Азық-түлік қауіпсіздігін және өнімдердің экспортын ұлғайтуды қамтамасыз ететін елдің бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік кешендер
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 .бет.
1.1. Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіптік кешен ... ... .4.бет.
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.бет.
2.1. Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Заңы
2.2. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту проблемалары ... ... ... ... .13.бет.
2.3. Агроөнеркәсіптік кешенді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.бет.
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60.бет.
3.1. Агроөнеркәсіптік кешеннің проблемаларын шешу жолдары
4. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63.бет.
5. Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64.бет.
1.1. Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіптік кешен ... ... .4.бет.
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.бет.
2.1. Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Заңы
2.2. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту проблемалары ... ... ... ... .13.бет.
2.3. Агроөнеркәсіптік кешенді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.бет.
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60.бет.
3.1. Агроөнеркәсіптік кешеннің проблемаларын шешу жолдары
4. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63.бет.
5. Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64.бет.
Аграрлы қатынастар экономикалық теория мен практикада ең маңызды әрі күрделі мәселе болып табылады.
Аграрлы деген ұғым латын сөзі («agraria» - жер деген мағынаны білдіреді). Жерді иелену және қолдану байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастарды аграрлы қатынастар дейміз.
Бұл қатынастардың ерекшелігін өзі сонда, көбінесе бұлар экономикалық және табиғи факторлардың өзара іс-әрекетімен, аграрлы еңбек өнімділігін арттырудағы өнеркәсіп ролінің өсуімен анықталады. Сондай-ақ жерді игеру және жерді қолданумен де өте тығыз байланысты.
Бүкіл халықтық референдумда 1995-ші жылы 30-шы тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясында былай делінген: «Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ Заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін» (6 бап, 3-ші пункт).
Осындай заңға 1995-ші жылы 25-ші желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының « Жер туралы» заңын жатқызамыз. Онда жерді иеленудің және жерді қолданудың детальдары дәйектілікпен ашылған. Алдыменен кез келген шаруашылық субъектілерін (ұжымдық немесе жекелеген) қызықтыратын нәрсе ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайының ерекшеліктері. Сондықтан осы ерекшеліктерді барынша ашуымыз керек. [1]
Мақсаты: Азық-түлік қауіпсіздігін және өнімдердің экспортын ұлғайтуды қамтамасыз ететін елдің бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік кешенін дамыту.
Аграрлы деген ұғым латын сөзі («agraria» - жер деген мағынаны білдіреді). Жерді иелену және қолдану байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастарды аграрлы қатынастар дейміз.
Бұл қатынастардың ерекшелігін өзі сонда, көбінесе бұлар экономикалық және табиғи факторлардың өзара іс-әрекетімен, аграрлы еңбек өнімділігін арттырудағы өнеркәсіп ролінің өсуімен анықталады. Сондай-ақ жерді игеру және жерді қолданумен де өте тығыз байланысты.
Бүкіл халықтық референдумда 1995-ші жылы 30-шы тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясында былай делінген: «Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ Заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін» (6 бап, 3-ші пункт).
Осындай заңға 1995-ші жылы 25-ші желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының « Жер туралы» заңын жатқызамыз. Онда жерді иеленудің және жерді қолданудың детальдары дәйектілікпен ашылған. Алдыменен кез келген шаруашылық субъектілерін (ұжымдық немесе жекелеген) қызықтыратын нәрсе ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайының ерекшеліктері. Сондықтан осы ерекшеліктерді барынша ашуымыз керек. [1]
Мақсаты: Азық-түлік қауіпсіздігін және өнімдердің экспортын ұлғайтуды қамтамасыз ететін елдің бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік кешенін дамыту.
1. Шеденов Ө. Қ., Сағындықов Е. Н., Жүнісов Б. А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б. И. – «Жалпы экономикалық теория».
2. М.Ш. Ярмухамедов – «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы».
3. Қ. Белгібаев – Ауыл шаруашылығы экономикасы
4. http://bigox.kz/kazakstannyn-agroonerkasiptik-kesheni-zhane-onyn-reformalau-men-naryktyk-katynastarga-koshu-kezenindegi-damuynyn-negizgi-bagyttary/
5. http://www.nac.gov.kz/kz/projects/current/113/
6. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000066_/z050066_.htm
2. М.Ш. Ярмухамедов – «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы».
3. Қ. Белгібаев – Ауыл шаруашылығы экономикасы
4. http://bigox.kz/kazakstannyn-agroonerkasiptik-kesheni-zhane-onyn-reformalau-men-naryktyk-katynastarga-koshu-kezenindegi-damuynyn-negizgi-bagyttary/
5. http://www.nac.gov.kz/kz/projects/current/113/
6. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000066_/z050066_.htm
Жоспар
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -бет.
1.1. Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіптік кешен ... ... .4-бет.
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-бет.
2.1. Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Заңы
2.2. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту проблемалары ... ... ... ... .13-бет.
2.3. Агроөнеркәсіптік кешенді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-бет.
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60-бет.
3.1. Агроөнеркәсіптік кешеннің проблемаларын шешу жолдары
4. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63-бет.
5. Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64-бет.
Кіріспе
Аграрлы қатынастар экономикалық теория мен практикада ең маңызды әрі күрделі мәселе болып табылады.
Аграрлы деген ұғым латын сөзі (agraria - жер деген мағынаны білдіреді). Жерді иелену және қолдану байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастарды аграрлы қатынастар дейміз.
Бұл қатынастардың ерекшелігін өзі сонда, көбінесе бұлар экономикалық және табиғи факторлардың өзара іс-әрекетімен, аграрлы еңбек өнімділігін арттырудағы өнеркәсіп ролінің өсуімен анықталады. Сондай-ақ жерді игеру және жерді қолданумен де өте тығыз байланысты.
Бүкіл халықтық референдумда 1995-ші жылы 30-шы тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясында былай делінген: Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ Заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін (6 бап, 3-ші пункт).
Осындай заңға 1995-ші жылы 25-ші желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Жер туралы заңын жатқызамыз. Онда жерді иеленудің және жерді қолданудың детальдары дәйектілікпен ашылған. Алдыменен кез келген шаруашылық субъектілерін (ұжымдық немесе жекелеген) қызықтыратын нәрсе ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайының ерекшеліктері. Сондықтан осы ерекшеліктерді барынша ашуымыз керек. [1]
Мақсаты: Азық-түлік қауіпсіздігін және өнімдердің экспортын ұлғайтуды қамтамасыз ететін елдің бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік кешенін дамыту.
1.1. Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіптік кешен
Қазақстанның аграрлық-өнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығын, сондай-ақ ауыл шаруашылық шикізаттарын ұқсататын және халық тұтанатын заттар өндіретін өнеркәсіп салаларын қамтиды. Машина жасау және химия өнеркәсібінің ауыл шаруашылығына машиналар мен жабдықтар, минералды тыңайтқыштар мен әр түрлі химикаттар беретін салалары да осы кешенге жатады. Технологиялық, экономикалық және ұйымдық тұрғыдан қарағанда бұл салалардың бәрі өзара тығыз байланысты және біртұтас жүйе құрады. Бұл күрделі шаруашылықты басқаруды оңайлату, оны қызметін жоспарлау және қаржыландыру үшін 1990 жылы республикада аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің орнына Ауыл шаруашылығы министрлігі құрылды. Оның негізгі міндеті - ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты өсуін және халық тұтынатын заттар шығаруды қамтамасыз ету.
Жерді иеленудің және шаруашылықты жүргізу әдістерінің алуан түрлілігі негізінде Қазақстанның аграрлық-өнеркәсіптік кешенін дамыту қазіргі кезеңдегі аграрлық саясаттың аса маңызды бағыты болып отыр. Колхоздармен және совхоздармен қатар, ұқсатуы кәсіпорындар, жалгерлер, кооператорлар, шаруалар мен азаматтардың жеке қосалқы шаруашылықтың ұйымдары тең экономикалық мүмкіндіктерге ие болуда.
Ауыл шаруашылығы
Ауыл шаруашылығы - Қазақстан аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің негізгі буыны. Онда еңбекке қабілетті халықтың 23%-дан астамы жұмыс істейді, ол республиканың халық шаруашылығы өндіретін бүкіл өнімнің 25%-ын береді. Қазақстан бидай егісінің көлемі, қой мен ешкінің саны жөнінен көршілес жатқан елдердің ішінде алдыңғы орынды алады. Көптеген мөлшерде астық, ет, жүн және басқа өнімдер сататын Қазақстан ауыл шаруашылығының зор халықаралық маңызы бар.
Жер қоры
Қазақстанда республикааралық маңызы бар ірі ауыл шаруашылығының дамуына ең алдымен оның орасан зор жер қоры - атап айтқанда жыртуға жарамды жерлер, жайылымдар, шалғындықтар мен шабындықтардың болуы себепкер болады.[2]
Комплекстің мәні мен функциялық құрылымы туралы айтқанда, аграрлық-өнеркәсіптік ұдайы өндіріс процесі өзара байланысты негізгі бес сатыдан қалыптысататынын атап өту қажет, олар:
o ауыл шаруашылығы мен басқа да салалар үшін өндіріс құрал-жабдығын өндіру және өндірістік қызметтер көрсету;
o ауыл шаруашылығы өндірісі; ауыл шаруашылығы өнімін дайындау, тасымалдау, сақтау, ұқсату;
o азық-түлік;
o ауыл шаруашылығы шикізатынан киім, аяқ киім, талшықтар өндіру;
o кешеннің өнімін халыққа жеткізу.
Аграрлық-өнеркәсіптік кешені төрт саладан тұрады.
І сала - ауыл шаруашылығына және басқа салаларға өндіріс құрал-жабдығын беретін өндіріс салалары; трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, мал шаруашылығы үшін машиналар жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсібі үшін машиналар жасау, минералдық тыңайтқыштар, улы химикаттар, химияландыру заттарын өндіру, құрама жем және микробиологиялық өнеркәсіп, селолық өндірістік құрылыс, мамандырылған автотранспорт, мелиорациялық техника, аграрлық-өнеркәсіп кешені үшін басқа да жабдықтар мен приборлар өндіру. Бұл саланың міндеті - аграрлық-өнеркәсіп кешенін өндіріс құрал-жабдығымен қамтамасыз ету.
ІІ сала - ауыл шаруашылығы (өсімдік шаруышылығы мен мал шаруашылығы); колхоздар-совхоздар, жеке қосалқы және шаруалар шаруашылығы; арендаторлар мен кооператорлар.
ІІІ сала - ауыл шаруашылығы өнімін тұтынушыға жеткізетін, яғни ауыл шаруашылығы өнімін дайындау, сақтау, тасымалдау, ұқсату және өткізумен айналысатын сала мен өндіріс. Оған жеңіл өнеркәсіп (ауыл шаруашылығы шикізаттары), тағам-дәм, ет, сүт, балық, ұн-жарма және құрама салалары, азық-түлік тауарлары мен сауда жасау және қоғамдық тамақтандыру жатады.
IV сала - аграрлық-өнеркәсіп кешеннің өнім өндіруді дамытудың, сондай-ақ адамдардың тіршілік әрекетінің жалпы жағдайын қамтамасыз ететін инфрақұрылым. [3]
Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның ішінде егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам гектар және шабындық жер 5 миллиоға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дүние жүзіндегі ауыл шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіде әлдеқайда көп. Соңғы жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жетеғабыл ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт және 100 мың тоннаға жуық жүн өңдірілді.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі, сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы, түйе, шошқа, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық жүнді аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіптік кешенінің бірінші сферасы (І - қор шығаратын) машина жасау, микробиологиялық және химиялық өнеркәсіппен айналысады.
Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола эрозияға қарсы техника шығару өңдірістік бірлестігі және Манкентживмаш, Актюбсельмаш пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машиналарының кейбір түрлері және қосымша бөлшектері шығарылады.
Химиялық өнеркәсіп саласында Жамбыл және Ақтөбе облыстарындағы кәсіпорындар минеральдық тыңайтқыштар шығарады. Мұндай өнімдерді жолай өнім ретінде Қарағанды металлургия және Өскемен титан-магний комбинаттары да шығарады. Шымкенттегі Фосфор өндірістік бірлестігі өсімдіктерді қорғаудың химиялық құралдарын шығаруды жүзеге асырады. Микробиологиялық өнеркәсіптің басын Шымкент гидролиз, Түркістан жемдік дәрілер және Степногорск өркениет сияқты үш зауыт біріктіріп тұр.
