Ес теориялары

Жоспар
Кіріспе

Жоспары:
1. Ес туралы ұғым
2. Естің сапасы мен түрлері.
3. Естің процестері
4. Ұмыту және оның түрлері.
5. Балада естің дамуы және оны тәрбиелеу.

Ес туралы ұғым.
Адамның өмір тәжербиесінде қабылдағаны басынан кешкен ой-сезімі, әрекеті ізсіз жоғалып кетпейді, баста сақталады, кейін қайта жаңғырылады. Бұрын қабылдаған зат, құбылыс образдарын өз көңіл-күйлерін ойда сақтап, қайта жаңғыртатын психикалық процесті ес дейді. Бұрынғы уақытша жүйке байланыстары қызмет істесе, адамның есіңде қалғаны қайта жаңғырады, санасына қайтадан келеді. Естің бұл күйін қайта жаңғырту дейміз. Адам көптен көрмеген танысын көргенде болған жері есіне түседі. Қабылдаған нәрсемен кездеспей-ақ қайта жаңғыртуды еске түсіру деп айтады.
Қайта жаңғырту процесінде тану мен еске түсірудің қызметі бірін-бірі толықтырып оытрады. Мысалы бұрын оқыған кітабымыз болса, оны танимыз. Қабылдаған нәрсенің есте қалғаны –естің материалы, есте сақталып, қайта жаңғыртылғаны –естің мазмұны. Адам есінің негізгі мазмұны-сөзбен айтылатын материал. Адам басқа кісінің ойы бастан кешкен сезімдері, әрекеттері сөз арқылы қайта жаңғырылады.
Есте қалдыру процесінде, әдетте, бір заттың немесе құбылыстың екінші бір заттармен немесе құбылыстармен байланысы жасалады. Мәселен, біздің жаңа танысқан адамымыздың атын есте сақтау үшін , біз белгілі бір атты ол адаммен, оның сыртқы қабілетімен және басқа ерекшеліктермен байланыстырамыз. Белгілі бір тарихи фактіні меңгере отырып, біз оны тарихтың басқа оқиғаларымен байланыстырамыз. Оны белгілі бір кезеңге жатқанымыз. Шетел сөзін мысалы das Haus деген сөзді есте сақтау үшін, бұл сөзді «үй» деген ұғыммен байланыстырамыз. Сойтіп есте сақтау дегенміз –жаңаны адамның санасында бұрыннан бар нәрсемен байланыстыру.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ
СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

СӨЖ

Тақырыбы: Ес теориялары

Дайындаған: Балериан Е.Е

Тексерген: Тезекбаева М.Ж

СЕМЕЙ 2015ж

Жоспары:

1. Ес туралы ұғым

2. Естің сапасы мен түрлері.

3. Естің процестері

4. Ұмыту және оның түрлері.

5. Балада естің дамуы және оны тәрбиелеу.

Ес туралы ұғым.

Адамның өмір тәжербиесінде қабылдағаны басынан кешкен ой-сезімі,
әрекеті ізсіз жоғалып кетпейді, баста сақталады, кейін қайта жаңғырылады.
Бұрын қабылдаған зат, құбылыс образдарын өз көңіл-күйлерін ойда сақтап,
қайта жаңғыртатын психикалық процесті ес дейді. Бұрынғы уақытша жүйке
байланыстары қызмет істесе, адамның есіңде қалғаны қайта жаңғырады,
санасына қайтадан келеді. Естің бұл күйін қайта жаңғырту дейміз. Адам
көптен көрмеген танысын көргенде болған жері есіне түседі. Қабылдаған
нәрсемен кездеспей-ақ қайта жаңғыртуды еске түсіру деп айтады.

Қайта жаңғырту процесінде тану мен еске түсірудің қызметі бірін-
бірі толықтырып оытрады. Мысалы бұрын оқыған кітабымыз болса, оны танимыз.
Қабылдаған нәрсенің есте қалғаны –естің материалы, есте сақталып, қайта
жаңғыртылғаны –естің мазмұны. Адам есінің негізгі мазмұны-сөзбен айтылатын
материал. Адам басқа кісінің ойы бастан кешкен сезімдері, әрекеттері сөз
арқылы қайта жаңғырылады.

Есте қалдыру процесінде, әдетте, бір заттың немесе құбылыстың екінші
бір заттармен немесе құбылыстармен байланысы жасалады. Мәселен, біздің жаңа
танысқан адамымыздың атын есте сақтау үшін , біз белгілі бір атты ол
адаммен, оның сыртқы қабілетімен және басқа ерекшеліктермен
байланыстырамыз. Белгілі бір тарихи фактіні меңгере отырып, біз оны
тарихтың басқа оқиғаларымен байланыстырамыз. Оны белгілі бір кезеңге
жатқанымыз. Шетел сөзін мысалы das Haus деген сөзді есте сақтау үшін, бұл
сөзді үй деген ұғыммен байланыстырамыз. Сойтіп есте сақтау дегенміз
–жаңаны адамның санасында бұрыннан бар нәрсемен байланыстыру.

Ежелгі гректер естің мәні –заттар мен құбылыстардың арасында
байланыстар жасауда екенің білген. Бұл байланыстар ассоциациялар деп
аталатын болады. Ассоциацияның үш түрі айырып көрсетіледі; а) шектестігіне
қарай. Мәселен, тұған үйым туралы ойлағанда, мен онымен көршілес
баубақшаны есіме түсіремін. Белгілі бір оқиғаны еске түсіргенде сол кезде
болған басқа бір фактілер ойыңа түсе кетеді; б) ұқсастығына қарай, в)
контрастылығына қарай. Бұлай етіп жіктеуді ежелгі грек философы Аристотель
болатын.

Бұл байланыстардан басқа, психолгияда мағына байланысы дейтінге үлкен
мән береді.Бұлар ассоциацияны тек неғұрлым күрделі ассоциация деп ұғады.
Олардың негізінде бір құбылыстардың екінші бір құбылыстарға тәуелдігін
түсіну жатады. Мәселен, оқушы теореманы білмесе, геометрия есебін шеше
алмайтындығын біледі. Бұл байланыс мағыналық себептес-нәтижелес байланыс
болып табылады. Мұндай ассоциациялардың адам өмірінде үлкен маңызы бар.

Естің түрлері.

Естің сапасына мыналар жатады: а) адамның белгілі бір уақытқа дейін
есте сақтауға қабілеті бар заттардың немесе фактілердің саны, яғни көлемі;
б) жаңғырту дәлдігі; в) есте қалдырудың шаршаңдылығы; г) игерілгеннің ойда
сақтауды ұзақтығы; д) естің дайын екендігі, яғни керектілерді тез еске
түсіре білу. Бұл көрсетілген қасиеттердің бәрі жеткіліктідамыған есті
адамда кездеседі. Бірақ бұл біршама сирек болады.

1) Қозғалыс есі деп –ойын, еңбек әрекетіне байланысты туып отыратын қимыл-
қозғалыстарды еске қалдыру мен қайта жаңғыртып отыруды айтады. Естің
осы түрі қозғалыс дағдыларын қалыптастырудың негізгі болып табылады.

2) Заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің нақтылы бейнесін ойда
қалдыруда, қайта жаңғыртуда көрініп отыруын образдық ес деп атайды.
Суретшілер мен сәулетшілердің, музыканттар мен актерлердің есі
көбінесе нақты, көрнекті болып келеді.

3) Адам ойының түрлі формаларын еске қалдыра алу қабілеті сөз –логикалық
ес деп аталады. Сөз жүйесін есте сақтау –ойлау жұмысына байланысты.
Естің осы түрі көбінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі.

4) Сезімдерді еске қалдырып отыруды эмоциялық ес дейді. Мәселен, жас
кезімізде тұрған бір жерге келсек, сол кезде бізге ерекше әсер
қалдырған нәрсеердің бәрі есімізге оп-оңай түседі. Өткендегі оқиға бір
қуанышқа байланысты болса, ол өмір бойы естен кетпейді. Мәселен,
біздің әрқайсысымыз Ұлы Отан соғысының жеңісін тойлаған күн -9мамырды
немесе 22 наурыз мейрамын еш уақытта ұмытпаймыз. Естің жоғарыда
аталған түрлері екі сигнал жүйелерінің мидағы қызметімен
түсіндіріледі. Мәселен, ес бірінші сигнал болса, онда естің образдық
түрі болғаны, ал ес екінші сигнал жүйесі арқылы жүзеге асырылса, онда
сөз –логикалық түрі болып табылады.

Ес

А

Т

П

Естің процестері.

Есте қалдыру қайта жаңғырту процесінде тану –естің процестері.
Есте қалдыру процесі адамның өмір тәжірибесін байытады. Қайта жаңғырту
процесінде тану, еске түсіру бастан кешкенді кейінгі өмірде пайдалануға
мүмкіндік береді. Нәрселер мен көріністер бір кеңістікте болса, кеңістік
байланысты, бір уақытта болса, уақыт байланысты, біріне-бірі ұқсас болса,
ұқсастық қатынасты, біріне-бірі қарама-қарсы сипатта болса, қарама-
қарсылықты дейміз. Есте қалдыру мен қайта жаңғыртудың физиологиялық негізі
–уақытша байланытсар. Олар психологияда ассоциация деп аталады. Есте
қалайша ұстайтыны, қандай жеңілдікпен еске түсіріп, қалай танитыны адамның
мақсат-мүддесіне, игі қызығына, бейімділігіне, әдетіне, нені қажетті бағалы
деп қадірлейтініне байланысты.

Ес әрекеті есте қалдырудан басталады. Қабылдау процесінде
тітіркендірген нәрсенің ми қабағында ізі қалады, нәрсемен адамның өмір
тәжірибесінің, білімнің және нәрсенің өз құрамындағы бөлшек, элементерінің
арасында байланыстар жасалады. Есте қалдырудың әдістері бар: алға мақсат
қоймай сәтті ететін тәсіл қолданбай есте қалдырсақ, ырықсыз есте қалдыру
болады.

Алға мақсат қойып, арнаулы тәсілдер қолданып, есте қалдырсақ,
ырықты есте қалдыру болады. Оқу процесінде оқу материалының есте қалдырылуы
үйреніп алу болады. Үйреніп алу дегеніміз-қайталап, пысықтау.

А) Механикалық есте қалдыру. Материалдың ішкі мазмұның қадағаламай,
сыртқы байланыстарын түсінбей, есте қалдыру механикалық болады. Механикалық
есте қалдырғанда , үйреніп отырған материалдың бөлшектерінің қалай
ұштасқаны, сөздің қимылдың алдынғысының соңы, кейінгісінің алды қалайша
түйіскені есте қалады.

Ә) Мағыналы есте қалдыру. Материалды жақсы ұғынып, терең түсініп,
мағыналы байланыстарын , маңызды қатынастарын анықтай отырып, еске түйіп
қалу, мағыналы есте қалдыру болады. Есте қалдыруды мағыналы ететін –ойлау
.

Б) Есте қалдыруда пысықтаудың ролі маңызды. Есте қалдыру қабылдаудан
басталады. Анық, толық, жетік қабылдау дұрыс. Әдейілеп, мағыналы есте
қалдырып тыңғылықты орнықтыратыны –қайталап пысықтау. Пассив пысықтау деп
қабылдау отырғанымызды қайталай беруді айтамыз. Актив пысықтау-
қабылдағанды ауызша айтып пысықтау. Тұтас пысықтау-материалды басынан
аяғына дейін түгел қайталап оқу.

Ұмыту және оның түрлері.

Ұмыту дегеніміз – қабылдағанды, есте қалдырғанды еске түсіре алмау,
танымау немесе еске түсіру мен танудың қателісіп танылысуы. Ұмыту –еске
қалдырғанның орнықтылығына, кісінің ықылас салып, есіне алып ойлап жүруіне,
керекті, қажетті деп біліп қызығуына,ойлаған талабына байланысты болады.
Білімді болуды мақсат етіп, белгілі бір салада жетік түсініп, жүйелі білім
алып оытрған кісі қабылдаған білімін аз ұмытады. Ұмытпау үшін оқтын-оқтын
пысықтап не машықпен байланыстырып отыру қажет. Ұмыту жүйке жүйесінің
күйіне байланысты . Уақытша ұмытудың себебі –сақтық тежелу. Уақытша
ұмытқанымыз жүйке жасушалары тыңайған соң еске түседі. Күрделі үлкен
материалды қабылдаумен ізін суытпай жаңғыртсақ, еске түгел түспейді, жарым
жартысы ұмытылып қалады. Ал енді біраз кешігіп 2-3 күннен соң қайта
жаңғыртсақ еске толық түседі. Уақытша толық түсініп, ұмытып, кешігіп барып
еске түсіруді-реминисценция (латын сөзі қазақша еске түсіру деген
мағынаны білдіреді) дейді. Реминисценция үлкен кісілерде сирек те, балалық
шақта көбірек кездеседі. Ұмытудың басты себебі –жүйке жасушаларында тежелу
процесінің дамуы. Адамның бұрыңғы істеген қызметі қазіргі есте сақтау
жұмысына бөгет болса –проактивтік тежелу, ал бұрыннан есінде сақтаған
материалына кейінгі қызметі бөгет келтірсе –ретроактивтік тежелу дейміз.
Соңғының әсерінен тежелу материалды үйреніп алысымен істеген әрекет өзіне
бұрын жаңа жасалған байланыстарды тежелуге түсіреді ді, қайта жаңғыртудың
нәтижесін төмендетеді, ұмтылғаны көп болады. Соңғы және алдыңғы
байланыстардың әсерімен тежеліп қалу процесін оқу-тәрбие жұмысын
ұйымдастырғанда мықтап ескеру қажет.

Балада естің дамуы және оны тәрбиелеу.

Мкетепке бару балалардың логикалық есін дамытуда үлкен роль
атқарады. Оқушының есін тәрбиелеуге де мұғалім олардың жас дара
ерекшеліктерін қатты ескере отырып, жұмыс жүргізеді. Төменгі сынып
оқушылары оқу тәсілін өз бетімен тандап ала алмайтындықтан, мұғалім үйге
тапсырма бергенде материалдарды қалай оқу керектігін үнемі ескертіп отыруы
керек. Бұл жөнінде оқулықтардың бәрін де мәтінді қалай оқу, тапсырманы
қалай орындау керектігін айтылған. Бірақ балалардың назары бұған кейде
жөнді түсе қоймайды. Мұғалім мұны қатты ескергенні жөн. Төменгі сынып
оқушылары, әсіресе , 1-2 сыныптар көбінесе сөзбе-сөз жаттап алады. Олар
материалды есіне қалдырғанша оқи береді. Оқулықтағыдай білсе болғаны деген
ой қалыптастады .Бұлайша есте қалдыруға материалдың қысқалығы, әрі
жинақылығы себеп болады.Балалардың сөздік қорының аздығы да өз сөзімен
айтуға мүнкіндік бермейді. Сондықтан, мұғалім бір жағынан баланың сөздік
қорын дамытып, өз бетінше айта білуге уйрету қажет.

Бала есінің даму өмірінің бірінші кундерінен басталады.Жуйке
жүйесінің, біртіндеп дамуы негізінде тәрбие процесі, ойын,оқу, еңбек
және тіл қатынастары жетіледі. Баланың есте калдыруы өмірінің бірінші
айларыда қимы байланыстарына,қозғалу ассоциациясына сүйенеді. Ай жарым
жастағы баланы тамақтандырайын деп қолға алғанда, емшек еметін қимылдар
жасайды.Көру,есту анализаторлары біртіндеп жұмыс істей бастайды, төртінші,
бесінші,айлардағы бала анасын көріп, оның даусын естіп қимылдайды. Тілі
шыққан бала өзінің сөз қорына сөз қосады, көрген- білгенін үйренеді, бірақ
өмір тәжірибесі әлі аз, ойлауы, тіл дамуы жеткіліксіз, сондықтан есте
қалдыру да механикалық болады.

Бөбектік шақта және балалар бақшасында тәрбиеленетін балалардың
жақсы таныс, өздері түсінетін нәрсесін есте қалдыруы мағыналы болады.
Мәселен, бала ертегі тыңдағанда кейіпкер жөнінде сұрақтар қойып , қайталап
айтқызып, мазмұнын ұғынып алады. Тындау кезінде сүйсініп, қуанып немесе
ренжіп, жабырқап отыруы да мазмұнын түсінгендіктің белгісі. Бастауыш
сыныптарда балалар механикалық есте қалдыруды көп қолданады. Мұғалімдер
зейін аударып қадағаламаса, шәкірттің есте мағыналы қалдыруы кешігіп
дамиды. Жоғарғы сыныптарда балалар көбінесе мағыналы есте қалдырады.

Мағынаны есте қалдыруды дамытатын негізгі күш –отбасы мен мектеп. Өз
еркімен әдейілеп есте қалдыру қабілеті тәрбиенің нәтижесінде ғана дамып
жетіледі. Бала өзіне ұнап, мүддесіне сайкеліп зейінін түсірген нәрсенін
әдейілмей есінде қалдыра алады, есінде қалдырған сайын дағдысын байытады.
Бала сабақты мұғалімге айтып беру үшін үйренуге тәсіл қолданады, күш
жұмсайды. Үйреніп алу –арнаулы еңбек. Оқушылар, әсіресе, жоғарғы сыныптың
оқушылары, үйреніп алудың тиәмдә тәсілдерін іздейді, үйренуге жұмсалатын
уақытты, жағдайды бағалауға қабілеті жетеді. Есте қалдыру орнықты берік
болуы үшін мұғалімді қалай тындап, материалды қалай оқып, қалай пысықтау
керектігін, қай мезгілдің нәтижелі болатынын шамалап біледі. Зейін қойып
ойлаудың , сезініп қызықтыру материалды үйренуді шапшандатып, есте
қалдыруды орнықтырып, мәнін толық түсінеді.

Ырықты жаңғырту қабілеті де оқу прцесінде еріктің, ырықты зейіннің,
ойлаудың, қызыға білудің дамуымен байланысты жетіледі. Бірінші айларды бала
әдейілемей жаңғыртады. Бес ай шамасында төңірегіндегі кісілердің жүзін,
нәрселерді тани бастайды. Бірақ таныс нәрсенің кісінің жүзін есінде көп
сақтай алмайды. Есінің ұғымдал мерзімі екі жаста- бірнеше жеті, үш жаста
–бірнеше ай, төрт жаста –бір жыл, жеті жаста –үш жылға жетеді.

Балалның қайта жаңғыртып еске түсіру қабілеті тануынан кейін
дамиды. Жасқа жаңа толып келе жатқан балаға көз алдына жоқ нәрсенің атың
атасан, басын бұрып көзімен іздейді. Тілі шығып, тіл қатынасның өрісі
кеңіген екі-үш жатсағы бала аңғырақ, толығырақ жаңғыртады. Еске түсіру
біртіндеп дамып отырады. Әдейілеп жаңғырту мектепке дейінгі жаста
басталады да, әдейілеп еске түсіру, әдейілеп есте қалдырудан ерте дамиды,
өйткені, ата-ана, тәрбиеші, туысқандары баладан қайда болдың?, қайда
жүрдің?, не көрдің?, -деп сұрап, әдейілеп есіне салады. Мектеп жасында,
бірінші сыныптардан бастап, бала әдейілеп жаңғыртуға толық қабілетті
болады. Оқу оқып, білім алу үшін есте сақтап, еске түсіру қажет. Шәкірт
үйреніп алғанын қайта есіне түсіреді. Оқу процесі естің әдейілеп еске
түсіру қабілетін жетілдіріп орнықтырады. Әдейілеп үйреніп алып жаңғырту оқу
процесінде ерік, қайрат, ырықты зейін, ойлау әрекеттерімен бірге дамиды.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Ес дегеніміз не? Оның адам өмірінде алатын маңызы қандай?

2. Естің қандай түрлері бар?

3. Естің негізгі процестеріне не жатады?

4. Ассоциация дегенимиз не?

5. Елес дегенді қалай түсінесің?

6. Ұмыту және оның қандай түрлері бар?

7. Баланың есі қандай жолмен дамиды?

8. Проактивтік тежелу дегеніміз не?

9. Реминисценция дегеніміз не?

1-тапсырма

Төменде келтірілген мысалда есте сақтаудың қандай түрі сипатталған?

Оқушы Суровтың өмірбаянын баяндап, ұлы қолбасшының өміріндегі маңызды
сәтті айтпай кетті, сонда мұғалім балаға бір сөз айтты: Альпы, осыдан
кейін оқушы қиналмай-ақ, әлгі оқиғаны айтып берді.

2-тапсырма

Екі оқушының қайсысы 57,37,17 сандарын естеріне тиянақты сақтайды? неге?

Біріншісі, сандарды бірнеше қайталап, жаттап алып есіне сақтайды.
Екіншісі, 57-ні әкесінің жасымен, 37-ніағасының жасымен байланыстыруда.

3-тапсырма

Оқушылардың бірінші тобы берілген сөздерді есінде жақсы сақтайды? Неге?

4-тапсырма

Оқушының екінші бағанға қарағанда, бірінші бағандағы сөздерді есінде
жақсы және тез сақтау себебі не?

1 2

Алма мал

Қызанақ қазықан

Тауық уықта

Машина шинама

Сағат ғатса

Мектеп темпек

5-тапсырма

Балаға өзіне көрсетілген 10 затты есінде сақтап қалу ұсынылды.

Мысалы:қасық-шанықшы , сабын –жөке, қарындаш-өшіргіш, қуыршақ –доп, шаңғы-
шана.

Осыдан кейін заттарды тасалап қойып, оларды атап шығуды сұрағанда, ол не
себепті заттарды жұптап есіне түсіреді?

6-тапсырма

Баланың есінде сақтауы үшін 10 сөз білдіреді ?

1. Заттың атын атаған кезде, бірден сол затты көрсету керек. 10-15
минуттан соң суретін ғана көрсетіп, баланың есінде сөздері қалай
сақтағаны тексеріледі.

2. Келесі жолы белгілі бір мағынасы бар 10 сөз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.