Қазақстанға халықты депортациялау

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім Министірлігі

Орындаған:

Тексерген:

XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстанның қоғамдық өміріндегі түбірлі өзгерістердің бірі - азаттық қозғалыстың белгілі өкілдерінің қазақ жерінде айдауда болуы. Польша азаттық қозғалысына қатысқандар, халықшылдықтың, социал демократияның, құпия қоғамдардың өкілдері Қазақстанға жер аударылып, жергілікті қазақ және басқа осы өлкені қоныстанған халықтардың өмірімен танысты, патша шенеуніктерінің бақылауына қарамастан, оның тарихын, шаруашылығын, мәдениетін зерттеді, ағартушылық істі ұйымдастыруға ат салысты.

1863-1864 жылдардағы Польшадағы ұлт-азаттық қозғалыс көп ұлтты Ресей империасының саяси-қоғамдық өмірінде ерекше орын алды. Сібірге, соның ішінде Қазақстанның солтүстік-шығыс өңіріне жер аударылған революционерлердің санын анықтау қиын. Шамамен алғанда, 1863 жылы-524, 1864 жылы-10619, 1865 жылы-2899 адам. Польшадан жер аударылғандар Сібірге жіберілді. Жалпы алғанда, Ақмола және Семей облыстары құрамында болған Батыс Сібір генерал-губернаторлығына айдалған поляк революционерлерінің жалпы саны 10 мың адамнан асты.

Әлеуметтік құрамы әр түрлі поляктардың бірқатары Орынбор өлкесіне жіберілді. Қазақ жеріне айдалған революционерлердің басым көпшілігі өз заманының білімді адамдары еді. Э. Страшинский, М. Д. Муравский, С. С. Гросс, Л. Мурашко тағы да басқа революционерлер Ресейдің және шетелдердегі оқу орындарында білім алған, саяси көзқарастары жағынан патша үкіметінің отаршылдық езу саясатына қарсы күрескен әскери немесе басқа да қоғамдық ұйымдардың белді мүшелер еді.

XIX ғасырдың 30-жылдарындағы Польша азаттық күресі өкілдерінің Қазақстанның қоғамдық өміріндегі істер бұл кезде әлі де жергілікті халықтың есінде еді. Густав Зелинскийдің «Қырғыз» поэмасы сол заманда демократияшыл қауым арасында кең таралды. 19 ғасырдың 40-жылдарында жазылған, кейіннен ағылшын, итальян, неміс басқа да тілдерге аударылған поэма XIX ғасырдың 60-жылдарында қазақтарды Ресейде танытуда белгілі шығарма еді. Қазақтардың тарихи тағдырын, өмірін көркем тілмен баяндаған бұл тамаша шығарма жергілікті халыққа деген құрмет еді. Міне, осы дәстүрді 60-жылдардағы поляк революционерлері жаңа тарихи жағдайда одан әрі жалғастырды.

Польша азаттық күресінің 60-жылдарда Қазақстанда болған өкілдері ішінде ерекше көзге түскені Северин Севеинович Гросс. Ол Петербург университетінің заң факультетінің түлегі. Азаттық қозғалыстың басқа да ағымдарының көрнекті тұлғалары Н. И. Долгополов, А. Леонтьев және басқа саяси жер аударылғандармен байланысты болған Гросстың ағартушылық қызметі ерекше.

Ұлы Абай Құнанбайұлы мен С. С. Гросстың шынайы достығы екі халықты бір-біріне танытқан, кейінгі ұрпақтарға белгілі болған оқиға. Абайдың Шыңғыс болысындағыжайлауында жиі болған С. С. Гросс кемеңгер ақынның өмірі, достары, отбасымен жақын танысып қана қоймай, қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдет-ғұрпы жөнінде қызықты мәліметтер жинады. Егерде ХХ ғасырдың 40-жылдарында бір поляк Адольф Янушкеевич Абайдың әкесі Құнанбаймен жүзбе-жүз кездескендігі жөнінде жазбаларында қызықты ойлар қалдырса, екінші поляк халқының

өкілі - Гросс ұлы Абаймен достық байланыста болды. Семей облысының уездерінде жинақталған қазақ халқының әдет-ғұрпы, билер сотының мәліметтерін негізге алып, С. Гросс Семей облыстық статистикалық комитеті арқылы «Қырғыздардың заң әдет-ғұрыптары үшін материалдар» деген тақырыпта құнды зерттеу жариялады. Бұл шын мәнісінде, қазақ халқының мүліктік құқығының көшпелі қоғам жағдайында ерекшелектерңн көрсететін тұңғыш еңбек еді.

XIX ғасырдың 80-жылдарында Ресей азаттық қозғалысының жаңа сатыға көтерілуі Батыс Сібірге, Қазақстанға революционерлерді жер аударуға кең жол ашты. Батыс Сібірдегі Том және Тобыл губернияларына жер аударылғандардың мейлінше көбеюіне 1881 жылы тамыз айының 29-ында патша үкіметі саяси жер аударуды Қазақстанның Далалық губернаторларына тарату туралы арнайы шешім қабылдауы да себепші болды.

Әсіресе саяси жер аударылғандардың біршама шоғырланған өңірі Шығыс және Орталық Қазақстан. 1822 жылы Семей облысында - 54, 1883 жылы Ақмола облысында - 3, 1885 жылы - 23, 1886 жылы - 32 революционер қоныстанды. Уақытша жер аударылғандардың басым көпшілігі айдалу мерзімі аяқталғаннан кейін туған елдеріне қайтып оралуына және революционерлердің жаңа топтарының өлкенің әр жеріне келіп-кетіп жатуына байланысты, олардың саны өзгеріп отырды.

Әсіресе XIX ғасырдың 80-жылдарында етек алған халықшылдарды Қазақстанға жаппай жер аудару «ұйқыда жатқан» өлкенің қоғамдық өміріне бірқатар жаңалықтар әкелді. Қазақстандағы жер аударудың басты орталықтары Семей және Ақмола облыстарында XIX ғасырдың соңғы ширегінде ағартушылықтың дамуы, ғылыми ұйымдарының бірінен кейін бірі отарлық өлкеде құрыла бастауы халықшылардың отарланған өңірдегі қызметін де байланысты. Семей облысында - Е. П. Михаэлис, Н. Долгополов, А. Леонтьев, А. Адиястевич, К. С. Пешехоров, М. В. Кипиани, О. Ф. Костюрин, Ақмола облысында - А. А. Богомолец, Д. Д. Бекарюков, И. А. Рафаилов, Б. Гурвич, Л. А. Кузнецов, т. б. Қазақстанда барлық дерлік бостандық үшін күрес оты шарпыған Мәскеу, петербург, Кавказ, Украина, Беларусь, Балтық бойы аудандарынан еді. Негізінен «қылмысты ойларды таратқаны», жасырын ұйымдардың мүшесі болғаны және үкіметке қарсы үгітпен айналысқаны үшін шалғай аудандарға, полиция бақылауына жіберілген халықшылдар қазақ жерінде де патша үкіметінің Ресей еңбекшілерінің азаттыққа талпынуын жаншу саясатына қарсы күресті тоқтатпады. Тіпті жергілікті әкімшілік қыспаққа қарамастан, халықшылдық мазмұндағы астыртын үйірмелер құрды. 1871 - 1874 жылдары Орынбордағы осындай үйірменің белсенді мүшелері, саяси жер аударылғандар: П. Орлов, И. Айтов, М. Муравский, С. Галаушев, Д. Шеголев, т. б. ; Ақмолада М. Лаврусевич, П. Румянцев, И. Рафаилов, К. Кутневский, т. б. халықшылдық бағдарлама мен ойларды жергілікті тұрғындар, соның ішінде қазақтар арасында бар мүмкіндікті пайдаланып насихаттады. Құрамына М. Оганович, А. Назарова, А. Акутин, Н. Болдырев, т. б. саяси жер аударылғандар негіз болған Орал қаласындағы халықшылдардың ірі үйірмесі Орынбордағы астыртын үйірмемен байланыста болды.

XIX ғасырдың соңғы ширегіндегі Ресей азаттық қозғалысы өкілдерінің ресми қызметінде ерекше орын алған өлкені зерттеу ісін жолға қою, тарих пен этнография, табиғат пен ағарту, баспа ісінің негізін қалауда саяси жер аударылғандардың мұрасы бір төбе. Жергілікті отарлық өңірдің табиғат күштерін, кен байлықтарын игеруді жолға қоя алатын қажетті мамандардың Қазақстанда болмауы отаршылдық басқару аппаратын келісуге мәжбүр етті.

Әсіресе бай өлкені зерттеуді жолға қоюда ерекше орын алған XIX ғасырдың 80-жылдарында (Семейде 1878ж. ) құрылған облыстық статистикалық комитеттер. Орал, Сырдария, Жетісу және Семей облыстарында қазақ халқының саяси экономикасының өмірі мен материялдық мәдениетін зерттеуде зор мұра қалдырған бұл комитеттер жинақталған әр түрлі мәліметтердің мазмұнын анықтап, баспа бетінде жариялауда кейіңгі ұрпақтарға игілікті із қалдырды. Саяси жер аударылғандармен қатар мұндай күрделі тың жұмысқа ғылымға құштар жергілікті халықтың талантты жастары көптеп тартыла бастады. Саяси жер аударылғандардың ұсынысы бойынша 1884 жыоы Семей облыстық статистикалық комитетіне Абай Құнанбайұлы мүше болып қабылданды. Осындай ғылыми мекемеге мүше болған Абай тек ұлы ақын емес, тамаша зерттеушілік қабілетін танытты. Семенй облысы қазақтарының рулық құрамын анықтауды тұңғыш көтерген Абай 1900 жылы «Орта қазақ ордасы руларының шығу тарихы туралы жазбалар» деген еңбегін статистикалық комитетінің басылымында жарияланды.

Жер аударылған революционерлер бастамасымен XIX ғасырдың

80-90-жылдарында Верныйда, Оралда, Омбыда, Семейде көпшілікке арналған бірқатар кітапханалар ашылды. Ресейдің кең-байтақ түпкірлеріндегі ірі университеттердің, академиялық мекемелердің, ағартушылық ұйымдардың бастамасымен жинақтала бастаған кітап және басқа да мерзімді басылымдардың қоры қазақ өлкесінде қоғамдық өмірдің дамуындағы, ұлттық аймақтың мәдениетін көтерудегі тамаша еңбек.

Саяси жер аударылғандар революционерлер Қазақстандағы тұңғыш өлкелік баспасөздің қалыптасуына қол ұшын берді. Облыстар орталықтарында басылатын «ведомствалардың» материалдарын жариялауға дайындауда да басты ауыртпашылықты өз еркімен мойындарына алған айдауда болған азаттық қозғалыс қайраткерлері Ф. И. Зобкин, М. Зенков, әсіресе Н. Я. Коншин жергілікті баспа ісін алға бастыруда талмай еңбек етті.

Патша губернаторларының тікелей бақылауымен журналистік қызметке тартылған революционерлер Қазақстанның шаруашылығы, тарихы және мәдениетіне байланысты осы күнге дейін құндылығын жоғалтпаған еңбектер жариялады.

Ғылымға ептілігі, арнайы дайындығы бар революционерлер өздерінің мүмкіндіктерінше Қазақстанды зерттеу мақсатында ұйымдастырылған экспедициялардың жұмысына ат салысты. Азаматтық қозғалысының көрнекті өкілі Федор Андреевич Щербиннің бастауымен Қазақстандағы жер мәселесінің жағдайын анықтауға келген топтың құрамына Н. Ф. Дмитриев, В. А. Владимирский, К. А. Вернер, т. б. саяси жер кездейсоқ емес. Қазақ жерімен, өлкенің шаруашылық дамуымен біршама жақын танысып үлгерген азаттық қозғалыс өкілдері бұл күрделі жұмысты ұйымдастыруда, іс жүзіне асыруда қабілеттерін ортаға салды. 1898 жылы алғашқы томы жарық көрген «Қырғыздардың жер иеленуі бойынша мәліметтер» өте құнды зерттеу Н. Я. Коншиннің, Л. Чермактың, В. Р. Кочаровскийдің экономикалық мәселелер бойынша, А. Леонтьевтің, А. Блектың заң, әдет-ғұрып саласындағы, Е. П. Михаэлистің Тарбағатай таулары мен Қалба жотасын зерттеудегі еңбектері ғылымға қосылған зор үлес болды.

Революционерлердің бірқатары жер аудару мерзімі аяқталғаннан кейін де қазақ жерінде қалды, қоғамдық өмірге белсене араласты. Саяси қуғын салдарынан тағдыр Қазақстанға әкелген революционерлер жергілікті халықтың тілін үйретіп, тарихын зерттеп, қазақ жастарын белсенділікке бағыттады, отарлық өлкеде қоғамдық сана қалыптастырды, отаршылдық езгіге қарсы күрес үшін алғышарт жасады.

Ұлы Отан соғысы жылдарында халықтарөмірінің интернациалдану барысы мейлінше күшейе түсті. Халық жаппай көшіп, шығыс тұтас өнеркәсіп державасы орналастырылады. Республика 532 мыңнан астам көшірілген адамдарды қабылдады. 149 балалар үйлерінің және Мәскеу мектептерінің 16 интернатының тәрбиеленушілеріне ерекше ықылас білдірді.

Қазақстанның 700 мыңнан астам еңбекшілері, негізінен қоныс аударушылар, соның ішінде 200 мың қазақтар еңбек коллоналарына шақырылып, олар Оралдың, Сібірдің қорғаныстық маңызы бар объектілері құрылысында еңбек етті.

Еңбек армиясындағы немістер үшін ерекше тәртіп белгіленді (1946 жылғы 1 қазанына қарай 121459 неміс алынды) . «Жұмыс коллоналарына алынған қоныстанушы немістерді ұстау тәртібі, еңбекті пайдалану тәртібі туралы» ережеде былай делінген: «Шақыру жасындағы барлық мобилизацияланған немістер КСРО IIXК лагерьлеріндегі жұмысқа жіберіледі және КСРО IIXК-ның еңбекпен түзеу лагерьлері жанынан жұмыс колонналары ұйымдастырылады». Басқа бір құжатта былай деп атап өтілген: «КСРО IIXК-ның «Арнаулы контингетті (алынған немістерді) күзету тәртібі туралы» нұсқауына сәйкес, коллоналарды күзетуді ұйымдастыру және арнаулы контингенттерді бақылауды күшейту мақсатында мыналарды ұсынамын:

Коллоналардан тысқары тұратын барлық немістер колонналарға кіргңзілсін.
Коллоналарда зоналар жасау мен орнату дереу қолға алынсын. Зоналардың жабдықталуы қамаудағыларды ұстауға арналған құрылысының үлгісіне келтірілсін». Ережеде былай деп атап көрсетілген: «Барактарды (аулаларды) айналдыра қоршау-зона орнатылады, оны Гулагтың әскерлендірілген күзеті күзетеді. Таңертеңгі және кешкі тексеру кезінен бастап зонадан пұрсат бойынша және сап түзеп шығуға рұқсат етіледі».

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.