Әлемдік нарықта және Қазақстан Республикасындағы инфляцияның экономикалық маңызы мен ролі және оларды тежеу әдістері, тиімді шешу жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Инфляцияның теориялық негізі және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ...7
1.1 Инфляцияның экономикалық мәні мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Инфляцияның түрлері, экономикалық және әлеуметтік салдары ... ... ... ...9
1.3 Ақша.несие саясаты және оның типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Әлемдік және Қазақстан экономикасында инфляция қарқынын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1 Қазақстандағы инфляцияның әрекеті: талдауы және бағыттары ... ... ... ... ... 20
2.2 Баға өсуінің сыртқы және ішкі нарықтарға ықпалын бағалау ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Әлемдік тауар нарығында баға тұрақтылығының өзгерісін талдау ... ... ... ... 44
3 Инфляциялық процестер: проблемалары және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.1 Инфляцияға қарсы саясат және тежеу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2 Қазақстан Республикасындағы инфляция болжамы ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
1 Инфляцияның теориялық негізі және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ...7
1.1 Инфляцияның экономикалық мәні мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Инфляцияның түрлері, экономикалық және әлеуметтік салдары ... ... ... ...9
1.3 Ақша.несие саясаты және оның типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Әлемдік және Қазақстан экономикасында инфляция қарқынын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1 Қазақстандағы инфляцияның әрекеті: талдауы және бағыттары ... ... ... ... ... 20
2.2 Баға өсуінің сыртқы және ішкі нарықтарға ықпалын бағалау ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Әлемдік тауар нарығында баға тұрақтылығының өзгерісін талдау ... ... ... ... 44
3 Инфляциялық процестер: проблемалары және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.1 Инфляцияға қарсы саясат және тежеу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2 Қазақстан Республикасындағы инфляция болжамы ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Инфляция проблемасы экономикалық ғылымда маңызды орын алады, оның көрсеткіштері мен әлеуметтік – экономикалық салдарлары елдің және бүкіл әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл атқарады. Қазіргі замандағы жағдайларда осы мәселенің өзектілігі инфляцияның дамуының мәнін, тереңдетілген себептерін және оның ерекшеліктері мен антиинфляциялық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау қажеттілігімен анықталады.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ. Егер 30-шы жылдары негізгі проблема жұмыссыздық болса, одан кейін негізгі проблема инфляция болды. Инфляцияның жылдық темпілері әлемдік экономикада 2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары өсті. Қазақстандағы макроэкономикалық құбылыстардың ерекшеліктеріне келсек, бұл «стандартты емес» нарықтық құрылым.
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар айырмашылықтар тән: егер бұрын инфляция локальді сипатта болса, ал қазір- күнделікті, барлық орамды; егер бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік сипатта болса, ал қазір- хроникалық; қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес, сонымен бірге ақшалай емес факторлардың да әсерінде тұрады.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көп уақыт бойы қолданылып келе жатыр. «Инфляция» термині АҚШ-та 1861-1865жж. азамат соғысы тұсында, екі жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу қабілетінің төмендеуі кезінде қолданыла бастады. Инфляция – бұл бағаның жалпы деңгейінің өсуі. Ал инфляцияның жалпы анықтамасы – бұл елде айналымдағы қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары (алтын) жөнінде құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының өсуі. Қазіргі кезде қолданылып келе жатқан анықтама – бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы дисбаланс жєне бағаның өсуіне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық пропорциялар бұзылуы нәтижесі. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасыда. Бұның бір себебі мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен көп шығаруымен байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті. Нәтижесінде ақша құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық шаруашылық пропорциялар бұзылады. Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенде инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.
Инфляция – бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ. Егер 30-шы жылдары негізгі проблема жұмыссыздық болса, одан кейін негізгі проблема инфляция болды. Инфляцияның жылдық темпілері әлемдік экономикада 2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары өсті. Қазақстандағы макроэкономикалық құбылыстардың ерекшеліктеріне келсек, бұл «стандартты емес» нарықтық құрылым.
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар айырмашылықтар тән: егер бұрын инфляция локальді сипатта болса, ал қазір- күнделікті, барлық орамды; егер бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік сипатта болса, ал қазір- хроникалық; қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес, сонымен бірге ақшалай емес факторлардың да әсерінде тұрады.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көп уақыт бойы қолданылып келе жатыр. «Инфляция» термині АҚШ-та 1861-1865жж. азамат соғысы тұсында, екі жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу қабілетінің төмендеуі кезінде қолданыла бастады. Инфляция – бұл бағаның жалпы деңгейінің өсуі. Ал инфляцияның жалпы анықтамасы – бұл елде айналымдағы қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары (алтын) жөнінде құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының өсуі. Қазіргі кезде қолданылып келе жатқан анықтама – бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы дисбаланс жєне бағаның өсуіне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық пропорциялар бұзылуы нәтижесі. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасыда. Бұның бір себебі мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен көп шығаруымен байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті. Нәтижесінде ақша құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық шаруашылық пропорциялар бұзылады. Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенде инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.
Инфляция – бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді.
1. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
2. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
3. «ҚР-да ұлттық валютаны енгізу туралы» ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы. 12.11.1993.
4. «ҚР-ның ақша жүйесі туралы» ҚР заңы. 13.12. 1993.
5. Ақша-кредит саясатының 2013 жылға арналған негізгі бағыттары.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2013 жылғы 24 ақпандағы №47 қаулысымен мақұлданған
6. Смағұлова Р.О., Мәжіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
7. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылымы, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
8. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы/ Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
9. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
10. Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. — Алматы: Жеті жарғы, 2015.
11. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. І бөлім. – Алматы: 2002.
12. Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. Русско-казахский толковый экономический словарь предпринимателя. – Алматы: МВП «Инкар», МЧП «Тулга» 1993.
13. Сабырбаев Б. Экономикалық терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1993.
14. Т.С. Рахымжанұлы. Экономика, қаржы - несие, банк, салық - кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік, атауларының орысша - қазақша сөздігі. - Алматы : ''Сөздік - Словарь'', 1999.
15. Банковское дело. Г.С. Сейткасымова. Алматы, 1998.
16. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы Алматы: 2000.
17. Анализ деятельности коммерческого банка. /Под. Ред. С. И. Кумык. – М.: Вече, 1994.
18. Банковское дело. /Под ред. В.И. Колесникова. - М.: Фи С, 1994.
19. Банковское дело. /Под ред. О.И. Лаврушина. - М.: Фи С, 1992.
20. Банковское дело. /Под ред. В.И. Ю.А. Бабичевой. - М.: Экономика, 1993.
21. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. /Под ред. Л.Н. Красавиной. – М.: Фи С, 1994.
22. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М., 1994.
23. Банковское кредитование. Российский и зарубежный опыт. Под. Ред. Е.Г. Ищенко, В. И. Алексеева. – М.: Русская деловая литература, 1997.
24. Калиева Г. Т. Кредитное дело. – Алматы: Каржы – каражат, 1997.
25. Казимагомедов Т. И. Банковское обслуживание населения: Зарубежный опыт. Издательство. – Финансы и статистика, 1997.
26. Качурина Л. И. Кредитование и финансирование. АПК//Банковское дело, 1995.
27. К.А.Умарова., А.М Ыбыраева. Ақша, несие, банк. Оқу-тәжірибелік құралы. - Қарағанды, 2003 –104б
28. Ольаный А. И. Банковское кредитование. М.: рус. дел. 1997.
29. Д.М. Мадиярова, В.С. Марчевский. Основы современного банковского дела. Алматы 1996г.
30. Байдосов А.И. Инфляционные процессы в Казахстане// Банки Казахстана №3, 2015.
31. Алданов Б.А. Инфляция экономического роста в Казахстане//Банки Казахстана №1, 2015.
32. www.egemen.kz
33. www.aikyn.kz
34. www.afn.kz
35. www.sberbank.kz
36. www.inform.kz
37. www.nationalbank.kz
38. www.kisc.kz
39. www.zakon.kz
40. dmk.kz/
2. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
3. «ҚР-да ұлттық валютаны енгізу туралы» ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы. 12.11.1993.
4. «ҚР-ның ақша жүйесі туралы» ҚР заңы. 13.12. 1993.
5. Ақша-кредит саясатының 2013 жылға арналған негізгі бағыттары.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2013 жылғы 24 ақпандағы №47 қаулысымен мақұлданған
6. Смағұлова Р.О., Мәжіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008.
7. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылымы, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
8. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы/ Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
9. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
10. Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. — Алматы: Жеті жарғы, 2015.
11. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. І бөлім. – Алматы: 2002.
12. Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. Русско-казахский толковый экономический словарь предпринимателя. – Алматы: МВП «Инкар», МЧП «Тулга» 1993.
13. Сабырбаев Б. Экономикалық терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1993.
14. Т.С. Рахымжанұлы. Экономика, қаржы - несие, банк, салық - кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік, атауларының орысша - қазақша сөздігі. - Алматы : ''Сөздік - Словарь'', 1999.
15. Банковское дело. Г.С. Сейткасымова. Алматы, 1998.
16. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы Алматы: 2000.
17. Анализ деятельности коммерческого банка. /Под. Ред. С. И. Кумык. – М.: Вече, 1994.
18. Банковское дело. /Под ред. В.И. Колесникова. - М.: Фи С, 1994.
19. Банковское дело. /Под ред. О.И. Лаврушина. - М.: Фи С, 1992.
20. Банковское дело. /Под ред. В.И. Ю.А. Бабичевой. - М.: Экономика, 1993.
21. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. /Под ред. Л.Н. Красавиной. – М.: Фи С, 1994.
22. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М., 1994.
23. Банковское кредитование. Российский и зарубежный опыт. Под. Ред. Е.Г. Ищенко, В. И. Алексеева. – М.: Русская деловая литература, 1997.
24. Калиева Г. Т. Кредитное дело. – Алматы: Каржы – каражат, 1997.
25. Казимагомедов Т. И. Банковское обслуживание населения: Зарубежный опыт. Издательство. – Финансы и статистика, 1997.
26. Качурина Л. И. Кредитование и финансирование. АПК//Банковское дело, 1995.
27. К.А.Умарова., А.М Ыбыраева. Ақша, несие, банк. Оқу-тәжірибелік құралы. - Қарағанды, 2003 –104б
28. Ольаный А. И. Банковское кредитование. М.: рус. дел. 1997.
29. Д.М. Мадиярова, В.С. Марчевский. Основы современного банковского дела. Алматы 1996г.
30. Байдосов А.И. Инфляционные процессы в Казахстане// Банки Казахстана №3, 2015.
31. Алданов Б.А. Инфляция экономического роста в Казахстане//Банки Казахстана №1, 2015.
32. www.egemen.kz
33. www.aikyn.kz
34. www.afn.kz
35. www.sberbank.kz
36. www.inform.kz
37. www.nationalbank.kz
38. www.kisc.kz
39. www.zakon.kz
40. dmk.kz/
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Инфляцияның теориялық негізі және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ...7
1.1 Инфляцияның экономикалық мәні мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Инфляцияның түрлері, экономикалық және әлеуметтік салдары ... ... ... ...9
1.3 Ақша-несие саясаты және оның типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Әлемдік және Қазақстан экономикасында инфляция қарқынын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.1 Қазақстандағы инфляцияның әрекеті: талдауы және бағыттары ... ... ... ... ... 20
2.2 Баға өсуінің сыртқы және ішкі нарықтарға ықпалын бағалау ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Әлемдік тауар нарығында баға тұрақтылығының өзгерісін талдау ... ... ... ... 44
2 Инфляциялық процестер: проблемалары және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Инфляцияға қарсы саясат және тежеу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Қазақстан Республикасындағы инфляция болжамы ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Кіріспе
Инфляция проблемасы экономикалық ғылымда маңызды орын алады, оның көрсеткіштері мен әлеуметтік - экономикалық салдарлары елдің және бүкіл әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл атқарады. Қазіргі замандағы жағдайларда осы мәселенің өзектілігі инфляцияның дамуының мәнін, тереңдетілген себептерін және оның ерекшеліктері мен антиинфляциялық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау қажеттілігімен анықталады.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ. Егер 30-шы жылдары негізгі проблема жұмыссыздық болса, одан кейін негізгі проблема инфляция болды. Инфляцияның жылдық темпілері әлемдік экономикада 2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары өсті. Қазақстандағы макроэкономикалық құбылыстардың ерекшеліктеріне келсек, бұл стандартты емес нарықтық құрылым.
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар айырмашылықтар тән: егер бұрын инфляция локальді сипатта болса, ал қазір- күнделікті, барлық орамды; егер бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік сипатта болса, ал қазір- хроникалық; қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес, сонымен бірге ақшалай емес факторлардың да әсерінде тұрады.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көп уақыт бойы қолданылып келе жатыр. Инфляция термині АҚШ-та 1861-1865жж. азамат соғысы тұсында, екі жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу қабілетінің төмендеуі кезінде қолданыла бастады. Инфляция - бұл бағаның жалпы деңгейінің өсуі. Ал инфляцияның жалпы анықтамасы - бұл елде айналымдағы қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары (алтын) жөнінде құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының өсуі. Қазіргі кезде қолданылып келе жатқан анықтама - бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы дисбаланс жєне бағаның өсуіне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық пропорциялар бұзылуы нәтижесі. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасыда. Бұның бір себебі мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен көп шығаруымен байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті. Нәтижесінде ақша құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық шаруашылық пропорциялар бұзылады. Инфляция - қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенде инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.
Инфляция - бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді.
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі болған: қажетті ақша көлемі алтын - күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз ақша шектелуі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктеп тыс өседі. Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде бағаларға қатты ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі бірінші кезектегі іс-қимылдар жоспары жоғарыда атап өткен. Қазақстан Республикасында инфляциялық үдерістерді реттеу жөніндегі 2010-2011 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары, Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2012-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары, елдегі және банк секторындағы қаржылық тұрақтылығы мәселелері жөніндегі меморандум секілді бірлесіп іске асырылған бағдарламалық құжаттар осының айғағы.
Бұл жайттардың бәрі Үкімет құрамындағы мемлекеттік құрылымдар және өзге де құзыретті органдар бір-бірімен үйлестіріле және келісе отырып жұмыс істеп отырғандығын көрсетеді.
Инфляция жөніндегі мәселеге келетін болсақ, инфляцияға қарсы қажетті іс-шаралар қолдануда. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі комитетінің ұсынған мәліметтері бойынша, жылдың алғашқы тоқсанында инфляция деңгейі мынаны құрады: қаңтар айында - 1,1 пайыз, ақпан айында - 0,8 пайыз, наурыз айында - 0,6 пайыз.
Осылайша, инфляция деңгейін төмендету жөнінде мемлекет тарапынан қолданылып отырған шаралардың әлсіз екендігін танытып отырған жоқ, өйткені осы бағыттағы мемлекеттік саясат кешенді сипатқа ие.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Әлемдік нарықта және Қазақстан Республикасындағы инфляцияның экономикалық маңызы мен ролін және оларды тежеу әдістерін, тиімді шешу жолдарын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті - жоспарланған тақырыпты кең ауқымда қарастырып, инфляция түрлерін, ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын сипаттау, инфляциялық процестердің мәселелері мен оларды шешу жолдарын, инфляцияның пайда болу себептерімен реттеу мүмкіндіктерін талдау болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні - кез-келген нарықтық экономикаға тән үлкен мәселелердің бірі - инфляция табиғаты, пайда болу себептері мен салдары, онымен күресу жолдары.
Диплом жұмысының объектісі - Әлемдік және Қазақстан Республикасының экономикасындағы инфляция қарқыны.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында инфляцияның әлеуметтік - экономикалық процесі ретінде қарастырып, соның ішінде инфляцияның экономикалық мәні мен маңыздылығы, инфляцияға әсер ететін факторлар мен инфляцияның түрлері, экономикалық және әлеуметтік салдары, ақша-несие саясатының негізгі типтері қарастырылған.
Екінші тарауда Әлемдік нарықтарда және Қазақстан экономикасына инфляциялық ауытқулардың әсерін талдау жасалған, инфляцияның әрекетін талдау және бағыттары, әлемдік және Қазақстандағы экономикалық өсу инфляциясының себептері, салдары және реттеу мүмкіндіктеріне баға берілген.
Үшінші тарауда инфляциялық процестердің проблемалары және оларды шешу жолдары, инфляцияға қарсы саясат және тежеу шаралары, сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы инфляция болжамы айқындалған.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары, статистикалық ақпарат көздері, отандық және шетел экономистерімен жазылған әдебиеттер мен ғылыми еңбектер, мерзімді басылымдар, Ұлттық банктің жылдық есептері және интернет сайтынан көптеген материалдар кеңінен қолданылды.
1 Инфляцияның теориялық негізі және оның ерекшеліктері
1.1 Инфляцияның экономикалық мәні мен маңыздылығы
Инфляция - бұл айналым арналарының артық ақша белгілерімен аса толып кетуінің нәтижесінде тауар мен көрсетілген қызметтердің бағасының өсуі, сонымен қатар халықтың нақты табысының төмендетілуі, ақшаның құнсыздануы.
Инфляция деген сөз - латын тілінен аударғанда көтерілу, қабыну деген мағынаны білдіреді.
Конъюктураның циклдік толқуынан болатын бағаның өсуін, инфляцияға жатқызуға болмайды. Циклдің түрлі фазаларынан өту барысында (әсіресе, XIX-XX ғасырдың бас кезіне классикалық түрі) бағалардың динамикасы өзгеріп отырады.
Аласапыранның бас кезіндегі оның өсуі дағдарыс пен депрессия фазасында төмендеп, жандану кезінде баға тағы да көтеріледі. Кездейсоқ апаттар да бағаның инфляциялық өсуіне көп әсер етпейді. Айталық, су басып кеткен аймақтардағы құрылыс материалдарының бағалары өседі. Бұл құрылыс материалдарын шығаратын өндірісті ұлғайтады, ал олар рынокты толықтыру барысында баға төмендеуі тиіс.
Сонымен, баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз? Инфляция сәйкессіздіктермен байланысты екенін еске ұстап, оның ішіндегі ең бастыларын атайық.
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің бұзылуы, баланстың болмауы. Ол мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан көрінеді.
Егер дефицит Орталық эмиссия банкісінен заем арқылы қаржыландырылса, басқаша айтқанда ақша станогы белсенді пайдаланылса, онда айналыста ақша массасы көбейеді.
Екіншіден, осындай жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның инфляциялық өсуі болады. Әсіресе, экономиканы милитариландырумен байланысты инвестиция инфляцияны өршітеді.
Ұлттық табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірістік емес шығындар - олар қоғамдық байлықты текке рәсуа етеді. Әскери ассигнациялар бір сәтке ғана қосымша төлем қабілеті бар сұраныс туғызып, тауармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының өсуіне әкеледі. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне ұрындырады.
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі рыноктық экономиканың ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі рынокта көптеген өндірушілер болып, өнімдердің түрі аз, капитал ауысуы оңай уақытқа мүлдем ұқсамайды.
Қазіргі рынок белгілі дәрежеде олигопиялық рынок. Ал олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді. Олигопиялар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, олар оны қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін ұстап тұру үшін өндіріс пен тауар ұсынуды қысқарту арқылы дефецит жасауға тырысады.
Өздері билік жүргізетін олигополия мен монополия икемді тауар ұсынысына қарсы болады. салаға жаңа өндірушілердің келуін тежеу үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі.
Төртіншіден, елдің экономикасының ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартылуы барысында импорттық инфляцияның қаупі туады. Жоғарыда аталған 1979 жылғы энергияға бағаның шарықтауы (энергетикалық дағдарыс) сырттан әкелетін мұнайға бағаны өсіріп, технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар бағасының қымбаттауына әкеледі.
Импорттық инфляциямен күресу мүмкіндігі шектеулі. Әрине өз валютасын ревальвациялау ұлттық валютаның құнын жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады. Бірақ ревальвация отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады, ал бұл дүниежүзілік рынокта бәсекелестік қабілетін төмендетеді.
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алады, ол инфляцияны күту нәтижесінде орын алады, Батыс елдерінің көптеген экономистері және біздің елімізде де осы факторды ерекше көрсетуде. Халық пен өндірушілердің инфляцияны күту себептерін жою - инфляцияға қарсы саясаттың ең басты міндеті.
Инфляциялық күту жағдайындағы экономикаға ықпал етудің механизмі қандай? Баға деңгейінің жалпы өсуі жағдайында өмір сүруге үйренген халық, бағаның одан әрі өсуін күтеді. Мұндай жағдайда еңбекшілер жалақыны көбейтуді талап етеді.
Халық тауарларды көптеп алады, өйткені олардың бағасы ертеі тағы да өсуі мүмкін ғой. Өндірушілер өз өнімдеріне өте жоғары баға белгілейді, сөйтіп қысқа мерзімді шикізат, материал, қосалқы бөлшектер қымбаттайды. Мысалы, Ресей экономикасындағы (қаңтар-көкек 1992 жылы) инфляцияның жоғары қарқыны тұсында өндірушілер өздерін жабдықтаушылардың бағаны көтеру мүмкіндігінен сақтанып, алдын ала өз өнімдерінің бағасын жоғарылатты. Нәтижесінде Ресей экономикасындағы басқа да ТМД елдеріндегі бағалар бұрынғы төлем қабілеті бар сұраныс деңгейінен ғана емес, инфляцияны күткен деңгейден де асып түсті.
Дүниежүзілік қоғамдастықтың барлық елдерінде де инфляция өршуінің сан түрлі себептері бар. Алайда, бұл құбылысты қоздыратын факторлардың комбинациясы жекелеген елдің нақты экономикалық жағдайына байланысты.
Айталық, Батыс Еуропада II дүниежүзілік соғыс біткеннен соң инфляция көптеген тауарлардың тапшылығынан пайда болады. одан кейінгі жылдарда инфляциялық құбылыстың күшеюіне мемлекеттік шығыстар, баға мен жалақының ара қатысы, инфляцияның басқа елдерден келуі және т.б. факторлар себепші болды. Бұрынғы КСРО-ны алсақ жалпы заңдылықтармен қатар, соңғы жылдардағы инфляцияның себептеріне экономикадағы ерекше тепе-теңсіздік (диспропорция) жатады, ол әміршілдік-әкімшілдік жүйе салдары еді. Кеңес экономикасына тән жағдай ЖҰӨ-дегі әскери шығындар үлесінің көптігі, өндіру, бөлу және қаржы-несие жүйесін монополияландырудың жоғары деңгейі, ұлттық табыстаға жалақы үлесінің аздығы және т.б. ерекшеліктер.
Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты - инфляцияны тежеуді қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық банк пен Үкіметке жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен құралдар бар. Ақша-кредит саясатының келесі міндеті - қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляция өсімінің залалды зардаптарын төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру. Осы орайда Ұлттық қор маңызды рөл атқаруға тиіс. Үкімет Қор қаражатының ашықтығын және ұтымды құралуы мен пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
1.2 Инфляцияның түрлері, экономикалық және әлеуметтік салдары
Ұзақ уақыт бойы оны монетарлық құбылыс ретінде санай отырып, инфляция ретінде ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуін түсінді. Көптеген шетелдік авторлар әлі күнге дейін инфляцияны экономикадағы бағаның жалпы деңгейінің көтерілуі ретінде анықтайды.
Инфляция - тарихтағы жаңа құбылыс емес. Тәуелсіз - дік үшін 1775-1783 жылдар аралығындағы Солтүстік Аме - рикадағы соғыс, доллардың құнсыздығына әкеліп соқ - ты. 1789-1794 жылдарда Франциядағы буржуазиялық ре - во - лю - ция кезінде қағаз ассигнаттары 7 жыл ішінде 833 рет құнсыздандырылып енгізілді. Бірінші әлемдік соғыстан кейін Германияда ерекше жоғарғы қарқында инфляция қол жеткізеді.
Бірқатар өзгешелікті сипаттар қазіргі инфляцияларға тән. Егер, ол бұрындары ішкі сипатқа ие болса, онда ол қазіргі уақытта күнделікті, бәрін қамтитын сипатқа ие болды, оның мерзімділігі созылмалы түрге ие болды, ол тек қана бағаның өсуі нәтижесінде, ақшаның сатып алушылық қабілетінің төмендегімен ғана емес, елдің экономикалық дамуының жалпы түрдегі қолайсыз жағ - дайы - мен де байланысты.
Инфляция өндіріс саласындағы және өткізудегі, сол сияқты, ақша айналымы, несие қаржылар аясындағы әр - түр - лі факторларымен пайда болған өндіріс процестерінің қарама-қайшылығымен келісілген.
Инфляция факторларын келесі түрде топтастырайық:
* ұдайы өндіріс факторлары: тауарлар өндірісі тоқыраушылық немесе өндіріс көлемінің төмендеуі жағдайында болады. экономика құрылымының бұзылуы: өндірілетін жиынтық өнімінің (34) бөлігін машиналар, жабдықтар және өндірістің басқа құралдары құрайды, ал тұтыну заттарын өндіру халықтың қажеттілігін қамтамасыз етпейді, яғни еңбек өнімділігі мен халықтың ақшалай табысы өсуі арасындағы ара-қатынастың бұзылуы;
* қазыналық факторлар - ақша шығару арқылы орны толтырылатын тұрақты бюджет тапшылығы;
* ақшалай факторлар - ұлттық валютаның валюта бағамының құлдырауы (ол тұрақты сипатта болады: біріншіден, теріс - ваалюта бағамының тұрақсыздығы билікке сенімнің жоғалуына әкеледі, импорттың қымбаттауы жүреді, екіншіден, оң - Қазақстанда экономиканың шикізат саласының дамуы сияқты экспортқа бағдарланған салалардың дамуын ынталандырады), шетел валютасының еркін қолданылуы (ұлттық валютаның валюта бағамының оған деген сенімнің жоғалуынан құлдырауы), қосымша ақша шығарылуы, кредит экспансиясы (өндіріс пенқызметтердің қсу қарқыныныа қарағанда кредит өсуінің озық қарқыны кезіндегі шектен тыс кредиттеу);
* сыртқы факторлар: экспорттың өсуінен шетел валютасының үлкен түсімі, мемлекеттің сыртқы берешегінің шамадан тыс өсуі нәтижесінде сырттан қарызға алу.
2013 жылы инфляцияға әсер еткен негізгі факторлардың ішінде республикаға келетін шетел валютасының елеулі жағынын, жиынтық сұраныстың өсуін, жалақының елеулі өсуін, бюджет шығыстарының өсуін, өндіріс шығасыларының өсуін, сондай-ақ тауарлар мен қызметтердің жекелеген нарықтарындағы бәсекелестіктің төмендегі деңгейін атап айтқан жөн.
Жекелеген факторлардың инфляцияға әсері 2006 жылғы 4-тоқсанда едәуір бәсеңдегенімен, олардың алдыңғы тоқсандарда жинақталған әсері инфляцияға одан әрі ықпалын тигізуде.
Инфляцияға өзінің ықпалын тигізуді жалғастырған негізгі факторлардың ішінде шетел валютасының ағынын атап айтқан жөн. Шетел валютасы Қазақстан Республикасына негізгі үш арна бойынша: сауда операцияларынан, тікелей инвестициялау операциялары бойынша және екінші деңгейдегі заем операциялары бойынша келеді.
Банк секторының шетел капиталын белсенді түрде тартуының бірқатар артықшылықтары бар. Отандық кәсіпорындарды кредиттеу елдің экономикалық дамуына қолайлы әсерін тигізеді. Бұдан басқа екінші деігейдегі банктердің сырттан заемдар тартуы тұтастай алғанда банк секторының дамуына көмектеседі.
Сонымен бірге, екінші деңгейдегі банктердің шетел капиталын тартуы банктер өтімділігінің өсуіне әкеледі, қосымша инфляциялық қысым туғызады, сондай-ақ банк жүйесіне қосымша тәуекелдер әкеледі. Банктік инвестицияларды төмен деңгейде әртараптандыру маңызды мәселе болып табылады.
Банктік капитал көбінесе экономиканың неғұрлым дамыған және рентабельді секторларына түсетіндіктен, банктік ақшаның біркелкі бөлінбеуі тұтас алғанда экономиканың үйлесімді дамуын қосымша шектейтін фактор болып табылады.
Батыс экономистері жасаған теорияларда инфляцияның альтернативті қайнар көздері ретінде сұраныс инфляциясы мен шығындар инфляциясын көрсетеді. Бұл концепциялар инфляция болуының әртүрлі себептерін айтады.
Сұраныс инфляциясы. Сұраныс инфляциясы - айналымдағы ақшаның жиыны көбейіп кеткенде шығады. Өйткені айналымдағы артық ақша тауар мен көрсететін қызметтерге сұранысты көбейтеді, ал бұл өз кезегінде бағаның өсуіне алып барады.
Сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасының бұзылуы сұраныстан көрінеді. Мұндағы негізгі себептер: мемлекеттік тапсырыстардың ұлғаюы (әскери, әлеуметтік шығындар), толық жұмыспен қамтылған кездегі өндіріс құрал-жабдықтарына сұраныстың өсуі, өндірістік қуаттардың толық жұмыс істеуі, кәсіподақтар әрекетінің нәтижесінде еңбекшілердің сатып алу қабілетінің жоғарылауы (жалақының өсуі) т.б.
Осының салдарынан айналымға тауар көлемінен артық ақша түсіп, бағалар өседі. Мұндай жағдайда өндірісте жұмыспен қамту толық болғанымен өндірушілер ұлғайған сұранысқа тауар ұснысымен жауап бере алмайды. Басқаша айтқанда айналымдағы төлем қаржыларының көбеюі шектелген тауар ұсынысына тап болады, сөйтіп бағаның жалпы деңгейі өседі.
Шығын инфляциясы. Шығын инфляциясы бағалардың өсуін, өндіріс шығындардың ұлғаюымен түсіндіреді. Шығындардың көбеюі баға белгілеудің олигополиялық тәжірибесінен, мемлекеттік экономикалық және финанстық саясатынан, шикізат бағасының өсуінен, кәсіподақтық жалақыны көтеру талабынан және т.б. болады.
Тәжірибеде инфляцияның бір түрін екіншісінен айыру оңай емес, олар бір-бірімен тығыз байланыста, сондықтан жалақының өсуі, мысалы, сұраныс инфляциясы немесе шығында инфляциясы ретінде де көрінуі мүмкін.
Инфляция балансталған, тепе-теңдікті болуы мүмкін, яғни бағаның өсуі баяу және ол барлық тауарлар мен қызметтерге бірдей өседі.
Мұндай жағдайда бағаның жылдық өсуіне сәйкес мөлшерлеме пайызы көбейеді, бұл бағалардың тұрақтануы кезеңіндегі экономикалық ахуалды білдіреді.
Егер экономикалық инфляция күтілген болса, халық өз табысының құнсыздануынан қауіптеніп, артық тауарлар сатып алуға ұмтылады, қызмет көрсету шығындарын шамадан тыс көбейтеді, сөйтіп экономикаға қиындық келтіреді.
Қоғамдағы шын қажеттілік бүркемеленеді, шаруашылыұтың қалыпты жайы бұзылады. Бағаның тұтқиылдан шарықтауы инфляцияны күтуді одан әрі арандатып, бағаның өсуін өршітеді. Егер бағаның тұтқиылдан өсуі инфляцияны күту басталмаған экономикада орын алса, онда халықтың бағаның өсуіне көзқарасы өзгеше болады.
Бағаның күрт өсуі қысқа мерзімді құбылыс, ол төмендейді деген үмітпен, тұтынушылар рынокка сатып алу қабілеті бар сұраныс ретінде ғана ақша жұмсайды, көбірек сақтап, жинауға тырысады. Сұраныстың көлемі азайған шақта бағаның өзіне оны төмендету мақсатында қысым жасалады. Экономика тағы да өзінің тепе-теңдік жағдайын келеді. Біз рыноктық шаруашылық қызметінің әсерін, оңды нәтижесін көрсеттік. Мұны Пигу эффектісі деп атайды.
Егер инфляция өндірістің құлдырауымен ұштасса, оны - стагфляция деп атайды.
Инфляцияның қарқыны статистикалық көрсеткіш тұтыну бағаларының индексі көмегімен анықталады. Тұтыну бағаларының индексі - тауарлар мен қызметтердің түрлерін қамтитын тұтыну қоржыны негізінде анықталады.
Тұтыну қоржыны - адамның физиологиялық және әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандыру үшін кезекті азық-түлік өнеркәсіп тауарларының жиынтығы және тұрғын үй коммуналдық, тұрмыстық, дәрігерлік айықтыру және басқа қызметтердің құндық мөлшері.
Мысалы: 1) баға индексі = 100% болса, онда бағаның өзгерімін білдіреді, яғни инфляция жоқ;
2) егер бағасы индексі 100% жоғары, мысалы, = 150% болса, онда баға 1,5 есе өскен, яғни ақша инфляциялық құнсызданды;
3) егер бағасы индексі 100% төмен болса, (70% тең) онда баға 30% төмендеді, яғни дефляцияны дәлелдейді.
Инфляция экономикасындағы сәйкессіздікті күшейтеді, ұзақ мерзімді инвестицияларды ынталандырмауға зиянын тигізеді, бұл жұмыссыздықтың өсуіне, қорларын үдерісін тоқтатуға, шаруашылық байланыстарды бүлдіруге әкеледі; тұтынушылық сұранымы құрылымын бұрмалайды, ақшаны нақты құндылықтарға айналдыруға ұмтылысты тудырады; ішкі нарықтың сыйымдылығын бұзады және төмендетеді; нақты еңбек ақыны төмендетеді және халықтың барлық тобының кедейленуін қамтамасыз етеді, төлемге қабілетті сұранымды қысқартады; ақша-кредит жүйесінің атқарымдылығын бұзады, оның ресурстарын қысқартады, капиталды тарту және жұмсау саласы үшін күресті шиеленістіреді, капиталдың елден жылыстауы күшейеді; халықаралық экономикалық қатынастарға теріс әсер етеді, экспортты қысқартады, импортты өсіреді, елдің төлеу балансы нашарлайды; қаржыландыру үдерісіне, мемлкеттік бюджетке теріс әсер етеді, мемлкеттің борышы артады; валюта дағдарысы шиеленіседі.
Мұның үстіне инфляция халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуінен қоғамдағы әлеуметтік қауырттықты күшейтеді, ұсақ және ортақ өндірушілер мен кәсіпкерлер күйзеледі.
Инфляциямен күрес және арнаулы инфляцияға қарсы бағдарламаны әзірлеу экономиканы тұрақтандырудың қажетті элементі болып табылады.
Мұндай бағдарламаның негізде инфляцияны анықтайтын оның деігейін жоюға немесе көңілге қонымды шекке дейін төмендетуге мүмкіндік жасайтын экономикалық саясат шараларының жиынтығының себептерінің талдауы мен факторлары жатуға тиіс.
Өнеркәсібі дамыған елдерде жылжымалы инфляция тән, яғни жылдан жылға ауысатын, бірқалыпты ақшаның құнсыздануы. Батыс экономистерінің жобалауынша инфляцияның бұл түрі өндіріс пен жалпы ұлттық өнімнің өсуін ынталандыруы мүмкін.
Ал дамушы мемлекеттерде қарқынды және ұшқыр инфляция басымдау болады. Инфляцияға әсер ететін факторлар, оның түрлері және инфляцияның әлеуметтік-экономикалық зардаптарын жою шаралары да әр елдің экономикалық өсуінің ерекшеліктеріне байланысты болады.
Дамушы елдерді инфляцияның даму жағдайлары мен оған әсер ететін факторларға байланысты төмендегідей жіктеуге болады.
Бірінші топтағы елдерге Латын Америкасының дамушы мемлекеттері жатады, оларда 80-жылдардың аяңы 90-жылдардың бас кезінде экономикалық тепе-теңдіктің жоқтығы мемлекеттік бюджеттің тұрақты тапшылығы, ішкі саясатта ақша шығару станогы мен үнемі индекстеу механизмінің қолданылуы байқалып, ал сыртқа экономикада жүйелі түрде ұлттық валютаның курсы төмендеді. Никарагуада, мысалы 2011 жылы ақшаның құнсыздануы 8500 пайызға, Перуде - 8291,5 пайызға жетті.
Екінші топқа Колумбия, Эквадор, Венесуэлла, Бирма, Иран, Египет, Сирия, Чили елдері кіреді, оларда да экономикалық тепе-теңдіктің жоқтығы байқалып, ал қаржы саясатында аз қаржыландыруға жәе несиелік экспансияға ерекше көңіл бөлінді. Бұл елдерде қарқынды инфляция (бағаның жылдық орташа өсуі 20-40% шамасында) сақталып, бірен-саран индекстеу жүргізілуде, жұмыссыздықтың жоғары деңгейі сақталуда.
Үшінші топқа жататын елдер - Сингапур, Малайзия, Оңтүстік Корея, Біріккен Арабтар Әміршілдігі, Катар, Сауд Аравиясы, Бахрейн жеткілікті деңгейде экономикалық тепе-теңдігі бар мемлкеттер. Оларда жылжымалы инфляция (1-5%) сақталуда, бағаға қатаң бақылау енгізілген. Экономикасы дамыған нарық жағдайында жұмыс істеуде. Инфляцияға қарсы шаралар ретінде тауарды сыртқа шығару және шетел валютасының құйылуы зор рөл атқаруда, жұмыссыздық бірқалыпты деңгейде жүргізілуде.
Төртінші топқа дамушы мемлекеттер әлеміне теңгерілген бұрынғы социалистік мемлекеттер кіреді (ТМД елдері, Қытай, Польша, Вьетнам және т.б). бұл мемлкеттердегі инфляция жоспарлы бөлу жүйесінен нарыққа өту барысында туындайтын объективті процестерге байланысты болады.
Себебі, инфляция факторлары, біріншіден мемлекеттік бюджеттің бұрыннан келе жатқан тапшылығы негізінде қаржыландыру мәселелерінде анықталады; екіншіден, құрылым факторлары мысалы, тез қайтарылымы болмайтын ауыр өнеркәсіпке салынатын инвестицияның қауырт өсуі; үшіншіден, баға қайшысы деп аталатын ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасымен салыстырғандағы өнеркәсіп өнімдері, бағасының қарқынды өсуінің арасындағы үйлесімсіздік.
Құрылым факторлары тек бағаны қауырт көтеріп шығын инфляциясына жағдай жасап қана қоймай, сонымен қатар сұраныс инфляциясының өсуіне әсерін тигізеді.
Бұл мемлекеттер өндірістің өсуі мен ішкі нарықтың аз сұранысы арасындағы қайшылықтарды, бір жағынан, зияны қаржыландыру жолымен, яғни ақша массасын басып шығарумен, екінші жағынан шетел займдарын көптеген мөлшерде тартумен шешуге ұмтылуда. Нәтижесінде бұл топтағы мемлкеттерде көп мөлшерде ішкі және сыртқы қарыздар пайда болады.
Сонымен дамушы елдерге тән қарқынды және ұшқыр инфляциялардың нышаны - ақша айналымы жылдамдығының өсуі, ақша массасының жиынтық сатып алу мүмкіншілігінің кенет төмендеуі және ақша айналысынан ұсақ монеталар түгілі бірте-бірте ұсақ қағаз купюраларының да жойылуы. Сонымен қатар сыртқы қарыздың өсуі мемлкет ішінде доллардың немесе басқа шетел валютасының қолданылуына жол ашады. Бұл процесс инфляцияның одан әрі қарқындауына және елден капиаталдың әкетілуіне соқтырады.
1.3 Ақша-несие саясаты және оның типтері
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады.
ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты түрактылығын қамтамасыз етуді көздейді. Ақша-несие саясяты -- бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жуйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі -- Ұлттық Банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық Банк тарапынан реттеу объектісіне экономикадағы қолма-қол және колма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюктурасынын, жағдайына байланысты ақша- несие саясатының екі түрі болады:
* Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
* Экспанцондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты -- екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты -- несие беру көлемін кеңейтумен, айналыстағы ақша-массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгені тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде Ұлттық Банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде.
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттің ақша-несие саясатын (бұдан әрі -- АНС) жүргізуші болып табылады. Нақтырақ айтсақ ақша-несие саясатының бағдарламасын және қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ҚҰБ Басқармасы анықтайды, ал Директорлар кеңесі оны жүргізеді және өзге ресми мөлшерлемелерді белгілейді. Сонымен қатар АНС-ның жүзеге асырылуына ҚҰБ-нің ақша-несие саясаты жөніндегі Техникалық комитеті тікелей жауап береді. Техникалық комитет әр апта сайын АНС-на байланысты мәжіліс өткізеді және ұсыныстар жасайды. Оның құрамы 13 мүшеден: басшы, екі орынбасары, төрт департамент директорлары, төрт басқарма бастықтары, Төрағаның кеңесшісі және Қаржылық қадағалау агенттігінен бір өкіл кіреді.
АНС-ның мақсаты -- инфляцияны төмендету және теңгені тұрақтылығын қамтамасыз ету. 2012 жылдан бастап, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қолданып отырған ақша-несие саясатының құралдары екі топқа бөлінеді. Тікелей құралдар (несие бағасы мен немесе сомасына тікелей бақылауға арналған):
* несиенің бағасын (Р -- сыйақы мөлшерлемесін) не санын (Q) белгілеу немесе шектеу;
* коммерциялық банктердің балансына қатысты несиелік лимиттер белгілеу.
Жанама құралдар (нарыққа ықпал ету арқылы ақшаға деген сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуге арналаған):
* ашық нарықтағы операциялар;
* міндетті резервтік талаптар;
* несиелеуге және вексельдерді қайта есепке алуға байланысты операциялар.
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс-жүзінде қолданылып отырғандары: ресми сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу, қысқа мерзімді ноттарды эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық Банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы мөлшерлемелерді белгілейді:
* ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
* ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме;
* РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
* овернайт займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
* овер драфт займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
* банктерден тарайтын депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі -- ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс мен ұсынысқа, инфляция және күтілетін инфляция деңгейіне байланысты белгіленеді. Ұлттық Банкінің заң актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі -- ақша нарығының жалпы жағдайына, несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты белгіленеді және Ұлттық Банктің коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу операцияларында қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдық пайыздық мелшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлық вексельдерді қайта есептеуде қолданылады.
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері -- жылдық пайыздық мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлесінен ауытқу жағдайында ақшалай қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы мөлшерлемелерін реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелерінің елеулі ауытқуын болдырмау.
Овернайт заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі -- Ұлттык Банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары бойынша есеп айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге берілетін заемдары бойынша қолданылады.
Овердрафт заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері -- Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан корреспонденттік шоттары бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар жасауға қажетті ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда займдар бойынша қолданылады.
Банктерден тарайтын депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесі -- Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банктердің уақытша бос қаражаттарын тартуға байланысты қолданылады.
2015 жылғы 1 кыркүйектен бастап тікелей репо операцияларын жүргізу практикасы, сондай-ак мерзімдері 1 жүмыс күнінен аспа- ғандықтан овернайт және овердрафт заемдарын ұсыну уақытша тоқтатылды.
Ең төменгі резервтік талаптар. Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер көлемін реттеуде, банктің өтімділік деңгейін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау максатында Ұлттық Банк ең төменгі резервтік талаптар тетігін қолданады.
Резервтік талаптар ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен қатар коммерциялық банктерді жанама акшалай-несиелік реттеудің негізгі құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ кезінде, коммерциялық банктердің депозиттерін сактандыру қызметін, екінші жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация үдерісін реттеу қызметтерін атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 2013 жылы 1 қаңтарда енгізілген Қазақстан Республикасынын, коммерциялық кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы нұсқауға сәйкес, бастапқыда міндетті резерв нормасы депозиттік міндеттемелердің 18 -- 20% мөлшерінде бекітілген болатын. Кейіннен оның мөлшері 6%-ға дейін темендеді.
Банк резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық Банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана қоймай, сол сияқгы резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл банктердің пруденциялдық нормативтерді орындау барысында корреспонденттік шоттағы қаражаттар сомасын еңтөменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде, міндетті резервтердің ете жоғары деңгейде болуы, банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал еңтөменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың пруденциалдық нормативтерді орыңдауына байланысты еңтөменгі резервтік талаптарды орындау барысында банктерге мынадай екі тәсіл қолданады:
* міндетті резервтер;
* резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттық Банк орташа айлық қайта қаржыландыру мөлшерлемесінін. 50% көлемінде теңгедегі резервтер бойынша, ал еркін алмастырылатын валютадағы резервтік талаптар бойынша Лондондағы депозиттер нарығындағы (LIVID) бір айлық депозиттің орташа өлшемді мөлшерлемесінің 50 % көлемінде пайыз төлейді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің Ең төменгі резервтік талаптар туралы ережесіне сәйкес банктерді мүмкін және күтпеген шығындардан сақтау үшін екінші деңгейдегі банктер Ұлттық Банк белгіленген резервтік талаптардың нормаларын орындауы міндетті.
Осыған байланысты 2004 жылдан бастап, банктер ай сайын резервтік талаптарды орындау туралы есеп береді. Ең теменгі резервтік талаптардың көлемі, банктің банктерден басқа заңды және жеке тұлғалардың алдындағы барлық депозиттік міндеттемелерінен белгіленген пайыз мөлшерінде анықталады.
Банктердің ең төменгі резервтік талаптарды орындаудың екі әдісі қолданылды:
* Баламалы -- ай сайын қаражаттардың резервтік активтерде орналастыру, ондағы резервтік активтердің орташа айлық сомасы айдың әрбір жұмыс күніндегі депозиттік міндеттемелердің орташа айлық сомасынан пайыз түрінде есептелінетін еңтеменгі резервтік талаптардың орташа айлық көлемінен кем болмауы керек.
* Баламасыз -- қаражаттарды Ұлттық Банктегі резервтік шотта орналастыру, ол шоттың қалдығы айдың бірінші жұмыс күні бойынша депозиттік міндеттемелердің пайыз түрінде есептелген мөлшерінде ең төменгі резервтік талаптарға тең болуы қажет.
2013 жылы ең төменгі резервтік талаптар бұрынғы 6% деңгейінде сақталғанына қарамастан, ең төменгі резервтік талаптарды есептеу базасы кеңейді және резервтік активтердің тізбесі қысқарды.
2013 жылың 12 шілде айынан бастап, міндетті резерв нормасын белгіленетін банктік міндеттемелер құрылымы төмендегідей түрлерге өзгертілді:
* банктердің ішкі міндеттемелері бойынша міндетті резерв нормасын 6% деңгейінде белгілеу. Мұндағы банктің ішкі міндеттемелері қайтару мерзіміне байланыссыз резиденттердің алдындағы банктің міндеттемелерінің сомасын сипаттайды.
* банктердің өзге де міндеттемелері бойынша міндетті резерв нормасы -- 8%-ға белгіленді. Мүндағы банктің өзгеде міндеттемелері бейрезвдент алдындағы банктің міндеттемелері мен резидентгік белгісіне байланыссыз қарыздық бағалы қағаздар бойынша міндеттемелерінің сомасын білдіреді.
Ашық нарықтағы оперяциялар -- бұл Ұлттық Банктің айналыстағы ақша массасының келемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операциялары.
Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің етімділігі және несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы әдістерінің бірі болып табылады. Оның негізгі мәні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссиялауын шектеуді білдіреді.
Ұлттык Банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп, керісінше, банктерге несие беруді және ақша шыға- руды ынталандыру мақсатында Ұлттық Банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік шотына қайта аударады.
Айналыстағы акша массасына ықпал ету мақсатында ҚҰБ айналысқа өзінің кысқа мерзімді ноталарын шығарады. Қысқа мерзімді ноталарды орналастыру ҚҰБ-мен қысқа мерзімді ноталармен операциялар жасау туралы келісімшарт жасаған және нақты ұстаушылар ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқық беретін бағалы қағаздар нарығында, брокерлік және диллерлік қызметті жүргізуге арналған лицензиясы бар бағалы қағаздар нарығының қатысушылары арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатының басты бағыттарына және қаржы нарығының конънктурасына сәйкес және бекітілген қысқа мерзімді ноталарды шығару шарттарына сай аукционға қатысушылардың өтініштерін қанағаттандыруға құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкісінің алғашқы агенттерімен келісім бойынша айналысқа шығарылған қысқа мерзімді ноталарды мерзімінен бұрын өтеуге немесе айналыстан толық не жартылай алуға құқығы бар.
Алғашқы агенттер аукционға қатысуға өтініш беру ұсынысын екі түрде жасайды: бәсекелестік және бәсекелестік емес.
Қазақстан Ұлттық Банкі бәсекелестік емес сипаттағы өтінішті қанғаттандыруды, қаржы нарығының конънктурасына сәйкес аукционның шартын хабарлау арқылы алғашқы агенттерге және бейрезиденттерге қысқа мерзімді ноталарды сату көлемінің үлесің дербес түрде анықтайды.
Аукционды өткізу барысында бастапқы кезекте аукционның шартында хабарланған шекте бәсекелестік емес ұсыныстары бар өтініштерді қанағаттандырады.
Осылайша, Ұлттық Банк ноталарды зейнетақы активтерін инвестициялау құралы ретіндегі тартымдылығын қысқарту және қысқа мерзімді мөлшерлемелер арқылы қаржы нарығындағы ахуалды реттеуге біртіндеп көшу жөніндегі ниетін жүзеге асыруды жалғастырады.
Валюталық интервенция деп ұлттық валюталық бағамына әсер ету мақсатында Ұлттық Банктің шетел валютасын сату және сатып алу жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады.
Отандық банктік тәжірибемізде 2014 жылдың 4 сәуір айына дейін немесе еркін өзгермелі бағам режиміне өткенге дейін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық нарықтағы интервенциялау саясаты алтын-валюта резервтері есебінен жүзеге асырылды.
Еркін өзгермелі бағам режиміне өткенен кейін де Қазақстан Ұлттық Банкі ұлттық валютаның айырбас бағамының алыпсатарлық өзгерістерінежол бермеу мақсатында валюталық интервенциялауды қолданылып отырғаны жасырын емес. Соған байланысты аталған бағам режимін басқарылатын режим деп қарастырған дұрыс болады. Еркін өзгермелі бағамға өтуге біздің ұлттық валюта бағамының шетел валютасына қатысты тұрақсыздығы мүмкіндік бермейтіні сөзсіз.
Ұлттық Банктің валюталық нарықтағы интервенциясы дербес түрде кез келген банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілелер түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырылады.
Мұның салдарынан алтын-валюта резервінің құнсыздану қаупі туындады. Осындай жағдайларды болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ішкі валюта нарығында сатып алушы ретінде қатысып, алтын-валюта резервінің ұлғаюына септігін тигізді. Бұл жерде бір нәрсені естен шығармаған жөн, яғни Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ішкі валюта нарығындағы сұраныстан артық шетел валютасын сатып алған кезде, айналысқа артық ақша эмиссияланады жөне ол ақшаның құнсыздануына жол береді. Осындай теріс салдарларды болдырмау үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі стирилизациялау құралын пайдаланып отыр. Яғни, айналысқа шығарылған артық ақша көлемінде өзінің қысқа мерзімді ноталарын шығарып, артықақшаны айналыстан алып отырды.
2 Әлемдік және Қазақстан экономикасында инфляция қарқынын талдау
2.1 Қазақстандағы инфляцияның әрекеті: талдауы және бағыттары
Инфляция Қазақстан Республикасында Астана және Алматы қалаларында, барлық облыс орталықтарында және қалалар мен аудан орталықтарының таңдаулы топтары бойынша халықтың жеке тұтынуы үшін сатып алынатын тауарлардың және қызмет көрсетулердің бағаларының жалпы деңгейінің өзгеруін сипаттайтын тұтыну бағасы индексі (ТБИ) негізінде есептеледі. Инфляцияны есептеуге арналған тұтыну қоржыны үй шаруашылығы шығыстарының құрылымын көрсетеді және халық тұтынуында неғұрлым үлестік салмаққа ие болып отырған 508 тауар мен қызмет көрсетуді қамтиды.
Базалық инфляция - жекелеген әкімшілік, жағдайға байланысты және маусымдылық сипаттағы факторлардың ықпалынан бағаның қысқа мерзімді біркелкі емес өзгеруін болдырмайтын инфляция.
Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі 2004 жылдан бастап мынадай әр түрлі 5 әдістеме бойынша базалық инфляцияны есептеуді жүзеге асырады:
1-ші базалық инфляция: көкөніс, жеміс-жидек, бензин және көмір бағасының өсуін есепке алмағандағы инфляция;
2-ші базалық инфляция: көкөніс, жеміс-жидек, реттелетін қызмет көрсету және энергия ресурстары бағасының өсуін есепке алмағандағы инфляция;
3-ші базалық инфляция: 5 ең жоғары және 5 ең төмен баға өсімдерін есепке алмағандағы инфляция;
4-ші базалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Инфляцияның теориялық негізі және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ...7
1.1 Инфляцияның экономикалық мәні мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Инфляцияның түрлері, экономикалық және әлеуметтік салдары ... ... ... ...9
1.3 Ақша-несие саясаты және оның типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Әлемдік және Қазақстан экономикасында инфляция қарқынын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.1 Қазақстандағы инфляцияның әрекеті: талдауы және бағыттары ... ... ... ... ... 20
2.2 Баға өсуінің сыртқы және ішкі нарықтарға ықпалын бағалау ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Әлемдік тауар нарығында баға тұрақтылығының өзгерісін талдау ... ... ... ... 44
2 Инфляциялық процестер: проблемалары және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Инфляцияға қарсы саясат және тежеу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Қазақстан Республикасындағы инфляция болжамы ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Кіріспе
Инфляция проблемасы экономикалық ғылымда маңызды орын алады, оның көрсеткіштері мен әлеуметтік - экономикалық салдарлары елдің және бүкіл әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл атқарады. Қазіргі замандағы жағдайларда осы мәселенің өзектілігі инфляцияның дамуының мәнін, тереңдетілген себептерін және оның ерекшеліктері мен антиинфляциялық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау қажеттілігімен анықталады.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ. Егер 30-шы жылдары негізгі проблема жұмыссыздық болса, одан кейін негізгі проблема инфляция болды. Инфляцияның жылдық темпілері әлемдік экономикада 2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары өсті. Қазақстандағы макроэкономикалық құбылыстардың ерекшеліктеріне келсек, бұл стандартты емес нарықтық құрылым.
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар айырмашылықтар тән: егер бұрын инфляция локальді сипатта болса, ал қазір- күнделікті, барлық орамды; егер бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік сипатта болса, ал қазір- хроникалық; қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес, сонымен бірге ақшалай емес факторлардың да әсерінде тұрады.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көп уақыт бойы қолданылып келе жатыр. Инфляция термині АҚШ-та 1861-1865жж. азамат соғысы тұсында, екі жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу қабілетінің төмендеуі кезінде қолданыла бастады. Инфляция - бұл бағаның жалпы деңгейінің өсуі. Ал инфляцияның жалпы анықтамасы - бұл елде айналымдағы қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары (алтын) жөнінде құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының өсуі. Қазіргі кезде қолданылып келе жатқан анықтама - бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы дисбаланс жєне бағаның өсуіне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық пропорциялар бұзылуы нәтижесі. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасыда. Бұның бір себебі мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен көп шығаруымен байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті. Нәтижесінде ақша құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық шаруашылық пропорциялар бұзылады. Инфляция - қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенде инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.
Инфляция - бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді.
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі болған: қажетті ақша көлемі алтын - күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз ақша шектелуі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктеп тыс өседі. Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде бағаларға қатты ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі бірінші кезектегі іс-қимылдар жоспары жоғарыда атап өткен. Қазақстан Республикасында инфляциялық үдерістерді реттеу жөніндегі 2010-2011 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары, Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2012-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары, елдегі және банк секторындағы қаржылық тұрақтылығы мәселелері жөніндегі меморандум секілді бірлесіп іске асырылған бағдарламалық құжаттар осының айғағы.
Бұл жайттардың бәрі Үкімет құрамындағы мемлекеттік құрылымдар және өзге де құзыретті органдар бір-бірімен үйлестіріле және келісе отырып жұмыс істеп отырғандығын көрсетеді.
Инфляция жөніндегі мәселеге келетін болсақ, инфляцияға қарсы қажетті іс-шаралар қолдануда. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі комитетінің ұсынған мәліметтері бойынша, жылдың алғашқы тоқсанында инфляция деңгейі мынаны құрады: қаңтар айында - 1,1 пайыз, ақпан айында - 0,8 пайыз, наурыз айында - 0,6 пайыз.
Осылайша, инфляция деңгейін төмендету жөнінде мемлекет тарапынан қолданылып отырған шаралардың әлсіз екендігін танытып отырған жоқ, өйткені осы бағыттағы мемлекеттік саясат кешенді сипатқа ие.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Әлемдік нарықта және Қазақстан Республикасындағы инфляцияның экономикалық маңызы мен ролін және оларды тежеу әдістерін, тиімді шешу жолдарын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті - жоспарланған тақырыпты кең ауқымда қарастырып, инфляция түрлерін, ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын сипаттау, инфляциялық процестердің мәселелері мен оларды шешу жолдарын, инфляцияның пайда болу себептерімен реттеу мүмкіндіктерін талдау болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні - кез-келген нарықтық экономикаға тән үлкен мәселелердің бірі - инфляция табиғаты, пайда болу себептері мен салдары, онымен күресу жолдары.
Диплом жұмысының объектісі - Әлемдік және Қазақстан Республикасының экономикасындағы инфляция қарқыны.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында инфляцияның әлеуметтік - экономикалық процесі ретінде қарастырып, соның ішінде инфляцияның экономикалық мәні мен маңыздылығы, инфляцияға әсер ететін факторлар мен инфляцияның түрлері, экономикалық және әлеуметтік салдары, ақша-несие саясатының негізгі типтері қарастырылған.
Екінші тарауда Әлемдік нарықтарда және Қазақстан экономикасына инфляциялық ауытқулардың әсерін талдау жасалған, инфляцияның әрекетін талдау және бағыттары, әлемдік және Қазақстандағы экономикалық өсу инфляциясының себептері, салдары және реттеу мүмкіндіктеріне баға берілген.
Үшінші тарауда инфляциялық процестердің проблемалары және оларды шешу жолдары, инфляцияға қарсы саясат және тежеу шаралары, сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы инфляция болжамы айқындалған.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдары, статистикалық ақпарат көздері, отандық және шетел экономистерімен жазылған әдебиеттер мен ғылыми еңбектер, мерзімді басылымдар, Ұлттық банктің жылдық есептері және интернет сайтынан көптеген материалдар кеңінен қолданылды.
1 Инфляцияның теориялық негізі және оның ерекшеліктері
1.1 Инфляцияның экономикалық мәні мен маңыздылығы
Инфляция - бұл айналым арналарының артық ақша белгілерімен аса толып кетуінің нәтижесінде тауар мен көрсетілген қызметтердің бағасының өсуі, сонымен қатар халықтың нақты табысының төмендетілуі, ақшаның құнсыздануы.
Инфляция деген сөз - латын тілінен аударғанда көтерілу, қабыну деген мағынаны білдіреді.
Конъюктураның циклдік толқуынан болатын бағаның өсуін, инфляцияға жатқызуға болмайды. Циклдің түрлі фазаларынан өту барысында (әсіресе, XIX-XX ғасырдың бас кезіне классикалық түрі) бағалардың динамикасы өзгеріп отырады.
Аласапыранның бас кезіндегі оның өсуі дағдарыс пен депрессия фазасында төмендеп, жандану кезінде баға тағы да көтеріледі. Кездейсоқ апаттар да бағаның инфляциялық өсуіне көп әсер етпейді. Айталық, су басып кеткен аймақтардағы құрылыс материалдарының бағалары өседі. Бұл құрылыс материалдарын шығаратын өндірісті ұлғайтады, ал олар рынокты толықтыру барысында баға төмендеуі тиіс.
Сонымен, баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз? Инфляция сәйкессіздіктермен байланысты екенін еске ұстап, оның ішіндегі ең бастыларын атайық.
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің бұзылуы, баланстың болмауы. Ол мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан көрінеді.
Егер дефицит Орталық эмиссия банкісінен заем арқылы қаржыландырылса, басқаша айтқанда ақша станогы белсенді пайдаланылса, онда айналыста ақша массасы көбейеді.
Екіншіден, осындай жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның инфляциялық өсуі болады. Әсіресе, экономиканы милитариландырумен байланысты инвестиция инфляцияны өршітеді.
Ұлттық табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірістік емес шығындар - олар қоғамдық байлықты текке рәсуа етеді. Әскери ассигнациялар бір сәтке ғана қосымша төлем қабілеті бар сұраныс туғызып, тауармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының өсуіне әкеледі. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне ұрындырады.
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі рыноктық экономиканың ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі рынокта көптеген өндірушілер болып, өнімдердің түрі аз, капитал ауысуы оңай уақытқа мүлдем ұқсамайды.
Қазіргі рынок белгілі дәрежеде олигопиялық рынок. Ал олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді. Олигопиялар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, олар оны қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін ұстап тұру үшін өндіріс пен тауар ұсынуды қысқарту арқылы дефецит жасауға тырысады.
Өздері билік жүргізетін олигополия мен монополия икемді тауар ұсынысына қарсы болады. салаға жаңа өндірушілердің келуін тежеу үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі.
Төртіншіден, елдің экономикасының ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартылуы барысында импорттық инфляцияның қаупі туады. Жоғарыда аталған 1979 жылғы энергияға бағаның шарықтауы (энергетикалық дағдарыс) сырттан әкелетін мұнайға бағаны өсіріп, технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар бағасының қымбаттауына әкеледі.
Импорттық инфляциямен күресу мүмкіндігі шектеулі. Әрине өз валютасын ревальвациялау ұлттық валютаның құнын жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады. Бірақ ревальвация отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады, ал бұл дүниежүзілік рынокта бәсекелестік қабілетін төмендетеді.
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алады, ол инфляцияны күту нәтижесінде орын алады, Батыс елдерінің көптеген экономистері және біздің елімізде де осы факторды ерекше көрсетуде. Халық пен өндірушілердің инфляцияны күту себептерін жою - инфляцияға қарсы саясаттың ең басты міндеті.
Инфляциялық күту жағдайындағы экономикаға ықпал етудің механизмі қандай? Баға деңгейінің жалпы өсуі жағдайында өмір сүруге үйренген халық, бағаның одан әрі өсуін күтеді. Мұндай жағдайда еңбекшілер жалақыны көбейтуді талап етеді.
Халық тауарларды көптеп алады, өйткені олардың бағасы ертеі тағы да өсуі мүмкін ғой. Өндірушілер өз өнімдеріне өте жоғары баға белгілейді, сөйтіп қысқа мерзімді шикізат, материал, қосалқы бөлшектер қымбаттайды. Мысалы, Ресей экономикасындағы (қаңтар-көкек 1992 жылы) инфляцияның жоғары қарқыны тұсында өндірушілер өздерін жабдықтаушылардың бағаны көтеру мүмкіндігінен сақтанып, алдын ала өз өнімдерінің бағасын жоғарылатты. Нәтижесінде Ресей экономикасындағы басқа да ТМД елдеріндегі бағалар бұрынғы төлем қабілеті бар сұраныс деңгейінен ғана емес, инфляцияны күткен деңгейден де асып түсті.
Дүниежүзілік қоғамдастықтың барлық елдерінде де инфляция өршуінің сан түрлі себептері бар. Алайда, бұл құбылысты қоздыратын факторлардың комбинациясы жекелеген елдің нақты экономикалық жағдайына байланысты.
Айталық, Батыс Еуропада II дүниежүзілік соғыс біткеннен соң инфляция көптеген тауарлардың тапшылығынан пайда болады. одан кейінгі жылдарда инфляциялық құбылыстың күшеюіне мемлекеттік шығыстар, баға мен жалақының ара қатысы, инфляцияның басқа елдерден келуі және т.б. факторлар себепші болды. Бұрынғы КСРО-ны алсақ жалпы заңдылықтармен қатар, соңғы жылдардағы инфляцияның себептеріне экономикадағы ерекше тепе-теңсіздік (диспропорция) жатады, ол әміршілдік-әкімшілдік жүйе салдары еді. Кеңес экономикасына тән жағдай ЖҰӨ-дегі әскери шығындар үлесінің көптігі, өндіру, бөлу және қаржы-несие жүйесін монополияландырудың жоғары деңгейі, ұлттық табыстаға жалақы үлесінің аздығы және т.б. ерекшеліктер.
Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты - инфляцияны тежеуді қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық банк пен Үкіметке жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен құралдар бар. Ақша-кредит саясатының келесі міндеті - қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляция өсімінің залалды зардаптарын төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру. Осы орайда Ұлттық қор маңызды рөл атқаруға тиіс. Үкімет Қор қаражатының ашықтығын және ұтымды құралуы мен пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
1.2 Инфляцияның түрлері, экономикалық және әлеуметтік салдары
Ұзақ уақыт бойы оны монетарлық құбылыс ретінде санай отырып, инфляция ретінде ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуін түсінді. Көптеген шетелдік авторлар әлі күнге дейін инфляцияны экономикадағы бағаның жалпы деңгейінің көтерілуі ретінде анықтайды.
Инфляция - тарихтағы жаңа құбылыс емес. Тәуелсіз - дік үшін 1775-1783 жылдар аралығындағы Солтүстік Аме - рикадағы соғыс, доллардың құнсыздығына әкеліп соқ - ты. 1789-1794 жылдарда Франциядағы буржуазиялық ре - во - лю - ция кезінде қағаз ассигнаттары 7 жыл ішінде 833 рет құнсыздандырылып енгізілді. Бірінші әлемдік соғыстан кейін Германияда ерекше жоғарғы қарқында инфляция қол жеткізеді.
Бірқатар өзгешелікті сипаттар қазіргі инфляцияларға тән. Егер, ол бұрындары ішкі сипатқа ие болса, онда ол қазіргі уақытта күнделікті, бәрін қамтитын сипатқа ие болды, оның мерзімділігі созылмалы түрге ие болды, ол тек қана бағаның өсуі нәтижесінде, ақшаның сатып алушылық қабілетінің төмендегімен ғана емес, елдің экономикалық дамуының жалпы түрдегі қолайсыз жағ - дайы - мен де байланысты.
Инфляция өндіріс саласындағы және өткізудегі, сол сияқты, ақша айналымы, несие қаржылар аясындағы әр - түр - лі факторларымен пайда болған өндіріс процестерінің қарама-қайшылығымен келісілген.
Инфляция факторларын келесі түрде топтастырайық:
* ұдайы өндіріс факторлары: тауарлар өндірісі тоқыраушылық немесе өндіріс көлемінің төмендеуі жағдайында болады. экономика құрылымының бұзылуы: өндірілетін жиынтық өнімінің (34) бөлігін машиналар, жабдықтар және өндірістің басқа құралдары құрайды, ал тұтыну заттарын өндіру халықтың қажеттілігін қамтамасыз етпейді, яғни еңбек өнімділігі мен халықтың ақшалай табысы өсуі арасындағы ара-қатынастың бұзылуы;
* қазыналық факторлар - ақша шығару арқылы орны толтырылатын тұрақты бюджет тапшылығы;
* ақшалай факторлар - ұлттық валютаның валюта бағамының құлдырауы (ол тұрақты сипатта болады: біріншіден, теріс - ваалюта бағамының тұрақсыздығы билікке сенімнің жоғалуына әкеледі, импорттың қымбаттауы жүреді, екіншіден, оң - Қазақстанда экономиканың шикізат саласының дамуы сияқты экспортқа бағдарланған салалардың дамуын ынталандырады), шетел валютасының еркін қолданылуы (ұлттық валютаның валюта бағамының оған деген сенімнің жоғалуынан құлдырауы), қосымша ақша шығарылуы, кредит экспансиясы (өндіріс пенқызметтердің қсу қарқыныныа қарағанда кредит өсуінің озық қарқыны кезіндегі шектен тыс кредиттеу);
* сыртқы факторлар: экспорттың өсуінен шетел валютасының үлкен түсімі, мемлекеттің сыртқы берешегінің шамадан тыс өсуі нәтижесінде сырттан қарызға алу.
2013 жылы инфляцияға әсер еткен негізгі факторлардың ішінде республикаға келетін шетел валютасының елеулі жағынын, жиынтық сұраныстың өсуін, жалақының елеулі өсуін, бюджет шығыстарының өсуін, өндіріс шығасыларының өсуін, сондай-ақ тауарлар мен қызметтердің жекелеген нарықтарындағы бәсекелестіктің төмендегі деңгейін атап айтқан жөн.
Жекелеген факторлардың инфляцияға әсері 2006 жылғы 4-тоқсанда едәуір бәсеңдегенімен, олардың алдыңғы тоқсандарда жинақталған әсері инфляцияға одан әрі ықпалын тигізуде.
Инфляцияға өзінің ықпалын тигізуді жалғастырған негізгі факторлардың ішінде шетел валютасының ағынын атап айтқан жөн. Шетел валютасы Қазақстан Республикасына негізгі үш арна бойынша: сауда операцияларынан, тікелей инвестициялау операциялары бойынша және екінші деңгейдегі заем операциялары бойынша келеді.
Банк секторының шетел капиталын белсенді түрде тартуының бірқатар артықшылықтары бар. Отандық кәсіпорындарды кредиттеу елдің экономикалық дамуына қолайлы әсерін тигізеді. Бұдан басқа екінші деігейдегі банктердің сырттан заемдар тартуы тұтастай алғанда банк секторының дамуына көмектеседі.
Сонымен бірге, екінші деңгейдегі банктердің шетел капиталын тартуы банктер өтімділігінің өсуіне әкеледі, қосымша инфляциялық қысым туғызады, сондай-ақ банк жүйесіне қосымша тәуекелдер әкеледі. Банктік инвестицияларды төмен деңгейде әртараптандыру маңызды мәселе болып табылады.
Банктік капитал көбінесе экономиканың неғұрлым дамыған және рентабельді секторларына түсетіндіктен, банктік ақшаның біркелкі бөлінбеуі тұтас алғанда экономиканың үйлесімді дамуын қосымша шектейтін фактор болып табылады.
Батыс экономистері жасаған теорияларда инфляцияның альтернативті қайнар көздері ретінде сұраныс инфляциясы мен шығындар инфляциясын көрсетеді. Бұл концепциялар инфляция болуының әртүрлі себептерін айтады.
Сұраныс инфляциясы. Сұраныс инфляциясы - айналымдағы ақшаның жиыны көбейіп кеткенде шығады. Өйткені айналымдағы артық ақша тауар мен көрсететін қызметтерге сұранысты көбейтеді, ал бұл өз кезегінде бағаның өсуіне алып барады.
Сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасының бұзылуы сұраныстан көрінеді. Мұндағы негізгі себептер: мемлекеттік тапсырыстардың ұлғаюы (әскери, әлеуметтік шығындар), толық жұмыспен қамтылған кездегі өндіріс құрал-жабдықтарына сұраныстың өсуі, өндірістік қуаттардың толық жұмыс істеуі, кәсіподақтар әрекетінің нәтижесінде еңбекшілердің сатып алу қабілетінің жоғарылауы (жалақының өсуі) т.б.
Осының салдарынан айналымға тауар көлемінен артық ақша түсіп, бағалар өседі. Мұндай жағдайда өндірісте жұмыспен қамту толық болғанымен өндірушілер ұлғайған сұранысқа тауар ұснысымен жауап бере алмайды. Басқаша айтқанда айналымдағы төлем қаржыларының көбеюі шектелген тауар ұсынысына тап болады, сөйтіп бағаның жалпы деңгейі өседі.
Шығын инфляциясы. Шығын инфляциясы бағалардың өсуін, өндіріс шығындардың ұлғаюымен түсіндіреді. Шығындардың көбеюі баға белгілеудің олигополиялық тәжірибесінен, мемлекеттік экономикалық және финанстық саясатынан, шикізат бағасының өсуінен, кәсіподақтық жалақыны көтеру талабынан және т.б. болады.
Тәжірибеде инфляцияның бір түрін екіншісінен айыру оңай емес, олар бір-бірімен тығыз байланыста, сондықтан жалақының өсуі, мысалы, сұраныс инфляциясы немесе шығында инфляциясы ретінде де көрінуі мүмкін.
Инфляция балансталған, тепе-теңдікті болуы мүмкін, яғни бағаның өсуі баяу және ол барлық тауарлар мен қызметтерге бірдей өседі.
Мұндай жағдайда бағаның жылдық өсуіне сәйкес мөлшерлеме пайызы көбейеді, бұл бағалардың тұрақтануы кезеңіндегі экономикалық ахуалды білдіреді.
Егер экономикалық инфляция күтілген болса, халық өз табысының құнсыздануынан қауіптеніп, артық тауарлар сатып алуға ұмтылады, қызмет көрсету шығындарын шамадан тыс көбейтеді, сөйтіп экономикаға қиындық келтіреді.
Қоғамдағы шын қажеттілік бүркемеленеді, шаруашылыұтың қалыпты жайы бұзылады. Бағаның тұтқиылдан шарықтауы инфляцияны күтуді одан әрі арандатып, бағаның өсуін өршітеді. Егер бағаның тұтқиылдан өсуі инфляцияны күту басталмаған экономикада орын алса, онда халықтың бағаның өсуіне көзқарасы өзгеше болады.
Бағаның күрт өсуі қысқа мерзімді құбылыс, ол төмендейді деген үмітпен, тұтынушылар рынокка сатып алу қабілеті бар сұраныс ретінде ғана ақша жұмсайды, көбірек сақтап, жинауға тырысады. Сұраныстың көлемі азайған шақта бағаның өзіне оны төмендету мақсатында қысым жасалады. Экономика тағы да өзінің тепе-теңдік жағдайын келеді. Біз рыноктық шаруашылық қызметінің әсерін, оңды нәтижесін көрсеттік. Мұны Пигу эффектісі деп атайды.
Егер инфляция өндірістің құлдырауымен ұштасса, оны - стагфляция деп атайды.
Инфляцияның қарқыны статистикалық көрсеткіш тұтыну бағаларының индексі көмегімен анықталады. Тұтыну бағаларының индексі - тауарлар мен қызметтердің түрлерін қамтитын тұтыну қоржыны негізінде анықталады.
Тұтыну қоржыны - адамның физиологиялық және әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандыру үшін кезекті азық-түлік өнеркәсіп тауарларының жиынтығы және тұрғын үй коммуналдық, тұрмыстық, дәрігерлік айықтыру және басқа қызметтердің құндық мөлшері.
Мысалы: 1) баға индексі = 100% болса, онда бағаның өзгерімін білдіреді, яғни инфляция жоқ;
2) егер бағасы индексі 100% жоғары, мысалы, = 150% болса, онда баға 1,5 есе өскен, яғни ақша инфляциялық құнсызданды;
3) егер бағасы индексі 100% төмен болса, (70% тең) онда баға 30% төмендеді, яғни дефляцияны дәлелдейді.
Инфляция экономикасындағы сәйкессіздікті күшейтеді, ұзақ мерзімді инвестицияларды ынталандырмауға зиянын тигізеді, бұл жұмыссыздықтың өсуіне, қорларын үдерісін тоқтатуға, шаруашылық байланыстарды бүлдіруге әкеледі; тұтынушылық сұранымы құрылымын бұрмалайды, ақшаны нақты құндылықтарға айналдыруға ұмтылысты тудырады; ішкі нарықтың сыйымдылығын бұзады және төмендетеді; нақты еңбек ақыны төмендетеді және халықтың барлық тобының кедейленуін қамтамасыз етеді, төлемге қабілетті сұранымды қысқартады; ақша-кредит жүйесінің атқарымдылығын бұзады, оның ресурстарын қысқартады, капиталды тарту және жұмсау саласы үшін күресті шиеленістіреді, капиталдың елден жылыстауы күшейеді; халықаралық экономикалық қатынастарға теріс әсер етеді, экспортты қысқартады, импортты өсіреді, елдің төлеу балансы нашарлайды; қаржыландыру үдерісіне, мемлкеттік бюджетке теріс әсер етеді, мемлкеттің борышы артады; валюта дағдарысы шиеленіседі.
Мұның үстіне инфляция халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуінен қоғамдағы әлеуметтік қауырттықты күшейтеді, ұсақ және ортақ өндірушілер мен кәсіпкерлер күйзеледі.
Инфляциямен күрес және арнаулы инфляцияға қарсы бағдарламаны әзірлеу экономиканы тұрақтандырудың қажетті элементі болып табылады.
Мұндай бағдарламаның негізде инфляцияны анықтайтын оның деігейін жоюға немесе көңілге қонымды шекке дейін төмендетуге мүмкіндік жасайтын экономикалық саясат шараларының жиынтығының себептерінің талдауы мен факторлары жатуға тиіс.
Өнеркәсібі дамыған елдерде жылжымалы инфляция тән, яғни жылдан жылға ауысатын, бірқалыпты ақшаның құнсыздануы. Батыс экономистерінің жобалауынша инфляцияның бұл түрі өндіріс пен жалпы ұлттық өнімнің өсуін ынталандыруы мүмкін.
Ал дамушы мемлекеттерде қарқынды және ұшқыр инфляция басымдау болады. Инфляцияға әсер ететін факторлар, оның түрлері және инфляцияның әлеуметтік-экономикалық зардаптарын жою шаралары да әр елдің экономикалық өсуінің ерекшеліктеріне байланысты болады.
Дамушы елдерді инфляцияның даму жағдайлары мен оған әсер ететін факторларға байланысты төмендегідей жіктеуге болады.
Бірінші топтағы елдерге Латын Америкасының дамушы мемлекеттері жатады, оларда 80-жылдардың аяңы 90-жылдардың бас кезінде экономикалық тепе-теңдіктің жоқтығы мемлекеттік бюджеттің тұрақты тапшылығы, ішкі саясатта ақша шығару станогы мен үнемі индекстеу механизмінің қолданылуы байқалып, ал сыртқа экономикада жүйелі түрде ұлттық валютаның курсы төмендеді. Никарагуада, мысалы 2011 жылы ақшаның құнсыздануы 8500 пайызға, Перуде - 8291,5 пайызға жетті.
Екінші топқа Колумбия, Эквадор, Венесуэлла, Бирма, Иран, Египет, Сирия, Чили елдері кіреді, оларда да экономикалық тепе-теңдіктің жоқтығы байқалып, ал қаржы саясатында аз қаржыландыруға жәе несиелік экспансияға ерекше көңіл бөлінді. Бұл елдерде қарқынды инфляция (бағаның жылдық орташа өсуі 20-40% шамасында) сақталып, бірен-саран индекстеу жүргізілуде, жұмыссыздықтың жоғары деңгейі сақталуда.
Үшінші топқа жататын елдер - Сингапур, Малайзия, Оңтүстік Корея, Біріккен Арабтар Әміршілдігі, Катар, Сауд Аравиясы, Бахрейн жеткілікті деңгейде экономикалық тепе-теңдігі бар мемлкеттер. Оларда жылжымалы инфляция (1-5%) сақталуда, бағаға қатаң бақылау енгізілген. Экономикасы дамыған нарық жағдайында жұмыс істеуде. Инфляцияға қарсы шаралар ретінде тауарды сыртқа шығару және шетел валютасының құйылуы зор рөл атқаруда, жұмыссыздық бірқалыпты деңгейде жүргізілуде.
Төртінші топқа дамушы мемлекеттер әлеміне теңгерілген бұрынғы социалистік мемлекеттер кіреді (ТМД елдері, Қытай, Польша, Вьетнам және т.б). бұл мемлкеттердегі инфляция жоспарлы бөлу жүйесінен нарыққа өту барысында туындайтын объективті процестерге байланысты болады.
Себебі, инфляция факторлары, біріншіден мемлекеттік бюджеттің бұрыннан келе жатқан тапшылығы негізінде қаржыландыру мәселелерінде анықталады; екіншіден, құрылым факторлары мысалы, тез қайтарылымы болмайтын ауыр өнеркәсіпке салынатын инвестицияның қауырт өсуі; үшіншіден, баға қайшысы деп аталатын ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасымен салыстырғандағы өнеркәсіп өнімдері, бағасының қарқынды өсуінің арасындағы үйлесімсіздік.
Құрылым факторлары тек бағаны қауырт көтеріп шығын инфляциясына жағдай жасап қана қоймай, сонымен қатар сұраныс инфляциясының өсуіне әсерін тигізеді.
Бұл мемлекеттер өндірістің өсуі мен ішкі нарықтың аз сұранысы арасындағы қайшылықтарды, бір жағынан, зияны қаржыландыру жолымен, яғни ақша массасын басып шығарумен, екінші жағынан шетел займдарын көптеген мөлшерде тартумен шешуге ұмтылуда. Нәтижесінде бұл топтағы мемлкеттерде көп мөлшерде ішкі және сыртқы қарыздар пайда болады.
Сонымен дамушы елдерге тән қарқынды және ұшқыр инфляциялардың нышаны - ақша айналымы жылдамдығының өсуі, ақша массасының жиынтық сатып алу мүмкіншілігінің кенет төмендеуі және ақша айналысынан ұсақ монеталар түгілі бірте-бірте ұсақ қағаз купюраларының да жойылуы. Сонымен қатар сыртқы қарыздың өсуі мемлкет ішінде доллардың немесе басқа шетел валютасының қолданылуына жол ашады. Бұл процесс инфляцияның одан әрі қарқындауына және елден капиаталдың әкетілуіне соқтырады.
1.3 Ақша-несие саясаты және оның типтері
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады.
ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты түрактылығын қамтамасыз етуді көздейді. Ақша-несие саясяты -- бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жуйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі -- Ұлттық Банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық Банк тарапынан реттеу объектісіне экономикадағы қолма-қол және колма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюктурасынын, жағдайына байланысты ақша- несие саясатының екі түрі болады:
* Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
* Экспанцондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты -- екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты -- несие беру көлемін кеңейтумен, айналыстағы ақша-массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгені тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде Ұлттық Банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде.
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттің ақша-несие саясатын (бұдан әрі -- АНС) жүргізуші болып табылады. Нақтырақ айтсақ ақша-несие саясатының бағдарламасын және қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ҚҰБ Басқармасы анықтайды, ал Директорлар кеңесі оны жүргізеді және өзге ресми мөлшерлемелерді белгілейді. Сонымен қатар АНС-ның жүзеге асырылуына ҚҰБ-нің ақша-несие саясаты жөніндегі Техникалық комитеті тікелей жауап береді. Техникалық комитет әр апта сайын АНС-на байланысты мәжіліс өткізеді және ұсыныстар жасайды. Оның құрамы 13 мүшеден: басшы, екі орынбасары, төрт департамент директорлары, төрт басқарма бастықтары, Төрағаның кеңесшісі және Қаржылық қадағалау агенттігінен бір өкіл кіреді.
АНС-ның мақсаты -- инфляцияны төмендету және теңгені тұрақтылығын қамтамасыз ету. 2012 жылдан бастап, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қолданып отырған ақша-несие саясатының құралдары екі топқа бөлінеді. Тікелей құралдар (несие бағасы мен немесе сомасына тікелей бақылауға арналған):
* несиенің бағасын (Р -- сыйақы мөлшерлемесін) не санын (Q) белгілеу немесе шектеу;
* коммерциялық банктердің балансына қатысты несиелік лимиттер белгілеу.
Жанама құралдар (нарыққа ықпал ету арқылы ақшаға деген сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуге арналаған):
* ашық нарықтағы операциялар;
* міндетті резервтік талаптар;
* несиелеуге және вексельдерді қайта есепке алуға байланысты операциялар.
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс-жүзінде қолданылып отырғандары: ресми сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу, қысқа мерзімді ноттарды эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық Банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы мөлшерлемелерді белгілейді:
* ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
* ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме;
* РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
* овернайт займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
* овер драфт займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
* банктерден тарайтын депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі -- ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс мен ұсынысқа, инфляция және күтілетін инфляция деңгейіне байланысты белгіленеді. Ұлттық Банкінің заң актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі -- ақша нарығының жалпы жағдайына, несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты белгіленеді және Ұлттық Банктің коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу операцияларында қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдық пайыздық мелшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлық вексельдерді қайта есептеуде қолданылады.
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері -- жылдық пайыздық мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлесінен ауытқу жағдайында ақшалай қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы мөлшерлемелерін реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелерінің елеулі ауытқуын болдырмау.
Овернайт заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі -- Ұлттык Банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары бойынша есеп айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге берілетін заемдары бойынша қолданылады.
Овердрафт заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері -- Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан корреспонденттік шоттары бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар жасауға қажетті ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда займдар бойынша қолданылады.
Банктерден тарайтын депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесі -- Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банктердің уақытша бос қаражаттарын тартуға байланысты қолданылады.
2015 жылғы 1 кыркүйектен бастап тікелей репо операцияларын жүргізу практикасы, сондай-ак мерзімдері 1 жүмыс күнінен аспа- ғандықтан овернайт және овердрафт заемдарын ұсыну уақытша тоқтатылды.
Ең төменгі резервтік талаптар. Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер көлемін реттеуде, банктің өтімділік деңгейін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау максатында Ұлттық Банк ең төменгі резервтік талаптар тетігін қолданады.
Резервтік талаптар ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен қатар коммерциялық банктерді жанама акшалай-несиелік реттеудің негізгі құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ кезінде, коммерциялық банктердің депозиттерін сактандыру қызметін, екінші жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация үдерісін реттеу қызметтерін атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 2013 жылы 1 қаңтарда енгізілген Қазақстан Республикасынын, коммерциялық кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы нұсқауға сәйкес, бастапқыда міндетті резерв нормасы депозиттік міндеттемелердің 18 -- 20% мөлшерінде бекітілген болатын. Кейіннен оның мөлшері 6%-ға дейін темендеді.
Банк резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық Банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана қоймай, сол сияқгы резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл банктердің пруденциялдық нормативтерді орындау барысында корреспонденттік шоттағы қаражаттар сомасын еңтөменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде, міндетті резервтердің ете жоғары деңгейде болуы, банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал еңтөменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың пруденциалдық нормативтерді орыңдауына байланысты еңтөменгі резервтік талаптарды орындау барысында банктерге мынадай екі тәсіл қолданады:
* міндетті резервтер;
* резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттық Банк орташа айлық қайта қаржыландыру мөлшерлемесінін. 50% көлемінде теңгедегі резервтер бойынша, ал еркін алмастырылатын валютадағы резервтік талаптар бойынша Лондондағы депозиттер нарығындағы (LIVID) бір айлық депозиттің орташа өлшемді мөлшерлемесінің 50 % көлемінде пайыз төлейді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің Ең төменгі резервтік талаптар туралы ережесіне сәйкес банктерді мүмкін және күтпеген шығындардан сақтау үшін екінші деңгейдегі банктер Ұлттық Банк белгіленген резервтік талаптардың нормаларын орындауы міндетті.
Осыған байланысты 2004 жылдан бастап, банктер ай сайын резервтік талаптарды орындау туралы есеп береді. Ең теменгі резервтік талаптардың көлемі, банктің банктерден басқа заңды және жеке тұлғалардың алдындағы барлық депозиттік міндеттемелерінен белгіленген пайыз мөлшерінде анықталады.
Банктердің ең төменгі резервтік талаптарды орындаудың екі әдісі қолданылды:
* Баламалы -- ай сайын қаражаттардың резервтік активтерде орналастыру, ондағы резервтік активтердің орташа айлық сомасы айдың әрбір жұмыс күніндегі депозиттік міндеттемелердің орташа айлық сомасынан пайыз түрінде есептелінетін еңтеменгі резервтік талаптардың орташа айлық көлемінен кем болмауы керек.
* Баламасыз -- қаражаттарды Ұлттық Банктегі резервтік шотта орналастыру, ол шоттың қалдығы айдың бірінші жұмыс күні бойынша депозиттік міндеттемелердің пайыз түрінде есептелген мөлшерінде ең төменгі резервтік талаптарға тең болуы қажет.
2013 жылы ең төменгі резервтік талаптар бұрынғы 6% деңгейінде сақталғанына қарамастан, ең төменгі резервтік талаптарды есептеу базасы кеңейді және резервтік активтердің тізбесі қысқарды.
2013 жылың 12 шілде айынан бастап, міндетті резерв нормасын белгіленетін банктік міндеттемелер құрылымы төмендегідей түрлерге өзгертілді:
* банктердің ішкі міндеттемелері бойынша міндетті резерв нормасын 6% деңгейінде белгілеу. Мұндағы банктің ішкі міндеттемелері қайтару мерзіміне байланыссыз резиденттердің алдындағы банктің міндеттемелерінің сомасын сипаттайды.
* банктердің өзге де міндеттемелері бойынша міндетті резерв нормасы -- 8%-ға белгіленді. Мүндағы банктің өзгеде міндеттемелері бейрезвдент алдындағы банктің міндеттемелері мен резидентгік белгісіне байланыссыз қарыздық бағалы қағаздар бойынша міндеттемелерінің сомасын білдіреді.
Ашық нарықтағы оперяциялар -- бұл Ұлттық Банктің айналыстағы ақша массасының келемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операциялары.
Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің етімділігі және несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы әдістерінің бірі болып табылады. Оның негізгі мәні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссиялауын шектеуді білдіреді.
Ұлттык Банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп, керісінше, банктерге несие беруді және ақша шыға- руды ынталандыру мақсатында Ұлттық Банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік шотына қайта аударады.
Айналыстағы акша массасына ықпал ету мақсатында ҚҰБ айналысқа өзінің кысқа мерзімді ноталарын шығарады. Қысқа мерзімді ноталарды орналастыру ҚҰБ-мен қысқа мерзімді ноталармен операциялар жасау туралы келісімшарт жасаған және нақты ұстаушылар ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқық беретін бағалы қағаздар нарығында, брокерлік және диллерлік қызметті жүргізуге арналған лицензиясы бар бағалы қағаздар нарығының қатысушылары арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатының басты бағыттарына және қаржы нарығының конънктурасына сәйкес және бекітілген қысқа мерзімді ноталарды шығару шарттарына сай аукционға қатысушылардың өтініштерін қанағаттандыруға құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкісінің алғашқы агенттерімен келісім бойынша айналысқа шығарылған қысқа мерзімді ноталарды мерзімінен бұрын өтеуге немесе айналыстан толық не жартылай алуға құқығы бар.
Алғашқы агенттер аукционға қатысуға өтініш беру ұсынысын екі түрде жасайды: бәсекелестік және бәсекелестік емес.
Қазақстан Ұлттық Банкі бәсекелестік емес сипаттағы өтінішті қанғаттандыруды, қаржы нарығының конънктурасына сәйкес аукционның шартын хабарлау арқылы алғашқы агенттерге және бейрезиденттерге қысқа мерзімді ноталарды сату көлемінің үлесің дербес түрде анықтайды.
Аукционды өткізу барысында бастапқы кезекте аукционның шартында хабарланған шекте бәсекелестік емес ұсыныстары бар өтініштерді қанағаттандырады.
Осылайша, Ұлттық Банк ноталарды зейнетақы активтерін инвестициялау құралы ретіндегі тартымдылығын қысқарту және қысқа мерзімді мөлшерлемелер арқылы қаржы нарығындағы ахуалды реттеуге біртіндеп көшу жөніндегі ниетін жүзеге асыруды жалғастырады.
Валюталық интервенция деп ұлттық валюталық бағамына әсер ету мақсатында Ұлттық Банктің шетел валютасын сату және сатып алу жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады.
Отандық банктік тәжірибемізде 2014 жылдың 4 сәуір айына дейін немесе еркін өзгермелі бағам режиміне өткенге дейін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық нарықтағы интервенциялау саясаты алтын-валюта резервтері есебінен жүзеге асырылды.
Еркін өзгермелі бағам режиміне өткенен кейін де Қазақстан Ұлттық Банкі ұлттық валютаның айырбас бағамының алыпсатарлық өзгерістерінежол бермеу мақсатында валюталық интервенциялауды қолданылып отырғаны жасырын емес. Соған байланысты аталған бағам режимін басқарылатын режим деп қарастырған дұрыс болады. Еркін өзгермелі бағамға өтуге біздің ұлттық валюта бағамының шетел валютасына қатысты тұрақсыздығы мүмкіндік бермейтіні сөзсіз.
Ұлттық Банктің валюталық нарықтағы интервенциясы дербес түрде кез келген банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілелер түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырылады.
Мұның салдарынан алтын-валюта резервінің құнсыздану қаупі туындады. Осындай жағдайларды болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ішкі валюта нарығында сатып алушы ретінде қатысып, алтын-валюта резервінің ұлғаюына септігін тигізді. Бұл жерде бір нәрсені естен шығармаған жөн, яғни Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ішкі валюта нарығындағы сұраныстан артық шетел валютасын сатып алған кезде, айналысқа артық ақша эмиссияланады жөне ол ақшаның құнсыздануына жол береді. Осындай теріс салдарларды болдырмау үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі стирилизациялау құралын пайдаланып отыр. Яғни, айналысқа шығарылған артық ақша көлемінде өзінің қысқа мерзімді ноталарын шығарып, артықақшаны айналыстан алып отырды.
2 Әлемдік және Қазақстан экономикасында инфляция қарқынын талдау
2.1 Қазақстандағы инфляцияның әрекеті: талдауы және бағыттары
Инфляция Қазақстан Республикасында Астана және Алматы қалаларында, барлық облыс орталықтарында және қалалар мен аудан орталықтарының таңдаулы топтары бойынша халықтың жеке тұтынуы үшін сатып алынатын тауарлардың және қызмет көрсетулердің бағаларының жалпы деңгейінің өзгеруін сипаттайтын тұтыну бағасы индексі (ТБИ) негізінде есептеледі. Инфляцияны есептеуге арналған тұтыну қоржыны үй шаруашылығы шығыстарының құрылымын көрсетеді және халық тұтынуында неғұрлым үлестік салмаққа ие болып отырған 508 тауар мен қызмет көрсетуді қамтиды.
Базалық инфляция - жекелеген әкімшілік, жағдайға байланысты және маусымдылық сипаттағы факторлардың ықпалынан бағаның қысқа мерзімді біркелкі емес өзгеруін болдырмайтын инфляция.
Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі 2004 жылдан бастап мынадай әр түрлі 5 әдістеме бойынша базалық инфляцияны есептеуді жүзеге асырады:
1-ші базалық инфляция: көкөніс, жеміс-жидек, бензин және көмір бағасының өсуін есепке алмағандағы инфляция;
2-ші базалық инфляция: көкөніс, жеміс-жидек, реттелетін қызмет көрсету және энергия ресурстары бағасының өсуін есепке алмағандағы инфляция;
3-ші базалық инфляция: 5 ең жоғары және 5 ең төмен баға өсімдерін есепке алмағандағы инфляция;
4-ші базалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz