Ем – дәмдік тамақтану туралы

Ем - дәмдік тамақтану.

1. Жылқы еті шипалы тағам

1. 1 Тарихи деректер

2. Жылқы етінің құрамы мен өзіндік ерекшеліктері
3. Диеталық өнім
4. Жылқы етінің емдік қасиеті

1. 4. 1 Толыққанды белоктың қайнар көзі

1. 4. 2 Калориясы кемдеу өнім

3. Липотроптық әсер

1. 5 Жылқы етінің аспаздық қасиеті.

1. 6 Ұлттық ет өнімдері

Адамның тамақтану рационында ет пен ет өнімдері алғашқы орындардың бірінде тұрады. Адамның тарихи дамуында ет тамақтарын пайдалануы маңызды роль атқарды. Ф. Энгельс өзінің еңбектерінде ет тағамының арқасында адамзаттың миы «өзінің қоректенуі мен жетілуі үшін қажет болған заттарды бұрынғыдан әлдеқайда көп алатын болды, мұның өзі оның ұрпақтан ұрпаққа ауысқан сайын неғұрлым тез және толыса жетілуіне мүмкіндік берді» деп атап көрсетеді.

Жылқы етінің, бие сүтінің, ірімшік пен іркіттің аса бағалы тамақтық өнім екендігі жөнінде ежелгі грек ойшылдары Герадоттың, Страбонның еңбектерінде, сондай-ақ Шығыстың ұлы ойшылдары Әбу әли ибн-Синнің еңбектерінде айтылады. Шығыс халықтары жылқы етін сиыр мен қой етінен қашанда жоғары санаған, тамаққа арнайы өсірілген жылқы тұқымының етін пайдаланған. Жылқы етін славян халықтары да жеген.

Көшпелі халықтарда ет пен қымыз ба ының болмауы, ұлан-байтақ табиғи жайылымдардың және оларда жылқы табындарын жыл бойы бағуға мүмкіндіктің болуы, жылқы шаруашылығының (рентабельділігі) тиімділігі мен оның мол өнімділігі септігін тигізді. Көшпелі Шығыс халықтарының дастарханындағы ет тағамдарының құрамында әрқашан жылқы еті басым болып отырған. Олар байырғы заманнан бері жылқы етінен ыстық тамақ жасаған, оны сүрлеп, тұздап алатын болған. Қазы, шұжық, сүр ет, жал, жая, қарта сияқты жылқы етінен жасалған жоғары сапалы, құнды да құнарлы тағамдардың рецепттері бізге ғасырлар тереңінен жетіп отыр.

Бір ғажабы, жылқы етін диеталық өнім ретінде пайдалану жөніндегі алғашқы дәрігерлік кеңестер де ХІХ ғасырдан басталады. Мәселен, 1869 жылы орыстың дәрігері Г. Архангельский өзінің бір мақаласында былай деп жазады: «Адам өмірін сақтауды діни ұғымды сақтаудан жоғары қою керек. Жылқы етіне аса бағалы және арзан дәрі ретінде қараған жөн»

Қазіргі кезде бұл өнімнің құнды да құнарлы тағам екенін және оны емдік, диеталық жағынан пайдалануға болатынын дәлелдейтін жылқы етінің физикалық-химиялық, биологиялық қасиеттері жөнінде көптеген ғылыми мәліметтер жинақталып отыр.

2. Жылқы етінің құрамы мен өзіндік ерекшеліктері
3. Диеталық өнім

Жылқы еті - құрамында ойдағыдай теңгерілген және жақсы сіңімді организмге қажетті көптеген тамақтық заттары бар жоғары сапалы тамақтық өнім. Жылқы етінің тамақтық және биологиялық қасиетінің жоғары болатын себебі, онда өмірге қажетті белоктық және басқа заттар мол болады. Жылқы еті диеталық қасиеті мол тамақтық өнімге жатады.

