшемдері - нің өзегі - осы дер ек.
Және де он сегізінші сөзінде: "Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Одан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де - ақымақшылдық" дейді. Нарық зама - нының талабы да осында. Нарық әрбір кәсіп - керден, кәсіп иесінен, әрбір қоғам мү - шесінен ақылды болуын, алданбауын, ғылым - ға үйір болуын, әйтпесе, шаң жұтып, көш соңында қалатынын, арлы болуын, арсыздыққа еш дауа жоқтығын, мінезге бай болуын, кермінезділіктің бәтуасыз тірлікке бастайтынын ұлы ойшыл бүгінгі күні де қайталап, ескертіп тұрғандай.
Дамыған елу елдің қатарына қосылу адам бойындағы игі қасиеттерді байытуды талап етеді. Экономика ғана емес, рухани ішкі әлем де мықты, мығым болуға тиіс. То - ғы - зыншы қара сөзінде ақынның өзі айт - қа - нындай, "Естілердің айтқан сөздерін ес - керіп жүрген кісі өзі де есті болады" демек - ші, ұлттық рухтың өміршеңдігін, жалғас - тығын жадымыздан шығармауымыз қажет.
Кешегі кеңестік заманда біздің Қазақ - стан табиғи байлықтарға өте бай болғаны рас. Алайда, шылқыған байлықтың үстінде отырсақ та, аспаннан жауған шұға халқы - мызға бұйырған жоқ. Шикізат жеткізуші елдің қамытын жамылып қалды. Абайдың жиырма екінші сөзінде "Бай болса, өз басының, өз малының еркі өзінде болмас па?" дегеніндей, еліміз өзге елге, тізгінді қолға ұстаған орталыққа тәуелді болатын.
Ұлы ақынның жиырма үшінші сөзінде: "Жаманмен салысып жақсы бола ма? Жақсыға салысып жақсы болад-тағы" деп таразылағанындай, еліміз алдағы уақытта бәсекеге мейлінше қабілетті өркениетті елу елдің қатарына енуді межелеп отыр.
Сондай-ақ, жиырма төртінші қара сөзінде: "...Өнерді, малды түзден, бөтен жақтан түзу жолмен іздеп, өрістетерлік күн болар ма екен?" деп, көкірегі қарс айырыла армандаған ақынның бүгінгі елі бірлік пен берекеге, ырысты еңбек пен тату тірлікке бет бұрып отыр. Бұл жолдан таймайты - нымызға сеніміміз кәміл.
Кәсіптің барлығы дерлік табысқа бас - тайды. Еңбектің атасы - кәсіп. Ақын отыз үшінші сөзінде: "Егер де мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін сатқан қолөнері - қазақтың әулиесі сол" дейді. Сондықтан өсіп, өрлеудің негізгі жолдарының бірі - қолөнерін дамыту елдігіміздің белгісі.
Абайдың рухани әлемі бүгінгі қазақ елінің гүлденуіне, өркендеуіне қашанда қызмет ете бермек.

Шоқан және географиялық детерминизм.
Шоқан Уәлиханов
(1835-1865)
"Сүйер ұлың болса,
Сен де сүй.
Сүйінерге жарар ол"
(Абай.)

Талантты ғалым, публицист, әдебиет зерттеушісі, саяхатшы-географ Шоқан (шын аты Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы Уәлиханов XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі. Оның қысқа да жарқын өмірі, жан-жақты зерттеушілік қызметі, философия, этнография, тарих, экономика, құқық, география, ауыз әдебиеті, әдебиет теориясы, т.б. жайындағы ғылыми зерттеулері, пікірлері қай кезде болмасын өзінің құндылығымен жарқырай берері сөзсіз. Қазақ халқының рухани ізденістерінің жарқын көрінісі бола отырып, қоғамдық ойсана, пікір-тұжырымдардың биіктей өркендеуіне ерекше ықпал етті. Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігі мен тыныштығы үшін күрескен, ақылды қолбасшы, іскер дипломат, амал-айласы мол Орта жүз ханы болған.
Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында, туған елі Көкшетауда өткен. Шоқан әжесі Айғанымның тәрбиесінде болған. 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кездегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына оқуға орналастырады. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы талантын ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды. Мұнда жабық әскери оқу орны болғанымен, көптеген пәндер әскери сабақтарға қоса орыс, батыс әдебиеті, географиясы мен тарихы, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері оқытылып, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ берген. Оқытушылар құрамында білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған.
Кадет корпусында Шоқан өзінің зеректігімен ерекшеленген. Тілді тез меңгеріп, өзі қатарлас оқушылардан озық оқыған. "Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын басып озып отырды. Оған талайлар-ақ, назар аударды. Ол сондай қабілетті еді, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да білім, идея жағынан басып озды" - деп жазды бірге оқыған досы, этнограф-ғалым Т.Н.Потанин.
Сібір кадеті корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең ойлы, жан-жақты білімді, өзіндік қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының қажет-мұқтаждарын пайымдап, түсіне алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге әзір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сияқты (орыс әдебиеті мен тілі, тарих пәні) оқытушыларының игі ықпалымен өзінің жоғары қабілеті мен дарындылығының арқасында орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілерін оқып танысып, ғылыми пайымдау, тұжырымдар жасай білді. Оның зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып, дами түсті. Ол, әсіресе, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жазып алып, аңыз-әңгімелерді жинауға қызықты. Мысалы, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры Шоқанның алғашқы жазған шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері нұсқаларын, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын көрнекті шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.
Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.И.Березиннің "хан жорықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор ғалым, зерттеуші болатындығы аңғарылатын. Шоқанның біліміне мұғалімдері мен құрбылары ерекше қызыққан, сол кездің алдыңғы қатарлы ой-пікірлерімен таныстығын жолдастарының көбі үлгі тұтып, мойындаған. Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне бет бұруына себепші болған. "Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, өзінің бізден артық білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса да, жай әңгіменің өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы танылып қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз "Еуропаға ашқан терезе" сықылды болды", - деп жазады Г.И.Потанин. Мұның өзі Шоқанның жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оның биік тұрғанын көрсетеді.
Қырағы да зейінді Шоқанға сурет салу өнері сол кездің өзінде-ақ; халық өмірін бейнелеудің тамаша бір құралы болып табылады. Туған жері Сырымбеттің жазғы жайлаулар мен мекен қоныстарының суретін салумен шұғылданады. 1847-1852 жылдарда салған суреттерін Шоқан "корпустан елге демалысқа барған кезде салған суреттер" - деп атайды. Г.Н.Потанин: "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды. Біз қазақтардың сұңқар салып, саят құру салтын толық жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып, ол менің жазбамды толықтыра түсетін", - деп жазды. Мұның өзі Шоқан өнерінің жан-жақты екенін, оған курстастарының қызығып, ерекше құрметпен қарағанын дәлелдей түседі. Шоқан кадет корпусында оқып жүргенде-ақ, саяхатшылардың өмірі мен ісі туралы жазылған еңбектерге аса қызығушылықпен қарап, танысты. Осы еңбектердің ықпал әсерінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап жан-жақты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар өмірі жайлы жазылған еңбектер болашақ саяхатшыға бастау көзі болып, жол нұсқады.
Қоғамдық, әдеби қызметі
Шоқан Уәлиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, Омбыда әскери қызметке қалады. Ол Сібір қазақ-орыс әскерінің 6-атты әскер полкына офицер болып тағайындалады, іс жүзінде Батыс Сібір мен Қазақстанның Солтүстік-Батыс аймағының генерал-губернаторы Г.X.Гасфорттың адъютанты қызметіне белгіленеді. Сондай-ақ, Батыс Сібір өлкесінің Бас басқармасы оған айырықша тапсырмаларды орындайтын офицер ретінде қарады. Қызметі барысында Шоқан Уәлиханов патша өкіметінің отаршылдық саясаты туғызған әділетсіздіктерді жете танып, қарсы батыл пікірлер білдіруге тырысты. Осы қызметтерді атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен географиясын зерттеуге белсене араласты.
