Сұлы және қарақұмық

I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім
Сұлы. Халық шаруашылығындағы маңызы.
Қарақұмық. Халық шаруашылығындағы маңызы.
Өсіру технологиясы.
III.Қорытынды

Сұлы – біржылдық азық- түліктік және малазықтық өсімдік, оның дәнінде 12-13 % ақсыл (белок) 40-45% крахмал, 4-6 % май болады. Оның ақсылының құрамында адамға және жануарларға қажетті айырбасқа жатпайтын барлық амин қышқылдары бар; құрамындағы май жоғары сіңімділігімен ерекшеленеді. В1 (тиамин) дәрумені сұлыда бидай мен арпаға қарағанда анағұрлым жоғары. Сондықтан сұлы және оның өңдеу өнімдері диэтикалық, балалардың қоректенуінде қолданылады. Сұлы астығынан әртүрлі жармалар (үлпектер, геркулес, кисель ұны) дайындалады, печенье мен галеттер пісіріледі, ұнын қара бидай және бидай ұндарына араластырып нан өндірісінде қолдануға болады.
Сұлының химиялық құрамында әртүрлі қоректік заттардың мол болуына байланысты оны көптеген жануарларға мал азығы ретінде өсіреді Сұлыны мал азығына басымырақ пайдаланады: оның бір кило астығы малазықтық құндылық эквиваленті және бір азықтық өлшем ретінде қабылданған. Бұл барлық жануарлар түрлеріне, оның ішінде жас төлдерге, өте жақсы мал азығы болып табылады. Сұлыны сиыржоңышқа, егістік асбұршақпен араластырып өсіру кең тараған. Оны ноғатық, сиыржоңышқа және бұршақ тұқымдас дақылдар қоспасымен пішенге өсіреді. Сұлының таралу ауқымы бидай мен арпаға қарағанда шектеулі. Қазақстандағы егістік көлемі орта есеппен 5 жылда (2005-2009 жж.) небәрі 157.4 мың га шамасында болды. 224 Бұл дақылдың өнім потенциалы айтарлықтай жоғары: егіншілік мәдениеті жоғары болғанда 30-40 ц/га және орташа егіншілік жүйесінде 20-25 ц/га деңгейінде бола алады. Сұлының Қазақстандағы астық өнімі орта есеппен 2005-2009 жылдары 12,0 ц/га құрады. Ботаникалық сипаттамасы. Сұлы (Avena) қоңырбастар (Poaceae) тұқымдасына жатады. П.И. Жуковскийдің жүйелеуі бойынша ол екі секцияға бөлінеді: Avena Griseb – барлық түрлері біржылдық (нағыз) сұлылар; бұған 16 мәдени және жабайы түрлер біріктірілген. Avena strum Koch – түрлері көпжылдықтар, олар шалғындық астық тұқымдастар және малазықтық шөп ретінде пайдаланылады. Avena туыстығының өсімдіктерінде гүл шоғыры, қомақты, қысылған немесе бірбүйірлі болып келетін сіпсебас (шашақ). Шашақ. Сұлы. 1,2 – г; б - үлденушашақ және егін көгі кезеңдеріндегі өсімдіктердің жалпы көрінісі; а – сіпсебас (шашақ); б – дән; в - әртүрлі сұлы түрлері мен түршелерінің масақшасы: 3 – егістік қабықты сұлы; 4 – жалаңаш дәнді егістік сұлы; 5 – кәдімгі қара сұлы (овсюг); 6 – құмдық сұлы; 7 – византиялық сұлы; 8 – оңтүстік қара сұлысы.225 орталық біліктен тұрады және ол сабақтың жалғасы болып табылады, одан 2-3 – дәрежелі бұтақтар тарайды, әрбір бұтақтың басында 2-3 гүлді немесе көпгүлді масақшалар орналасқан. Масақша қауыздары (қабықшалары) ірі, әрі жалпақ (кең), жарғақты және көпжүйкелі. Гүл қауыздары дәнді тығыз қаптаған (бүркеген). Дәннің бүкіл беті жұмсақ түктермен көмкерілген. Жабайы сұлы түрлері астық дақылдары және басқа танаптық дақылдар егістіктерін ластайды. Қоршаған орта факторларына қоятын талаптары (биологиясы). Температураға (жылуға) талаптары. Сұлы – қоңыржай климаттың өсімдігі. Тұқымдары 1-2 оС өне бастайды. Көктеу мен түптену кезеңдерінде салқындау (15-18оС) ауа-райы дұрысырақ.

1. Әубәкіров Қ., Атақұлов Т., Ахмет А. Мал азығын өндіру.- Алматы, 2011
2. Зафрен С.Я. Жемшөп дайындау технологиясы (анықтамалық құрал).-А.,1980 Абанова, М.Н. Мал азықтандыру практикумы.- Алматы, 2007
3. Зыков Ю.Д., Копытин И.П. Мал азығын өндіру. – А., 1994
4. К.Ш. Жанабаев., Т.С. Саудабаев. Өсімдік шаруашы

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік Университеті

СӨЖ

Тақырыбы: Сұлы және қарақұмық

Орындаған: Бесембаева А

Тексерген: Татенов А

Семей 2015

Жоспар:
I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім
Сұлы. Халық шаруашылығындағы маңызы.
Қарақұмық. Халық шаруашылығындағы маңызы.
Өсіру технологиясы.
III.Қорытынды

Сұлы - біржылдық азық- түліктік және малазықтық өсімдік, оның дәнінде 12-13 % ақсыл (белок) 40-45% крахмал, 4-6 % май болады. Оның ақсылының құрамында адамға және жануарларға қажетті айырбасқа жатпайтын барлық амин қышқылдары бар; құрамындағы май жоғары сіңімділігімен ерекшеленеді. В1 (тиамин) дәрумені сұлыда бидай мен арпаға қарағанда анағұрлым жоғары. Сондықтан сұлы және оның өңдеу өнімдері диэтикалық, балалардың қоректенуінде қолданылады. Сұлы астығынан әртүрлі жармалар (үлпектер, геркулес, кисель ұны) дайындалады, печенье мен галеттер пісіріледі, ұнын қара бидай және бидай ұндарына араластырып нан өндірісінде қолдануға болады.
Сұлының химиялық құрамында әртүрлі қоректік заттардың мол болуына байланысты оны көптеген жануарларға мал азығы ретінде өсіреді Сұлыны мал азығына басымырақ пайдаланады: оның бір кило астығы малазықтық құндылық эквиваленті және бір азықтық өлшем ретінде қабылданған. Бұл барлық жануарлар түрлеріне, оның ішінде жас төлдерге, өте жақсы мал азығы болып табылады. Сұлыны сиыржоңышқа, егістік асбұршақпен араластырып өсіру кең тараған. Оны ноғатық, сиыржоңышқа және бұршақ тұқымдас дақылдар қоспасымен пішенге өсіреді. Сұлының таралу ауқымы бидай мен арпаға қарағанда шектеулі. Қазақстандағы егістік көлемі орта есеппен 5 жылда (2005-2009 жж.) небәрі 157.4 мың га шамасында болды. 224 Бұл дақылдың өнім потенциалы айтарлықтай жоғары: егіншілік мәдениеті жоғары болғанда 30-40 цга және орташа егіншілік жүйесінде 20-25 цга деңгейінде бола алады. Сұлының Қазақстандағы астық өнімі орта есеппен 2005-2009 жылдары 12,0 цга құрады. Ботаникалық сипаттамасы. Сұлы (Avena) қоңырбастар (Poaceae) тұқымдасына жатады. П.И. Жуковскийдің жүйелеуі бойынша ол екі секцияға бөлінеді: Avena Griseb - барлық түрлері біржылдық (нағыз) сұлылар; бұған 16 мәдени және жабайы түрлер біріктірілген. Avena strum Koch - түрлері көпжылдықтар, олар шалғындық астық тұқымдастар және малазықтық шөп ретінде пайдаланылады. Avena туыстығының өсімдіктерінде гүл шоғыры, қомақты, қысылған немесе бірбүйірлі болып келетін сіпсебас (шашақ). Шашақ. Сұлы. 1,2 - г; б - үлденушашақ және егін көгі кезеңдеріндегі өсімдіктердің жалпы көрінісі; а - сіпсебас (шашақ); б - дән; в - әртүрлі сұлы түрлері мен түршелерінің масақшасы: 3 - егістік қабықты сұлы; 4 - жалаңаш дәнді егістік сұлы; 5 - кәдімгі қара сұлы (овсюг); 6 - құмдық сұлы; 7 - византиялық сұлы; 8 - оңтүстік қара сұлысы.225 орталық біліктен тұрады және ол сабақтың жалғасы болып табылады, одан 2-3 - дәрежелі бұтақтар тарайды, әрбір бұтақтың басында 2-3 гүлді немесе көпгүлді масақшалар орналасқан. Масақша қауыздары (қабықшалары) ірі, әрі жалпақ (кең), жарғақты және көпжүйкелі. Гүл қауыздары дәнді тығыз қаптаған (бүркеген). Дәннің бүкіл беті жұмсақ түктермен көмкерілген. Жабайы сұлы түрлері астық дақылдары және басқа танаптық дақылдар егістіктерін ластайды. Қоршаған орта факторларына қоятын талаптары (биологиясы). Температураға (жылуға) талаптары. Сұлы - қоңыржай климаттың өсімдігі. Тұқымдары 1-2 оС өне бастайды. Көктеу мен түптену кезеңдерінде салқындау (15-18оС) ауа-райы дұрысырақ. Егін көгі қысқа мерзімді бозқырауды (аязды) - 7-8 оС - жақсы көтереді. Өсімдіктерінің дамуына қарай оның төменгі температураға төзімділігі төмендей береді және гүлдену кезеңіндегі бозқырау (-2 оС) ол үшін қауіпті. Толысу кезеңінде салқынға сезімталдығы шамалы, оның астығы (дәндері) - 4- 5 оС бозқырауды қалыпты көтереді. Өсіп-жетілу (вегетация) кезеңінде сұлы үшін белсенді температура жиынтығы ерте пісетін сорттарында - 1000-1500оС, орташа мерзімдегілерінде - 1350-1650оС, ал кеш пісетін сорттарында - 1500- 1800оС. Сұлы тез дамитын тамыр жүйесіне байланысты жаздық бидай мен арпаға қарағанда көктемгі құрғақшылықтан аз зардап шегеді. Жоғары температура және жазғы ауа құрғақшылығын жаздық бидай мен арпаға қарағанда сұлы нашар көтереді. 38-40оС-да 4-5 сағаттан кейін сұлы өсімдігінің устице құрылымы сал ауруына шалдығады (ал жаздық бидайда ол 10-17 сағ., арпада - 25-30 сағ. соң басталады). Дәннің толысуы сұлыда бидайға қарағанда төменірек температурада қалыпты жүреді. Сұлы жоғары температурадан осы кезеңінде ғана емес, сонымен қатар гүлдену және дәннің толысу кезеңдерінде де қиыншылық көреді. Ыстық ұруға сұлы өте бейім келеді. Оның үстіне жапырақтар жасыл күйінде қурап қалады, масақша қауыздары ағарып кетеді. Вегетативтік мүшелерінің қалыптасу кезеңдеріндегі оңтайлы температура 12-16оС. Ылғалға талаптары. Сұлы ылғалсүйгіш өсімдік. Қабықты (қауызды) дәндері жалаңаш дәнді дақылдарға қарағанда бөрту үшін көбірек ылғалды талап етеді. Сұлының тұқымы өну кезеңінде өзінің массасының 65 %-дай су сіңіреді. Сұлының транспирациялық коэффициенті 400-600 аралығында өзгереді. Оның ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау кезеңі өсімдіктердің түтікке шығуынан шашақтануға дейін, әсіресе шашақтануға 10-15 тәулік қалған кездегі топырақтағы ылғал тапшылығы өте қауіпті.226 Сұлы барынша жоғары астық өнімін ылғалды, жаздың бірінші жарытысындағы жауын-шашынды жылдары береді. Солтүстік аудандарда жаздың екінші жарытысында жауатын мол ылғалды сұлы нашар пайдаланады, өсімдіктерде сабан өркендер түзіледі де вегетация кезеңі созылып кетеді, нәтижесінде бозқырауға дейін сұлы пісіп үлгермейді. Топыраққа талаптары. Сұлы салыстырмалы түрде топырақ талғамайды, алайда құмдақ және сортаңдау топырақтарда нашар өседі де сазданған жерлерді көтере алады. Ол үшін барынша байланған, қиын еритін түрде болса да қоректік заттары көп топырақтар жарамды. Басқа астық дақылдарына қарағанда қышқыл мүкті алқаптарда жақсы өсе береді. Сортаңдаған топырақтардың оған жарамдылығы шамалы. Өсіп-жетілу (вегетация) кезеңі - 70-100 тәулік. Өсіруге рұқсат етілген сорттары: Синельниковский 14- Ақмола, СҚО, Қостанай облыстарында; Мирный - Ақмола, СҚО, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында; Скакун - Черниговский 28 - Қарағанды облысында; Ертіс - Солтүстік Қазақстан облысында; Бітік - Ақмола, Қызылорда, СҚО; Льговский 82 - Шығыс Қазақстан облысында; Казахстанский 70 - Алматы, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында. Астыққа өсіру технологиясы. Ауыспалы егістегі орны (алғы дақылдар). Тамыр жүйесінің дамуы және қоректік заттарды жақсы сіңіруіне байланысты сұлы бидай мен арпаға қарағанда топырақ құнарлылығына аздау талап қоятын дақыл деп есептеледі. Алайда сұлының астық өнімі жақсы алғы дақылдардан кейін күрт артады, сондықтан оны отамалы және дәнді бұршақ дақылдарынан кейін орналастырған дұрыс. Ол көп мөлшерде азотты (N) қажетсінеді, осыған байланысты оған дәнді бұршақ дақылдары, әсіресе асбұршақ жақсы алғы дақыл болып табылады. Фитосанитарлық жағдайға байланысты сұлыны өзінен және арпадан кейін орналастырмаған жөн. Топыраққа аз талғамы, алғашқы кезеңдегі шапшаң өсуі және жоғары жапырақтылығы ауыспалы егісте сұлыны соңғы дақыл ретінде орналастыруға мүмкіндік береді. Ауыспалы егісте оны соңғы дақыл етіп орналастырғанда басқа дақылдармен салыстырғанда астық өнімін шамалы ғана төмендетеді. Сонымен қатар жақсартылған агротехника шараларына оның қайтарымы мол. Сұлыға цикадкамен жұқтырылатын вирустық ауру шашақтың шыратылу (закукливание) - қауіпті болып табылады. Бұл ауруға, ол көктеу және түптену кезеңдерінде барынша бейім және сұлыға көп зиян шектіреді.227 Тыңайтқыштар. Сұлы органикалық және минералды, әсіресе азотты тыңайтқыштарды жақсы қажетсінеді, сонымен қатар ол органикалық және минералдық тыңайтқыштардың соңғы әсерін жақсы пайдаланады. Алайда олар алғы дақылдарда жетімсіз болса, онда себумен бірге Р2О5 берген жөн (15-20 кгга ә.е.з.мөлшерінде). Тыңайтқыштардың жетімсіздігінен Солтүстік Қазақстан аймағында сұлы үшін тыңайтқыш енгізілмейді, ол әдетте сүрі танабына бидайға енгізілген тыңайтқыштардың соңғы әсерін пайдаланады. Сұлы үшін топырақ өңдеудің негізгі мақсаты - оның өсуіне және дамуына қолайлы жағдайлар жасау, топырақта оңтайлы ауа - ылғал және қоректік заттар ережесін қаматамасыз ету, жалпы алғанда сұлыға топырақ өңдеу жүйесі арпаға ұқсас. Экологиялқ және экономикалық себептерге байланысты топырақ өңдеу мақсаттары мүмкіндігінше жұмыс операцияларының санын, өңдеу қарқындылығын азайтуды қарастырған дұрыс, басқаша айтқанда, минималды топырақ өңдеу жағдайына егістікті тікелей себу ойдағыдай жауап береді. Қыста қар тоқтату (СВУ - 2,6, СВШ - 7, СВШ - 10) ылғал қорын молықтыруға көп септігін тигізеді. Көктемгі ылғал жабу (БИГ - 3, жалпақ дискілі сыдыра жыртқыштар), себу алдындағы топырақ өңдеу (КПШ - 5, КПШ - 4, КТС - 8 , КТС - 10 - 2 ж.б.). Тұқымды себуге дайындау. Тазалау, бірінші (негізгі) және екінші дәндерді бөлу, сұлы триерлерін пайдаланып ірі дәндерді сұрыптау, құрғақ ауада қыздыру және дәрілеу жұмыстарын қарастырады. Негізінен аталған агрошаралар бидайға ұқсас. Алайда тұқымды дәрілеуде кейбір ерекшеліктерді есте ұстаған жөн: қатты қаракүйеге қарсы Витавакс 200 ФФ, 34 % (2,5-3 кгт), ал тозаңды қаракүйені 40 % формалиннің судағы ерітіндісін (1 : 80 қатынасындай) пайдаланып (0,38 лт) тұншықтыру тәсілімен дәрілегенде өңделген тұқымды брезент жапқыштың астында 4 сағат ұстайды да, соңынан ауада кептіріледі. Себу мерзімі - Қазақстанда сұлыны астыққа өсірудің маңызды агрошарасы. Биологиясына байланысты сұлы ерте мерзімде себілетін дақыл. Алайда Солтүстік Қазақстанда ерте себілген сұлы төмен астық өнімін береді, ең алдымен қыста болатын тоң қабатының баяу жібуінің әсерінен топырақтағы микробиологиялық үдерістің әлі әлсіз жүруінен сұлыға азот қоректік затының жетімсіздігімен түсіндіріледі. Аталған ерекшелік негізінен сұлы дақылына тән, өйткені ол өсіп-жетілуінің басында өте тез өседі, ал сұлыны әдетте азот қоректік затының қоры аз топырақтарға орналастырылады. Оның үстіне, ерте себілген егістіктер Қазақстанда әдетте байқалатын көктемгі және ерте жазғы құрғақшылыққа тап болады да сұлының ширатылу ауруына ұрынады, осының нәтижесінде өнім күрт төмендеп кетеді. Айтарлықтай ерте себілгенде сұлының толысу кезеңі де қолайсыз жағдайларда өтеді. Жоғары температурада (кейде өте ыстықта) піскенде сұлы қабықтылығы жоғары және ұсақ дән қалыптастырады.228 Солтүстік Қазақстанда сұлының оңтайлы себу мерзімі - 25 мамыр - 5 маусым аралығы. Өйткені аталған аймақтың далалы және орманды- дала аудандарында өте ерте себілген сұлы егістігі ширатылудан көп зардап шегеді. Ауруға ұрынған сұлы молынан түптенеді және мүлде шашақ түзбейді, әсіресе бұл ауру ылғалды жазда күштірек байқалады. 30 мамыр - 5 маусымда себілгенде сұлының ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау кезеңі - түтікке шығу - шашақтану - аймақта жиі болатын жаздың екінші жартысындағы мол жауын- шашынға сәйкес келеді. Орталық Қазақстанда сұлының жақсы себу мерзімі 28-30 мамыр. Батыс және Шығыс Қазақстан жағдайлары сұлының оңтайлы себу мерзімін мамырдың 15-нен 25 дейінгі аралыққа жылжытады. Себу мөлшері топырақ, климат жағдайларына қарай 2,5-4,5 млнга өнгіш тұқым аралығында өзгереді: Қарағанды, Павлодар облыстарында 2,5-3,5; Ақмола, Қостанай - 3,5-4,0; Солтүстік Қазақстан облысында - 4,0-4,5 млнга. Солтүстік аудандардың ауыр топырақтарында тұқымның себу тереңдігі 4-5 см, механикалық құрамы жеңіл топырақтарда, кеш себілгенде және ылғал жетімсіз болғанда - 6-8 см. Егістікті күтіп-баптау себуден кейінгі топырақты тығыздаудан басталады. Салқын және ылғалды көктемде арамшөптерге қарсы және топырақ қабыршығын құрту мақсатында тұқым өскіндері, дән ұзындығына тең кезеңде егістікке көлденең бағытта тісті тырмалармен тырмалау жүргізіледі. Қосжапырақты арамшөптерді құрту үшін жаздық бидай егістігінде қолданылатын гербицидтердің бірімен сұлының түптену кезеңінде бүріккен дұрыс. Егінді жинау. Сұлы біркелкі піспейді, әсіресе сабан өркен (подгон) көп болғанда. Пісу кезеңінде бір өсімдіктің әртүрлі шашақтарында, тіпті бір шашақтың өзінде дәндердің пісуінде алшақтық байқалады. Сұлы дәніне пластикалық заттардың жинақталуы бидайға қарағанда ұзағырақ жүреді, сондықтан тым ерте жинағанда айтарлықтай бөлігі толысып үлгермейді. Сұлы сабанының пісуі дәннің пісуінен өте кешігеді (дәннің жинау кезеңінде сабақтары әлі жасылдау және өте ылғалды күйде болады). Сондықтан сұлының ең оңтайлы жинау мерзімі - шашақтағы масақшалардың жоғарғы бөлігі толық пісіп, ал төменгі бөлігі балауызданып пісу кезеңіне жеткенде жинау барынша тиімді деп есептеледі. Дестеде дегдіткенде немесе бастырғаннан кейін дән толық пісіп- жетіледі де себу сапа көрсеткіштері қалыпты жағдайда болады. Мұндай жинау тәсілінде сабанның мал азықтық құндылығы да жоғары.
Сұлы. Астықты өсіру технологиясы. Ауыспалы егістіктегі орны. Тамыр жүйесінің дамуы және қоректік заттарды жақсы сіңіруіне байланысты сұлы бидай мен арпаға қарағанда топырақ құнарлылығына аздау талап қоятын дақыл деп есептеледі. Алайда сұлының астық өнімі жақсы алғы дақылдардан кейін күрт артады, сондықтан оны отамалы және дәнді бұршақ дақылдарынан кейін орналастырған дұрыс. Ол көп мөлшерде азотты (N) қажетсізденеді, осыған байланысты оған дәнді бұршақ дақылдары, әсіресе асбұршақ жақсы алғы дақыл болып табылады. Фитосанитарлық жағдайда байланысты сұлыны өзінен және арпадан кейін орналастырмаған жөн.
Топыраққа аз талғамы, алғашқы кезендегі шапшаң өсуі және жоғары жапырақтылығы ауыспалы егісте сұлының соңғы дақыл ретінде орналастыруға мүкіндік береді.
Қарақұмық - бағалы және маңызды азық-түлік дақылы. Басқа жармалық дақылдардың ішінде азық- түліктік құндылығы бойынша ол бірінші орынды иеленеді. Азық- түліктік мақсатқа ол негізінен жарма түрінде, шамалы мөлшерде ұн түрінде қолданылады. Қарақұмық жармасы жеңіл қорытылатын ақсылдарға, майларға, минералды заттар мен дәрумендерге бай. Ол жоғары калориялығымен, жақсы дәмдік сапасымен ерекшеленеді және диетикалық қасиеттері бар. Қарақұмық ақуыздары (белоктар) қоректік қасиеттері бойынша дәндібұршақ дақылдарының ақуыздарына жақын. Олар айырбасқа жатпайтын амин қышқылдарының көптігімен ерекшеленеді. Атап айтқанда, қарақұмықта тарыға қарағанда лизин он еседей көп. Қарақұмық жемісінде емдік қасиеттерімен сипатталатын лецитин көп 238 мөлшерде кездеседі. Қарақұмық жармасындағы ақуыздарға жоғары ерігіштік тән. Олардың арасында суда еритіндері (альбуминдер) 58 %, ал тұзда еритіндері (глобулиндер) - 28 %. Салыстыру үшін - бұл қасиеттер тары жармасында тиісінше 5,2 және 5,8 %. Қарақұмық жемісінің құрамына кіретін майлар тотықтануға жоғары төзімділігімен ерекшеленеді және соның нәтижесінде тіпті салыстырмалы түрде астығы мен жармасы ұзақ уақыт сақталғанда қаңсымайды. Қарақұмық жармасындағы органикалық қышқылдар (алма, қымыздық, лимон) және көп дәрумендер құрамы (В1, В2 ,В6, Е, РР ж.б.) ас қорытуды жақсартады, әрі адам ағзасында артық мөлшерде тұздардың жинақталуына кедергі жасайды. Жеңіл сіңірілетін ақуыздардың айтарлықтай көп мөлшерде болуы және амин қышқылдарының, дәрумендердің, органикалық қышқылдар мен әртүрлі микроэлементтердің қарақұмық жармасы мен ұнынан дайындалатын қоректік азық-түліктің оңтайлы құрамы адам ағзасының физикалық жүктемеге, сонымен қатар радиоактивті және рентген сәулелеріне жоғары шыдамдылық пен төзімділігін арттыруға мүмкіндік жасайды. Олар ішек-асқазан ауруларымен, қант диабеті, нефрит, мигрень, жүйке ауруына шалдыққан, жүрек-тамыр ауруларының түрлерінен зардап шегетін балаларға, ересек және ауру адамдарға өте пайдалы, әрі қажетті. Қарақұмық жармасынан - ботқа (каша), пудингілер, запеканкалар, котлеттер, құймақ, пирогқа салынатын турамалар (фарштар) дайындалады. Қарақұмық ұны құймақ, варениктер, балалардың қоректік қоспаларын, дайындауда қолданылады. Майбұршақпен (қытайбұршақпен) араластырып әртүрлі кондитер өнімдерін, оның ішінде шоколад дайындау өндірісінде пайдаланылады. Қарақұмықтың бал әкелетін дақыл ретіндегі рөлі де зор. Ғылыми деректерге қарағанда қарақұмықтың әрбір гектар егістігі орта есеппен 40-60 кг, ал қолайлы жылдары 100 кг дейін бал жинауға мүмкіндік береді, ал оның емдік қасиеттері жоғарыда айтылған. Сондықтан бұл дақылдың егістігі бал араларының жақсы азықтық қоры болып табылады. Қарақұмықтың шырынды өнімділігіне ауа-райы жағдайлары, сорттық ерекшеліктері, өсірудің агротехникалық шаралары (себу мерзімі, тыңайтқыштар, пестицидтерді қолдану ж.б.) әсер ететіні анықталған. Қарақұмықтың мал шаруашылығы үшін де белгілі бір маңызы бар. Әдетте, мал азығына астыққа тазалағанда, іріктегенде және өндірістік өңдеуден өткенде алынатын қоспалар (семген, ұсақ, уатылған дәндер, мал азықтық ұн, кебек) пайдаланылады. Олармен үй құстарын, шошқаларды, азықтандырады. Мұндай жағдайда құстардың жұмырткалағыштығы артады, ал ет семіз, әрі ашық түсті болады. Шошқалардың қосымша салмағы артады және майының сапасы 239 жақсарады. Шошқа мен ірі қара мал төлдері үшін қарақұмық мекені жақсы мал азығы. Қарақұмық сабаны қоректілігі мен сіңімділігі жөнінен астық және бұршақ тұқымдас дақылдар сабандарының аралығынан орын алады. Жеміс салу кезеңінің басында жиналған қарақұмық массасы жасыл және құрғақ күйінде мал азықтық құндылығы бойынша шалғындық шөптерге таяу, ал оның сүрлемі ақуыздың мөлшері мен қоректілігі жағынан күнбағыс пен жүгері сүрлемінен қалыспайды. Бір есте ұстайтын жайт, ашық алаңдарда ұсталатын (бағылатын) ақ түсті малдарды мол мөлшерде және ұзақ уақыт қарақұмық сабаны, мекені пішенімен, немесе жасыл балаусасымен азықтандырғанда оларда қарақұмық бөртпесі ауруы пайда болады. Ол ауру ылғалды қабықшалар мен терінің пигменттелмеген бөліктерінің қызаруы және қабынуынан байқалады. Аурудың ұзақ дамуынан мал терісіндегі жүн қабатының түсіп қалуы байқалады, теріде ісіктер түзіледі және коньюктивит, стоматит, ларингит пайда болады, тіпті, бастағы мидың қабыну үрдісі жүреді. Бұл ауру түрі қарақұмық өсімдіктерінде кездесетін ерекше зат - фагопириннің - болуына байланысты. Жануарлар ағзасына енген фагопирин тері мен ылғалды қабықшалардың күн сәулесі әсеріне сезімталдығын арттырады. Ашық (ақ) түсті жануарларды қорада және әлсіз жарықта ұстағанда оларда қарақұмық бөртпесі-нің белгілері байқалмаған. Қарақұмықтан дайындалған мал азығын орташа мөлшерде, жас, көгермеген түрде және басқа мал азығымен араластырып азықтандырса бұл аурудан сақтандыруға болатыны дәлелденген. Қарақұмық сабаны мен мекенін малға буға қыздырып, немесе, басқа дақылдардың сабаны және мекенін орналастырып түйіршіктер мен брикеттерге өңдеп берген дұрыс. Қоңыр түсті малдар қарақұмық бөртпесімен залалданбайды. Қарақұмық сабанынан жоғары сортты поташ (К2СО3) өндіріледі. Қарақұмықтың жеміс қабығы (лузгасы) негізінен клетчатка мен пентозандардан құрылған. Оның құрамында қорытылатын қоректік заттар жақтың қасы және мал азықтық мақсаттарға тікелей пайдаланылмайды. Алайда лузганың құрамында айтарлықтай мөлшерде полисахаридтар болады, ал бұл микробиологиялық өнеркәсіпте мал азықтық ашытқылар өндіру мүмкіндігінің барлығын көрсетеді. Қарақұмықтың агротехникалық маңызы да зор. Өткен ғасырда Ресейдің көптеген облыстарында үлкен алқаптарда қарақұмықты күздік дақылдарға жасыл тыңайтқыш ретінде өсірілгені белгілі. Қолайлы жағдайларда қарақұмық әрбір гектар егістікте 200 ц дейін жасыл масса қалыптастырады. Оны жасыл тыңайтқышқа пайдаланғанда топыраққа 6 ц аммоний сульфатына, 2,5 ц суперфосфатқа және 3,6 ц хлорлы калийге парапар мөлшерде азот, фосфор және калий жинақталады, ал оларды әсер етуші затқа есептегенде: азот - 120 кг, фосфор - 50 және калий - 134 кгга жеткен.240 Қарақұмықты астыққа жинағаннан кейін топырақтың жыртынды қабатында 20-дан 40 цга дейін калий, фосфор, кальцийге бай аңыз және тамыр қалдықтары қалады. Есептеулер көрсеткендей, қарақұмықтың аңыз қалдықтары (паясы) калийдің мөлшері бойынша асбұршақ паясынан екі есе және бидайдан төрт есе асып түседі. Кезінде Д.Н. Прянишников дәлелдегендей, қарақұмықтың тамыр жүйесі басқа дақылдар пайдалана алмайтын қиын еритін фосфор қышқылының қосылыстарын өзінің бойына жақсы сіңіру қабілетімен ерекшеленеді. Қарақұмық егістігінің басқа жаздық дәнді дақылдарға қарағанда арамшөптермен шамалы дәрежеде ластанатыны белгілі. Өйткені қарақұмық өсімдіктері бастапқы өсіп-даму кезеңдерінде вегетативтік массасын айтарлықтай қарқынды қалыптастырады да, топырақты жақсы көлеңкелей отырып, көптеген арамшөптер түрлерінің егін көгін ойдағыдай басады. Жүргізілген тәжірибелер мен көптеген шаруашылықтардың іссанасы (практикасы) көрсеткендей, қарақұмықтан кейін танап арамшөптермен аз деңгейде ластанғанымен қоймай, аурулармен де шамалы залалданады. Оның үстіне ондай танаптарда зиянкестер де аз шоғырланады. Қарақұмықтан кейін топырақ борпас қалады, ал мұның өзі ауылшаруашылық құралдарымен айтарлықтай жеңіл өңделеді. Жоғарыда көрсеткендей, қарақұмық топырақ құнарлығын жақсартуға септеседі және басқа дақылдарға жақсы алғы дақыл бола алады. Кешірек себілуіне және тез піскіштігіне байланысты қарақұмықты опат болған күздіктер мен ерте жаздық дақылдар егістігіне сақтандыру дақылы ретінде жиі пайдаланады. Қарақұмыққа тән көптеген құндылықтар кезкелген дақылда бола бермейді. Даму тарихы, таралуы және өнімі. Қарақұмық шамамен 2,5 мың жыл бұрын Азия материгінің шығыс бөлігінде ылғалды аудандарында мәдени өсімдік ретінде қалыптасқан. Оның морфологиясындағы ерекшеліктер мен өсу жағдайларына талаптары осымен түсіндіріледі. Мәдени қарақұмық жабайы татар қарақұмығынан (Fagopyrum tataricum L.) шыққан деп есептеледі. Бірінші жүзжылдықта ол Ресейге енген, ал кеңінен өсіріле бастаған кезеңі 15-ғасырдан бастау алады. Осы уақытта ол Европа елдерінде де тарады. Дүние жүзінде жыл сайын қарақұмық 3,5 млн га егістікте өсіріледі, оның көбі Ресейде, АҚШ, Қытай, Үнді ж.б. елдерде. Қазақстанда ол өткен ғасырдың 60- жылдарында (тың игеру жылдары) кең тарады. Соңғы 10 жыл (1997- 2006 жж) ол жыл сайын орта есеппен 70,3 мың га алқапта өсіріліп, орташа астық өнімі 5,0 цга шамасында болды; негізгі егістігі Павлодар мен Шығыс Қазақстан облыстарында шоғырланған (бүкіл егістіктің 80% дейін) және орташа астық өнімі тиісінше - 3,5 және 6,7 цга құрады. Бұл дақылдың әлеуетті өнім мүмкіндігі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.