Органолептикалық зерттеулерден жылқы етінің құрамында миоглобиндер болғандықтан оның қою күрең түсті болып келетіні байқалды. Жылқы етінің түсі түліктің жасына, оның қандай әдіс және не үшін бағылғанына байланысты. Жасы өскен сайын оның бұлшық етінің тканьдарының түсі де қоюлай береді. Күш көлік ретінде жұмсалған кәрі малдың еті де мейлінше қоңыр болады.

Жылқы етінің бөтендей иісі болмайды, дәмі нәрлі әрі уылжып тұрады. Айғырдың етіне қарағанда саяқ жылқы мен бие-байталдың еті әрі дәмді, әрі нәрлі келеді. Аттың еті сол екеуінің аралығында болады. Жылқы етіне деген теріс көзқарастың болу себебі, бұрын етке негізінен күш көлік ретінде пайдаланылған кәрі жылқыларды ғана сойған. Ал олардың еті қатты, дәмі қолайсыз болады, әрі тер иісі шығып тұрады және жеуге жарамайтын сіңір-тарамысы да көп болады.

Жылқы етінің негізгі бөлегі - бұлшық ет тканінен тұрады, бұл оның жалпы етінің 50-70 процентін құрайды. Бұлшық ет ткані дәнекерлік шырышты қабыққа - фасцияға оралған бұлшық еттер құрап, жалғамалы буылтықтар түзетін көп ядролық ұзын-ұзын жіңішке клеткалардан тұрады. Бұлшық еттердің аралығында бұлшық еттер тартылған кезде бір-біріне тиіп, жеңіл сырғып отыруы үшін қажет муция-жалқаяқтар болады. Бұлшық еттер ткані - еттің ең құнарлы бөлігі, өйткені ол жеткілікті аминдік қышқылды құрамы бар аса бағалы белоктардың қайнар көзі болып табылады.

Еттің сапасына, ондағы бұлшық еттер мен майлы тканьдардың арақатынасына жылқыға берілетін жемшөптің құрамы да үлкен ықпал етеді. Қолда қорада бағылатын жылқымен салыстырғанда жыл бойы әртүрлі шөп өсетін табиғи жайылымда жайылып бағылатын жылқы етінің биологиялық және тамақтық қасиеті жөніндегі көрсеткіштері әдетте жоғары болады. Қолға қараған жылқы жайылымдағы шөппен қоса астықтың қалдығы, пішен, сүрлем, сабан, жом, құрама жем сияқты бағасы қымбат емес азықпен қоректенеді.

1. Кесте. Еттің категориясына байланысты жылқы және сиыр етінің химиялық құрамы (А. А. Покровский, 1976) . 100г өнімге шаққанда келетін грамм мөлшері

Жылқы еті белокты құрамының молдығымен сипатталады, жылқы етіндегі оның мөлшері 100 г өнімге шаққанда 18, 5-24, 5 грамға дейін барады. Сиыр етіне қарағанда жылқы етінде белоктың көп, ал майдың едәцір аз екені, яғни жылқы еті майсыз белокты өнім екені 1-кестеде келтірілген мәліметтерден айқын көрінеді. Жылқы етіндегі белоктар құрамы жөнінен толыққанды болып келеді.

Тамақтық белоктар - ең алдымен адам ағзасына аса қажетті аминдік қышқылдар жеткізушілер. Жылқы етінде небары 18 аминдік қышқыл бар, олардың ішінде аса қажеттілері де көп. Жылқы етінің артқы санының, қырарқасының, жауырын-шоқтығының кесінділерінде аса қажетті аминдік қышқылдар 30, 7-37, 0 процент, жылқы етінің майының, төс-қабырға тұсының кесінділерінде аса қажетті аминдік қышқылдар біршама кемдеу - 29, 3-36, 8 процент болады.

Жылқы еті липидтер көрсеткіші жөнінен төмендігімен ерекшеленеді, жылқы етінің әртүрлі мүшесіндегі майдың мөлшері 3, 5-14, 1 процент аралығында болады. Химиялық құрамы жөнінен жылқы майының басқа түліктердің майынан едәуір айырмашылығы бар. Оларда толымсыз май қышқылдары мол болады, мұның өзі олардың құрамы жөнінен өсімдік майына жақын екенін көрсетеді. Майдың онша тоңазымауы олардағы йодтың мөлшерімен және ерітілу температурасымен сипатталады (2-кестеде) . Мал майының ішінде жылқының майы ең төмен температурада ериді және онда йодтық сандар жоғары болады, бұл жағынан алғанда ол өсімдік майына жақын.

Жылқы майының жалпы құрамының 61-65 проценті, ал сиыр майының тек 38, 5 проценті ғана толымсыз май қышқылдарының үлесіне келеді. Жылқы майының құндылығы ең алдымен онда көптеген толымсыз майлы қышқылдардың мол болуында, мәселен, линольдік және линоленьдік қышқылдар жылқы етінде 15-20 процент болса, сиыр етінде 2-5 процент қана.

2. Кесте. Жылқы майы мен басқа да ауыл шаруашылық түліктерінің майының, өсімдік майының салыстырмалы сипаттамасы (А. Г. Племенников, А. И. Кошелев, 1968)

Жылқы етінде едәуір мөлшерде - 20 мг процент шамасында А витамині бар екені анықталды. Сиыр етінде А витаминінің сілемі ғана бар. Басқа витаминдерден жылқы етінде тиамин 0, 16 мг процент, рибофлавин 0, 26 мг процент, ниацин 3, 5 мг процент, Е витамині 0, 82 мг процент, ал сиыр етінде аз мөлшерде кездеседі. С витамині жылқы етінде 0, 8 процент болса, сиыр етінде С витаминінің сілемі ғана байқалады. Демек, құрамындағы әртүрлі витаминдер жөнінен де жылқы етінің сиыр етінен артық екенін көреміз.

1. 4 Жылқы етінің емдік қасиеті

1. 4. 1 Толыққанды белоктың қайнар көзі

1. 4. 2 Калориясы кемдеу өнім

1. 4. 3 Липотроптық әсер

Толыққанды белоктың қайнар көзі. Ең алдымен жылқы еті құрамында оңтайлы мөлшерде аминдік қышқылы бар, бұл жөнінде ет өнімдерінің бәрінен артық толыққанды малдың белогы болып табылады. Белоктар тек құрылыс материалдары ғана емес, олардың ағзада атқаратын қызметі толып жатыр. Олар қанмен бірге ағзаның клеткаларынан оттегін және қоректік заттарды тасымалдауға қорғаушы иммунитет қызметін қамтамасыз етеді.

Жылқы етінің белоктары алмастырылмайтын аминдік қышқылдар жөнінен шектелмеген, сондықтан олар ағзаға аминдік қышқылды тасымалдаушы болып табылады. Көптеген бауыр, ұйқы бездері ауруына заттар алмасуы, эндокриндік дертке шалдыққан кезде, тамақ рационын белоктармен байыту қажет болған басқа да жағдайларға жылқы етін аминдік қышқылдар құрамы қолайлы түрде теңестірілген толыққанды белок ретінде пайдалануға әбден болады.

Калориясы кемдеу өнім. Диеталық тұрғыдан алғанда жылқы етінің майы аса бағалы. Өйткені еттің калориясы оның майлылығына байланысты екені белгілі. Жылқы түлігінің ерекшелігі - ол семіргенде майды қабырғалары мен ішіне, сүбесіне (қазы) жинайды. Бұл тұстағы ет кесінділері мейлінше калориялы болады. Түліктің басқа жеріндегі ет кесінділерінде азотты заттар едәуір мөлшерде, ал ондағы бұлшық еттердің арасындағы май шамалы болады. Бұл жылқы етін калориясы кемдеу диеталық өнім деп санауға негіз болатын жылқы етінің сапалық бір ерекшелігі болып табылады.

Липотроптық әсер. Венгер ғалымы А. Фишер (1961) липотроптық әсерлерді былайша анықтайды: «Бұл бауырға майдың жиналуына жол бермейтін және бауырдан майды шығаратын тамақтық заттар». Липотроптық әсері бар тамақтық заттарға: лецитин, холин, метионин және басқа таптырмайтын аминдік қышқылдар, солар болатын малдың белоктары, асқазанның астындағы ұйқы бездері, В ₁₂ , А, Е, К витаминдері, фолий қышқылы, фосфолипидтер жатады. Жылқы етінің липотроптық ықпалын, оның қорыту белсенділік қабілетін, май түзілуін тежеу мен майдың жентектелуіне жол бермеуді сол нутриенттер қамтамасыз етеді. Жылқы етінің бұл қаситтерін заттар алмасуына байланысты болатын - семіру, атеросклероз, қант диабеті сияқты дертке шалдыққандарды, сондай-ақ бауыр, асқазан астындағы ұйқы безін диеталық терапия жолымен емдеуге пайдалануға әбден болады.

4. Жылқы етінің аспаздық қасиеті.

1. 6 Ұлттық ет өнімдері

Ет мүшелері- еттің қазақша әр түрлі мүшелері, әр түрлі атаулары бар. Олардың негізгілері: бас, жақ, жақ ет, ұрт ет, мойын, мойын ет, бұғана, қара қабырға, сүбе, қазы, төс, төс ет, төстік, ауыз омыртқа, кәрі жілік, жұмыр жілік, асықты жілік, тоқпақ жілік, жамбас, жая, белдеме, мойын омыртқа. Ұзын омыртқа, жүрек, үлпершек, бауыр, көк бауыр, бауыр ет, бүйрек, ұлтабар, қарта, қима, тоқ ішек, ащы ішек, желін, қом, қарын, өкпе, сирақ, бүйен.

Қоңыр түстi жылқы етiнiң тiлiгiнде күлгiн түс болады. Жылқы тушасының ерекшелiктерi: шет жақтары дөңгелектенген 18 қабырға, мойынның жоғарығы бөлiгiнде - майлы шөгiндiлерi болады, майдың түсi ақтан сары-қызғылт сарыға барады. Жылқы етiнде 75, 3 пайыз су, 21, 7нәруыз, 2, 5май және0, 5пайыз көмiрсутегi бар. Жылқы етiнiң майы жеңiл балқитын болғандықтан, ол организммен жақсы игерiледi. Еттiң бұлшықтарында гликогеннiң бөлуi (жануар крахмалы) оған өзгеше тәттiлеу дәм бередi. Сиыр етiне ұқсастығына қарай жылқы етiнен пiсiрiлген, қуырылған және бұқтырылған тағамдар жасалады. Жылқы етi талшықтық құрылымы ерекше болғандықтан ұзақ пiсiп жетiледi. Сондықтан оны сiрке суының көмегiмен ептеп жұмсартуға кеңес берiледi. Бұл сондай-ақ еттiң тәттiлеу өзгеше дәмiн аластатуға көмектеседi. Жылқыдан қазақша ет, манпар, дұнған кеспесi, бефстроган, турамыш, ұрылған, бұқтырылған котлеттер, түрлi турамалар, ет тағамдары әзiрленедi. Әсiресе жылқының деликатестiк сүр етi: жалы, қазы, сүрет, шұжық, қарта ерекше бағаланады.

Қазы майдың қалыңдығы 5 сантиметрге дейiн шөгiнделуi нәтижесiнде пайда болады. Бұл бөлiк пiсiрiлген түрiнде де, сүрленген түрiнде де өте құнды боп саналады. Қазыны әзiрлеу үшiн көкiрек қуысының әрбiр жартысынан (бұлшық еттерi бойынша) сүйектiң, қабырғаның тұтастығын бұзбай 6-дан бастап, 17-мен аяқтай отырып кеседi. Қабырғаны омыртқадан ажыратады, жұбымен: алтыншыны жетiншiмен, сегiзiншiнi тоғызыншымен және т. б. кеседi. Әрбiр жұптан iшкi жағынан шемiршектерiн алады, қабырғалар арасындағы талшықтарды қабырғалардың омыртқамен қосылған жерiнен бастап олардың шемiршекпен қосылған жерiне дейiн кеседi.
Қазының әрбiр қабатына тұздау қоспасын не тұз себедi, 24 сағат сақтайды, тұзсу құяды және 2-3 тәулiк сақтайды. Одан соң қабырғаларды суық суға шылап қояды да, 1-2 сағат жылы сумен шаяды. дайын қабырғаларды жылқы не сиыр iшегiне салып, жiппен байлайды. Iшек қабатындағы қазыны 50-60 С-та қою түтiнге 12-18 қақтайды және 12 С-тық температурада 2-3 сағат салқындатады.
Қазы - сойылған жылқының майлы сүбе қабырғасы мен төстің етек майы. Ол жылқының арық- семізіне қарай: бұлт қазы, пышақ сырты, шынашақ, бармақ, бір елі, үш елі қазы, табан, сере, сынық сүйем қазы деген, т. б. мөлшерлі өлшемдермен аталады. Ал қазы аударылып болған соң оның қабырғалы түрлерін - сыңар қазы, қос қазы, қабырғасыз түрлерін - үлдірік қазы, етек қазы, телше (семіз жылқының кіндік айналасындағы қалың майы) дейді. Ішекке сыймай қалған қазылар - дөңбек қазы, божбан қазы, ал араның бұлшық еті мен телше майды жұптап, ішекке салу - би қазы деп аталады.

Кере қазы, сере қазы - семіздің бармақ пен шынашақ арасына тең қазы.

Табалдырық қазы - аса қалың, айналдыруға келмеген өте семіз қазы; кей жерлерде табан қазы деп аталады.

Би қазы - бүйен ішекке тыққан, шұжық тәрізді жуаң қазы.

Дөңбек қазы (бұжбан қазы) - ішекке сыймағандықтан тілкем күйінде сақталған қазы.

Қазы малдың жасына қарай да жіктеледі. Сүт емген құлын тайдың еті мен қазы қартасы жылқы етінің дәмдісі. Ал құнажын, дөнежін, құнан- дөнен, бес-алты жасар етінің дәм татымы, хош иісі, нәрі, маңызы, құнары, кенеуі, күш-қуаты, жұғымы, жұмсақтығы, өңі-түсі жағынан жылқы еті дейтін табиғи атына сай келеді. Жасы алты-жетіден асқаннан кейінгі жылқы етінің де, қазысының да табиғи сапасы төмендей береді. Шау тартқан сайын еті қатайып, майы сарғайып, жылы-жұмсағынын жылтыры сорпа бетіне шыққыш болады.

Қазы айналдыру - қабырға басын омыртқадан пышақпен шығарып, төс етегін ортасынан қақ жарып бөледі де, екі сүбені екі бөлікке сөгіп алады/1-сурет/. Тілуге және айналдыруға қолайлы ету үшін қазы сүбелерін 4-5 сағат іліп қойып, тобарсытады. Мал тым семіз болса, қазы қабырғаның сүйегімен бірдей етіліп, енсіз тілінеді. Жылқының екі қапталында 36 қабырғасы бар. Егер соғым орта күйде болса, одан 12 қос қазы алынады. Сақталатын қазылардың тұзы молдау, ұзаққа сақталмайтын қазылардың тұзы аздау болады. Қара бұрыш салынады. Тұздалған соң шұңғыл астауға не жылқының өз терісіне салып, оған 4-5 сағат тұз сіңіру қажет. Сол кезде қазы өзінен мол сөл бөліп шығарады. Ішекке саларда қазыны аударыстырып сөлін өзіне сіңіру керек. Еттің дәмді болуы осы сөлдің қайта сіңірілуіне байланысты болады. Тұздау кезінде қазы айналдыратын ішекіде бірге тұздау керек. Қазыны сақтау кезінде оны суық сорса ет үсіп кетеді, ал жылып кетсе еттің сапасы өзгереді. Сақталатын жер жел қағардай қоңыр салқын болуы керек. Сүрленетін қазыны күніне бір рет түтіндеп отырса, ет жақсы сүрленіп, дәмді болады. Түтін салуға тобылғы, тал, қараған, қайың, арша және т. б. пайдаланылады.

1-сурет. Қазы айналдыру.

Қарта - жылқының қатпар-қатпар майлы ішегі. Қартаны әбден жуып тазартқан соң дәмдеуіш заттарын (тұз, бұрыш, сарымсақ, т. б. ) қосады да, майын ішіне қаратып айналдырады. Айналдырған қартаның екі ұшын буып, сақиналайды да, құрғақ әрі салқын жерге іліп сүрлейді. Жаңа дайындалған түрде, қазақша еттi дайындағанда және сүрленген-пiсiрiлген салқындатылған дәмтатым ретiнде қолданатын қарта жоғары бағаланады. Қарта аттың қуырылмаған тiк iшегiнен әзiрленедi. Қартаны құрғақ тұздаумен (100 килограмм шикiзатқа 4 килограмм тұз) тұздайды және 2-4 С-та 2-3 тәулiк сақтайды. Одан кейiн еттi суға малып қояды, салқын сумен шаяды, жiппен екi ұшынан байлайды да, кептiру үшiн iледi. Сүрленген-пiсiрiлген түрде қолданылған қарта салқындатылған соң 80-85 С суда 60-70 минут пiсiрiледi.

Бұжы - қой етінің бүйенге тығылған шұжығы.

Жаужұмыр - түгелдей өз қарнына салынып, қоламтаға пісірілген қой еті. Көкөністер, картоп, дәмдеуіштермен араластырып пісірсе тіпті дәмді болады.

Төс ет - сиыр мен жылқының төстігі; төстен бөлек алынып қақталады. Төс сүйек қазанға салынарда етегінен блектенеді және төс сүйектің өзі, ірі шеміршектері екі-үш бөлек етіп жүйеленеді. Төстек 3-4 күннен көп тұратын болса, тұздалады. Жылқы төсінде етек, шеміршектер қазыға кетеді де, төстің соқа басы қалдырылады. Ол қазанға бөлшектеп салынады. Төс етті тілімдегенде майлы қыртысы бірдей тілкемделуі көзделеді.

Жалы - мойынның жал үстi бөлiгiнiң сүрленген майы. Ол мынадай жолмен әзiрленедi: сүрлемес бұрын жылқы тушасының мойын бөлiгiнiң жал үстi майын тiлiктеп кеседi, алдын ала тұзбен немесе тұз қоспасымен ысқылайды, араластыра отырып (100 килограмм шикiзатқа 2, 5 килограмм тұз, 50 грамм селитра, 150 грамм қант) тұздайды. Ысқыланған тiлiктердi бөшкеге нығыздап салады, бiр тәулiк өткеннен кейiн оларды тұздықтап, 2-3 сөткеге қалдырады. Майдың тұздалған тiлiктерiн 1-2 салқын суға шылап қояды, жылы сумен шаяды, жеңiл-желпi кептiру үшiн оларды iледi, онан соң сүрлеуге көшедi. Қою түтiнмен (50 градустық температурадан жоғары) 12-18 сағат сүрлейдi, одан соң 10-12 градуста 3-4 сағат салқындатады. Сүрлеудiң соңғы кезеңi - 12 - градуста 3 тәулiк бойы кептiру.

Сүр ет жауырыннан жасалады. Ол үшiн жылқы етiн сүйектерi мен майларынан, құрғақ сiңiрлерiнен, шемiршектерiнен тазалап, 0, 5-1 килограмнан аспайтын массада тiлiктерге бөледi де, құрғақ тұз (100 килограмм шикiзатқа 3 килограмм тұз, 50 грамм селитра, 150 грамм қант) себедi. Еттiң ұздалған тiлiктерiн бөшкеге салып, 3-4 ^о С-та 5-7 тәулiк сақтайды. Еттiң тұздалу мерзiмi жақындағанда, салқын суға малып қояды да, 2 сағат шаяды, жiпке кереді.
Сүр ет - қақтап, тұздап кептірілген ет; әдетте еттің сұрпы жағы, яғни қазы, қарта, жал, жая, омыртқа, төс еттері ғана сүрленеді. Сүрлеу үшін жұқалап қақталған етті тұздап, көлеңке әрі жел соғып тұратын жерге кептіреді. Ерекше дәмді ет.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс