Тілдік универсалийлер

«Тіл ойлаумен тығыз байланысты. Осыған орай, тіл білімінің ойлау категориялары мен ойлаудың заңдары туралы ғылым – логикамен, ойлау процестері және олардың тілде көрінуі туралы ғылым – психологиямен байланысы келіп туады» - дейді, «Тіл білімінің негіздері» оқулығы[1].
Психолог М.Мұқанов когнитивті эмпатия терминін қолданып оның мағынасын бір адамның басқаның ұстанымын түсінуі, оның ойының барысын алдын ала болжау қабілеті рефлексия деп аталуы тиіс нәрседен ажырату үшін негіздік дей келіп оны басқаның сезімдері мен күйіне енуі мағынасында анықтайды. Әрине осылайша ажырату эмпатиядан оның құндылық, жеке тұлғалық компонентін бөліп алуды талап ететіні сөзсіз [1,426]. Осы ұғым Ж.Пиаженің эгоцентризм деп атағанымен салыстырылуы мүмкін . Эгоцентризм (көбінесе мектепке дейінгілерге) индивидтің басқаның ұстанымын қабылдай алмау қабілеті, оның көзқарасын түсінбеуі ретіндегі когнитивті эмпатияның кері қыры ретінде қарастырылады.
Біздің зерттеу жұмысымыздың әдіснамалық негізін М.Мұқановтың заттардың түсін ажырату тұжырымы да құрайды. Бұл тұжырымның мағынасы мынандай: түстердің аты әр ұлттың тілінде әр басқа. Сондықтан түстерді қаншалықты дәрежеде ажырату әр ұлттың өзіне тән қасиеті болып саналады.
Әдетте ажыратуда оның абстракті , яғни категориялық аттары және нақты бейнелік аттары кездеседі. Абстракті яғни категориялық түстерге қызыл, жасыл, көк, сары, қоңыр, сұр, күлгін, көкшіл және т.б. түстер жатады. Түстердің бұл түрін категориялық дейтін себебі күнделікті өмірде бұл түстерді нақты заттардан ойша бөліп алып, солардың бәріне бір ат береміз. Мысалы, жасыл түстер жапырақтарда, ағаштарда кездеседі. Бірақ біз осы жеке заттардан жасылтүсті бөліп алып, оны абстракті түрде жасыл дейміз. Ал нақты бейне түстерін алсақ, бұған түйенің жүніндей түс, аспан түсі, теңіз түсі т.б. жатады. Осы түстерді нақты ой бейнесіне жатады дейтін себебі: олар жеке заттар мен бірлесе отырып айтылады. Тобылғы түсті дегенге бұған тек нақты тобылғылардың түстерін ғана емес соған ұқсас өзге заттардың түсетрін де айтамыз. Кейбір оқымыстылардың (В.Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уоров) айтуына қарағанда, адам белгілі бір затты қабылдағанда сол заттың аты оның тілінде бар болса ғана қабылдайды да, жоқ болса – ажырата алмайды. Қабылдау дегеніміз затты не құбылысты алғаш рет көргенде ойша бейнелеу деген сөз. Ал алғашқы рет бейнеленетін заттар мен құбылстарды адам қайта көріп, алғаш көргенін екінші рет таниды. Тану кезінде ол сол заттың не құбылыстың атын атайды. Ал адамның заттың атын атауы алғашқы көргенін еске түсіріп, жанғыртуға мүмкіндік береді. Демек, кейбір түстердің қайсыбір ұлт тілінде аталмауы оларды көрмейтіндігінде емес. Бұлар қабылдау мен тану процесі арасындағы ерекшеліктер «халық қазақ тіліндегі көк түсті неге көкшіл түстен ажыратпады? Өйткені көкшіл деген атау қазақ тілінде болған жоқ, бұл орыс тіліндегі голубой деген түсті қазақшаға аударудан келіп шықты.
Мұның мәнісі мынада: егер біз бір құбылысты көзімізбен көріп, бірақ оны айта алмасақ, онда сол құбылысты есте сақтап, обьективті түрде ажырата алмаған болар едік. Өйткені біздің көзімізге көрінген құбылыс тек субьективті түрде ған болып, тез ұмтылып кетеді де, оны белгі арқылы есте қалдыруға мүмкіндік болмас еді. Демек, бұл жерде түстерді белгілі категорияға жатқызып, сөзбен атау сол түсті қабылдап, ұғым арқылы бейнелеуге мүмкіндік береді.
Д.Р.Адерсон «Тілдік универсалийлер» деген зерттеу еңбегінде жас мөлшерінің тілді игеруге әсері туралы теориясын жасаған[1,326].Бұл теорияның тұжырымы бала тілді 8-10 жасқа дейін жақсы игереді. Бұл тұжырымның екінші тілді игеруге қатысты айтылғанына қарамастан, осы еңбегінде ғалым Ньюпорт пен Супалла жүргізген ана тілін меңгеруге байланысты зерттеулердің де нәтижесі осы қорытындыға келіп тірелгенін айтады. Олар жүргізген зерттеу барысында жест тілін ересек кезде меңгерген үлкендер оны бала кезінде үйренгендерге қарағанда нашар меңгерген.
Психолгтардың бұл жасаған тұжырымдардың біздің зерттеу мәселемізге қатысы бар деп есептейміз. Өйткені «Ана тілі» пәнін бастауыш сыныптардың 7-10 жастағы балалары оқиды. Олардың осы жастағы тілді меңгеруге деген қабілеттілігін көркем сөзді игеру үрдісінде де табысты қолдануға болады.

1. Жұбанов Қ. Тіл ғылымы жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 221 б.
2. Психология: Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдық. том 7. Когнитивтік психология. – Алматы: Таймас, 2006. – 479 б.
3. Бап-Баба С. Жантану негіздері. – Алматы: Заң әдебиеті, 2004. - 302 б.
4. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков.: учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по спец. «Иностр. яз.» – 2-е изд. – М. : Просвещение, 1989. – 254 с.
5. Буранов Дж. Сравнительная типология английского и тюркских языков: учеб. пособие для пед. ин-тов. – М. : Высш. шк., 1983. – 267 с.