Республика агроөнеркәсіп кешенінің екінші сферасында (ІІ - ауыл шаруашылығы) экономикалық реформалардың басында 2200 кеңшар және басқа мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен 406 ұжымшар жұмыс істеді.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасы (ІІІ - дайындау, сақтау және т.б.) тамақ, ет-сүт және ұн-жарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан, дайындау, сақтау, сондай-ақ ауыл шаруашылығын өндірістік-техникалық, транспорттық, агрохимиялық, мал дәрігерлік-санитарлық және суландыру жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдардың жүйесінен және агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан тұрады.
Нақты түрде мемлекеттің қазіргі экономикада рөлі ұсақ-түйекке (мысалы, бұрын біздің тәжірибемізде болғандай, дән себу, егін жинау және басқалары) араласпай, бүкіл халық шаруашылғы үшін маңызды деген салаларға араласпауы керек. Алдыңғы қатарлы ірі индустриялы елдерде тауар өндірісінде мемлекеттік сектор бар болғаны 20-30 проценттей болып келеді. Шетелдерде мемлекет ұлттық өнімді бөлуге араласады. Мысалы, Швейцарияда мемлекет ұлттық өнімнің 27 процентін қайта бөледі, Жапонияда 33%, АҚШ-та -36%, Германияда-45%, Италияда-43%. Бұл елдерде мемлекет жаңа экономикалық құрылымдар жасау, кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлерін кеңінен өрістету бағытында неғұрлым батыл күш-жігер жұмсайды. Біз әзірге бұл мәселелерде шабандық көрсетіп, жасқаншақтыққа бой ұрамыз.[5]
Негізгі бөлім
2.1. Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Заңы
3-тарау. АГРОӨНЕРКӘСIПТIК КЕШЕНДI ЖӘНЕ АУЫЛДЫҚ АУМАҚТАРДЫ
ДАМЫТУДЫ МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ
9-бап. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық
аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу
1. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу азық-түлік қауiпсіздiгін, агроөнеркәсіптік кешен өнiмi нарықтарының тұрақтылығын қамтамасыз етуге, кәсіпкерлiктің тиiмдi жүйесiн құруға, отандық өнiмнiң бәсекелестiк артықшылығын қолдауға, сондай-ақ, өсiмдiк шаруашылығын, мал шаруашылығын, балық шаруашылығын, ауыл шаруашылығы шикiзатын қайта өңдеудi және тамақ өнеркәсiбін дамыту үшiн жағдай жасау арқылы ауыл халқының тұрмыс деңгейiн көтеруге, ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық қауіпсiздiктi, техникалық жарақтандыру мен басқа да iлеспе қызмет салаларын қамтамасыз етуге, ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымын дамытуға бағытталған.
2. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу:
1) агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық аумақтар саласында кредит берудi дамыту;
2) агроөнеркәсiптiк кешендi субсидиялау;
3) сатып алу және тауар интервенцияларын жүргізу;
4) мамандандырылған ұйымдар құру;
5) агроөнеркәсiптік кешен тауарларының экспорты мен импортын реттеу;
6) агроөнеркәсіптiк кешендi техникалық жарақтандыру;
7) агроөнеркәсіптiк кешендi ақпараттық-маркетингтiк қамтамасыз ету;
8) агроөнеркәсіптiк кешенді ғылыми, нормативтік-әдістемелік қамтамасыз ету және ол үшін кадрлар даярлау;
9) ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымының дамуын инвестициялауды жүзеге асыру;
10) ауылды оңтайлы қоныстандыруды ұйымдастыру;
11) ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық қауіпсiздiктi қамтамасыз ету;
11-1) суармалы жерлердің мелиорациялық жай-күйінің мониторингі және оны бағалау шығындарын қаржыландыру;
12) салықтық, бюджеттiк, кедендiк-тарифтiк, техникалық реттеу шаралары мен Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сәйкес өзге де шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады.
3. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды мемлекеттiк реттеудiң осы баптың 2-тармағында белгiленген iс-шаралары:
1) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерiне;
2) Қазақстан Республикасы Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарына сәйкес көзделген бағыттар бойынша қаржыландырылады.
Осы ic-шараларды қаржыландырудың жыл сайынғы көлемi тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен және мәслихаттардың жергiлiктi бюджет туралы шешiмдерiмен белгiленедi.
Ескерту. 9-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 2012.07.10 № 33-V (2012.01.01 бастап қолданысқа енгізіледі), 13.06.2013 № 102-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 03.07.2013 № 124-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).[6]
Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі № 302 қаулысы
Бүгінгі күні экономиканың аграрлық секторындағы қолданыстағы заңнамалық база толығымен нарықтық экономика талаптарына сәйкес келеді, халықаралық тәжірибе нормаларына бағытталған, ең бірінші тауар өндірушілердің кәсіпкерлік ықыласын қорғауға және қолдауға бағытталған.
Жүйелі жүргізілген өзгерістердің нәтижесінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы нарыққа бағытталған болды. Ауылда нақты мүлік иесі пайда болды, ауыл тұрғындарының санасы өзгерді, нарық көзқарасына негізделген жаңа өндірістік қарым-қатынастар нығайды.
1997 жылдан бастап жалға беру және кепіл беру қарым-қатынасы, өңірлік жер нарықтарын қалыптастыру, жерлерді пайдалану көрсеткіштерін ескере отырып, жердің пайдаланылмағаны үшін санкциялар қолдану дами бастады.
Осы уақытта, қалыптасқан жағдай аграрлық саланың даму стратегиясын тұжырымдамалық анықтауды талап етті. Оның негізгі бағыттары Қазақстанның 2030 дейін даму стратегиясында анықталған болатын. 2030 стратегиясы шеңберінде ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекеге қабілетті шараларында экономикалық өсуді қамтамасыз етуді, тиімді іске асырылатын жалпы сипаттағы және арнайы мемлекеттік қолдау шараларының қолдану жолымен ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру тұрақтылығы қарастырылатын Ауыл шаруашылығы министірлігі 2000 - 2002 жылдарға арналған ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту бағдарламасын (бұдан әрі- Бағдарлама) әзірледі.
Аталған Бағдарлама шеңберінде астық нарығын мемлекеттік реттеуге заңнамалық база құрылды. 2001 жылғы 19 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Астық туралы Заңы қабылданды, оның негізгі ережелерін нақтылайтын заңға қосымша нормативті-құқықтық актілер әзірленді және қабылданды, элеваторларды лицензиялау бойынша жұмыс аяқталды, асыл тұқымды мал шаруашылығын және таңдаулы тұқым шаруашылығының жүйесі реттелді.
Бірақ, агроөнеркәсіптік кешендегі кейбір тұрақтылық жағдайына қарамастан 2002 жылы қайта өңдеу бойынша ауыл шаруашылығы техикасының және құрал-жабдықтардың тозуы, топырақтың құнарлығының төмендеуі, агротехнологияларды сақтамау, егістіктің және ауыл шаруашылығы малдарының өнімділігінің төмендеуі, АШТӨ-де айналым қаражатының дайындығы, өндіріс түсімінің және өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі сияқты өтпелі кезең мәселелері сақталып қалды.
Экономиканың одан әрі өзгерістер логикасы агробизнестің тиімді құрылымын құрумен, агротехнологиялардың деңгейін жоғарлатумен, ауыл шаруашылғы өндірісін маркетингтік стратегияға көшірумен, ішкі нарықта импортты ауыстырумен, жакын және алыс шет елдермен экспортты жандандырумен байланысты аграрлық саланың жаңа сапалы деңгейіне өтуін талап етті.
Осыған байланысты, 2002 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында алдағы 3 жылды - ауылды көтеру жылдары деп атады және Үкіметтің алдына ауылды дамыту бойынша шараларды жинақтау туралы міндет қойды.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы № 889 Жарлығымен бекітілген 2003 - 2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы әзірленді (бұдан әрі - Мембағдарлама), оның негізгі мақсаты тиімді агробизнесті құру арқылы елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, бәсекеге қабілетті АӨК өнімін өндіру және сату, мемлекеттік қолдау шарларын рационализациялау болып табылатын.
Мемлекет бағдарламаны іске асыру аясында агроөнеркәсіп кешенінің заңнамалық базасын одан әрі жетілдіру және ұлғайту бойынша, оны әлемдік тәжірибелік нормалармен сәйкестендіру бойынша үлкен жұмыстар жүргізілді. Бұл ретте маңызды орынды табиғи ресурстарды қолдануда мемлекет пен АШТӨ арасында жауапкершілікті бөлуге және жаңа жеке меншік бастаманы дамытуға мүмкіндік беретін Жер, Су және Орман кодекстерін қабылдау болып табылды.
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы, Су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативі туралы, Жануарлар әлемін қорғау, өсіру және пайдалану туралы заңдар қабылданды, олардың негізгі ережелерін нақтылайтын қосымша заң актілері бекітілді, элеваторларды лицензиялау бойынша жұмыстар аяқталды. Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы, Астық туралы, Ара шаруашылығы туралы Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне механикалық көлік құралдары және олардың тіркемелерін мемлекеттік тіркеу және мемлекеттік техникалық тексеру мәселесін есепке ала отырып тұжырымдамалық өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша жұмыстар жүргізілді.
Жер кодексінде бекітілген ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік институтының маңыздылығын атап өткен жөн. Жер қатынастары қайта құру мәселелерінде тарихи қадам жасалды және ауыл шаруашылығына арналған жерлер нарық айналымына тартылды.
Су кодексін және басқа да заңға қосымша актілерді қабылдаумен су шаруашылығы саласында нақты реттеуге жағдайлар жасалған, олардың жұмысы реттелді, мемлекеттік органдардың ғана емес су пайдаланушылардың да міндеттері мен қызметтері нақтыланды, мемлекеттік бақылаудың сынды жүйесі құрылды.
Жаңа Орман кодексіне енгізілген нормалар жергілікті атқарушы органдарға орман қорларын қолданылуда, қайта өндірісте, сақтау рөлі мен жауапкершілігін жоғарлатуға, аталған ортаға жеке меншікті қызықтыру үшін жол ашты.
Мемлекет өнімнің сапасы мен кауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін шаралар қолданып жатыр. Бұл мақсатпен Қазақстан Республикасының Азық-түлік өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Заңы қабылданған, онда өндірушілердің өнімдер қауіпсіздігін қамтамасыз ету жауапкершілігі ескеріледі.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату және ветеринариялық жүйені халықаралық стандартқа сәйкестендіру мақсатында 2009 жылы 24 шілдеде Қазақстан Республиканың Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне ветеренария мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңы мен оны іске асыру үшін бірнеше нормативтік-құқықтық акт қабылданған.
Елдің АӨК-нің тұрақтылығын көтеру мен оның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында 2009 жылғы 11 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне азық-түлік қауіпсіздігі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңы қабылданды.
2.2. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту проблемалары
АӨК-де республиканың тәуелсіздігі жарияланған сәттен бастап елдің бүкіл экономикасында едәуір құрылымдық өзгерістер болды. Орталық жоспарлы экономикадан бас тартқаннан кейін саланың түпкілікті қайта қалыптастыруға бағытталған шаралар кешені жүзеге асырылды.
Жалпы қайта қалыптастырудағы саяси қорытындыда мемлекеттік меншік жеке меншікке өзгертілді, сондай-ақ нарықтық экономиканың құқықтық негізі құрылды. Экономикалық салдары өндірістік және жер қатынастарының өзгеруі, баға белгілеуді кредит жүйесін ырықтандыру, бәсекелі нарықтық инфрақұрылым құру болып табылды.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің одан әрі дамуы аграрлық сектордың даму стратегиясын тұжырымдамалық белгілеуді талап етті.
Осы бағытта 2000 - 2002 жылдары бәсекеге қабілетті салалық ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық өсуін қамтамасыз етуді және ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерінің өндірістерін тұрақтандыруды көздеген Ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту бағдарламасы іске асырылды.
Сонымен қатар АӨК-дегі жағдайдың қайсыбір тұрақтануына қарамастан, салада ауыспалы кезеңнің бірқатар проблемалары сақталып қалды. Аграрлық салада одан арғы экономикалық өзгерістер логикасы сапалы жаңа өсу деңгейіне өтуді талап етті.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасының 2003 - 2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы іске асырылды. Осы жылдары АӨК-нің нарыққа бағдарланған заңнамалық базасын қалыптастыру, оны халықаралық тәжірибенің нормаларына сәйкес келтіру бойынша бірқатар жұмыс жүргізілді. Бағдарламаның іске асырылуы тамақ өнімдерінің негізгі түрлері бойынша елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, тиімді бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісі дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндік туғызды.
Алайда, еліміздің АӨК-де әлі де болса, бірқатар кемшіліктер бар - саланың құрылымды-технологиялық жаңғырту қарқынының төмен болуы, нарықтық инфрақұрылым дамуының қанағаттанғысыз деңгейі, ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы, саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы дамытуға жеткіліксіз жеке инвестициялардың кіруі, білікті кадрлардың тапшылығы және т.б.
Бұдан басқа, саланың инвестициялық қызметіне әсер еткен қаржы, ал одан кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемаларды тудырды. Сонымен қатар, Қазақстандағы ауыл шаруашылығы экономиканың перспективалы секторларының бірі болып саналады.
Осыған орай үлкен және жауапты міндеттер алда тұр - экономиканың аграрлық секторын сапалы жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь елдерімен бірігу жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру кезінде өзекті болып табылады.
Атап айтқанда, осы міндеттерді шешуге осы Қазақстан Республикасында АӨК-ді дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама бағытталған.
Атап айтқанда, осы міндеттерді шешуге осы Қазақстан Республикасында АӨК-ді дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама бағытталған.
2012 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1640,2 млрд.теңгені құрады, бұл ретте өндіріс өсімі 2011 жылмен салыстырғанда 13,9% құрады, бұл соңғы 8 жылда ең жоғарғы көрсеткіш болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің үлесі елдің жалпы ішкі өнімі көлемінде (ЖІӨ) 6,3% құрады.
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімі өндірісінің көлемі
763,8
853,3
1121,8
1640,2
1384,2
106,2
108,9
93,6
2008
2009
2010
2011
2012
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі - барлығы
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің нақты көлемінің индексі - барлығы
107,3
113,9
млрд.теңге
Қазіргі уақытта жалпы өнім өндірісі салада жұмыс істейтін 1 адамға шамамен 3 000 АҚШ долларын құрайды.
Жыл сайын ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар артуда. Егер 2008 жылы инвестициялар салу 47,9 млрд.теңге болса, 2012 жылы - 77,5 млрд.теңгені құрады, яғни 1,6 есе артық.
АӨК-нің негізгі капиталына салынған инвестициялар көлемі
2012 жылы республикалық бюджеттен АӨК-ді дамытуға 96,8 млрд.теңге қаражат бағытталды, оның ішінде субсидия үлесі 43% немесе 41,8 млрд.теңгені құрады. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамына (бұдан әрі ҚазАгро ҰБХ АҚ) инвестициялық жобаларды қаржыландыруға 120,0 млрд.теңге қаражат бөлінді.
Елдің АӨК шамамен 65 сектор мен кіші секторлар кіреді. Егжей-тегжейлі талдау негізінде неғұрлым перспективалы бағыттар мен өңірлерді мамандандыруды күшейту жөніндегі шараларды нақтылау үшін 15 перспективалы бәсекеге қабілетті секторлар (астық экспорты және оның тағамдарын қайта терең өндеу өндірісі, ет және ет өнімдерінің экспорты мен өндірісі, ет өніміне бағытталған құс шаруашылығы, майлы дақылдарды өндіру мен қайта өндеу, жеміс-көкөніс өнімдерін өндіру мен қайта өндеу; сүт және сүт тағамдарының өндірісі, қант қызылшасынан ақ қантты өндіру; жүннің және оны қайта терең өндеу өнімдерінің өндірісі мен экспорты; аквакультураны дамыту және балық өнімдерін қайта өндеу; шошқа етін өндіру мен қайта өндеу, ет пен сүт өнімдеріне, одан әрі дайын өнімдерді өндіруге бағытталған өнімді жылқы шаруашылығын дамыту; түйе шаруашылығын және оның қайта өндеу өнімдерін дамыту; фармацияның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін марал шаруашылығын дамыту; халықтың қажеттіліктерін және фармацияның ішкі сұранысын қанағаттандыру үшін бал ара шаруашылығын дамыту, мақтаның өндірісі мен қайта өндеу) сұрыпталып алынды.
Оның ішінде 8 аса басым салалар бойынша инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде кәсіпкерлер, қаржы институттары, мемлекеттік органдар мен әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар үшін нақты бағдарлар мен индикаторлары анықталған егжей-тегжейлі шебер-жоспарлар әзірленді.
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенінің жалпы жүйелік мәселелері болып табылатындар:
1) агротехнологиялардың артта қалуы, өндірістің негізгі құралдарының табиғи және сапалы тозуы;
2) топырақтың құнарлығы жағдайын бақылаудың жоқтығы;
3) суармалы судың нормативтен тыс шығындары, сонымен қатар табиғи ресурстардың басқа да түрлерін тиімсіз қолдануы;
4) жерлердің жер өңдеу жағдайының нашарлауы;
5) ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы;
6) қолданылатын тұқымдардың және өсірілетін малдар тегінің генетикалық потенциалының төмендігі;
7) жемшөп базасының әлсіздігі ,жайылымдардың құлдырауы;
8) диагностикалық зерттеулердің Жануарлардың денсаулығын сақтау бойынша дүниежүзілік ұйымдардың талаптарына сәйкес еместігі (OIE);
9) ауыл шаруашылығы малдарының бірдейлендірудің бірыңғай жүйесінің жоқтығы және олар бойынша электрондық базаның болмауы;
10) тауарлы балық шаруашылығының дамымауы;
11) өндірістік қайта өңдеуге сапалы шикізаттың жетіспеушілігі және ішкі азық-түлік тауарларының нарығында терең қайта өңделген отандық өнімдердің үлесінің төмендігі;
12) елдің ішкі сұранысын қанағаттандырмайтын маңызды азық-түлік өнімдерінің бар болуы;
13) тамақ өнімдерінің заман талабына сай технологияда өлшем әдістері стандарттарының жоқтығы, халықаралық талаптармен үндестіктің төмен деңгейі;
14) агроөнеркәсіптік кешен салаларында қолданылатын өлшем құралдарының тексеру базасы деңгейінің төмендігі;
15) экономиканың аграрлық саласында инвестиция тартудың төмен деңгейі;
16) өндіріске ғылыми әзірлемелерді енгізу жүйесінің дамымауы;
17) білікті мамандардың жетіспеушілігі;
18) ауылдық кооперацияның жеткіліксіз дамуы;
19) ауылдық тауар өндірушілердің кредит қаражатына деген сұранысын толық қанағаттандыруға қаржы ресурстарының жетіспеушілігі.
2.3. Агроөнеркәсіптік кешенді жетілдіру
Өсімдік шаруашылығы саласын дамыту
Өсімдік шаруашылығы саласын дамыту саланы құрылымдық және технологиялық диверсификациясына байланысты сату нарығы бар, егіншіліктің ғылыми-негізделген жүйесіне өту, өндіріске жаңа су ресурстарын сақтайтын технологияларды енгізу, кең химияландыру, айналысқа жаңа және қолданбаған суармалы жерлерді енгізу арқылы егіншілік мәдениетінің деңгейін көтеруге байланысты өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өндіріс көлемін арттыруға бағытталады.
Осы шаралар өндіріс кепілін арттыруға және моно дақылдарға, бір дақылдарды артық өндіріп, ал басқа дақылдарды мүлдем өндірмеуге алып соғатын қазіргі келеңсіздіктерді дұрыстауға мүмкіндік береді.
Астық дақылдарының егістік алаңдары жаппай белгіленген ғылыми негізделген егіс айналымдарымен сәйкестендіріледі. Бұл олардың алқаптарын 16,7 млн. га деңгейге дейін оңтайландыруға алып келеді.
Сонымен қатар, егу технологияларын жетілдіру арқылы бидайдың орташа жылдық жалпы өндірісін 6%-ға ұлғайту және оның экспорттық әлеуетін 6,7 млн. тоннадан 9,2 млн. тоннаға дейін немесе 37%-ға көтеру жоспарлануда.
Саланы дамытуды экономикалық ынталандыру және оның инвестициялық тартымдылығын арттыру мақсатында оның ынталандыру мүмкіндіктерін барынша қолдана отырып, АӨК субсидиялау одан әрі жалғасатын болады.
Ауыл шаруашылығы саласын дамыту басымдылықтарының, сондай-ақ АӨК-дегі еңбек өнімділігін ауыл шаруашылығымен айналысатын бір адамға шаққанда 2009 жылы 3000 АҚШ доллардан 2014 жылдың соңына қарай кемінде 2 есеге ұлғайту бойынша бағыттардың бірі өсімдік шаруашылығы өнімнің өнімділігін және сапасын арттыру болып табылады. Оған, сонымен қатар, басым дақылдар өндірісіне жұмсалған шығындарды одан әрі арзандату, ылғал қорын сақтайтын, суды сақтайтын технологияларды, минералдық тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғау құралдарын, жоғары сапалы тұқымды қолдану арқылы қол жеткізіледі.
Өсімдік шаруашылығының бәсекеге қабілеттігі көбінесе тұқым сапасына байланысты екенін ескере отырып, оның ішінде элиталық тұқымдар егілген алаңдардың үлесін 8 %-ға дейін ұлғайтуға бағытталған тұқым шаруашылығын дамытуды және мемлекеттік сорт сынау, тұқым шаруашылығы жүйесін және оларды мемлекеттік қолдау тетіктерін жетілдіруді қолдау бойынша жұмыстар жалғаса береді.
Майлы дақылдардың егістік алаңдарын ұлғайту және өз шикізаты есебінен республиканың ішкі қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында, үдемелі агро-индустриялдық әртараптандыру жөніндегі іс-шараларды іске асыру шеңберінде майлы дақылдар өндірушілерін мемлекеттік қолдау жалғасады, бұл майлы тұқымдардың жалпы жиналыным 2009 жылғы 703,6 мың тоннадан 2014 жылы 1,1 млн. тоннаға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Жеміс-көкөніс және жүзім өндірісінің көлемін арттыру және ішкі нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында осындай дақылдар түрлерін өндірумен айналысатын АШТӨ-ге қаржылық көмек көрсету одан әрі жалғасады.
Саланы әртараптандыру процесінде жеміс-көкөніс дақылдарын егу, сонымен бірге, өнеркәсіптік шағын жылы жай және парниктерді салу арқылы жабық топырақты алаңдары ұлғайтылады.
2010 жылдан бастап іске асырылып жатқан өсімдік шаруашылығы саласын дамытуды мемлекеттік қолдау шаралары ынталандыруға және қайта өңдеу кәсіпорындардың шикізатпен қамтылуын арттыруға бағытталған.
Оның ішінде картоп және жеміс-көкөніс қоймаларының бір жолғы сақтау қуатын 1,2 млн. тоннаға дейін ұлғайту есебінен жеміс-көкөніс өнімдерін сақтау және оларды тұтынушыларға жеткізу логистикасын одан әрі дамыту жоспарлануда.
Аталған іс-шараларды іске асыру 2014 жылдың соңында ерте пісетін жеміс-көкөністер бойынша өз-өзін қамтамасыз етуге қол жеткізуге, жеміс-жидек дақылдары және жүзім бойынша импорттық тәуелділікті 25%-ға төмендетуге мүмкіндік береді.
Қолданылмайтын суармалы жерлерді, негізгі мелиоративтік қорлардың тозуын және қанағаттанғысыз техникалық жағдайын қалпына келтіру, суарудың, ең алдымен тамшылап суарудың үдемелі әдістерін жаппай енгізу мәселелерін шешу алда тұр.
Басты назар аграрлық саланың экспорттық мүмкіндікті ұлғайту ретінде бидай өндірісін ел экспортының жалпы мөлшеріндегі 2009 жылы 4%-дан 2015 жылы 15%-ға дейін өсіруге аударылады, ол стратегиялық маңызы бар ірі инфрақұрылымдық жобаларды, оның ішінде бидай қоймаларын салу және жаңарту, бидай және оның терең қайта өңдеу өнімдері экспортының инфрақұрылымын дамытуды іске асыру арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар, бидай және оның қайта терең өңделген өнімдерін тауар биржалары арқылы өткізу бойынша жұмыс күшейтіледі
Бұдан басқа, қайта өңдеу саласын дамыту арқылы бидай экспортының шикі заттық бағытын төмендетуге басты назар аударылады. Бұл ретте, бидай экспортының мөлшеріндегі қайта өңделген өнімнің үлесін 32%-дан 50%-ға дейін арттыру көзделіп отыр, бұл әлемдегі ірі бидай экспортері ретінде қазақстанның орнын нығайтады.
Бидай және оның қайта өңделген өнімдерін сыртқы нарықтарға шығару, экспорттық мүмкіндікті арттыру үшін мыналар қажет:
қазақстандық бидай өнімдерін өткізу кезінде стратегиялық маңызы бар мемлекеттерде астық импортының (қабылдау) инфрақұрылымын дамытуды ынталандыру жөнінде ұсыныс енгізу;
бидай және оның қайта өңделген өнімдерін экспортқа шығару кезінде жұмсалатын көлік шығындарын субсидиялау;
қазақстандық астық және оның қайта өңделген өнімдері брендін дамыту;
астық және ұн экспортының инфрақұрылымын қалыптастыру және дамыту.
Елдің фитосанитарлық қауіпсізідігін қамтамасыз ету және аса қауіпті зиянды организмдер мен карантиндік объектілердің жаппай таралуына болдырмау, егіс алаңдарын жоғары сапалы тұқымдармен және жоғары өнімділік сорттармен қамтамасыз ету мақсатында АШТӨ отандық өндірістегі гербицидтерді, таңдаулы тұқымды қолдануын ынталандыруды жалғастыру, Кеден одағының кеден шекарасында өсімдіктер карантині бойынша шекаралық пункттерінде карантиндік лабораторияларды қосымша ашу және орналастыру, фитосанитарлық қауіпсіздігі, сорттық сынау, тұқым шаруашылығы саласындағы мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындарды материалды-техникалық жабдықтау қажет.
Республиканың машина-тракторлы паркін жаңарту процесінде мемлекеттің қатысуы лизингтік бағдарламаларды қаржыландыруда көрсетілген.
Ауыл шаруашылығы секторын дамыту үшін республикада едәуір әлеуеті бар және тамақ өнімдерін өндіру бойынша оның өңірлік көшбасшы қатарына кіруге барлық мүмкіншілігі бар екенін ескере отырып, республиканың машина-тракторлы паркін жаңарту АӨК дамытудың басым бағыты болып табылады. Бұл ретте, отандық машина жасау саласының жеткіліксіз дамуын есепке ала отырып, елдің машина-тракторлы паркін жаңартуға бағытталған жаңа механизмдерді енгізу арқылы мемлекеттік қолдау механизмдерін күшейтуге объективті қажеттілік бар.
2010 - 2014 жылдар аралығында өсімдік шаруашылығы саласының даму болжамы
Іс-шара
2009 жыл
2010 жыл
2011 жыл
2012 жыл
2013 жыл
2014 жыл
Егіс алаңдарын оңтайландыру, мың га:
дәнді дақылдарды
17 208,8
16626,4
17 000,0
16 900,0
16 800,0
16 700,0
майлы дақылдарды
1185,4
11749,5
1 760,0
1 780,0
1 790,0
1 800,0
қант қызылшасын
19,0
20,1
25,0
28,0
31,0
35,0
күрішті
86,6
94,1
88,6
89,3
89,3
89,7
мақтаны
140,1
134,9
112,7
110,0
105,0
100,0
көкөністерді
110,6
120,4
120,8
121,2
121,6
122,0
жабық топырақтағы көкөністерді, га
206,5
267
288
309
330
350
картопты
170
179,8
182,0
185,0
189,0
192,0
жемісті, жидекті және жүзімді
49
56,2
58,3
60,4
62,5
64,6
Қолдану алаңы, мың га
ылғал қорын сақтайтын технологияларды
10 314,6
11246,9
11 000,0
11 400,0
11 700,0
12 000,0
минералды тыңайтқыштарды
1600
1800
2000
2200
2400
2400
Тыңайған (пайдаланылмаған) жерлерді айналымға енгізу, мың га
400,0
400,0
400,0
400,0
400,0
400,0
Пайдаланылмайтын суармалы жерлерді қалпына келтіру, жылына мың га
-
70,0
70,0
70,0
70,0
70,0
Өндіріс көлемінің өсуі, мың тонна:
астықтың
20 830,5
14072,9
17 900,0
18 600,0
19 000,0
19 200,0
майлы тұқымдардың
703,6
1050,0
1085,0
1120,0
1155,0
1190,0
қант қызылшасының
181,3
550,0
625,0
700,0,0
775,0
875,0
күріштің
307,0
281,6
292,4
303,6
308,1
314,0
шитті мақтаның
270,0
270,0
225,4
220,0
210,0
200,0
көкөністердің
2 457,3
2 145,0
2 164,0
2 185,0
2 215,0
2 237,0
оның ішінде ерте пісетін
16,0
40,0
51,3
62,8
74,3
86,3
картоптың
2 755,6
2 578,0
2 669,0
2 772,0
2 867,0
2 971,0
жемістің, жидектің және жүзімнің
234,3
282,0
304,0
326,0
356,0
387,0
Картоп және жеміс-көкөніс қоймаларының қуаты, мың тонна
382,1
499,3,3
644,5
789,7
934,9
1187,7
Экспорттық әлеуеті, мың тонна:
астықтың
6788,1
7 700,0
8 200,0
8 800,0
9 000,0
9 200,0
күріш жармасының
6,4
42,4
43,9
45,5
47,3
50,8
Ішкі нарықтың қажеттілігін қанағаттандыру, %:
майлы дақылдарға
59,4
98
100
100
100
100
қант қызылшасына
5,3
13
14
15
16
17
картопқа
95
95
100
100
100
100
ерте пісетін көкөністерге
18
47
60
73
86
100
жеміске, жүзімге және жидекке
50
81
84
87
90
93
Күтілетін нәтижелер:
1) алаңдарды оңтайландыру жолымен өсімдік шаруашылығын әртараптандыруды жүзеге асыру;
2) астық дақылдарының егістік алаңдарын ғылыми-негізделген егіс айналымдарына сәйкес келтіру;
3) 2 млн. га дейін тыңайған (пайдаланылмаған) жерлерді айналымға енгізу, 350 мың га дейін пайдаланылмайтын суармалы жерлерді қалпына келтіру, лазерлік жобалауды қолдана отырып, күріш алқаптарын қайта жаңғырту, 100 мың га дейін суарудың үдемелі әдістерін қолдануды кеңейту, оның ішінде 51 мың га дейін тамшылап суару;
4) азық дақылдар өндірісінің өсуі;
5) ылғал қорларын сақтайтын технологияларды пайдалануды 12 млн га дейін, минералды тыңайтқыштарды - 4,5 млн га дейін, гербицидтерді 12 млн га дейін жеткізу;
6) суару суын, суармалы жерлерді тиімді және ұтымды пайдалану;
7) тұзданудың, ирригациялық эрозияның дамуының және топырақ құнарлылығы төмендеуінің алдын алу;
8) картоп және жеміс-көкөніс қоймаларының бір жолғы сақтау қуатын 1,2 млн тонға дейін жеткізу;
9) елдің фитосанитарлық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, карантиндік және аса қауіпті зиянды организмдердің кіруінен және таралуынан сақтау;
10) бірегей және таңдамалы тұқымдардың өндірістік қажеттілігін қанағаттандыру;
11) астық қоймаларын салу және оларды жаңарту, астықтың экспорттық инфрақұрылымын дамыту;
12) тауарлық биржа арқылы сатудың мөлшерін ұлғайту.
13) казақстандық астықтың экспорттық көлемі мен оның қайта терең өндеу өнімін ұлғайту;
14) қолайлы көлік бағдарларын және астық пен ұн сатудың экспорттық инфрақұрылымын қалыптастыру.
Мал шаруашылығы саласын дамыту
Мал шаруашылығында негізгі тірек ауыл шаруашылығы құрылымдардың мал шаруашылығы өнімінің өндіріс көлемін ұлғайтуға, малдың генетикалық әлеуетін арттыру және соның негізінде ішкі нарықтың, оның ішінде қайта өңдеу саласында, сапалы мал шаруашылығы өніміне қажеттіліктерін қанағаттандыру, сонымен қатар оның экспорттық әлеуетін құруға бағытталған.
Өндірістің көлемін және мал шаруашылығы өнімін бәсеке қабілеттілігін арттыруға:
асыл тұқымды мал базасын нығайту және ғылыми сүйемелдеу мен мал шаруашылығында ірі ауқымды селекцияны жүзеге асыру арқылы мал мен құстың генетикалық әлеуетін ұлғайту;
азық дақылдарының тұқымдарын өндіру бойынша тұқым шаруа қожалықтарын көбейту, мал жайылымдары мен шабындықтарды ұтымды пайдалану және жақсарту, азық дақылдарға арналған егіс алаңдарын кеңейту арқылы тұрақты жем базасын құру және малдарды толық азықтандырумен қамтамасыз ету;
мал шаруашылығында орта және ірі тауарлы өндірісті қалыптастыру процестерін ынталандыру, саланы өнеркәсіптік негізге аудару;
қазіргі заманғы технологияларға негізделген жаңа және қолданыстағы мал шаруашылығы өндірісінің қуатын арттыру;
мал сою, мал шаруашылығы өнімін дайындау, сақтау, тасымалдау және өткізу бойынша инфрақұрылымды дамыту;
мал шаруашылығы өнімі өндірісінің технологиялық процесстерін жаңарту;
ветеринария жүйесін халықаралық стандарттар талаптарымен сәйкестендіру және ветеринариялық-санитариялық салауаттылықты, тамақ өнімінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
мал шаруашылығы саласын мемлекеттік қолдау шараларын ұлғайту;
мал шаруашылығы саласын кадрлық, ғылыми және ақпараттық-маркетингтің қамтамасыз ету арқылы қол жеткізіледі.
Асыл тұқымды қорды кеңейту және малдың генетикалық әлеуетін арттыру республика көлемінде малды өз төлінен өсіру бойынша біріккен жүйені енгізу, сондай-ақ мал мен құстың ең жақсы генотиптерін пайдалану арқылы жүргізілетін болады.
Бұл ретте малдың тұқымдық және өнімділік сапасын жақсарту мынадай нәтижелер арқылы қамтамасыз етіледі:
ірі ауқымды селекцияның негізінде мал шаруашылығында малды асылдандыруға бағытталған жұмыстарды жүргізу;
ірі ауқымды селекцияға қатысушы қожалықтарда бұқаларды ротациялау және жоспарды бекітуін сақтау;
етті малдың арнайы тұқымы бойынша асыл тұқымды репродукторларды құру жөнінде пилоттық жобаларды іске асыру;
ірі ауқымды селекцияның (ІМС) қатысушылары асыл тұқымды-селекциялық жұмысында сапалы селекциялық процессті ғылыми сүйемелдеу (СПҒС) қызметін көрсету.
Сонымен қатар етті және сүтті мал шаруашылығын, құс шаруашылығын, бройлерлік құс шаруашылығын дамытумен бірге мал шаруашылығы саласының шошқа, өнімді жылқы және түйе, панталық бұғы мен ара шаруашылығына да көп көңіл аударылады. Осы салалардың өнімі негізінен ішкі нарықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Жақын арадағы жылдар ішінде осы салаларда ауыл шаруашылығы құрылымдарында өнім өндірісінің көлемін өсіру, ішкі нарықты толықтыру үшін шығарылатын өнімінің ассортиментін көбейту және өнімнің бөлек түрлері бойынша сыртқы нарыққа шығу жоспарлануда.
Мал шаруашылығында экспорттық әлеуетті арттыру мәселесінің шешімі:
шетелдік селекцияның жоғары өнімді малдың етті асыл тұқымды сиырлардың жаңа шаруа репродукциялық жүйесін құру;
арнайы етті тұқымды мал басын көбейту;
шатыстың бірінші тұқымының гетерозис әсерін шығару үшін мал шаруашылығында өндіру және ауыспалы әдісті кеңінен қолдану;
етті тұқымдас бұқаларды құрама бағыттағы сиырлармен будандастыруды өткізу;
үй қожалықтарында тұқымсыз және өнімділігі төмен малды етті тұқымды бұқа-өндірушілерінің жасанды тұқымдандыруды қолдану жолымен ығыстыру арқылы қамтамасыз етіледі.