Омбыдан кетуді, өзінің туған халқына пайдасы тиетін істермен шұғылдануды армандағанын өзінің достары Ф.М.Достоевскийге, Қ.Қ.Гутковскийге жазған хаттарынан анық көруге болады. 1855 жылы Шоқан Уәлиханов Омбыдан Семей, Аякөз, Қапал арқылы, Іле Алатауынан өтіп, Жоңғар қақпасына дейін келеді, қайтарда Алакөл, Тарбағатай жерлерін аралайды. Орталық Қазақстан-Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау арқылы Омбыға оралады. Бұл сапарда ол қазақ халқының тарихы мен әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында көптеген материалдар жинайды. Сонымен бірге өзі болған аймақтардың тарихы, ескі қалалардың орны, шың-тастарағы жазу, белгілерін, көне ескерткіштер, аңыз-әңгімелер, ертегілер мен өлеңдерді жазып алады. Осы материалдардың негізінде "Тәңірі", "Қазақтардағы шамандықтың қалдығы" сияқты еңбектер жазады.
1856 жылы Шоқан полковник М.М.Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға қатысады. Қырғыз елін жете зерттеуге, Ыстықкөл аймағының картасын түсіруге тиіс болған бұл экспедияцияға қатысу Шоқанның зерттеу жұмысын ойдағыдай жүргізуіне мүмкіндіктер туғызады. Ыстықкөлге, Қытай империясының Құлжа қаласына саяхаты және 1856-1857 жылдары Жетісу, Тянь-Шань сапарларында П.П.Семенов-Тянь-Шанскиймен бірге болуы, Кырғыз Алатауына екінші рет сапарының нәтижелері оның "Жоңғария очерктері", "Қырғыздар туралы жазбалар", "Ыстық көл сапарының күнделіктері", "Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы" атты еңбектерін жазуға септігін тигізеді.
Шоқан тарихи маңызы бар шығармаларға айырықша назар аударды. Мәселен, ол қырғыз халқының "Манас", "Семетей" туралы дастандарының біраз тарауын тұңғыш орыс тіліне аударып, оған ғылыми тұрғыдан толық тарихи және әдеби талдаулар жасады. Бірінші рет баспаға ұсынды. Көлемі жағынан, оқиға құру, адам образдарын бейнелеу жағынан әлемдік әдебиеттің озық үлгілерімен теңдес, аса құнды туынды ретінде бағалаған. "Манас" - қырғыздардың ескі мифтерінен, аңыздарынан, ертегілерінен жиналып, бір адам Манастың төңірегінде топталған энциклопедия. Бұл жағынан, ол "Илиада" тәрізді. Бұл аса зор эпопеяда қырғыз халқының өмірі, діні дәрігерлік ұғымдары шетелдермен қарым-қатынасы түгел қамтылған. Екінші эпос - "Семетей" - "Манастың" жалғасы. Бұл қырғыздың "Одиссеясы", - деп көрсетеді Шоқан.
Шоқан әдебиет, оның теориясы мәселелері жөнінде сол кездің өзінде-ақ, көптеген тың пікірлер, тұжырымдар жасап, өз халқының тіршілігі мен мәдени дамуының жағдайларына лайық дамытады. Сондай-ақ, әр халықтың әдебиетін оның қоғамдық, әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста қарастырады.
Қазақ поэзиясының халықтық сипаттары жайлы тың ой-пікір білдіреді. Халықтың рухани серігі болған поэзия туралы ол: "Бұл халықтың ертеден өзіне тән тұрмысында есте қалдырмаған бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір тамаша адамы жоқ деуге болады. Олардың бірін суырыпсалма ақындар не жыршылар жыр етсе, екінші біреулерінің атын кейінгі ұрпақ естерінде ұмтылмастай етіп белгілі бір сыбызғышы не қобызшы музыканттар тастап кеткен", - деп жазады.
Қазақ өлеңдерінің халықтығы жайлы құнды пікірлер білдіруде, Шоқан халық әдебиетінің бағалы нұсқаларын жасаған және ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілерін жырлаған. Орынбай, Шөже, Жанақ, Арыстанбай, Құрымбай сияқты ақындардың еңбектеріне жүгінеді, мысалдар келтіреді. Сонымен бірге қазақ поэзиясының жанр, түр, өлең құрылысын зерттей келе, мұны орыс ғалымдарына таныстыруды мақсат тұтқан.
Ол қазақ, өлеңдерін: жыр, жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлең деп беске бөледі. Өлең құрылысын жыршылардың қобыз не домбыраға қосып айтуына қарап жүйелеген. Өлеңге, әсіресе, суырып салма өлеңге бейімділік барлық көшпелі елдердің өзіне тән ерекшелігі екенін анықтаған.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті мұраларын жинап, зерттей келе Шоқан олардың славян халықтарының, әсіресе, орыстардың ауыз әдебиетімен байланысын ашып дәлелді мысалдар келтіреді. "Жоңғария очерктерінде" "Көп уақыттан бері қазақтың ертегілерін, мифтерін, этникалық жырлары мен аңыздарын жинаумен шұғылдана жүріп, мен олардың Еуропа халықтарының, әсіресе, славяндардың осы тектес шығармаларымен бір сарындастығына қайран қалдым", - деп көрсетеді. Орыс-қазақ ертегілерін, мақал-мәтелдерін салыстыра отырып нақты дәлелдейді. Мысалы: өмір шындығының сәйкестігі әдебиетте де тақырып, сюжет ұқсастығын туғызатынын Шоқан қазақ пен араб поэзиясын салыстыра отырып, дала өмірін жырлаған екі елдің поэзиясының бір-біріне ұқсастығын, көшпелі ел тұрмысы сұлу табиғат, рулық тартыс, қайшылықтарды суреттеуінен анық көрінетінін айтады. Әсіресе, бұл халықтарда өлеңді суырып салып айту өнерінің ерекшелігіне назар аударған. Қазақтың шешен билері жайында құнды пікір білдіреді.
Ш.Уәлихановтың тарих, география, әдебиет саласындағы зерттеу еңбектері Петербург ғалымдарының назарына ілігіп, құнды ықылас-ілтипаттарына ие болады. П.П.Семенов-Тянь-Шанский өзінің Жетісу бойындағы зерттеулерін жүргізген кезде Шоқан пікіріне үнемі ден қойып, ақылдасып отырған. Ыстықкөл сапарында біраз жерлерді бірге аралаған. Семенов-Тянь-Шанскийдің ұсынуымен 1857 жылы 27 ақпанда Шоқан Орыс География қоғамының толық мүшелігіне сайланады. Бұл орыс қоғамы зиялыларының, орыс ғылымының жас ғалым еңбектерін зор бағалағандығы, ғылым мен мәдениетке қосқан үлесін мойындағандығы екенінің дәлелі.
1858-1859 жылдары Шоқанның "Жарық жұлдыз", "Қашқария сапары" оны ғылыми-зерттеушілік, ағартушылық саласында жаңа биікке көтерді. Ол кезде Қашқария Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Еуропа ғылымы үшін белгісіз, құпиясы мол ел болатын. Себебі, XII ғасырдың соңғы ширегінде Марко Поло, 1603 жылы саяхатшы Голе Қашқария жерінде болғаннан кейін, бұл өлкеге ешкім аяқ баспаған Шоқаннан бір жыл бұрын Қашқарияға Үндістан арқылы барған немістің белгілі географы Адольф Шлагинвейтті жергілікті билеушілер басын кестіріп өлтірткен. Адольфтің бұл қайғылы тағдыры жөнінде алғаш мәліметті жеткізген Шоқан болды.
1870 жылдары Петербургте Шоқанның "Жонғария очерктері". "Алты шаһардың немесе Қытайдың Хан-Лу провинциясының шығыстағы алты қаласынын жағдайы туралы", "Адольф Шлагинтвейттің өлімін әкелген жағдайлар туралы мәліметтер" туралы еңбектері жарияланды.
Қашқарда болған кезінде Шоқан ұйғыр тілін жақсы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.