Ассимиляция құбылысы және диссимиляция; қазақ орфоэпиясы; қазақ жазуы және орфографиясы; пунктуация мәселелері

Жоспары:
1. Ассимиляция құбылысыжәне диссимиляция;
2. Қазақорфоэпиясы;
3. Қазақжазуыжәнеорфографиясы;
4. Пунктуация мәселелері.

Ассимиляция құбылысы және диссимиляция

Ассимиляция (лат.Assimilative— ұқсасу, сіңісу, сіңу, т.б.) морфемалардың жігінде көрші келген дауыссыздардың акустика – артикуляциялық жақтан біріне – бірінің ұқсауы, бейімделуі, өзара тіл табысуы. Бұлар да бірін – бірі дауыстың қатысы ( ат – ты, ат – қа, қа – ғаз – ға, қар-ға, қан-ды) және артикуляциясы жағынан игеріп тұрады. Соңғыға мысалы: қаңға (қан-ға), баш-шы(бас-шы), жамбады (жан-бады), қаммен (қан-мен) т.б
Дауыссыз дыбыстардың бір – біріне ықпалын үшке бөліп қараған жөн.
1. Прогрессивті ассимиляция
2. Регрессивті ассимиляция
3. Тоғыспалы ассимиляция
Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляция өте күшті. Бұл заң бойынша алдыңғы морфеманың соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз дыбысына акустикалық жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Бұл әсіресе сөз бен қосымшаның аралығында жақсы сақталады, яғни қосымшаның басқы дыбысы түбірдің соңғы дыбысына толық тәуелді болып тұрады.
Мұны өзі сөз бен сөздің аралығындағы дауыссыздарға да тікелей қатысты. Дауыссыздардың әр түріне байланысты прогрессивті ассимиляция мынадай болады:
• Үнді дауыссыздар сөзді аяқтап тұра алады және бұлар дауыстылар сияқты өзінен кейінгі морфеманың тек ұяң, үндіден басталуын талап етеді: мал – дың, ар-мен, ай-лы, ай-ға, тау-ға.
• Қатаң дауыссыздардан с және ш-дан басталатын қосымшалар: мал-шы, мал-сыз, р-сыз, жау-са, ағар-т,қарай-т.
• Қазақ тілінде ұяң дауыссыздардан тек ж,з дыбыстары ғана сөз соңында келеді.Оның өзінде ж дыбысына аяқталған сөздер санаулы-ақ(лаж, мұқтаж, уәж). Ал орыс тілі арқылы қазақ тіліне енген сөздердің соңында ж,з әріптері жазылса, олар дыбыс болып айтыла да береді: гараж, тираж, фиксаж, колхоз, гипноз, шлюз.
Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляцияның күшті екендігі айтылады. Бұл заң бойынша алдыңғы дауыссыз кейінгі дауыссызды дауыстың қатысы жағынан өзіне сәйкестендіріп, толық тәуелді етіп тұрады. Алайда бұл заңға кейбір қосымшалардың басында кездесетін с,ш қатаңдары көне бермейтіні ескертіледі. Сондай-ақ прогрессивті ассимиляция кезінде артикуляциялық жақтан да игерілмей қалатын дыбыстар бар. Әсіресе мұндай оралымсыздықтар сөз бен сөздің аралығында көбірек ұшырайды.
Алайда тіл, яғни үндестік заңы мұндай сәйкессіздіктерге жол беріп отыра алмайды. Сөйтіп прогрессивті ассимиляция кезінде акустика –артикуляциялық жақтан игерілмей қалған дыбыстардың арасындағы сәйкессіздіктерді регрессивті ассимиляция керісінше, яғни кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсері арқылы реттейді.Мұны алдыңғы морфеманың соңында кездесетін үнді, ұяң және қатаң дауыссыздар түрінде қараса да жеткілікті. Өйткені регрессивті ассимиляция сөз соңындағы дауыссыздарға кейінгі морфеманың басқы дауыссыздарының ықпалы түрінде ғана болады.
Үнді дауыссыздар да дауыстылар сияқты басқа дауыссыздарға күштілік жасайды да, оларға ықпал етіп тұрады. Прогрессивті ассимиляция кезінде үнділер алмасуға ұшырамайды. Ал регрессивті ассимиляцияға ұшырап алмасатын бір – ақ дыбыс бар. Ол – тіл алды н.
Сонымен н мынадай жағдайда регрессивті ассимиляцияға ұшырап, алмасады.
• Соңы н дыбысына біткен сөздерге тіл арты ғ және г дыбыстарынан басталатын қосымшалар жалғанған кезде тіл алды н тіл арты ң дыбысына алмасады.: күңгө (күнге), қаңға (қанға), жаңға (жанға), оңға (онға).Мұнда ғ,г дыбстары өзінен бұрынғы н дыбысын артикуляциялық жақтап игеріп тұр. Орфографиялық норма бойынша жоңқа (жон-қа), жоңғы (жон-ғы), сеңгенге (сенген-ге), алдыңғы( алдың-ғы) түрде жазылатын сөздеріндегі ң дыбысы да осы заңның көрінісі деп түсіну керек.
• Соңы н дыбысына біткен сөздерге жалғанатын қосымша б,м дыбыстарынан басталса, онда тіл алды н қос ерін м дыбысына айналады: қаммаен (қан – мен), жаммен (жан-мен), әммен (ән-мен),келгеммен (келген-мен). Мұндай құбылыс сөз бен сөздің аралығында да байқалады: омбір (он-бір), омбес(он-бес), әммен жыр (ән мен жыр), жамбота (жан бота)
Ұяңдардан қазақ тілінде з және ж дыбыстары ғана сөзді аяқтай алады. Оның өзінде ж санаулы ғана түбір морфеманың құрамында ұшырайды, ал з дыбысы одан әлдеқайда актив. Бұл жіктік (-сыз, -сіз, -мыз, - міз, -пыз, - піз), тәуелдік (-ңыз, -ңіз, -мыз,-міз) жалғауларында да кездеседі.
Алдыңғы морфема з,ж дыбыстарына бітіп, кейінгі морфема с,ш және з,ж дыбыстарынан басталса ілгеріңді, кейінді ықпалдың нәтижесінде бірсыпыра дыбыс алмасулары болады. Оның ішіндегі регрессивті ассимиляция мынадай болып келеді:
• Алдыңғы морфема з ұяңына бітіп, кейінгі морфема қатаң с дыбысынан басталса, онда з қатаң с дыбысына алмасады: сөссүз (сөзсіз), жүссом(жүз сом), сіссіз (сізсіз)
• Кейінгі морфема ж дыбысынан басталса, алдыңғы морфеманың соңындағы з дыбысы ж дыбысына айналады. Бұл сөз бен сөздің арасында ұшырайды. Өйткені ж дыбысынан басталатын қосымша жоққа тән. Мысалы: жүжжыл(жүз жыл), ажжылда (азжылда), жүжжаса (жүз жаса), божжорға (боз жорға).
Қатаң дауыссыздардың бәрі де сөзді аяқтап тұра алады. Олардың ішінде регрессивті ассимиляция кезінде алмасуға икемділері к,қ,п,с.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. С.Мырзабеков «Қазақ тілінің дыбыс жүйесі» Алматы-1999ж, 200бет
2. Уикипедия
3. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы-2010ж.
4. К. Жолымбетов « Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері» Алматы – 1968ж.