Ветеринария жүйесін халықаралық стандарт талаптарына сәйкестендіру мынадай жолмен жасалады:
жергілікті атқарушы органдарда құрылған ветеринария саласының барлық деңгейінде қызмет ететін бөлімшелерді қажетті сандармен толықтыру;
ауыл шаруашылығы малдарын және ветеринариялық-санитариялық бақылау объектілерін сәйкестендірудің біріккен жүйесін құру;
халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес ауыл шаруашылығы мал басына диагностикалық зерттеулер жүргізу;
малды союға арналған арнайы объектілерді салу (мал союға арналған пункттер, алаңдар, етті қайта өңдейтін кәсіпорындар);
ветеринарлық зертханаларды халықаралық стандарттар мен талаптарға сәйкес жабдықтау (құрылыс және материалдық-техникалық жабдықтау);
елдің эпизоотикалық салауаттылығын қамтамасыз ету және ауыл шаруашылығы мал өнімін халықаралық нормалардың деңгейіне дейін жеткізу.
Мал санын ұлғайту, олардың ауыл шаруашылығы құрылымдарындағы үлес салмағы, генетикалық әлеуетін дамыту
Мал саны
2009
2010
2011
мың бас
аш құрылымдарының үлес салмағы, %
асыл тұқымды малдың үлес салмағы %
мың бас
аш құрылымдарының үлес салмағы, %
асыл тұқымды малдың үлес салмағы %
мың бас
аш құрылымдарының үлес салмағы, %
асыл тұқымды малдың үлес салмағы %
Ірі қара мал
6095,2
18
5,6
6250,0
19,0
7,5
6440,0
20,2
9,0
Қой және ешкі
17369,7
30,8
12,0
18080,0
32,2
14,0
18880,0
33,8
16,0
Шошқа
1326,3
22,3
12,1
1340,0
23,1
12,0
1360,0
24,0
13,0
Жылқы
1438,7
30,4
5,5
1510,0
32,5
6,0
1585,0
34,4
7,0
Түйе
155,5
33,1
10,6
162,0
34,3
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -бет.
1.1. Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіптік кешен ... ... .4-бет.
2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-бет.
2.1. Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Заңы
2.2. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту проблемалары ... ... ... ... .13-бет.
2.3. Агроөнеркәсіптік кешенді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-бет.
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60-бет.
3.1. Агроөнеркәсіптік кешеннің проблемаларын шешу жолдары
4. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63-бет.
5. Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64-бет.
Кіріспе
Аграрлы қатынастар экономикалық теория мен практикада ең маңызды әрі күрделі мәселе болып табылады.
Аграрлы деген ұғым латын сөзі (agraria - жер деген мағынаны білдіреді). Жерді иелену және қолдану байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастарды аграрлы қатынастар дейміз.
Бұл қатынастардың ерекшелігін өзі сонда, көбінесе бұлар экономикалық және табиғи факторлардың өзара іс-әрекетімен, аграрлы еңбек өнімділігін арттырудағы өнеркәсіп ролінің өсуімен анықталады. Сондай-ақ жерді игеру және жерді қолданумен де өте тығыз байланысты.
Бүкіл халықтық референдумда 1995-ші жылы 30-шы тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясында былай делінген: Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ Заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін (6 бап, 3-ші пункт).
Осындай заңға 1995-ші жылы 25-ші желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Жер туралы заңын жатқызамыз. Онда жерді иеленудің және жерді қолданудың детальдары дәйектілікпен ашылған. Алдыменен кез келген шаруашылық субъектілерін (ұжымдық немесе жекелеген) қызықтыратын нәрсе ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайының ерекшеліктері. Сондықтан осы ерекшеліктерді барынша ашуымыз керек. [1]
Мақсаты: Азық-түлік қауіпсіздігін және өнімдердің экспортын ұлғайтуды қамтамасыз ететін елдің бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік кешенін дамыту.
1.1. Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіптік кешен
Қазақстанның аграрлық-өнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығын, сондай-ақ ауыл шаруашылық шикізаттарын ұқсататын және халық тұтанатын заттар өндіретін өнеркәсіп салаларын қамтиды. Машина жасау және химия өнеркәсібінің ауыл шаруашылығына машиналар мен жабдықтар, минералды тыңайтқыштар мен әр түрлі химикаттар беретін салалары да осы кешенге жатады. Технологиялық, экономикалық және ұйымдық тұрғыдан қарағанда бұл салалардың бәрі өзара тығыз байланысты және біртұтас жүйе құрады. Бұл күрделі шаруашылықты басқаруды оңайлату, оны қызметін жоспарлау және қаржыландыру үшін 1990 жылы республикада аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің орнына Ауыл шаруашылығы министрлігі құрылды. Оның негізгі міндеті - ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты өсуін және халық тұтынатын заттар шығаруды қамтамасыз ету.
Жерді иеленудің және шаруашылықты жүргізу әдістерінің алуан түрлілігі негізінде Қазақстанның аграрлық-өнеркәсіптік кешенін дамыту қазіргі кезеңдегі аграрлық саясаттың аса маңызды бағыты болып отыр. Колхоздармен және совхоздармен қатар, ұқсатуы кәсіпорындар, жалгерлер, кооператорлар, шаруалар мен азаматтардың жеке қосалқы шаруашылықтың ұйымдары тең экономикалық мүмкіндіктерге ие болуда.
Ауыл шаруашылығы
Ауыл шаруашылығы - Қазақстан аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің негізгі буыны. Онда еңбекке қабілетті халықтың 23%-дан астамы жұмыс істейді, ол республиканың халық шаруашылығы өндіретін бүкіл өнімнің 25%-ын береді. Қазақстан бидай егісінің көлемі, қой мен ешкінің саны жөнінен көршілес жатқан елдердің ішінде алдыңғы орынды алады. Көптеген мөлшерде астық, ет, жүн және басқа өнімдер сататын Қазақстан ауыл шаруашылығының зор халықаралық маңызы бар.
Жер қоры
Қазақстанда республикааралық маңызы бар ірі ауыл шаруашылығының дамуына ең алдымен оның орасан зор жер қоры - атап айтқанда жыртуға жарамды жерлер, жайылымдар, шалғындықтар мен шабындықтардың болуы себепкер болады.[2]
Комплекстің мәні мен функциялық құрылымы туралы айтқанда, аграрлық-өнеркәсіптік ұдайы өндіріс процесі өзара байланысты негізгі бес сатыдан қалыптысататынын атап өту қажет, олар:
o ауыл шаруашылығы мен басқа да салалар үшін өндіріс құрал-жабдығын өндіру және өндірістік қызметтер көрсету;
o ауыл шаруашылығы өндірісі; ауыл шаруашылығы өнімін дайындау, тасымалдау, сақтау, ұқсату;
o азық-түлік;
o ауыл шаруашылығы шикізатынан киім, аяқ киім, талшықтар өндіру;
o кешеннің өнімін халыққа жеткізу.
Аграрлық-өнеркәсіптік кешені төрт саладан тұрады.
І сала - ауыл шаруашылығына және басқа салаларға өндіріс құрал-жабдығын беретін өндіріс салалары; трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, мал шаруашылығы үшін машиналар жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсібі үшін машиналар жасау, минералдық тыңайтқыштар, улы химикаттар, химияландыру заттарын өндіру, құрама жем және микробиологиялық өнеркәсіп, селолық өндірістік құрылыс, мамандырылған автотранспорт, мелиорациялық техника, аграрлық-өнеркәсіп кешені үшін басқа да жабдықтар мен приборлар өндіру. Бұл саланың міндеті - аграрлық-өнеркәсіп кешенін өндіріс құрал-жабдығымен қамтамасыз ету.
ІІ сала - ауыл шаруашылығы (өсімдік шаруышылығы мен мал шаруашылығы); колхоздар-совхоздар, жеке қосалқы және шаруалар шаруашылығы; арендаторлар мен кооператорлар.
ІІІ сала - ауыл шаруашылығы өнімін тұтынушыға жеткізетін, яғни ауыл шаруашылығы өнімін дайындау, сақтау, тасымалдау, ұқсату және өткізумен айналысатын сала мен өндіріс. Оған жеңіл өнеркәсіп (ауыл шаруашылығы шикізаттары), тағам-дәм, ет, сүт, балық, ұн-жарма және құрама салалары, азық-түлік тауарлары мен сауда жасау және қоғамдық тамақтандыру жатады.
IV сала - аграрлық-өнеркәсіп кешеннің өнім өндіруді дамытудың, сондай-ақ адамдардың тіршілік әрекетінің жалпы жағдайын қамтамасыз ететін инфрақұрылым. [3]
Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның ішінде егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам гектар және шабындық жер 5 миллиоға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дүние жүзіндегі ауыл шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіде әлдеқайда көп. Соңғы жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жетеғабыл ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт және 100 мың тоннаға жуық жүн өңдірілді.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі, сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы, түйе, шошқа, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық жүнді аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіптік кешенінің бірінші сферасы (І - қор шығаратын) машина жасау, микробиологиялық және химиялық өнеркәсіппен айналысады.
Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола эрозияға қарсы техника шығару өңдірістік бірлестігі және Манкентживмаш, Актюбсельмаш пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машиналарының кейбір түрлері және қосымша бөлшектері шығарылады.
Химиялық өнеркәсіп саласында Жамбыл және Ақтөбе облыстарындағы кәсіпорындар минеральдық тыңайтқыштар шығарады. Мұндай өнімдерді жолай өнім ретінде Қарағанды металлургия және Өскемен титан-магний комбинаттары да шығарады. Шымкенттегі Фосфор өндірістік бірлестігі өсімдіктерді қорғаудың химиялық құралдарын шығаруды жүзеге асырады. Микробиологиялық өнеркәсіптің басын Шымкент гидролиз, Түркістан жемдік дәрілер және Степногорск өркениет сияқты үш зауыт біріктіріп тұр.
Республика агроөнеркәсіп кешенінің екінші сферасында (ІІ - ауыл шаруашылығы) экономикалық реформалардың басында 2200 кеңшар және басқа мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен 406 ұжымшар жұмыс істеді.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасы (ІІІ - дайындау, сақтау және т.б.) тамақ, ет-сүт және ұн-жарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан, дайындау, сақтау, сондай-ақ ауыл шаруашылығын өндірістік-техникалық, транспорттық, агрохимиялық, мал дәрігерлік-санитарлық және суландыру жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдардың жүйесінен және агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан тұрады.
Нақты түрде мемлекеттің қазіргі экономикада рөлі ұсақ-түйекке (мысалы, бұрын біздің тәжірибемізде болғандай, дән себу, егін жинау және басқалары) араласпай, бүкіл халық шаруашылғы үшін маңызды деген салаларға араласпауы керек. Алдыңғы қатарлы ірі индустриялы елдерде тауар өндірісінде мемлекеттік сектор бар болғаны 20-30 проценттей болып келеді. Шетелдерде мемлекет ұлттық өнімді бөлуге араласады. Мысалы, Швейцарияда мемлекет ұлттық өнімнің 27 процентін қайта бөледі, Жапонияда 33%, АҚШ-та -36%, Германияда-45%, Италияда-43%. Бұл елдерде мемлекет жаңа экономикалық құрылымдар жасау, кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлерін кеңінен өрістету бағытында неғұрлым батыл күш-жігер жұмсайды. Біз әзірге бұл мәселелерде шабандық көрсетіп, жасқаншақтыққа бой ұрамыз.[5]
Негізгі бөлім
2.1. Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Заңы
3-тарау. АГРОӨНЕРКӘСIПТIК КЕШЕНДI ЖӘНЕ АУЫЛДЫҚ АУМАҚТАРДЫ
ДАМЫТУДЫ МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ
9-бап. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық
аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу
1. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу азық-түлік қауiпсіздiгін, агроөнеркәсіптік кешен өнiмi нарықтарының тұрақтылығын қамтамасыз етуге, кәсіпкерлiктің тиiмдi жүйесiн құруға, отандық өнiмнiң бәсекелестiк артықшылығын қолдауға, сондай-ақ, өсiмдiк шаруашылығын, мал шаруашылығын, балық шаруашылығын, ауыл шаруашылығы шикiзатын қайта өңдеудi және тамақ өнеркәсiбін дамыту үшiн жағдай жасау арқылы ауыл халқының тұрмыс деңгейiн көтеруге, ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық қауіпсiздiктi, техникалық жарақтандыру мен басқа да iлеспе қызмет салаларын қамтамасыз етуге, ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымын дамытуға бағытталған.
2. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу:
1) агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық аумақтар саласында кредит берудi дамыту;
2) агроөнеркәсiптiк кешендi субсидиялау;
3) сатып алу және тауар интервенцияларын жүргізу;
4) мамандандырылған ұйымдар құру;
5) агроөнеркәсiптік кешен тауарларының экспорты мен импортын реттеу;
6) агроөнеркәсіптiк кешендi техникалық жарақтандыру;
7) агроөнеркәсіптiк кешендi ақпараттық-маркетингтiк қамтамасыз ету;
8) агроөнеркәсіптiк кешенді ғылыми, нормативтік-әдістемелік қамтамасыз ету және ол үшін кадрлар даярлау;
9) ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымының дамуын инвестициялауды жүзеге асыру;
10) ауылды оңтайлы қоныстандыруды ұйымдастыру;
11) ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық қауіпсiздiктi қамтамасыз ету;
11-1) суармалы жерлердің мелиорациялық жай-күйінің мониторингі және оны бағалау шығындарын қаржыландыру;
12) салықтық, бюджеттiк, кедендiк-тарифтiк, техникалық реттеу шаралары мен Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сәйкес өзге де шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады.
3. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды мемлекеттiк реттеудiң осы баптың 2-тармағында белгiленген iс-шаралары:
1) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерiне;
2) Қазақстан Республикасы Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарына сәйкес көзделген бағыттар бойынша қаржыландырылады.
Осы ic-шараларды қаржыландырудың жыл сайынғы көлемi тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен және мәслихаттардың жергiлiктi бюджет туралы шешiмдерiмен белгiленедi.
Ескерту. 9-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 2012.07.10 № 33-V (2012.01.01 бастап қолданысқа енгізіледі), 13.06.2013 № 102-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 03.07.2013 № 124-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).[6]
Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі № 302 қаулысы
Бүгінгі күні экономиканың аграрлық секторындағы қолданыстағы заңнамалық база толығымен нарықтық экономика талаптарына сәйкес келеді, халықаралық тәжірибе нормаларына бағытталған, ең бірінші тауар өндірушілердің кәсіпкерлік ықыласын қорғауға және қолдауға бағытталған.
Жүйелі жүргізілген өзгерістердің нәтижесінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы нарыққа бағытталған болды. Ауылда нақты мүлік иесі пайда болды, ауыл тұрғындарының санасы өзгерді, нарық көзқарасына негізделген жаңа өндірістік қарым-қатынастар нығайды.
1997 жылдан бастап жалға беру және кепіл беру қарым-қатынасы, өңірлік жер нарықтарын қалыптастыру, жерлерді пайдалану көрсеткіштерін ескере отырып, жердің пайдаланылмағаны үшін санкциялар қолдану дами бастады.
Осы уақытта, қалыптасқан жағдай аграрлық саланың даму стратегиясын тұжырымдамалық анықтауды талап етті. Оның негізгі бағыттары Қазақстанның 2030 дейін даму стратегиясында анықталған болатын. 2030 стратегиясы шеңберінде ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекеге қабілетті шараларында экономикалық өсуді қамтамасыз етуді, тиімді іске асырылатын жалпы сипаттағы және арнайы мемлекеттік қолдау шараларының қолдану жолымен ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру тұрақтылығы қарастырылатын Ауыл шаруашылығы министірлігі 2000 - 2002 жылдарға арналған ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту бағдарламасын (бұдан әрі- Бағдарлама) әзірледі.
Аталған Бағдарлама шеңберінде астық нарығын мемлекеттік реттеуге заңнамалық база құрылды. 2001 жылғы 19 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Астық туралы Заңы қабылданды, оның негізгі ережелерін нақтылайтын заңға қосымша нормативті-құқықтық актілер әзірленді және қабылданды, элеваторларды лицензиялау бойынша жұмыс аяқталды, асыл тұқымды мал шаруашылығын және таңдаулы тұқым шаруашылығының жүйесі реттелді.
Бірақ, агроөнеркәсіптік кешендегі кейбір тұрақтылық жағдайына қарамастан 2002 жылы қайта өңдеу бойынша ауыл шаруашылығы техикасының және құрал-жабдықтардың тозуы, топырақтың құнарлығының төмендеуі, агротехнологияларды сақтамау, егістіктің және ауыл шаруашылығы малдарының өнімділігінің төмендеуі, АШТӨ-де айналым қаражатының дайындығы, өндіріс түсімінің және өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі сияқты өтпелі кезең мәселелері сақталып қалды.
Экономиканың одан әрі өзгерістер логикасы агробизнестің тиімді құрылымын құрумен, агротехнологиялардың деңгейін жоғарлатумен, ауыл шаруашылғы өндірісін маркетингтік стратегияға көшірумен, ішкі нарықта импортты ауыстырумен, жакын және алыс шет елдермен экспортты жандандырумен байланысты аграрлық саланың жаңа сапалы деңгейіне өтуін талап етті.
Осыған байланысты, 2002 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында алдағы 3 жылды - ауылды көтеру жылдары деп атады және Үкіметтің алдына ауылды дамыту бойынша шараларды жинақтау туралы міндет қойды.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы № 889 Жарлығымен бекітілген 2003 - 2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы әзірленді (бұдан әрі - Мембағдарлама), оның негізгі мақсаты тиімді агробизнесті құру арқылы елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, бәсекеге қабілетті АӨК өнімін өндіру және сату, мемлекеттік қолдау шарларын рационализациялау болып табылатын.
Мемлекет бағдарламаны іске асыру аясында агроөнеркәсіп кешенінің заңнамалық базасын одан әрі жетілдіру және ұлғайту бойынша, оны әлемдік тәжірибелік нормалармен сәйкестендіру бойынша үлкен жұмыстар жүргізілді. Бұл ретте маңызды орынды табиғи ресурстарды қолдануда мемлекет пен АШТӨ арасында жауапкершілікті бөлуге және жаңа жеке меншік бастаманы дамытуға мүмкіндік беретін Жер, Су және Орман кодекстерін қабылдау болып табылды.
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы, Су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативі туралы, Жануарлар әлемін қорғау, өсіру және пайдалану туралы заңдар қабылданды, олардың негізгі ережелерін нақтылайтын қосымша заң актілері бекітілді, элеваторларды лицензиялау бойынша жұмыстар аяқталды. Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы, Астық туралы, Ара шаруашылығы туралы Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне механикалық көлік құралдары және олардың тіркемелерін мемлекеттік тіркеу және мемлекеттік техникалық тексеру мәселесін есепке ала отырып тұжырымдамалық өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша жұмыстар жүргізілді.
Жер кодексінде бекітілген ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік институтының маңыздылығын атап өткен жөн. Жер қатынастары қайта құру мәселелерінде тарихи қадам жасалды және ауыл шаруашылығына арналған жерлер нарық айналымына тартылды.
Су кодексін және басқа да заңға қосымша актілерді қабылдаумен су шаруашылығы саласында нақты реттеуге жағдайлар жасалған, олардың жұмысы реттелді, мемлекеттік органдардың ғана емес су пайдаланушылардың да міндеттері мен қызметтері нақтыланды, мемлекеттік бақылаудың сынды жүйесі құрылды.
Жаңа Орман кодексіне енгізілген нормалар жергілікті атқарушы органдарға орман қорларын қолданылуда, қайта өндірісте, сақтау рөлі мен жауапкершілігін жоғарлатуға, аталған ортаға жеке меншікті қызықтыру үшін жол ашты.
Мемлекет өнімнің сапасы мен кауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін шаралар қолданып жатыр. Бұл мақсатпен Қазақстан Республикасының Азық-түлік өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Заңы қабылданған, онда өндірушілердің өнімдер қауіпсіздігін қамтамасыз ету жауапкершілігі ескеріледі.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату және ветеринариялық жүйені халықаралық стандартқа сәйкестендіру мақсатында 2009 жылы 24 шілдеде Қазақстан Республиканың Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне ветеренария мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңы мен оны іске асыру үшін бірнеше нормативтік-құқықтық акт қабылданған.
Елдің АӨК-нің тұрақтылығын көтеру мен оның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында 2009 жылғы 11 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне азық-түлік қауіпсіздігі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңы қабылданды.
2.2. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту проблемалары
АӨК-де республиканың тәуелсіздігі жарияланған сәттен бастап елдің бүкіл экономикасында едәуір құрылымдық өзгерістер болды. Орталық жоспарлы экономикадан бас тартқаннан кейін саланың түпкілікті қайта қалыптастыруға бағытталған шаралар кешені жүзеге асырылды.
Жалпы қайта қалыптастырудағы саяси қорытындыда мемлекеттік меншік жеке меншікке өзгертілді, сондай-ақ нарықтық экономиканың құқықтық негізі құрылды. Экономикалық салдары өндірістік және жер қатынастарының өзгеруі, баға белгілеуді кредит жүйесін ырықтандыру, бәсекелі нарықтық инфрақұрылым құру болып табылды.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің одан әрі дамуы аграрлық сектордың даму стратегиясын тұжырымдамалық белгілеуді талап етті.
Осы бағытта 2000 - 2002 жылдары бәсекеге қабілетті салалық ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық өсуін қамтамасыз етуді және ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерінің өндірістерін тұрақтандыруды көздеген Ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту бағдарламасы іске асырылды.
Сонымен қатар АӨК-дегі жағдайдың қайсыбір тұрақтануына қарамастан, салада ауыспалы кезеңнің бірқатар проблемалары сақталып қалды. Аграрлық салада одан арғы экономикалық өзгерістер логикасы сапалы жаңа өсу деңгейіне өтуді талап етті.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасының 2003 - 2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы іске асырылды. Осы жылдары АӨК-нің нарыққа бағдарланған заңнамалық базасын қалыптастыру, оны халықаралық тәжірибенің нормаларына сәйкес келтіру бойынша бірқатар жұмыс жүргізілді. Бағдарламаның іске асырылуы тамақ өнімдерінің негізгі түрлері бойынша елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, тиімді бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісі дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндік туғызды.
Алайда, еліміздің АӨК-де әлі де болса, бірқатар кемшіліктер бар - саланың құрылымды-технологиялық жаңғырту қарқынының төмен болуы, нарықтық инфрақұрылым дамуының қанағаттанғысыз деңгейі, ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы, саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы дамытуға жеткіліксіз жеке инвестициялардың кіруі, білікті кадрлардың тапшылығы және т.б.
Бұдан басқа, саланың инвестициялық қызметіне әсер еткен қаржы, ал одан кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемаларды тудырды. Сонымен қатар, Қазақстандағы ауыл шаруашылығы экономиканың перспективалы секторларының бірі болып саналады.
Осыған орай үлкен және жауапты міндеттер алда тұр - экономиканың аграрлық секторын сапалы жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь елдерімен бірігу жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру кезінде өзекті болып табылады.
Атап айтқанда, осы міндеттерді шешуге осы Қазақстан Республикасында АӨК-ді дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама бағытталған.
Атап айтқанда, осы міндеттерді шешуге осы Қазақстан Республикасында АӨК-ді дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама бағытталған.
2012 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1640,2 млрд.теңгені құрады, бұл ретте өндіріс өсімі 2011 жылмен салыстырғанда 13,9% құрады, бұл соңғы 8 жылда ең жоғарғы көрсеткіш болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің үлесі елдің жалпы ішкі өнімі көлемінде (ЖІӨ) 6,3% құрады.
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімі өндірісінің көлемі
763,8
853,3
1121,8
1640,2
1384,2
106,2
108,9
93,6
2008
2009
2010
2011
2012
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі - барлығы
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің нақты көлемінің индексі - барлығы
107,3
113,9
млрд.теңге
Қазіргі уақытта жалпы өнім өндірісі салада жұмыс істейтін 1 адамға шамамен 3 000 АҚШ долларын құрайды.
Жыл сайын ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар артуда. Егер 2008 жылы инвестициялар салу 47,9 млрд.теңге болса, 2012 жылы - 77,5 млрд.теңгені құрады, яғни 1,6 есе артық.
АӨК-нің негізгі капиталына салынған инвестициялар көлемі
2012 жылы республикалық бюджеттен АӨК-ді дамытуға 96,8 млрд.теңге қаражат бағытталды, оның ішінде субсидия үлесі 43% немесе 41,8 млрд.теңгені құрады. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамына (бұдан әрі ҚазАгро ҰБХ АҚ) инвестициялық жобаларды қаржыландыруға 120,0 млрд.теңге қаражат бөлінді.
Елдің АӨК шамамен 65 сектор мен кіші секторлар кіреді. Егжей-тегжейлі талдау негізінде неғұрлым перспективалы бағыттар мен өңірлерді мамандандыруды күшейту жөніндегі шараларды нақтылау үшін 15 перспективалы бәсекеге қабілетті секторлар (астық экспорты және оның тағамдарын қайта терең өндеу өндірісі, ет және ет өнімдерінің экспорты мен өндірісі, ет өніміне бағытталған құс шаруашылығы, майлы дақылдарды өндіру мен қайта өндеу, жеміс-көкөніс өнімдерін өндіру мен қайта өндеу; сүт және сүт тағамдарының өндірісі, қант қызылшасынан ақ қантты өндіру; жүннің және оны қайта терең өндеу өнімдерінің өндірісі мен экспорты; аквакультураны дамыту және балық өнімдерін қайта өндеу; шошқа етін өндіру мен қайта өндеу, ет пен сүт өнімдеріне, одан әрі дайын өнімдерді өндіруге бағытталған өнімді жылқы шаруашылығын дамыту; түйе шаруашылығын және оның қайта өндеу өнімдерін дамыту; фармацияның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін марал шаруашылығын дамыту; халықтың қажеттіліктерін және фармацияның ішкі сұранысын қанағаттандыру үшін бал ара шаруашылығын дамыту, мақтаның өндірісі мен қайта өндеу) сұрыпталып алынды.
Оның ішінде 8 аса басым салалар бойынша инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде кәсіпкерлер, қаржы институттары, мемлекеттік органдар мен әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар үшін нақты бағдарлар мен индикаторлары анықталған егжей-тегжейлі шебер-жоспарлар әзірленді.
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенінің жалпы жүйелік мәселелері болып табылатындар:
1) агротехнологиялардың артта қалуы, өндірістің негізгі құралдарының табиғи және сапалы тозуы;
2) топырақтың құнарлығы жағдайын бақылаудың жоқтығы;
3) суармалы судың нормативтен тыс шығындары, сонымен қатар табиғи ресурстардың басқа да түрлерін тиімсіз қолдануы;
4) жерлердің жер өңдеу жағдайының нашарлауы;
5) ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы;
6) қолданылатын тұқымдардың және өсірілетін малдар тегінің генетикалық потенциалының төмендігі;
7) жемшөп базасының әлсіздігі ,жайылымдардың құлдырауы;
8) диагностикалық зерттеулердің Жануарлардың денсаулығын сақтау бойынша дүниежүзілік ұйымдардың талаптарына сәйкес еместігі (OIE);
9) ауыл шаруашылығы малдарының бірдейлендірудің бірыңғай жүйесінің жоқтығы және олар бойынша электрондық базаның болмауы;
10) тауарлы балық шаруашылығының дамымауы;
11) өндірістік қайта өңдеуге сапалы шикізаттың жетіспеушілігі және ішкі азық-түлік тауарларының нарығында терең қайта өңделген отандық өнімдердің үлесінің төмендігі;
12) елдің ішкі сұранысын қанағаттандырмайтын маңызды азық-түлік өнімдерінің бар болуы;
13) тамақ өнімдерінің заман талабына сай технологияда өлшем әдістері стандарттарының жоқтығы, халықаралық талаптармен үндестіктің төмен деңгейі;
14) агроөнеркәсіптік кешен салаларында қолданылатын өлшем құралдарының тексеру базасы деңгейінің төмендігі;
15) экономиканың аграрлық саласында инвестиция тартудың төмен деңгейі;
16) өндіріске ғылыми әзірлемелерді енгізу жүйесінің дамымауы;
17) білікті мамандардың жетіспеушілігі;
18) ауылдық кооперацияның жеткіліксіз дамуы;
19) ауылдық тауар өндірушілердің кредит қаражатына деген сұранысын толық қанағаттандыруға қаржы ресурстарының жетіспеушілігі.
2.3. Агроөнеркәсіптік кешенді жетілдіру
Өсімдік шаруашылығы саласын дамыту
Өсімдік шаруашылығы саласын дамыту саланы құрылымдық және технологиялық диверсификациясына байланысты сату нарығы бар, егіншіліктің ғылыми-негізделген жүйесіне өту, өндіріске жаңа су ресурстарын сақтайтын технологияларды енгізу, кең химияландыру, айналысқа жаңа және қолданбаған суармалы жерлерді енгізу арқылы егіншілік мәдениетінің деңгейін көтеруге байланысты өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өндіріс көлемін арттыруға бағытталады.
Осы шаралар өндіріс кепілін арттыруға және моно дақылдарға, бір дақылдарды артық өндіріп, ал басқа дақылдарды мүлдем өндірмеуге алып соғатын қазіргі келеңсіздіктерді дұрыстауға мүмкіндік береді.
Астық дақылдарының егістік алаңдары жаппай белгіленген ғылыми негізделген егіс айналымдарымен сәйкестендіріледі. Бұл олардың алқаптарын 16,7 млн. га деңгейге дейін оңтайландыруға алып келеді.
Сонымен қатар, егу технологияларын жетілдіру арқылы бидайдың орташа жылдық жалпы өндірісін 6%-ға ұлғайту және оның экспорттық әлеуетін 6,7 млн. тоннадан 9,2 млн. тоннаға дейін немесе 37%-ға көтеру жоспарлануда.
Саланы дамытуды экономикалық ынталандыру және оның инвестициялық тартымдылығын арттыру мақсатында оның ынталандыру мүмкіндіктерін барынша қолдана отырып, АӨК субсидиялау одан әрі жалғасатын болады.
Ауыл шаруашылығы саласын дамыту басымдылықтарының, сондай-ақ АӨК-дегі еңбек өнімділігін ауыл шаруашылығымен айналысатын бір адамға шаққанда 2009 жылы 3000 АҚШ доллардан 2014 жылдың соңына қарай кемінде 2 есеге ұлғайту бойынша бағыттардың бірі өсімдік шаруашылығы өнімнің өнімділігін және сапасын арттыру болып табылады. Оған, сонымен қатар, басым дақылдар өндірісіне жұмсалған шығындарды одан әрі арзандату, ылғал қорын сақтайтын, суды сақтайтын технологияларды, минералдық тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғау құралдарын, жоғары сапалы тұқымды қолдану арқылы қол жеткізіледі.
Өсімдік шаруашылығының бәсекеге қабілеттігі көбінесе тұқым сапасына байланысты екенін ескере отырып, оның ішінде элиталық тұқымдар егілген алаңдардың үлесін 8 %-ға дейін ұлғайтуға бағытталған тұқым шаруашылығын дамытуды және мемлекеттік сорт сынау, тұқым шаруашылығы жүйесін және оларды мемлекеттік қолдау тетіктерін жетілдіруді қолдау бойынша жұмыстар жалғаса береді.
Майлы дақылдардың егістік алаңдарын ұлғайту және өз шикізаты есебінен республиканың ішкі қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында, үдемелі агро-индустриялдық әртараптандыру жөніндегі іс-шараларды іске асыру шеңберінде майлы дақылдар өндірушілерін мемлекеттік қолдау жалғасады, бұл майлы тұқымдардың жалпы жиналыным 2009 жылғы 703,6 мың тоннадан 2014 жылы 1,1 млн. тоннаға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Жеміс-көкөніс және жүзім өндірісінің көлемін арттыру және ішкі нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында осындай дақылдар түрлерін өндірумен айналысатын АШТӨ-ге қаржылық көмек көрсету одан әрі жалғасады.
Саланы әртараптандыру процесінде жеміс-көкөніс дақылдарын егу, сонымен бірге, өнеркәсіптік шағын жылы жай және парниктерді салу арқылы жабық топырақты алаңдары ұлғайтылады.
2010 жылдан бастап іске асырылып жатқан өсімдік шаруашылығы саласын дамытуды мемлекеттік қолдау шаралары ынталандыруға және қайта өңдеу кәсіпорындардың шикізатпен қамтылуын арттыруға бағытталған.
Оның ішінде картоп және жеміс-көкөніс қоймаларының бір жолғы сақтау қуатын 1,2 млн. тоннаға дейін ұлғайту есебінен жеміс-көкөніс өнімдерін сақтау және оларды тұтынушыларға жеткізу логистикасын одан әрі дамыту жоспарлануда.
Аталған іс-шараларды іске асыру 2014 жылдың соңында ерте пісетін жеміс-көкөністер бойынша өз-өзін қамтамасыз етуге қол жеткізуге, жеміс-жидек дақылдары және жүзім бойынша импорттық тәуелділікті 25%-ға төмендетуге мүмкіндік береді.
Қолданылмайтын суармалы жерлерді, негізгі мелиоративтік қорлардың тозуын және қанағаттанғысыз техникалық жағдайын қалпына келтіру, суарудың, ең алдымен тамшылап суарудың үдемелі әдістерін жаппай енгізу мәселелерін шешу алда тұр.
Басты назар аграрлық саланың экспорттық мүмкіндікті ұлғайту ретінде бидай өндірісін ел экспортының жалпы мөлшеріндегі 2009 жылы 4%-дан 2015 жылы 15%-ға дейін өсіруге аударылады, ол стратегиялық маңызы бар ірі инфрақұрылымдық жобаларды, оның ішінде бидай қоймаларын салу және жаңарту, бидай және оның терең қайта өңдеу өнімдері экспортының инфрақұрылымын дамытуды іске асыру арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар, бидай және оның қайта терең өңделген өнімдерін тауар биржалары арқылы өткізу бойынша жұмыс күшейтіледі
Бұдан басқа, қайта өңдеу саласын дамыту арқылы бидай экспортының шикі заттық бағытын төмендетуге басты назар аударылады. Бұл ретте, бидай экспортының мөлшеріндегі қайта өңделген өнімнің үлесін 32%-дан 50%-ға дейін арттыру көзделіп отыр, бұл әлемдегі ірі бидай экспортері ретінде қазақстанның орнын нығайтады.
Бидай және оның қайта өңделген өнімдерін сыртқы нарықтарға шығару, экспорттық мүмкіндікті арттыру үшін мыналар қажет:
қазақстандық бидай өнімдерін өткізу кезінде стратегиялық маңызы бар мемлекеттерде астық импортының (қабылдау) инфрақұрылымын дамытуды ынталандыру жөнінде ұсыныс енгізу;
бидай және оның қайта өңделген өнімдерін экспортқа шығару кезінде жұмсалатын көлік шығындарын субсидиялау;
қазақстандық астық және оның қайта өңделген өнімдері брендін дамыту;
астық және ұн экспортының инфрақұрылымын қалыптастыру және дамыту.
Елдің фитосанитарлық қауіпсізідігін қамтамасыз ету және аса қауіпті зиянды организмдер мен карантиндік объектілердің жаппай таралуына болдырмау, егіс алаңдарын жоғары сапалы тұқымдармен және жоғары өнімділік сорттармен қамтамасыз ету мақсатында АШТӨ отандық өндірістегі гербицидтерді, таңдаулы тұқымды қолдануын ынталандыруды жалғастыру, Кеден одағының кеден шекарасында өсімдіктер карантині бойынша шекаралық пункттерінде карантиндік лабораторияларды қосымша ашу және орналастыру, фитосанитарлық қауіпсіздігі, сорттық сынау, тұқым шаруашылығы саласындағы мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындарды материалды-техникалық жабдықтау қажет.
Республиканың машина-тракторлы паркін жаңарту процесінде мемлекеттің қатысуы лизингтік бағдарламаларды қаржыландыруда көрсетілген.
Ауыл шаруашылығы секторын дамыту үшін республикада едәуір әлеуеті бар және тамақ өнімдерін өндіру бойынша оның өңірлік көшбасшы қатарына кіруге барлық мүмкіншілігі бар екенін ескере отырып, республиканың машина-тракторлы паркін жаңарту АӨК дамытудың басым бағыты болып табылады. Бұл ретте, отандық машина жасау саласының жеткіліксіз дамуын есепке ала отырып, елдің машина-тракторлы паркін жаңартуға бағытталған жаңа механизмдерді енгізу арқылы мемлекеттік қолдау механизмдерін күшейтуге объективті қажеттілік бар.
2010 - 2014 жылдар аралығында өсімдік шаруашылығы саласының даму болжамы
Іс-шара
2009 жыл
2010 жыл
2011 жыл
2012 жыл
2013 жыл
2014 жыл
Егіс алаңдарын оңтайландыру, мың га:
дәнді дақылдарды
17 208,8
16626,4
17 000,0
16 900,0
16 800,0
16 700,0
майлы дақылдарды
1185,4
11749,5
1 760,0
1 780,0
1 790,0
1 800,0
қант қызылшасын
19,0
20,1
25,0
28,0
31,0
35,0
күрішті
86,6
94,1
88,6
89,3
89,3
89,7
мақтаны
140,1
134,9
112,7
110,0
105,0
100,0
көкөністерді
110,6
120,4
120,8
121,2
121,6
122,0
жабық топырақтағы көкөністерді, га
206,5
267
288
309
330
350
картопты
170
179,8
182,0
185,0
189,0
192,0
жемісті, жидекті және жүзімді
49
56,2
58,3
60,4
62,5
64,6
Қолдану алаңы, мың га
ылғал қорын сақтайтын технологияларды
10 314,6
11246,9
11 000,0
11 400,0
11 700,0
12 000,0
минералды тыңайтқыштарды
1600
1800
2000
2200
2400
2400
Тыңайған (пайдаланылмаған) жерлерді айналымға енгізу, мың га
400,0
400,0
400,0
400,0
400,0
400,0
Пайдаланылмайтын суармалы жерлерді қалпына келтіру, жылына мың га
-
70,0
70,0
70,0
70,0
70,0
Өндіріс көлемінің өсуі, мың тонна:
астықтың
20 830,5
14072,9
17 900,0
18 600,0
19 000,0
19 200,0
майлы тұқымдардың
703,6
1050,0
1085,0
1120,0
1155,0
1190,0
қант қызылшасының
181,3
550,0
625,0
700,0,0
775,0
875,0
күріштің
307,0
281,6
292,4
303,6
308,1
314,0
шитті мақтаның
270,0
270,0
225,4
220,0
210,0
200,0
көкөністердің
2 457,3
2 145,0
2 164,0
2 185,0
2 215,0
2 237,0
оның ішінде ерте пісетін
16,0
40,0
51,3
62,8
74,3
86,3
картоптың
2 755,6
2 578,0
2 669,0
2 772,0
2 867,0
2 971,0
жемістің, жидектің және жүзімнің
234,3
282,0
304,0
326,0
356,0
387,0
Картоп және жеміс-көкөніс қоймаларының қуаты, мың тонна
382,1
499,3,3
644,5
789,7
934,9
1187,7
Экспорттық әлеуеті, мың тонна:
астықтың
6788,1
7 700,0
8 200,0
8 800,0
9 000,0
9 200,0
күріш жармасының
6,4
42,4
43,9
45,5
47,3
50,8
Ішкі нарықтың қажеттілігін қанағаттандыру, %:
майлы дақылдарға
59,4
98
100
100
100
100
қант қызылшасына
5,3
13
14
15
16
17
картопқа
95
95
100
100
100
100
ерте пісетін көкөністерге
18
47
60
73
86
100
жеміске, жүзімге және жидекке
50
81
84
87
90
93
Күтілетін нәтижелер:
1) алаңдарды оңтайландыру жолымен өсімдік шаруашылығын әртараптандыруды жүзеге асыру;
2) астық дақылдарының егістік алаңдарын ғылыми-негізделген егіс айналымдарына сәйкес келтіру;
3) 2 млн. га дейін тыңайған (пайдаланылмаған) жерлерді айналымға енгізу, 350 мың га дейін пайдаланылмайтын суармалы жерлерді қалпына келтіру, лазерлік жобалауды қолдана отырып, күріш алқаптарын қайта жаңғырту, 100 мың га дейін суарудың үдемелі әдістерін қолдануды кеңейту, оның ішінде 51 мың га дейін тамшылап суару;
4) азық дақылдар өндірісінің өсуі;
5) ылғал қорларын сақтайтын технологияларды пайдалануды 12 млн га дейін, минералды тыңайтқыштарды - 4,5 млн га дейін, гербицидтерді 12 млн га дейін жеткізу;
6) суару суын, суармалы жерлерді тиімді және ұтымды пайдалану;
7) тұзданудың, ирригациялық эрозияның дамуының және топырақ құнарлылығы төмендеуінің алдын алу;
8) картоп және жеміс-көкөніс қоймаларының бір жолғы сақтау қуатын 1,2 млн тонға дейін жеткізу;
9) елдің фитосанитарлық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, карантиндік және аса қауіпті зиянды организмдердің кіруінен және таралуынан сақтау;
10) бірегей және таңдамалы тұқымдардың өндірістік қажеттілігін қанағаттандыру;
11) астық қоймаларын салу және оларды жаңарту, астықтың экспорттық инфрақұрылымын дамыту;
12) тауарлық биржа арқылы сатудың мөлшерін ұлғайту.
13) казақстандық астықтың экспорттық көлемі мен оның қайта терең өндеу өнімін ұлғайту;
14) қолайлы көлік бағдарларын және астық пен ұн сатудың экспорттық инфрақұрылымын қалыптастыру.
Мал шаруашылығы саласын дамыту
Мал шаруашылығында негізгі тірек ауыл шаруашылығы құрылымдардың мал шаруашылығы өнімінің өндіріс көлемін ұлғайтуға, малдың генетикалық әлеуетін арттыру және соның негізінде ішкі нарықтың, оның ішінде қайта өңдеу саласында, сапалы мал шаруашылығы өніміне қажеттіліктерін қанағаттандыру, сонымен қатар оның экспорттық әлеуетін құруға бағытталған.
Өндірістің көлемін және мал шаруашылығы өнімін бәсеке қабілеттілігін арттыруға:
асыл тұқымды мал базасын нығайту және ғылыми сүйемелдеу мен мал шаруашылығында ірі ауқымды селекцияны жүзеге асыру арқылы мал мен құстың генетикалық әлеуетін ұлғайту;
азық дақылдарының тұқымдарын өндіру бойынша тұқым шаруа қожалықтарын көбейту, мал жайылымдары мен шабындықтарды ұтымды пайдалану және жақсарту, азық дақылдарға арналған егіс алаңдарын кеңейту арқылы тұрақты жем базасын құру және малдарды толық азықтандырумен қамтамасыз ету;
мал шаруашылығында орта және ірі тауарлы өндірісті қалыптастыру процестерін ынталандыру, саланы өнеркәсіптік негізге аудару;
қазіргі заманғы технологияларға негізделген жаңа және қолданыстағы мал шаруашылығы өндірісінің қуатын арттыру;
мал сою, мал шаруашылығы өнімін дайындау, сақтау, тасымалдау және өткізу бойынша инфрақұрылымды дамыту;
мал шаруашылығы өнімі өндірісінің технологиялық процесстерін жаңарту;
ветеринария жүйесін халықаралық стандарттар талаптарымен сәйкестендіру және ветеринариялық-санитариялық салауаттылықты, тамақ өнімінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
мал шаруашылығы саласын мемлекеттік қолдау шараларын ұлғайту;
мал шаруашылығы саласын кадрлық, ғылыми және ақпараттық-маркетингтің қамтамасыз ету арқылы қол жеткізіледі.
Асыл тұқымды қорды кеңейту және малдың генетикалық әлеуетін арттыру республика көлемінде малды өз төлінен өсіру бойынша біріккен жүйені енгізу, сондай-ақ мал мен құстың ең жақсы генотиптерін пайдалану арқылы жүргізілетін болады.
Бұл ретте малдың тұқымдық және өнімділік сапасын жақсарту мынадай нәтижелер арқылы қамтамасыз етіледі:
ірі ауқымды селекцияның негізінде мал шаруашылығында малды асылдандыруға бағытталған жұмыстарды жүргізу;
ірі ауқымды селекцияға қатысушы қожалықтарда бұқаларды ротациялау және жоспарды бекітуін сақтау;
етті малдың арнайы тұқымы бойынша асыл тұқымды репродукторларды құру жөнінде пилоттық жобаларды іске асыру;
ірі ауқымды селекцияның (ІМС) қатысушылары асыл тұқымды-селекциялық жұмысында сапалы селекциялық процессті ғылыми сүйемелдеу (СПҒС) қызметін көрсету.
Сонымен қатар етті және сүтті мал шаруашылығын, құс шаруашылығын, бройлерлік құс шаруашылығын дамытумен бірге мал шаруашылығы саласының шошқа, өнімді жылқы және түйе, панталық бұғы мен ара шаруашылығына да көп көңіл аударылады. Осы салалардың өнімі негізінен ішкі нарықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Жақын арадағы жылдар ішінде осы салаларда ауыл шаруашылығы құрылымдарында өнім өндірісінің көлемін өсіру, ішкі нарықты толықтыру үшін шығарылатын өнімінің ассортиментін көбейту және өнімнің бөлек түрлері бойынша сыртқы нарыққа шығу жоспарлануда.
Мал шаруашылығында экспорттық әлеуетті арттыру мәселесінің шешімі:
шетелдік селекцияның жоғары өнімді малдың етті асыл тұқымды сиырлардың жаңа шаруа репродукциялық жүйесін құру;
арнайы етті тұқымды мал басын көбейту;
шатыстың бірінші тұқымының гетерозис әсерін шығару үшін мал шаруашылығында өндіру және ауыспалы әдісті кеңінен қолдану;
етті тұқымдас бұқаларды құрама бағыттағы сиырлармен будандастыруды өткізу;
үй қожалықтарында тұқымсыз және өнімділігі төмен малды етті тұқымды бұқа-өндірушілерінің жасанды тұқымдандыруды қолдану жолымен ығыстыру арқылы қамтамасыз етіледі.
Ветеринария жүйесін халықаралық стандарт талаптарына сәйкестендіру мынадай жолмен жасалады:
жергілікті атқарушы органдарда құрылған ветеринария саласының барлық деңгейінде қызмет ететін бөлімшелерді қажетті сандармен толықтыру;
ауыл шаруашылығы малдарын және ветеринариялық-санитариялық бақылау объектілерін сәйкестендірудің біріккен жүйесін құру;
халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес ауыл шаруашылығы мал басына диагностикалық зерттеулер жүргізу;
малды союға арналған арнайы объектілерді салу (мал союға арналған пункттер, алаңдар, етті қайта өңдейтін кәсіпорындар);
ветеринарлық зертханаларды халықаралық стандарттар мен талаптарға сәйкес жабдықтау (құрылыс және материалдық-техникалық жабдықтау);
елдің эпизоотикалық салауаттылығын қамтамасыз ету және ауыл шаруашылығы мал өнімін халықаралық нормалардың деңгейіне дейін жеткізу.
Мал санын ұлғайту, олардың ауыл шаруашылығы құрылымдарындағы үлес салмағы, генетикалық әлеуетін дамыту
Мал саны
2009
2010
2011
мың бас
аш құрылымдарының үлес салмағы, %
асыл тұқымды малдың үлес салмағы %
мың бас
аш құрылымдарының үлес салмағы, %
асыл тұқымды малдың үлес салмағы %
мың бас
аш құрылымдарының үлес салмағы, %
асыл тұқымды малдың үлес салмағы %
Ірі қара мал
6095,2
18
5,6
6250,0
19,0
7,5
6440,0
20,2
9,0
Қой және ешкі
17369,7
30,8
12,0
18080,0
32,2
14,0
18880,0
33,8
16,0
Шошқа
1326,3
22,3
12,1
1340,0
23,1
12,0
1360,0
24,0
13,0
Жылқы
1438,7
30,4
5,5
1510,0
32,5
6,0
1585,0
34,4
7,0
Түйе
155,5
33,1
10,6
162,0
34,3
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz