Ақша айналысының эволюциясы
Курстық жұмыстың тақырыбы “Ақша айналысының эволюциясы”. Бұл тақырыпты алғандағы мақсат еліміздің ақша айналысының атқаратын рөлін, яғни алатын орнын, маңыздылығын, тәуелсіз елімізге қажеттілігін атап көрсету.
Экономикалық құрылымда бұл тақырыптың алатын орны ерекше. Бұл курстық жұмыс материалдың көлемімен және ұсынылған тақырыптардың санымен белгіленбейді. Ол зерттеудің тереңдігімен және деңгейімен, экономикалық ғылымның маңызды мәселелерін талдаудың әдістерімен белгіленеді.
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін анықтап отырады.
Курстық жұмыс тек қана ақша айналысын теориялық бағытта қарастырып қоймай, сондай-ақ олардың практикалық жақтары, Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономика жағдайында атқаратын қызметтері мен рөлі жан-жақты қарастырылған.
Ақша айналысы қазіргі нарықтық экономикада маңызды элементтердің бірі болып табылады. Себебі ақша құрылымының есебін ескермеген жағдайда халық шаруашылығы жағдайларын, экономикалық саясаттың мақсаттарын анықтау және тәжірибелік іс шараларын өткізу кезінде көптеген қателіктер болуы мүмкін. Ақша айналысының тұрақтылығы оның жақсы функциялануының ерекше маңыздылығын береді.
Тарихи дамудың барысында ақша қатынастары бірнеше маңызды өзгерістер мен қиыншылықтарды бастан кешірді. Соның салдарынан ол экономикалық жағдайға үлкен әсерін тигізді. Ақша айналысы мен валюталық бағамның тұрақтылығы экономикалық жағдайлардың жақсаруының, нарықтағы тепе – теңдіктің қамтамасыз етілуінің алғышарты болып табылады.
Осы процестерді игеру қазіргі таңда Қазақстан экономикасындағы аса маңызды және қажетті мәселелердің бірі болып саналады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ақша айналымының теориялық негіздерін қарастыру және оның құрылымына ерекше көңіл бөлу мен жеке сипаттау болып табылады. Сондай – ақ, шетел тәжірибесін қарастыра отырып, оны қолдана отырып және негізге ала отырып, Қазақстан Республикасында пайдалануға мүмкіндік беретін жағдайларды қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді атқарған жөн:
• ақша айналымының түсінігі мен мәнін ашу;
• оның түрлері мен құралдарын жеке сипаттау;
• ақша айналымының формаларын құрастыру;
• Қазақстан Республикасында ақша айналысын қарастыру;
• курстық жұмысқа жалпылама қорытынды жасау;
Экономикалық құрылымда бұл тақырыптың алатын орны ерекше. Бұл курстық жұмыс материалдың көлемімен және ұсынылған тақырыптардың санымен белгіленбейді. Ол зерттеудің тереңдігімен және деңгейімен, экономикалық ғылымның маңызды мәселелерін талдаудың әдістерімен белгіленеді.
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін анықтап отырады.
Курстық жұмыс тек қана ақша айналысын теориялық бағытта қарастырып қоймай, сондай-ақ олардың практикалық жақтары, Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономика жағдайында атқаратын қызметтері мен рөлі жан-жақты қарастырылған.
Ақша айналысы қазіргі нарықтық экономикада маңызды элементтердің бірі болып табылады. Себебі ақша құрылымының есебін ескермеген жағдайда халық шаруашылығы жағдайларын, экономикалық саясаттың мақсаттарын анықтау және тәжірибелік іс шараларын өткізу кезінде көптеген қателіктер болуы мүмкін. Ақша айналысының тұрақтылығы оның жақсы функциялануының ерекше маңыздылығын береді.
Тарихи дамудың барысында ақша қатынастары бірнеше маңызды өзгерістер мен қиыншылықтарды бастан кешірді. Соның салдарынан ол экономикалық жағдайға үлкен әсерін тигізді. Ақша айналысы мен валюталық бағамның тұрақтылығы экономикалық жағдайлардың жақсаруының, нарықтағы тепе – теңдіктің қамтамасыз етілуінің алғышарты болып табылады.
Осы процестерді игеру қазіргі таңда Қазақстан экономикасындағы аса маңызды және қажетті мәселелердің бірі болып саналады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ақша айналымының теориялық негіздерін қарастыру және оның құрылымына ерекше көңіл бөлу мен жеке сипаттау болып табылады. Сондай – ақ, шетел тәжірибесін қарастыра отырып, оны қолдана отырып және негізге ала отырып, Қазақстан Республикасында пайдалануға мүмкіндік беретін жағдайларды қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді атқарған жөн:
• ақша айналымының түсінігі мен мәнін ашу;
• оның түрлері мен құралдарын жеке сипаттау;
• ақша айналымының формаларын құрастыру;
• Қазақстан Республикасында ақша айналысын қарастыру;
• курстық жұмысқа жалпылама қорытынды жасау;
1. «Егемен Қазақстан» 6.ХІІ.2006. №235 [3 бет].
2. ІІ Халықаралық ғылыми теориялық конференция, Ақтөбе -2005 ж.
3. «ҚР валюталық реттеу және бақылау туралы» Заңы №57-1;13.06.05.
4. «Несиелік серіктестік туралы» Қазақстан Республикасының заңы 2002 ж.
5. «Микрокердитттік ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасының заңы 2002 ж.
6. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 26.06.1998 ж.
7. «Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 13.12.1993 ж.
8. Көшенова Б., Ғ.С.Сейтқасымов. “Ақша, несие, банктер” – Алматы, Экономика, 2001 ж.
9. Мақыш С.Б. “Ақша, несие, банктер” – Алматы, 2001ж.
10. Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктер операциялары” – Алматы, 2004ж.
11. Ысқақова З.Д. “Ақша айналысы және несие” – Алматы, 2004ж.
12. Ысқақова З.Д. “Банк ісі”, – Қарағанды, 2005 ж.
13. Актенов Н.Г., Пессель М.А. “Бағалы қағаздар нарығы” – Қарағанды, 2008 ж.
14. Статистикалық мәліметтер 2010ж. - №29 баспасөз
15. Сейітқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банктер” - Алматы, 2004ж.
16. Қазақстан Үлттық Банкі Статистикалық Бюллетені, 2010 ж.
17. Қазақстан Ұлттық Банк Хабаршы, 2010 ж.
18. Раицкий К. А. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құрылы. М., 1999 ж.
19. Самуэльсон П. Экономикалық ғылымдар. – М., 2000 ж.
20. С.Б.Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” - Алматы, Қазақ университеті, 2004 ж.
21. Баян Көшенова. Оқу құралы “Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары” – Алматы, Экономика 2000 ж.
22. Мамыров Н.Қ. Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. Оқулық - Алматы, Экономика, 2003 ж.
23. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә. “Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері” - Алматы, Экономика 2002 ж.
24. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердiң операциялары. Оқу құралы, Алматы. Издат- маркет. 2004 ж.
25. Банковское дело Под ред. Г.С. Сейткасымова // Алматы “Қаржы-Қаражат” 1998.
26. Әубәкіров Я., Нәрібаев К., Есқалиев М., Жатқанбаев Е., Байжумаев Е., Досқалиев С. “Экономикалық теория негіздері”. Оқулық, Алматы «Санат», 1998.
27. М.С. Саниев “Ақша, Несие, Банктер”, Алматы-2001ж.
28. Блеутаева К.Б. “Ақша және банктер”. Оқу құралы, Алматы «Қазақ университеті», 2006.
29. Сейтқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банктер”. Оқулық, Алматы «Экономика», 2005.
30. Мақыш С.Б. «Валюталық операциялар және валюталық мәмілелер», Хабаршы – N 1-2004ж., 19 б.
2. ІІ Халықаралық ғылыми теориялық конференция, Ақтөбе -2005 ж.
3. «ҚР валюталық реттеу және бақылау туралы» Заңы №57-1;13.06.05.
4. «Несиелік серіктестік туралы» Қазақстан Республикасының заңы 2002 ж.
5. «Микрокердитттік ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасының заңы 2002 ж.
6. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 26.06.1998 ж.
7. «Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 13.12.1993 ж.
8. Көшенова Б., Ғ.С.Сейтқасымов. “Ақша, несие, банктер” – Алматы, Экономика, 2001 ж.
9. Мақыш С.Б. “Ақша, несие, банктер” – Алматы, 2001ж.
10. Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктер операциялары” – Алматы, 2004ж.
11. Ысқақова З.Д. “Ақша айналысы және несие” – Алматы, 2004ж.
12. Ысқақова З.Д. “Банк ісі”, – Қарағанды, 2005 ж.
13. Актенов Н.Г., Пессель М.А. “Бағалы қағаздар нарығы” – Қарағанды, 2008 ж.
14. Статистикалық мәліметтер 2010ж. - №29 баспасөз
15. Сейітқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банктер” - Алматы, 2004ж.
16. Қазақстан Үлттық Банкі Статистикалық Бюллетені, 2010 ж.
17. Қазақстан Ұлттық Банк Хабаршы, 2010 ж.
18. Раицкий К. А. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құрылы. М., 1999 ж.
19. Самуэльсон П. Экономикалық ғылымдар. – М., 2000 ж.
20. С.Б.Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” - Алматы, Қазақ университеті, 2004 ж.
21. Баян Көшенова. Оқу құралы “Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары” – Алматы, Экономика 2000 ж.
22. Мамыров Н.Қ. Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. Оқулық - Алматы, Экономика, 2003 ж.
23. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә. “Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері” - Алматы, Экономика 2002 ж.
24. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердiң операциялары. Оқу құралы, Алматы. Издат- маркет. 2004 ж.
25. Банковское дело Под ред. Г.С. Сейткасымова // Алматы “Қаржы-Қаражат” 1998.
26. Әубәкіров Я., Нәрібаев К., Есқалиев М., Жатқанбаев Е., Байжумаев Е., Досқалиев С. “Экономикалық теория негіздері”. Оқулық, Алматы «Санат», 1998.
27. М.С. Саниев “Ақша, Несие, Банктер”, Алматы-2001ж.
28. Блеутаева К.Б. “Ақша және банктер”. Оқу құралы, Алматы «Қазақ университеті», 2006.
29. Сейтқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банктер”. Оқулық, Алматы «Экономика», 2005.
30. Мақыш С.Б. «Валюталық операциялар және валюталық мәмілелер», Хабаршы – N 1-2004ж., 19 б.
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы “Ақша айналысының эволюциясы”. Бұл
тақырыпты алғандағы мақсат еліміздің ақша айналысының атқаратын рөлін,
яғни алатын орнын, маңыздылығын, тәуелсіз елімізге қажеттілігін атап
көрсету.
Экономикалық құрылымда бұл тақырыптың алатын орны ерекше.
Бұл курстық жұмыс материалдың көлемімен және ұсынылған тақырыптардың
санымен белгіленбейді. Ол зерттеудің тереңдігімен және деңгейімен,
экономикалық ғылымның маңызды мәселелерін талдаудың әдістерімен
белгіленеді.
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен
ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең
тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы
құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің
экономикалық кейпін анықтап отырады.
Курстық жұмыс тек қана ақша айналысын теориялық бағытта
қарастырып қоймай, сондай-ақ олардың практикалық жақтары, Қазақстан
Республикасындағы нарықтық экономика жағдайында атқаратын қызметтері мен
рөлі жан-жақты қарастырылған.
Ақша айналысы қазіргі нарықтық экономикада маңызды
элементтердің бірі болып табылады. Себебі ақша құрылымының есебін
ескермеген жағдайда халық шаруашылығы жағдайларын, экономикалық саясаттың
мақсаттарын анықтау және тәжірибелік іс шараларын өткізу кезінде көптеген
қателіктер болуы мүмкін. Ақша айналысының тұрақтылығы оның жақсы
функциялануының ерекше маңыздылығын береді.
Тарихи дамудың барысында ақша қатынастары бірнеше маңызды
өзгерістер мен қиыншылықтарды бастан кешірді. Соның салдарынан ол
экономикалық жағдайға үлкен әсерін тигізді. Ақша айналысы мен валюталық
бағамның тұрақтылығы экономикалық жағдайлардың жақсаруының, нарықтағы
тепе – теңдіктің қамтамасыз етілуінің алғышарты болып табылады.
Осы процестерді игеру қазіргі таңда Қазақстан
экономикасындағы аса маңызды және қажетті мәселелердің бірі болып
саналады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ақша айналымының теориялық
негіздерін қарастыру және оның құрылымына ерекше көңіл бөлу мен жеке
сипаттау болып табылады. Сондай – ақ, шетел тәжірибесін қарастыра отырып,
оны қолдана отырып және негізге ала отырып, Қазақстан Республикасында
пайдалануға мүмкіндік беретін жағдайларды қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді атқарған жөн:
ақша айналымының түсінігі мен мәнін ашу;
оның түрлері мен құралдарын жеке сипаттау;
ақша айналымының формаларын құрастыру;
Қазақстан Республикасында ақша айналысын қарастыру;
курстық жұмысқа жалпылама қорытынды жасау;
Курстық жұмыстың ақпараттық негізіне отандық және шетелдік
экономист ғалымдарының оқулықтары, ғылыми мақалалары жатады. Ал осы
курстық жұмыстың объектісі қазіргі таңдағы ақша айналымының ерекшеліктері
болып саналады.
Берілген курстық жұмыс кіріспе, 3 бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде ақша айналысының негізгі
мағынасы мен құрылымына, маңыздылығына теориялық аспектілер беріп, ақшаны
жан-жағынан — бұрынғы, қазіргі және болашақтағы позициялары қарастырылды.
Ақша айналысы дегеніміз – қолма-қол және қолма-қол емес
түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілері. Айналыста жүретін
тек қолма – қол ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлігі. Демек ақша
айналысы деген - белгілі бір мезгілде қолма-қол ақшамен өтелген барлық
төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі.
Ал екінші бөлімінде ақша айналысының заңы және оны басқару мен
реттеу әдістері талданды.
Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысы бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы
қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге
сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің
бірсыпырасы қолма қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз
талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп
несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тизігеді: тауардың
неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа шығарылған әлдеқандай ақша
мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Ал үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы
ақша айналысының даму барысы және оның жетілдіру мәселелері мен оларды
шешу жолдары қаралған болатын.
2002 жылға қарағанда еліміздің жалпы халықаралық резерві қазіргі
жағдайда 13 есеге өсіп отыр. Бұл жерде айтып өтетін жайт, мемлекетіміздің
Ұлттық Қорының активтері 2002 жылы 1240 млн. АҚШ долларын құраса, 2013
жылы ол 45511 млн. АҚШ доллары болды. Мұның өзі Ұлттық қор бюджеттік
және макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған, ал
мұнай кірістерінің көп бөлігін Ұлттық қорда жинақтау барынша жүйелі
фискалдық саясат жүргізуге, индустриялдық-инновациялық даму
стратегиясында көрсетілген міндеттерді жүзеге асыруға, сондай-ақ болашақ
ұрпақтың Қазақстанның мұнай және басқа шикізат ресурстарының игілігін
пайдалану мүмкіндігіне ие болуына жол ашуда.
Яғни, ақша айналымының жетілдіру нәтижесінде Қазақстан
экономикасының ұдайы өндірісін қамтамасыз ету қазіргі заман талабына
жауап береді. Соңғы кездерде тез – тез болып тұрған әлемдік және
аймақтық қаржы дағдарысына жауап ретінде, қаржы дағдарыстың теріс әсерін
азайту, сонымен бірге ЖІӨ-нің өсу динамикасын сақтауда Қазақстан
Республикасындағы ақша айналымын реттеу саясаты үлкен маңызға ие.
Шетел тәжірибесінен келіп шығып, банктердің валюталық саясаттың
қонымды әсері ретінде күтілмеген зияндарды кемейтіру және бірнеше негізгі
еркін айналымдағы валюталар - АҚШ доллары және евро бойынша ақша
айналысының оң әсерін сақтау бойынша, валюта позицияларын мүмкіндігінше
кеңейту үшін, ашық валюта позициясын қалыптастыру ұсынылады.
Бұл ұсыныстарды жүзеге асыру Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктерінің қаржылық тәуелсіздігін нығайтып, экономиканың дамуына үлкен
үлес қосуына мүмкіндік жаратады.
1 Ақша айналысы және оның негізгі элементтері
1.1 Ақша айналысының сипаттамасы және оның даму эволюциясы
Қайта құру кезеңіне дейін ақша айналымы мен ақша айналысы
ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма-қол
ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы бұған кең мағына
бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз айналым мағынасын сипаттайды.
Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындарын ақшалай табыстарының
бөлінуін қарастырса қолма-қаолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлуінің
қарастырады.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-
қол рубль тұтыну заттары және қызметтері жиынтығымен қамтамасыз етілсе
қолма-қолсыз рубль – бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен
қамтамасыз етіледі. Мұндай жүйе мен қана орталықтандырылған жоспарлы
экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар
мен халықтық қолында қанша ақша, қанша тауардың болатынын және олардың
қандай бағада атылатыны белгілі болған.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылуы. Тауар
айналымы процесіндегідегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақының
жүзеге асыру негізінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен
қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасу-ақша
айналысы деп аталады.
Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен тауар
айналысы болып табылады. Тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып
алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалысты, яғни айналыста болуына
мүмкіндік жасайды. Тауар сатып алынғаннан кейін, айналыстан шығады және
тұтынылады. Ал ақша айналысты әрқашан жүреді.
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының сомасынан
әрдайым артық болады. Ақшаның қызметі тек сату-сатып алумен
шектелмейтінін түсінеміз.
Ақша айналысын реттеудің элементі – қолма-қол ақшаның қолдану
азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы
есеп айырысулары қолма-қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп айырысу
чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге
байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуін. Қазақстандағы қолма-қол
ақшамен байланысты жағдайда түбірімен өзгертті.
Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-
қолсыз ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырушыларының
25-27% - ды ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны, несиелік карточкалар,
т.б. көмегімен жүргізіледі. Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша өзара тығыз
байланысты, сондықтан оларды болу қажет емес. Ақша өз айналысында қолма-
қолдан қолма-қолсыз ақшаға өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан
түскен түсім банке түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз
ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы
мүмкін.
Бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
болып бөлінеді.
Сондай-ақ:
-өнімді өндіру және соту процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп
айырысуларымен байланысты ақша айналымы;
-тауарлы емес сипаттасы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
-ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, неше
ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.[2]
Экономикалық санат ретінде ақша натуралдық шаруашылықтан
тауарлы шаруашылыққа ауысу кезеңінде пайда болды. Шығарылған өнімнің
түгелімен өндірушінің жеке басының керегіне жаратылған кезең натуралды
шаруашылық болып есептелетіні белгілі. Кейін өндіріс құралының жетілуіне
байланысты, ал кейде табиғаттың өзі туғызған жағдайына байланысты
адамдардың шығарған өнімдерінің көлемі олардың жеке басының керегіне
жарататын көлемнен артық болатын жағдай туды. Сөйтіп, адамдар өндірілген
өнімді, өздеріне керек, басқа өнімге айырбастап алуына мүмкіншілік алды.
Осының нәтижесінде айырбастау деп аталатын процесс шықты. Айырбастау
үшін өндірілген өнімнің тауар деп аталатын болған соң, натуралдық
өндірістің орнына тауарлы өндіріс пайда болды.
Жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштердің салдарынан, өнім
өндірушілер өздерін бір түрлі, не бірнеше түрлі өнім шығаруға бейімдейтін
болды. Ал өздеріңе керек басқа өнімдерді өздері шығарған өнімнің артығына
ауыстырып алатын болды.
Сонымен, ақшаның пайда болуына алдын ала екі экономикалық
жағдай туғызылды:
- натуралдық шаруашылықтың орнына тауарлық шаруашылық келді, енді
айырбастау операциясы өріс алды;
- өнім өндірушілердің арасында бір жағынан мүліктік жекеленушілік пайда
болды, екінші жағынан белгілі бір түрлі тауар өндіруге мамандандырушылық
туды.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі
айырбасталатын тауар — барлық басқа тауарлардың бір — бірімен өзара
айырбасталу құралы бола бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе
көлемдегі формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде өту басталды.
Бірақ оның рөлі бір тауарға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық
эквивалент рөлін белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы
тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша формасына
айналды.
Сөйтіп, айырбастаудың тауарлық нысаны ақшалай нысанға көшті.
Оның үстіне, әр түрлі тайпаларда ақшының міндетін атқаратын тауарлар әр
түрлі. Мысалы: Ежелгі гректер, римдіктер, славяндар ақша орнына мал
пайдаланған; Скандинав елдерінде, ежелгі орыстар — аңның, болмаса малдың
терісін пайдаланған; Қытайда — тұз, Моңғолияда — шай, тағы сол сияқты.
Бірақ, осының өзінде де, айырбастауда көптеген қиыншылықтар кездесті.
Айтылған заттарды санау, өлшеу, оларды бір жерден екінші жерге тасу,
сақтау, іріктеу деген қызметтері көп болды. Міне,осы жағдайлар және тауар
өндіру мен оны айырбастаудың көлемінің өсуі ақшаның міндетін атқаратын
тауардың біртектілігін, оңай бөлшектенетінін, сақтағанда бұзылмайтын және
тасымалдауға қолайлы болуын талап етті. Ал мұндай қасиеттер кейбір түсті
және құнды металдарға ғана тәлім болатын. Адамзат дүниесінің даму жолының
әр кезеңіңдегі ақшаның міндетін әр түрлі металдар атқарады: қола, мыс,
күміс, алтын.
Металл ақшаларының артықшылығы, олар — біркелкі, төзімді,
ұсақталынады, және т.б. Металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебінің
салмақтық жүиесі нақтылана түсті.
Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске
өте бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие.
Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден
ығыстырып шығарып тастаған жоқ. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар
формасын сақтап келді.Бірақ б.э. дейін XII ғасырда салмағы көрсетілген
құймалар пайда бола бастаған. Осындай себепке байланысты көптеген ақша
бірліктері фунт стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фунт) салмақ
бірліктері атауымен аталады.Алғашқыдағы белгілі массасы бар формассыз
металл ақшаларды кейін келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар
металл ақшалар ауыстыра бастады.
Монеталардың пайда болуы — ақшаның құрылуындағы соңғы кезең
болып табылады.
Біріншіден, ақша шыққаннан кейін тікелей тауар айырбастаудың
тар шегі біраз кеңейтілді, яғни базар пайда болды, ал ол базарда екі ғана
кісі емес, бірнеше тауар иелері қатынасады.
Екіншіден, ақша пайдаланудың арқасында бір ғана әрекетпен
бітетін айырбастау процесі (бір тауарды беріп, екінші тауарды алу Т — Т),
әр уақытта, әр жерде істелетін екі әрекетке айналды:
- бірінші әрекет, тауарды ақшаға сату (Т — А)
- екінші әрекет, алған ақшаға басқа жерде, басқа уақытта басқа тауар
сатып алу (А — Т)
Үшіншіден, тауар өндірушілер сатқан тауардан алған ақшасын
енді, керекті тауар сатып алғанға дейін, сақтауға мүмкіншілік алды. Ал
мұның өзі ақшаны жинауғажәне оны басқаларға қарызға беруге болады деген
сөз, яғни бұл несиенің пайда болуына әсер етті.
Осындай өзгерістердің нәтижесінде, ақшаның қозғалыс жолы
тауардың қозғалыс жолынан бөлініп шықты. Енді ақша шыққаннан кейін, ақша
өз алдына, тауар өз алдына айналатын болды.
1.2 Ақша айналысының негізгі элементтері
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын –
қағаз және кредит ақшаларына бөлінбеген жүйеге негізделген. Олардың әр
біреуі ұзақ уақыт бойы дербес дамыса да әрі ұлттық ерекшеліктерге ие
болса да, олар көп жағынан бір – біріне ұқсас.
Сонымен қатар, әрбір дамыған елдің осы заманғы ақша жүйесінің
мәнін толық ашуға мүмкіндік беретін тек өздеріне ғана тән ерекшеліктері
бар.
АҚШ – тың ақша жүйесі. АҚШ – тың ақша бірлігіне айналымға
1786 жылы енгізілген АҚШ доллары жатады. Доллардың атауы бірқатар
еуропалық елдердің айналыста болған күміс толерден шыққан. Қысқартылған
белгісі - $. Бір доллар 100 центке тең. Бүгінгі таңда айналымда 1, 2, 5,
10, 20, 50, 100 долларлық құны бар купюралар мен 1, 5, 10, 25, 50 центтік
құны бар тиындар және 1 доллар қолданылады.
Қолма – қол ақша эмитенттеріне Қаржы Министрлігі (қазына мекемесі)
және федералдық резерв жүйесі (ФРЖ) жатады. Қазына мекемесі айналымға 1 –
ден 10 долларға дейін құны бар ұсақ купюрлі ақша белгілерін, сондай – ақ
100 долларды шығарады, монеталар күмістен, никельден және мыстан
дайындалады. Қазына мекемесі ш ығарған купюрдың айрықша белгісіне ондағы
Құрама штаттар билеті дейтін жазу, - UNITED STATES NOTES жатады.
Қолма – қол ақша белгілерінің негізгі массасын айналымға ФРЖ шығарады.
Онда FEDERAL RESERBE NOTES дейтін жазу болады, сондай – ақ оларды
шығарған федералдық резервтік банктің нөмірі көрсетіледі. АҚШ – тағы
қолма – қол ақшасыз ақша эмиссиясы басқа шетелдерге және коммерциялық
банктерге жүзеге асырылады. Олармен айналымға чектер, вексельдер,
пластикалық карточкалар, электрондық ақшалар шығарылады. Экономикалық
айналымда қолма – қол ақшасыз ақшаның үлес салмағы көп әрі бұл үлес
салмақ өсу тенденциясына ие. АҚШ – та ақша массасы классикалық ақша –
кредит саясатының құралдарымен реттеліп, басқарылады: құнды қағаздардың
ақша нарығындағы операциялар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өзгерісі,
коммерциялық банктер мен кредит жинақтаушы мекемелердің міндетті резерв
талаптарының өзгерісі.
Еуро еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі таңда Еуропалық
Одақта (ЕО) ақша жүйесі бар. Ол Еуропаның 24 дамыған елі кіретін
еуропалық ұжымдық евро ақша бірлігінде негізделген. ЕО – ның еуропалық
ақша жүйесі 2002 жылы құрылды және евроның ақша бірлігі алдымен қолма –
қол ақшасыз айналымының есеп айырысу бірлігі ретінде енгізілді, ал 2004
жылы қолма – қол ақша айналымына банкноттар мен монеталар түрінде қағаз
ақшалар шығалылды.
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған
РФ орталық банк туралы РФ заңына сәйкес жұмыс істейді. Ресесйдің ресми
ақша бірлігіне рубль жатады. 1 рубль 100 копейкке тең. Рубль атауы Киев
Русь тұсында пайда болған. Ол кезде ақша бірліктері гривна деп, ал, екіге
тең бөлінгені рубль деп аталады. Алтын мен рубльдің ресми арақатынасы
белгіленбеген. Басқа ақша белгілері мен суррогаттардың шығалылуына тыиым
салынған. Заңды төлем күші бар ақша түрлеріне банктің барлық активтерімен
қамтамасыз етілген әрі Ресей Банкінің сөзсіз міндеттемелері болып
табылатын банкноттар мен ұсақ металл монеталар жатады. Қолма – қол ақшаны
шығарудың, олардың айналымын ұйымдастырудың және РФ аумағынан оларды алып
тастаудың айрықша құқығы Ресей Банкіне тиесілі.
Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты шығындарды кеміту
мақсатында 1998 жылдың 1 қаңтарынан арақатынасында ақшаны ірілендіру
(деноминация) жүргізді. РФ – да жүргізілген реформалардың нәтижесінде
айналымға Ресей Банкінің 5, 10, 50, 100 және 500 рубльдік құны бар
банкноттар, 1, 5, 10, 50 копейкалық құны бар тиындар, 1, 2 және 5 рубль
енгізілді.
1.3 Ақша айналымының экономикалық мәні және оның құрылымы
Қазіргі таңдағы төлем жүйесі қаржылық және операциондық
құрамдаушылардың өзара қатынастарына байланысты жұмыс жасайтын өте
күрделі механизм болып табылады. Экономикада пайда болып жатқан алуан
түрлі операцияларды жүргізу қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті
әртүрлі құрылымдар бар. Бірақ, банктер әрқашанда есеп айырысу процесінің
ортасында болды, өйткені, банкаралық аударымдар және соның ішінде, ОБ-те
сақталушы депозиттерді аудару бастапқы төлемдер бойынша есеп айырысуды
қамтамасыз етеді.
Банктер арқылы жасалатын ақшалай төлемдер мен есеп айырысулар
қоғамдағы экономикалық қатынастардың іс жүзінде барлық түрін жүзеге
асырады. Есеп айырысулар қолма-қол ақша көмегімен де және қолма-қолсыз
жолмен де жүргізіле алады. Экономиканы реформалау кезеңдерінде шаруашылық
механизмінің іскерлігін жоғарылатудың негізгі шарттарының бірі – елдің
қолма-қол емес ақша айналымын басқаруды әрі қарай жетілдіру болып
табылады.
Бірақ, ең алдымен, қолма-қолсыз ақша айналымын қарастыруға көшпестен
бұрын, қолма-қол ақша айналымының мәнін зерттеу қажет, өйткені, қолма-
қолсыз ақша айналымы оның құрамдас бөлігі болып табылады. Банк
шаруашылығы үшін базалық болып табылатын ақша айналымы сияқты түсінікке
экономикалық әдебиеттерде бірмәнді және барлығымен мақұлданған трактовка
жоқ.
Қайта құрылу кезеңдерi басталғанға дейiн ақша айналымы және ақша
айналысы түсiнiктерi нақты жеке дараланып ерекшелендi. Ақша айналысы
түсiнiгi тек қана қолма-қол ақшалар қозғалысын бiлдiредi. Ақша айналымы
қолма-қол және қолма-қолсыз айналымдарын да бейнелей отыра кеңiрек ұғымды
бiлдiредi. Тауарлар айналымы, қызметтер көрсетiлу мен төлемдер жүргiзу
процестерiнде, сонымен қатар кәсiпорындар мен қаржы-несиелiк мекемелер
арасында қолма-қол ақшалардың қозғалысы ақша айналысы болып табылады.
Берілген анықтамада ақша айналысы тек кәсіпорындар мен қаржы-несиелік
мекемелерді қамтыған, ақша айналымына қатысатын субъектілер толық
ескерілмеген. Ақша айналымы қолма-қол және қолма-қолсыз түрдегi ақша
белгiлерiнiң үздiксiз қозғалу процесiн бiлдiредi. Сонымен қатар, нарықтық
экономика терминдерiнiң анықтама сөздiгiнде ақша айналысы: еңбекақы
төлеу, тауарларды өткiзу, қызметтер үшiн есеп айырысу және басқа төлемдер
жүргiзу процестерiндегi ақшаның үздiксiз қозғалуы - ретiнде сипатталады.
С.К.Семенов бойынша: ақша айналысы – белгілі бір уақыт аралығындағы
ақшалай төлемдер мен есеп айырысулардың сомасы, ал, ақша айналымы –
экономикадағы тауарлар мен қызметтер айналымына қызмет көрсетуші қолма-
қол және қолма-қолыз ақшалардың қозғалысы.
О.Л.Рогованың пікірі бойынша формалары әртүрлі, бірақ, мәні бірдей
барлық ақшалай (сонымен бірге, қаржылық және несиелік) қатынастарды
синтездейтін және өзара теңдестіретін байланыстар жүйесі - ақша
айналымы деп аталады. Ақша айналымының бұл анықтамасы оның сапалық
сипаттамасына сүйенген.
Ю.Л.Савенскийдің трактовкасының негізі ретінде ақша айналымының
құрылымы қолданыла отырып, ақша айналымы - қолма-қол және қолма-қол емес
ақша белгілерінің үздіксіз қозғалу процесі деп анықтама беріледі.
Сондай-ақ ақша айналымы – экономикалық қатынастар субьектiлерiнiң
арасындағы өзара талаптарын қанағаттандыру мақсатында ақшалардың үздiксiз
қозғалу процесi. Бұл анықтамалардағы ақшаның үздiксiз қозғалысы дегенге
жинақ қорлары ретiнде кезеңдер сайын айналымнан тыс қалып қоятын ақшалар
бөлiгi қарсы пiкiр туғызады.
В.С.Геращенконың берген анықтамасында ақша айналымы қолма-қол
ақшалар көмегімен жүргiзiлетiн және банктердегi шоттар бойынша қолма-
қолсыз аударулар жолымен жасалатын барлық есеп айырысулар жиынтығы деп
сипатталады. Бiрақ, бұл анықтама ақша айналымының көлемiн ғана сипаттап,
мазмұнын толық ашпайды, ол ақша айналымы құрылымындағы ақшаның екі
формасының және олардың бәсекелестігін талдау маңыздылығын көрсетеді.
Лаврушин О.И. ақша айналымы нақты және нақсыз түрдегі ақша
белгілерінің үздiксiз қозғалыс процесi деген анықтаманы қазiргi кездегi
ақша айналымының мазмұнына тән, ол айналымдағы қозғалысты әртүрлi ақшаның
орнын алмастырушылары емес, ақшаның өзi жүзеге асырады деп есептейдi,
сол әдебиетте көрсеткенідей ақша айналымының құрылымын әртүрлі
сипаттамалар бойынша, соның ішінде, кең тараған түрі ондағы қызмет
атқарушы ақша нышандарына байланысты классификациялау жолымен анықтауға
болады.
Ал, қаржы-несиелiк сөздiкте ақша айналымы: ақша қозғалыста өз мәнiн
көрсетедi, яғни ақшаның мәнi оның қозғалысында көрiнуi – деп сипатталады
және Свиридов О.Ю. ақша өз қозғалысында өзінің мәнiн бейнелейтiн
категория ретiнде ақша айналымына осыған ұқсас анықтама бердi . Бұл
анықтамалар бойынша ақшаның мәнi оның қозғалысында көрiнетiн болса, бұл
жерде қозғалмайтын ақшалар есепке алынбай қалады. Сондықтан, ақшаның мәнi
оның қозғалысымен емес, олардың атқаратын функциясымен көрiнетiндiгiне
көңіл бөлу қажет.
Е.Ф.Жуков қолма-қол ақша айналысы – белгiлi бiр уақыт кезеңiндегi
қолма-қол формада жүзеге асырылған барлық төлемдер сомасына тең ақша
айналымының бiр бөлiгi – деп анықтама бередi. Бұл айналыс негiзiнен
тұрғындардың ақшалай табыстарының пайда болуымен және оларды жұмсаумен
байланысты деп есептейдi. Бұл жерде назар аударатын жәйт, ақша айналысы
ақшалай төлемдердiң емес, тiкелей нақты қолма-қол ақшалардың қозғалысын
бiлдiруiнде болып отыр. Ақша белгiлерi қолма-қол және қолма-қолсыз
болатыны белгiлi. Ақшаның айналыста немесе айналымда екендiгiн оның не
айналыс құралы, не төлем құралы ретiндегi атқаратын қызметiне байланысты
айырып бiлуге болады.
Сонымен, ақша айналысы дегенiмiз экономикалық қатынастар
субьектiлерiнiң арасындағы банкноталар мен монеталардың орнын алмастыру
процесiн сипаттайтын, тұрғындардың ақшалай табыстарының бөлiнуiн
бейнелейтiн, айналыс қасиетi тек қана өзiне тән нақты ақшалар және
айналыс құралы немесе төлем құралы ретiндегi ақша қызметтерiн жылдам
орындай алуға қабiлеттi ақша құралдарының мақсатына сай жүзеге асырылу
сферасын сипаттайтын ақша айналымының бiр бөлiгi болып табылады.
Ал, ақша айналымы дегенiмiз - ақша айналысын қамти отыра,
экономикалық процесстiң қаржылық және қаржылық емес қатысушыларының
арасындағы қоғамдық ұдайы өндiрiске қатысушы қолма-қол және қолма-қол
емес ақша құралдары мен ақшаның әртүрлi орнын алмастырушыларының еңбекақы
төлеу, тауарларды өткiзу, қызметтер үшiн есеп айырысу және басқа төлемдер
жүргiзу мақсатында ақша құралдарының әртүрлi каналдары арқылы үздiксiз
қозғалу процесi болып табылады.
Ақша айналымы – елдiң экономикалық және әлеуметтiк дамуына ықпал ету
үшiн ақшаның қолдану механизмiн және ақшаның негiзгi маңызды
сипаттамаларын қамтитын өте күрделi құрылым.
Ақша айналымы нақты өлшем бірлігімен өлшенбейді, ол тек ақшалай
параметрлермен: ақша массасы, ақша айналысының жылдамдығымен және ақша
мультипликаторымен сипатталады, бұл параметрлер нақты өлшемдермен
өлшенеді. Ал, ақша айналысы – ақша бірлігімен өлшенетін нақты анықталатын
түсінік.
Ақша айналымы сияқты күрделі және қарама-қайшылықты экономикалық
құбылысты зерттеу оны құрастырушы формаларын, олардың өзара байланыстары
мен шарттылықтарын талдауды қажет етеді.
Ақша айналымының құрылымын әртүрлі сипаттамалар бойынша анықтауға
болады. Ақша айналысы да, ақша айналымы да мынадай екі сферада көрінеді:
- қолма-қол ақшалар сферасы – банкноталармен, казынашылық
билеттермен және монеталармен;
- қолма-қолсыз ақшалар сферасы – банктік депозиттермен және есеп
айырысу, ағымдық, бюджеттік және басқа шоттарда төлем тапсырыстары, төлем
талаптары, инкассалық тапсырмалар мен чектер, аккредитивтер, пластикалық
карталар қолдану арқылы қызмет көрсетіледі.
Ақша құралдары өз құнының түр-сипатын өзгерте отыра, үздіксіз
мынадай субьектілер арасында айналады: тұрғындар, кәсіпорындар мен
мемлекеттік басқару органдары.
Араларында ақшалар қозғалатын субьектілерге байланысты ақша
айналымының құрылымы мынадай:
- банктер арасындағы айналым (банкаралық айналым);
- банктер мен заңды және жеке тұлғалар арасындағы айналым (банктік
айналым);
- заңды және жеке тұлғалар арасындағы айналым;
- заңды тұлғалар арасындағы айналым;
- жеке тұлғалар арасындағы айналым.
Ақша айналымының тағы бір белгісі – оның қандай да бір бөлігіне
қызмет жасайтын қатынастар сипаттамасы болып табылады. Бұл белгісіне
байланысты ақша айналымы былай бөлінеді:
- тауарлар мен қызметтер үшін және заңды және жеке тұлғалардың
тауарлы емес мідеттемелері бойынша есеп айырысу қатынастарына қызмет
көрсететін ақшалық-есеп айырысу айналымы;
- шаруашылықтағы несиелік қатынастарға қызмет көрсететін ақша-
несиелік айналым;
- шаруашылықтағы қаржылық қатынастарға қызмет көрсететін ақшалай-
қаржылық айналым.
Ақша айналымында қызмет көрсететін ақша формаларына байланысты қолма-
қол және қолма-қолсыз ақшалар айналымдары болып бөлінетіні белгілі.
Ақша айналымы түсінігінің экономикалық мазмұны бойынша өзара
байланысты оның құрылымын жасауға және анықтамалар қатарын келтіруге
болады. (1-сурет)
Сурет 1. Ақша айналымының құрылымы
Қолма-қол ақша айналысы – тауарлар мен қызметтердің айналуы және
әртүрлі төлемдер жүргізілу процесіндегі қолма-қол ақшалар қозғалысын
білдіреді. Бұл – ақшаның айналыс құралы ретінде (тұрғындардың
кәсіпорындармен және рынокта есеп айырысуы, заңды тұлғалар арасында қолма-
қол ақшамен есеп айырысуы және т.б.) және төлем құралы ретінде (еңбекақы,
жәрдемақы, зейнетақы және т.б.) қолма-қол ақшалардың қызмет жасауының
нәтижесінде пайда болатын айналыс. Ол белгілі бір уақыт кезеңінде,
мысалы, ай, тоқсан немесе жылдағы қолма-қол ақшалармен жасалатын барлық
төлемдерді қамтиды. Ақшалар үздіксіз қозғала отырып, шеңберлі айналыс
жасайды. Қолма-қол ақшлардың үнемі қайталанушы шеңберлі айналысы,
сәйкесінше, қолма-қол ақша айналысын құрайды. Мұндай сипаттама
айналыстағы ақшаның санын толығырақ дұрыс анықтау және сонымен қатар,
жалпы ақша айналымын басқару мен нақтырақ болжамдау қажеттілігімен пайда
болды.
Қолма-қол ақшалар өзінің қолданылу процесінде бірнеше ауысулардан
өтеді, яғни, айналысқа түсе отыра, сол бір ақша бірлігі бір қолдан
екіншіге бірнеше рет беріледі. Ақша айналысының сипаттамалық белгілерінің
бірі – бір ақша белгілерінің төлем жүргізу үшін бірнеше мәрте қолданылуы
болып табылады. Шеңберлі айналыс дегеніміз ақша өзінің бастапқы қалпына
қайта оралып келуін білдіреді.
Сондықтан, белгілі бір уақыт мерзімінде айналыстағы ақша массасы
өзгеріссіз қала беруі мүмкін де, ал, қолма-қол ақша айналысы ақша
бірлігінің айналу жылдамдығына байланысты айналыстағы ақша санынан
бірнеше есеге көбейіп кетуі мүмкін.
Ақша белгілерінің айналысы олардың бір заңды немесе жеке тұлғалардан
келесілеріне үнемі аударылуын білдіреді. Сол арқылы, қолма-қол ақша
айналысын динамикада, ал, ақша айналымын ақшаның статистикалық қозғалысы
ретінде қарастыру керек.
Экономикалық әдебиеттерде ақша айналымы, төлем айналымы, ақша-
төлем айналымдары деген түсiнiктер бiр-бiрiне ұқсас деп есептелiп, бiрiн-
бiрi жиi алмастырып жатады. Кеңестiк энциклопедиялық сөздiкте – төлем
айналымы – төлем құралы ретiндегi ақшалардың қызмет ететiн елдiң ақша
айналымы болып табылады . Кейбiр әдебиеттерде төлем қызметiн атқаратын
ақша құралдарының айналымы – төлемдер айналымы деп ұқсас сипаттаған. Ал,
Қазiргi қаржылық несиелiк сөздiкте төлемдер айналымын қолма-қол
ақшалай және қолма-қолсыз формадағы ақшалармен есеп айырысуларының
жиынтығы деп көрсеткен. Бұл анықтамаларда ақшаның атқаратын қызмет түрiн
тiптен атап көрсетпеген.
Ақша айналымының үлгісі. Экономикалық-математикалық үлгілерді жасау
бұрыннан кең танымал құбылыстарға, соның ішінде, белгілі бір экономикалық
процестерді мемлекеттік реттеуге жаңаша қарауға мүмкіндік береді. Бұлай
сонымен қатар, мемлекеттік ақша-несиелік реттеудің объектісі ретінде ақша
айналымының экономикалық категориясы туралы да айтуға болады. Ақша
айналымының жылдамдығы (АЖt) төмендегі формуламен анықталады және белгілі
бір күнтізбелік кезеңдегі айналымды өлшейді:
(1)
мұндағы:
ЖІӨt – номиналды жалпы ішкі өнім;
М2ot – t уақыты ішіндегі орташа М2 ақша массасы;
t – күнтізбелік кезең.
М2 (ММt) ақша массасының ақшалай мультипликаторы 2 формуламен
есептеледі, бірліктермен белгілі кезеңге өлшенеді:
(2)
мұндағы: МБot – t кезеңдегі орташа ақша базасы
М2 ақша массасының үлгісі келесідей түрде болады:
; (3)
мұндағы:
М2n – n күнтізбелік күніндегі М2 ақша массасы;
n – күнтізбелік күн (белгілі бір дата);
Эt – t кезеңіндегі айналысқа шығарылған М2 ақша массасы;
Шt – t кезеңіндегі айналыстан шығарылған М2 ақша массасы.
Ақша айналысының үлгісі келесідей түрде болады:
max;
(4)
(5)
(6)
4 – үлгіні, мысалы, егер, қолданушыға ақша мультипликаторы мен
орташа ақша массасының өзгерісі керек болмаған жағдайда, басқа да белгілі
бір мақсаттарға, М2ot – ті 2- формуладан шығатын ММt*MБot -өндірісіне
ауыстыра отырып, қолдануға болады:
max;
(7)
(8)
(9)
Ақша айналымының төлем құралдарына деген қажеттілігін келесідей
формула бойынша анықтауға болады:
(10)
мұндағы:
М2 – М2 ақша агрегатының жоспарланушы көлемі;
ЖІӨ - ағымдық бағадағы ЖІӨ болжамды көлемі;
Км – жоспарланушы монетизация коэффициенті;
Ук – халық шаруашылығындағы кредиторлық қарыздың үлестік салмағы, ЖІӨ-ге
%-дық қатынасы бойынша;
Уд – халық шаруашылығындағы дебиторлық қарыздың үлестік салмағы, ЖІӨ-ге %-
дық қатынасы бойынша;
Уб – халық шаруашылығындағы бартерлік операциялардың үлестік салмағы, ЖІӨ-
ге %-дық қатынасы бойынша;
Ув – халық шаруашылығындағы векселдік айналымдардың үлестік салмағы, ЖІӨ-
ге %-дық қатынасы бойынша;
О(дөт) – халық шаруашылығындағы дайын өнімдер мен тауарлар қалдықтарының
өзгерісі, ағымдық бағада;
М(бш) – коммерциялық банктер шоттарындағы ақша құралдарының қалдықтарының
өзгерісі;
М(ққ) – тұрғындардың қолма-қол ақша қалдықтарының өзгерісі
Барлық осы көрсеткіштерді есептеу жолымен, несиелік салымдар көлемін
кеңейту немесе қысқарту, қолма-қол ақшаны айналысқа шығару немесе
айналыстан алу сияқты шаралар көмегімен ақша айналымындағы төлем
құралдарының массасын көбейту немесе азайтудың мақсаттылығын және төлем
құралдарына деген ақша айналымының қажеттілігін дәл нақтырақ бағалауға
мүмкіндік береді.
2 Ақша айналысын реттеу ерекшеліктерін талдау
2.1 Ақша айналысының заңы
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі.
Ол - тауар – ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән.
Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ақшан ақша айналысы заңымен реттеледі.
Тауар байланысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі
факторға біріншіден, бір кезеңде, болуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.)
байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:
Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысы бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы
қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге
сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің
бірсыпырасы қолма қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз
талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп
несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тизігеді: тауардың
неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа шығарылған әлдеқандай ақша
мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Қорытындысында, айналыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң мынадай
формуламен өрнектеледі:
Онда:
А мөлш. – айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріне қажет ақша
мөлшері;
Стб – сатылуға тиіс тауарлар бағасының сомасы;
Стбн – несиеге сатылған тауарлар бағатының сомасы;
Ст – қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;
Сө - өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;
Ақ – ақша қоры;
Ажылд. – айналыс құралы және төлем құралы қызметіндегі ақша
айналымының орталық саны.
Осы теңдіктегі ел экономикасында сатылған тауарлардың бағасынан
айналыста әлдеқайда кем ақша массасының жүруінің себебі төлемеушілік
проблемасының болуынан. Сол кезде Ст мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл
Қазақстан және басқа да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге
өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік
проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді.
Айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына
әсер ететін көп факторларға байланысты өзгереді: айналыстағы тауарлар
мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б. айналысқа
қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропроционалды
өзгереді. Ал ақша айналысына әсер етеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір формасының
екіншісіне алмасуы қажет етеді. Себебі ақша массасы ақша айналымының
сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім арасында және белгілі бір күнге
ақша айналымының сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша
массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс – шаралар жүргізу
үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады. Ақша массасының нақты құрамы әр
мемлекеттің өзіне тән ақша несие жүйесімен анықталады.
Ақша айналысының заңы — тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың
санын (Ата) анықтайды.
Ата = Тауар бағаларының сомасы Ақша айналымының саны
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін
атхаруымен байланысты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Aқ = (Стб - Нтб + Мтс - Өтс) Aoc
мұнда,
Ак — айналысқа қажетті ақша саны;
Стб — сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб — несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс — міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс — өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос — айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша айналымының орташа
саны.
Осындай жағдайларды, айналысқа қажетті ақша санына өндірістің
дамуының шарттарына тәуелді болып келетін, әр алуан факторлар ықпал
етеді. Оның біріне айналыстағы тауарлар санының өзгерісі жатады. Сондай-
ақ шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік тауарлар және көрсетілетін
қызметтер бағаларының деңгейіне байланысты да анықталады.
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
- несиенің даму дәрежесі, себебі, қаншалықты тауарлардың басым
бөлігі несиеге сатылса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерде ақша қажет
етіледі;
- қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысынын жылдамдығы.
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына
жинау құралы қызметінің көмегімен реттеліп отырды. Егер ақшаға деген
қажеттілік қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста
қазынаға кетіп, ал, егер ақшаға деген қажеттілік ұлғайса, онда айналысқа
қажетті мөлшердегі ақша қазынадан айналысқа шығарылып отырады.
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда, қолма-қол
ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргізіледі.
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен зандары келесідей екі
фактордың өзара әрекет етуімен анықталады: шаруашылықтағы ақшаға деген
қажеттілік және айналымға ақшалардың нақты түсуімен. Егер де айналымдағы
ақша көлемі, шаруашылыққа кажетті ақшадан артық болса, онда ақшаның
құнсыздануына, яғни ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің төмендеуіне,
яғни инфляцияға жол береді.[1]
2.2 Ақша айналысын басқару және реттеу әдістері
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды
шығаруға эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық
банкінің эмиссияға шығаруы арқылы және банктерге сатып, қолма – қолсыз
балама алу формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша
бірлігі – теңге болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін
анықтайды, олардың дайындалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма
– қол ақшаның инкассициялау тәртібін орнатады.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының
Парламентінің құқы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін,
тәртібін анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шетел
мемлекеттерінің ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін
белгілейді.
Қолма – қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына
үздіксіз оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында өз күштерін енгізумен байланысты
ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге инкассациялауға
лицензия беру бойынша, қолма – қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі
кезеңмен салыстырғанда мүлдем өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер
корреспонденттік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегіде қолма – қол ақша
түрінде толықтыру алады, сонымен қатар, операциялық кассадағы қолма қол
ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия – бұл мемлекеттің банкноталардың, монеталардың,
бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма – қол түрінде де немесе қолма –
қолсыз ақша түрінде де болуы мүмкін.
Қолма – қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноталар
мен монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі
себептерінің бірі кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма қолсыз есеп
айырысулардың біртіндеп қолма – қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине,
жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылдан бастап жағдай жақсара бастады, бұл кассалық
түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма қол ақшаларды
эмиссиялаудың үлес салмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық
операциялардың процесінде іске асады. Банктегі дипозиттер сомасы кредит
ақшаны құру үшін қажет потенциялын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы
немесе қарыз беру арқылы жұмылдырылған кезде кредит ақшалар құрылады. Бұл
операциялардың сызбасы келесідей: 100 ақша бірлігіндей дипозит үшін
міндетті резерв 15 ақша бірлігін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банк
арқылы қарызға берілуі мүмкін.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банктің ақша
бағасы сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы
жүреді.
Ақша бағасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған
айналымдағы қолма – қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады.
Міндетті резервтер – бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банктегі
арнайы шотта кредит корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк
дипозиттерінің бөлігі ( бұл Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана
қаржылық тұрақты банктер мен қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп
аталады). Ақша айналысының жылдамдығы экономикалық монетизация деңгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетизация деңгейі
жоғарылайды.
Артық резервтер дегеніміз - банктердің Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол
ақшаның мөлшері банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының
болуына байланысты болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін
екінші деңгейдегі банктердің Ұлтгық банкідегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттарының көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы
реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдары ақша базасының кеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының,
ақша базасына қатынасы арқылы есептелінетін ақша мультипликаторының
мөлшеріне әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына
байланысты, өйткені міндетті резервтер банктер мең несие ресурстарының
көзі болып пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қолма-қол ақшаның
үлес салмағына байланысты болады.
Бұл – айналымдағы қолма-қол ақшалардың банктерден тыс (болғанда)
орналасқанда мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының
интенсивтілігі олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді, муль-
типликацияның коэффициенттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы (бұл жағдайда банк
жүйесі арқылы жүретін төлем жылдамдығы туралы айтылмайды) Ұлттық банк
арқылы тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер
етеді және ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар. Экономикадағы
ақшалардың айналыс жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және
ұзақ мерзімді инвестициялық несие салымдарының есуін көрсетеді, бұл тек
қана, жалпы экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім
болғанда ғана мүмкін. Керісінше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы
ұлтгық валютаға деген сенімнің көрсеткіші болып, ақша массасындағы қолма-
қол ақша үлесінің өсуіменен, ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес
салмағымен, шаруашылық субъекттерінің ұлттық валютасын сенімді активтерге
аударуменен бірге жүреді.
2.3 Қазақстан Республикасының қолма-қол және қолма-қолсыз
ақша айналысын талдау
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым
кездеспейді. 90- жылдардың орта шеніне дейін ТМД-ға мүше елдердің
басылымдарында “ақша айналымы” және “ақша айналысы” деген ұғымдарға
анықтама беріліп, олар бір-бірінен дәл ажыратылды. Ақша айналымы деп тек
қолма-қол ақша мен қолма - қолсыз ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым
айтылды. Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың мәні мен құрылымын
өзгертпей кейбір ерекшеліктер енгізді.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма - қолсыз
түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл
анықтама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың тақырыбы “Ақша айналысының эволюциясы”. Бұл
тақырыпты алғандағы мақсат еліміздің ақша айналысының атқаратын рөлін,
яғни алатын орнын, маңыздылығын, тәуелсіз елімізге қажеттілігін атап
көрсету.
Экономикалық құрылымда бұл тақырыптың алатын орны ерекше.
Бұл курстық жұмыс материалдың көлемімен және ұсынылған тақырыптардың
санымен белгіленбейді. Ол зерттеудің тереңдігімен және деңгейімен,
экономикалық ғылымның маңызды мәселелерін талдаудың әдістерімен
белгіленеді.
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен
ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең
тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы
құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің
экономикалық кейпін анықтап отырады.
Курстық жұмыс тек қана ақша айналысын теориялық бағытта
қарастырып қоймай, сондай-ақ олардың практикалық жақтары, Қазақстан
Республикасындағы нарықтық экономика жағдайында атқаратын қызметтері мен
рөлі жан-жақты қарастырылған.
Ақша айналысы қазіргі нарықтық экономикада маңызды
элементтердің бірі болып табылады. Себебі ақша құрылымының есебін
ескермеген жағдайда халық шаруашылығы жағдайларын, экономикалық саясаттың
мақсаттарын анықтау және тәжірибелік іс шараларын өткізу кезінде көптеген
қателіктер болуы мүмкін. Ақша айналысының тұрақтылығы оның жақсы
функциялануының ерекше маңыздылығын береді.
Тарихи дамудың барысында ақша қатынастары бірнеше маңызды
өзгерістер мен қиыншылықтарды бастан кешірді. Соның салдарынан ол
экономикалық жағдайға үлкен әсерін тигізді. Ақша айналысы мен валюталық
бағамның тұрақтылығы экономикалық жағдайлардың жақсаруының, нарықтағы
тепе – теңдіктің қамтамасыз етілуінің алғышарты болып табылады.
Осы процестерді игеру қазіргі таңда Қазақстан
экономикасындағы аса маңызды және қажетті мәселелердің бірі болып
саналады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ақша айналымының теориялық
негіздерін қарастыру және оның құрылымына ерекше көңіл бөлу мен жеке
сипаттау болып табылады. Сондай – ақ, шетел тәжірибесін қарастыра отырып,
оны қолдана отырып және негізге ала отырып, Қазақстан Республикасында
пайдалануға мүмкіндік беретін жағдайларды қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді атқарған жөн:
ақша айналымының түсінігі мен мәнін ашу;
оның түрлері мен құралдарын жеке сипаттау;
ақша айналымының формаларын құрастыру;
Қазақстан Республикасында ақша айналысын қарастыру;
курстық жұмысқа жалпылама қорытынды жасау;
Курстық жұмыстың ақпараттық негізіне отандық және шетелдік
экономист ғалымдарының оқулықтары, ғылыми мақалалары жатады. Ал осы
курстық жұмыстың объектісі қазіргі таңдағы ақша айналымының ерекшеліктері
болып саналады.
Берілген курстық жұмыс кіріспе, 3 бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде ақша айналысының негізгі
мағынасы мен құрылымына, маңыздылығына теориялық аспектілер беріп, ақшаны
жан-жағынан — бұрынғы, қазіргі және болашақтағы позициялары қарастырылды.
Ақша айналысы дегеніміз – қолма-қол және қолма-қол емес
түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілері. Айналыста жүретін
тек қолма – қол ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлігі. Демек ақша
айналысы деген - белгілі бір мезгілде қолма-қол ақшамен өтелген барлық
төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі.
Ал екінші бөлімінде ақша айналысының заңы және оны басқару мен
реттеу әдістері талданды.
Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысы бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы
қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге
сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің
бірсыпырасы қолма қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз
талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп
несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тизігеді: тауардың
неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа шығарылған әлдеқандай ақша
мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Ал үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы
ақша айналысының даму барысы және оның жетілдіру мәселелері мен оларды
шешу жолдары қаралған болатын.
2002 жылға қарағанда еліміздің жалпы халықаралық резерві қазіргі
жағдайда 13 есеге өсіп отыр. Бұл жерде айтып өтетін жайт, мемлекетіміздің
Ұлттық Қорының активтері 2002 жылы 1240 млн. АҚШ долларын құраса, 2013
жылы ол 45511 млн. АҚШ доллары болды. Мұның өзі Ұлттық қор бюджеттік
және макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған, ал
мұнай кірістерінің көп бөлігін Ұлттық қорда жинақтау барынша жүйелі
фискалдық саясат жүргізуге, индустриялдық-инновациялық даму
стратегиясында көрсетілген міндеттерді жүзеге асыруға, сондай-ақ болашақ
ұрпақтың Қазақстанның мұнай және басқа шикізат ресурстарының игілігін
пайдалану мүмкіндігіне ие болуына жол ашуда.
Яғни, ақша айналымының жетілдіру нәтижесінде Қазақстан
экономикасының ұдайы өндірісін қамтамасыз ету қазіргі заман талабына
жауап береді. Соңғы кездерде тез – тез болып тұрған әлемдік және
аймақтық қаржы дағдарысына жауап ретінде, қаржы дағдарыстың теріс әсерін
азайту, сонымен бірге ЖІӨ-нің өсу динамикасын сақтауда Қазақстан
Республикасындағы ақша айналымын реттеу саясаты үлкен маңызға ие.
Шетел тәжірибесінен келіп шығып, банктердің валюталық саясаттың
қонымды әсері ретінде күтілмеген зияндарды кемейтіру және бірнеше негізгі
еркін айналымдағы валюталар - АҚШ доллары және евро бойынша ақша
айналысының оң әсерін сақтау бойынша, валюта позицияларын мүмкіндігінше
кеңейту үшін, ашық валюта позициясын қалыптастыру ұсынылады.
Бұл ұсыныстарды жүзеге асыру Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктерінің қаржылық тәуелсіздігін нығайтып, экономиканың дамуына үлкен
үлес қосуына мүмкіндік жаратады.
1 Ақша айналысы және оның негізгі элементтері
1.1 Ақша айналысының сипаттамасы және оның даму эволюциясы
Қайта құру кезеңіне дейін ақша айналымы мен ақша айналысы
ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма-қол
ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы бұған кең мағына
бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз айналым мағынасын сипаттайды.
Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындарын ақшалай табыстарының
бөлінуін қарастырса қолма-қаолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлуінің
қарастырады.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-
қол рубль тұтыну заттары және қызметтері жиынтығымен қамтамасыз етілсе
қолма-қолсыз рубль – бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен
қамтамасыз етіледі. Мұндай жүйе мен қана орталықтандырылған жоспарлы
экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар
мен халықтық қолында қанша ақша, қанша тауардың болатынын және олардың
қандай бағада атылатыны белгілі болған.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылуы. Тауар
айналымы процесіндегідегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақының
жүзеге асыру негізінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен
қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасу-ақша
айналысы деп аталады.
Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен тауар
айналысы болып табылады. Тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып
алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалысты, яғни айналыста болуына
мүмкіндік жасайды. Тауар сатып алынғаннан кейін, айналыстан шығады және
тұтынылады. Ал ақша айналысты әрқашан жүреді.
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының сомасынан
әрдайым артық болады. Ақшаның қызметі тек сату-сатып алумен
шектелмейтінін түсінеміз.
Ақша айналысын реттеудің элементі – қолма-қол ақшаның қолдану
азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы
есеп айырысулары қолма-қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп айырысу
чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге
байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуін. Қазақстандағы қолма-қол
ақшамен байланысты жағдайда түбірімен өзгертті.
Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-
қолсыз ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырушыларының
25-27% - ды ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны, несиелік карточкалар,
т.б. көмегімен жүргізіледі. Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша өзара тығыз
байланысты, сондықтан оларды болу қажет емес. Ақша өз айналысында қолма-
қолдан қолма-қолсыз ақшаға өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан
түскен түсім банке түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз
ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы
мүмкін.
Бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
болып бөлінеді.
Сондай-ақ:
-өнімді өндіру және соту процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп
айырысуларымен байланысты ақша айналымы;
-тауарлы емес сипаттасы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
-ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, неше
ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.[2]
Экономикалық санат ретінде ақша натуралдық шаруашылықтан
тауарлы шаруашылыққа ауысу кезеңінде пайда болды. Шығарылған өнімнің
түгелімен өндірушінің жеке басының керегіне жаратылған кезең натуралды
шаруашылық болып есептелетіні белгілі. Кейін өндіріс құралының жетілуіне
байланысты, ал кейде табиғаттың өзі туғызған жағдайына байланысты
адамдардың шығарған өнімдерінің көлемі олардың жеке басының керегіне
жарататын көлемнен артық болатын жағдай туды. Сөйтіп, адамдар өндірілген
өнімді, өздеріне керек, басқа өнімге айырбастап алуына мүмкіншілік алды.
Осының нәтижесінде айырбастау деп аталатын процесс шықты. Айырбастау
үшін өндірілген өнімнің тауар деп аталатын болған соң, натуралдық
өндірістің орнына тауарлы өндіріс пайда болды.
Жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштердің салдарынан, өнім
өндірушілер өздерін бір түрлі, не бірнеше түрлі өнім шығаруға бейімдейтін
болды. Ал өздеріңе керек басқа өнімдерді өздері шығарған өнімнің артығына
ауыстырып алатын болды.
Сонымен, ақшаның пайда болуына алдын ала екі экономикалық
жағдай туғызылды:
- натуралдық шаруашылықтың орнына тауарлық шаруашылық келді, енді
айырбастау операциясы өріс алды;
- өнім өндірушілердің арасында бір жағынан мүліктік жекеленушілік пайда
болды, екінші жағынан белгілі бір түрлі тауар өндіруге мамандандырушылық
туды.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі
айырбасталатын тауар — барлық басқа тауарлардың бір — бірімен өзара
айырбасталу құралы бола бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе
көлемдегі формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде өту басталды.
Бірақ оның рөлі бір тауарға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық
эквивалент рөлін белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы
тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша формасына
айналды.
Сөйтіп, айырбастаудың тауарлық нысаны ақшалай нысанға көшті.
Оның үстіне, әр түрлі тайпаларда ақшының міндетін атқаратын тауарлар әр
түрлі. Мысалы: Ежелгі гректер, римдіктер, славяндар ақша орнына мал
пайдаланған; Скандинав елдерінде, ежелгі орыстар — аңның, болмаса малдың
терісін пайдаланған; Қытайда — тұз, Моңғолияда — шай, тағы сол сияқты.
Бірақ, осының өзінде де, айырбастауда көптеген қиыншылықтар кездесті.
Айтылған заттарды санау, өлшеу, оларды бір жерден екінші жерге тасу,
сақтау, іріктеу деген қызметтері көп болды. Міне,осы жағдайлар және тауар
өндіру мен оны айырбастаудың көлемінің өсуі ақшаның міндетін атқаратын
тауардың біртектілігін, оңай бөлшектенетінін, сақтағанда бұзылмайтын және
тасымалдауға қолайлы болуын талап етті. Ал мұндай қасиеттер кейбір түсті
және құнды металдарға ғана тәлім болатын. Адамзат дүниесінің даму жолының
әр кезеңіңдегі ақшаның міндетін әр түрлі металдар атқарады: қола, мыс,
күміс, алтын.
Металл ақшаларының артықшылығы, олар — біркелкі, төзімді,
ұсақталынады, және т.б. Металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебінің
салмақтық жүиесі нақтылана түсті.
Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске
өте бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие.
Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден
ығыстырып шығарып тастаған жоқ. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар
формасын сақтап келді.Бірақ б.э. дейін XII ғасырда салмағы көрсетілген
құймалар пайда бола бастаған. Осындай себепке байланысты көптеген ақша
бірліктері фунт стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фунт) салмақ
бірліктері атауымен аталады.Алғашқыдағы белгілі массасы бар формассыз
металл ақшаларды кейін келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар
металл ақшалар ауыстыра бастады.
Монеталардың пайда болуы — ақшаның құрылуындағы соңғы кезең
болып табылады.
Біріншіден, ақша шыққаннан кейін тікелей тауар айырбастаудың
тар шегі біраз кеңейтілді, яғни базар пайда болды, ал ол базарда екі ғана
кісі емес, бірнеше тауар иелері қатынасады.
Екіншіден, ақша пайдаланудың арқасында бір ғана әрекетпен
бітетін айырбастау процесі (бір тауарды беріп, екінші тауарды алу Т — Т),
әр уақытта, әр жерде істелетін екі әрекетке айналды:
- бірінші әрекет, тауарды ақшаға сату (Т — А)
- екінші әрекет, алған ақшаға басқа жерде, басқа уақытта басқа тауар
сатып алу (А — Т)
Үшіншіден, тауар өндірушілер сатқан тауардан алған ақшасын
енді, керекті тауар сатып алғанға дейін, сақтауға мүмкіншілік алды. Ал
мұның өзі ақшаны жинауғажәне оны басқаларға қарызға беруге болады деген
сөз, яғни бұл несиенің пайда болуына әсер етті.
Осындай өзгерістердің нәтижесінде, ақшаның қозғалыс жолы
тауардың қозғалыс жолынан бөлініп шықты. Енді ақша шыққаннан кейін, ақша
өз алдына, тауар өз алдына айналатын болды.
1.2 Ақша айналысының негізгі элементтері
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын –
қағаз және кредит ақшаларына бөлінбеген жүйеге негізделген. Олардың әр
біреуі ұзақ уақыт бойы дербес дамыса да әрі ұлттық ерекшеліктерге ие
болса да, олар көп жағынан бір – біріне ұқсас.
Сонымен қатар, әрбір дамыған елдің осы заманғы ақша жүйесінің
мәнін толық ашуға мүмкіндік беретін тек өздеріне ғана тән ерекшеліктері
бар.
АҚШ – тың ақша жүйесі. АҚШ – тың ақша бірлігіне айналымға
1786 жылы енгізілген АҚШ доллары жатады. Доллардың атауы бірқатар
еуропалық елдердің айналыста болған күміс толерден шыққан. Қысқартылған
белгісі - $. Бір доллар 100 центке тең. Бүгінгі таңда айналымда 1, 2, 5,
10, 20, 50, 100 долларлық құны бар купюралар мен 1, 5, 10, 25, 50 центтік
құны бар тиындар және 1 доллар қолданылады.
Қолма – қол ақша эмитенттеріне Қаржы Министрлігі (қазына мекемесі)
және федералдық резерв жүйесі (ФРЖ) жатады. Қазына мекемесі айналымға 1 –
ден 10 долларға дейін құны бар ұсақ купюрлі ақша белгілерін, сондай – ақ
100 долларды шығарады, монеталар күмістен, никельден және мыстан
дайындалады. Қазына мекемесі ш ығарған купюрдың айрықша белгісіне ондағы
Құрама штаттар билеті дейтін жазу, - UNITED STATES NOTES жатады.
Қолма – қол ақша белгілерінің негізгі массасын айналымға ФРЖ шығарады.
Онда FEDERAL RESERBE NOTES дейтін жазу болады, сондай – ақ оларды
шығарған федералдық резервтік банктің нөмірі көрсетіледі. АҚШ – тағы
қолма – қол ақшасыз ақша эмиссиясы басқа шетелдерге және коммерциялық
банктерге жүзеге асырылады. Олармен айналымға чектер, вексельдер,
пластикалық карточкалар, электрондық ақшалар шығарылады. Экономикалық
айналымда қолма – қол ақшасыз ақшаның үлес салмағы көп әрі бұл үлес
салмақ өсу тенденциясына ие. АҚШ – та ақша массасы классикалық ақша –
кредит саясатының құралдарымен реттеліп, басқарылады: құнды қағаздардың
ақша нарығындағы операциялар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өзгерісі,
коммерциялық банктер мен кредит жинақтаушы мекемелердің міндетті резерв
талаптарының өзгерісі.
Еуро еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі таңда Еуропалық
Одақта (ЕО) ақша жүйесі бар. Ол Еуропаның 24 дамыған елі кіретін
еуропалық ұжымдық евро ақша бірлігінде негізделген. ЕО – ның еуропалық
ақша жүйесі 2002 жылы құрылды және евроның ақша бірлігі алдымен қолма –
қол ақшасыз айналымының есеп айырысу бірлігі ретінде енгізілді, ал 2004
жылы қолма – қол ақша айналымына банкноттар мен монеталар түрінде қағаз
ақшалар шығалылды.
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған
РФ орталық банк туралы РФ заңына сәйкес жұмыс істейді. Ресесйдің ресми
ақша бірлігіне рубль жатады. 1 рубль 100 копейкке тең. Рубль атауы Киев
Русь тұсында пайда болған. Ол кезде ақша бірліктері гривна деп, ал, екіге
тең бөлінгені рубль деп аталады. Алтын мен рубльдің ресми арақатынасы
белгіленбеген. Басқа ақша белгілері мен суррогаттардың шығалылуына тыиым
салынған. Заңды төлем күші бар ақша түрлеріне банктің барлық активтерімен
қамтамасыз етілген әрі Ресей Банкінің сөзсіз міндеттемелері болып
табылатын банкноттар мен ұсақ металл монеталар жатады. Қолма – қол ақшаны
шығарудың, олардың айналымын ұйымдастырудың және РФ аумағынан оларды алып
тастаудың айрықша құқығы Ресей Банкіне тиесілі.
Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты шығындарды кеміту
мақсатында 1998 жылдың 1 қаңтарынан арақатынасында ақшаны ірілендіру
(деноминация) жүргізді. РФ – да жүргізілген реформалардың нәтижесінде
айналымға Ресей Банкінің 5, 10, 50, 100 және 500 рубльдік құны бар
банкноттар, 1, 5, 10, 50 копейкалық құны бар тиындар, 1, 2 және 5 рубль
енгізілді.
1.3 Ақша айналымының экономикалық мәні және оның құрылымы
Қазіргі таңдағы төлем жүйесі қаржылық және операциондық
құрамдаушылардың өзара қатынастарына байланысты жұмыс жасайтын өте
күрделі механизм болып табылады. Экономикада пайда болып жатқан алуан
түрлі операцияларды жүргізу қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті
әртүрлі құрылымдар бар. Бірақ, банктер әрқашанда есеп айырысу процесінің
ортасында болды, өйткені, банкаралық аударымдар және соның ішінде, ОБ-те
сақталушы депозиттерді аудару бастапқы төлемдер бойынша есеп айырысуды
қамтамасыз етеді.
Банктер арқылы жасалатын ақшалай төлемдер мен есеп айырысулар
қоғамдағы экономикалық қатынастардың іс жүзінде барлық түрін жүзеге
асырады. Есеп айырысулар қолма-қол ақша көмегімен де және қолма-қолсыз
жолмен де жүргізіле алады. Экономиканы реформалау кезеңдерінде шаруашылық
механизмінің іскерлігін жоғарылатудың негізгі шарттарының бірі – елдің
қолма-қол емес ақша айналымын басқаруды әрі қарай жетілдіру болып
табылады.
Бірақ, ең алдымен, қолма-қолсыз ақша айналымын қарастыруға көшпестен
бұрын, қолма-қол ақша айналымының мәнін зерттеу қажет, өйткені, қолма-
қолсыз ақша айналымы оның құрамдас бөлігі болып табылады. Банк
шаруашылығы үшін базалық болып табылатын ақша айналымы сияқты түсінікке
экономикалық әдебиеттерде бірмәнді және барлығымен мақұлданған трактовка
жоқ.
Қайта құрылу кезеңдерi басталғанға дейiн ақша айналымы және ақша
айналысы түсiнiктерi нақты жеке дараланып ерекшелендi. Ақша айналысы
түсiнiгi тек қана қолма-қол ақшалар қозғалысын бiлдiредi. Ақша айналымы
қолма-қол және қолма-қолсыз айналымдарын да бейнелей отыра кеңiрек ұғымды
бiлдiредi. Тауарлар айналымы, қызметтер көрсетiлу мен төлемдер жүргiзу
процестерiнде, сонымен қатар кәсiпорындар мен қаржы-несиелiк мекемелер
арасында қолма-қол ақшалардың қозғалысы ақша айналысы болып табылады.
Берілген анықтамада ақша айналысы тек кәсіпорындар мен қаржы-несиелік
мекемелерді қамтыған, ақша айналымына қатысатын субъектілер толық
ескерілмеген. Ақша айналымы қолма-қол және қолма-қолсыз түрдегi ақша
белгiлерiнiң үздiксiз қозғалу процесiн бiлдiредi. Сонымен қатар, нарықтық
экономика терминдерiнiң анықтама сөздiгiнде ақша айналысы: еңбекақы
төлеу, тауарларды өткiзу, қызметтер үшiн есеп айырысу және басқа төлемдер
жүргiзу процестерiндегi ақшаның үздiксiз қозғалуы - ретiнде сипатталады.
С.К.Семенов бойынша: ақша айналысы – белгілі бір уақыт аралығындағы
ақшалай төлемдер мен есеп айырысулардың сомасы, ал, ақша айналымы –
экономикадағы тауарлар мен қызметтер айналымына қызмет көрсетуші қолма-
қол және қолма-қолыз ақшалардың қозғалысы.
О.Л.Рогованың пікірі бойынша формалары әртүрлі, бірақ, мәні бірдей
барлық ақшалай (сонымен бірге, қаржылық және несиелік) қатынастарды
синтездейтін және өзара теңдестіретін байланыстар жүйесі - ақша
айналымы деп аталады. Ақша айналымының бұл анықтамасы оның сапалық
сипаттамасына сүйенген.
Ю.Л.Савенскийдің трактовкасының негізі ретінде ақша айналымының
құрылымы қолданыла отырып, ақша айналымы - қолма-қол және қолма-қол емес
ақша белгілерінің үздіксіз қозғалу процесі деп анықтама беріледі.
Сондай-ақ ақша айналымы – экономикалық қатынастар субьектiлерiнiң
арасындағы өзара талаптарын қанағаттандыру мақсатында ақшалардың үздiксiз
қозғалу процесi. Бұл анықтамалардағы ақшаның үздiксiз қозғалысы дегенге
жинақ қорлары ретiнде кезеңдер сайын айналымнан тыс қалып қоятын ақшалар
бөлiгi қарсы пiкiр туғызады.
В.С.Геращенконың берген анықтамасында ақша айналымы қолма-қол
ақшалар көмегімен жүргiзiлетiн және банктердегi шоттар бойынша қолма-
қолсыз аударулар жолымен жасалатын барлық есеп айырысулар жиынтығы деп
сипатталады. Бiрақ, бұл анықтама ақша айналымының көлемiн ғана сипаттап,
мазмұнын толық ашпайды, ол ақша айналымы құрылымындағы ақшаның екі
формасының және олардың бәсекелестігін талдау маңыздылығын көрсетеді.
Лаврушин О.И. ақша айналымы нақты және нақсыз түрдегі ақша
белгілерінің үздiксiз қозғалыс процесi деген анықтаманы қазiргi кездегi
ақша айналымының мазмұнына тән, ол айналымдағы қозғалысты әртүрлi ақшаның
орнын алмастырушылары емес, ақшаның өзi жүзеге асырады деп есептейдi,
сол әдебиетте көрсеткенідей ақша айналымының құрылымын әртүрлі
сипаттамалар бойынша, соның ішінде, кең тараған түрі ондағы қызмет
атқарушы ақша нышандарына байланысты классификациялау жолымен анықтауға
болады.
Ал, қаржы-несиелiк сөздiкте ақша айналымы: ақша қозғалыста өз мәнiн
көрсетедi, яғни ақшаның мәнi оның қозғалысында көрiнуi – деп сипатталады
және Свиридов О.Ю. ақша өз қозғалысында өзінің мәнiн бейнелейтiн
категория ретiнде ақша айналымына осыған ұқсас анықтама бердi . Бұл
анықтамалар бойынша ақшаның мәнi оның қозғалысында көрiнетiн болса, бұл
жерде қозғалмайтын ақшалар есепке алынбай қалады. Сондықтан, ақшаның мәнi
оның қозғалысымен емес, олардың атқаратын функциясымен көрiнетiндiгiне
көңіл бөлу қажет.
Е.Ф.Жуков қолма-қол ақша айналысы – белгiлi бiр уақыт кезеңiндегi
қолма-қол формада жүзеге асырылған барлық төлемдер сомасына тең ақша
айналымының бiр бөлiгi – деп анықтама бередi. Бұл айналыс негiзiнен
тұрғындардың ақшалай табыстарының пайда болуымен және оларды жұмсаумен
байланысты деп есептейдi. Бұл жерде назар аударатын жәйт, ақша айналысы
ақшалай төлемдердiң емес, тiкелей нақты қолма-қол ақшалардың қозғалысын
бiлдiруiнде болып отыр. Ақша белгiлерi қолма-қол және қолма-қолсыз
болатыны белгiлi. Ақшаның айналыста немесе айналымда екендiгiн оның не
айналыс құралы, не төлем құралы ретiндегi атқаратын қызметiне байланысты
айырып бiлуге болады.
Сонымен, ақша айналысы дегенiмiз экономикалық қатынастар
субьектiлерiнiң арасындағы банкноталар мен монеталардың орнын алмастыру
процесiн сипаттайтын, тұрғындардың ақшалай табыстарының бөлiнуiн
бейнелейтiн, айналыс қасиетi тек қана өзiне тән нақты ақшалар және
айналыс құралы немесе төлем құралы ретiндегi ақша қызметтерiн жылдам
орындай алуға қабiлеттi ақша құралдарының мақсатына сай жүзеге асырылу
сферасын сипаттайтын ақша айналымының бiр бөлiгi болып табылады.
Ал, ақша айналымы дегенiмiз - ақша айналысын қамти отыра,
экономикалық процесстiң қаржылық және қаржылық емес қатысушыларының
арасындағы қоғамдық ұдайы өндiрiске қатысушы қолма-қол және қолма-қол
емес ақша құралдары мен ақшаның әртүрлi орнын алмастырушыларының еңбекақы
төлеу, тауарларды өткiзу, қызметтер үшiн есеп айырысу және басқа төлемдер
жүргiзу мақсатында ақша құралдарының әртүрлi каналдары арқылы үздiксiз
қозғалу процесi болып табылады.
Ақша айналымы – елдiң экономикалық және әлеуметтiк дамуына ықпал ету
үшiн ақшаның қолдану механизмiн және ақшаның негiзгi маңызды
сипаттамаларын қамтитын өте күрделi құрылым.
Ақша айналымы нақты өлшем бірлігімен өлшенбейді, ол тек ақшалай
параметрлермен: ақша массасы, ақша айналысының жылдамдығымен және ақша
мультипликаторымен сипатталады, бұл параметрлер нақты өлшемдермен
өлшенеді. Ал, ақша айналысы – ақша бірлігімен өлшенетін нақты анықталатын
түсінік.
Ақша айналымы сияқты күрделі және қарама-қайшылықты экономикалық
құбылысты зерттеу оны құрастырушы формаларын, олардың өзара байланыстары
мен шарттылықтарын талдауды қажет етеді.
Ақша айналымының құрылымын әртүрлі сипаттамалар бойынша анықтауға
болады. Ақша айналысы да, ақша айналымы да мынадай екі сферада көрінеді:
- қолма-қол ақшалар сферасы – банкноталармен, казынашылық
билеттермен және монеталармен;
- қолма-қолсыз ақшалар сферасы – банктік депозиттермен және есеп
айырысу, ағымдық, бюджеттік және басқа шоттарда төлем тапсырыстары, төлем
талаптары, инкассалық тапсырмалар мен чектер, аккредитивтер, пластикалық
карталар қолдану арқылы қызмет көрсетіледі.
Ақша құралдары өз құнының түр-сипатын өзгерте отыра, үздіксіз
мынадай субьектілер арасында айналады: тұрғындар, кәсіпорындар мен
мемлекеттік басқару органдары.
Араларында ақшалар қозғалатын субьектілерге байланысты ақша
айналымының құрылымы мынадай:
- банктер арасындағы айналым (банкаралық айналым);
- банктер мен заңды және жеке тұлғалар арасындағы айналым (банктік
айналым);
- заңды және жеке тұлғалар арасындағы айналым;
- заңды тұлғалар арасындағы айналым;
- жеке тұлғалар арасындағы айналым.
Ақша айналымының тағы бір белгісі – оның қандай да бір бөлігіне
қызмет жасайтын қатынастар сипаттамасы болып табылады. Бұл белгісіне
байланысты ақша айналымы былай бөлінеді:
- тауарлар мен қызметтер үшін және заңды және жеке тұлғалардың
тауарлы емес мідеттемелері бойынша есеп айырысу қатынастарына қызмет
көрсететін ақшалық-есеп айырысу айналымы;
- шаруашылықтағы несиелік қатынастарға қызмет көрсететін ақша-
несиелік айналым;
- шаруашылықтағы қаржылық қатынастарға қызмет көрсететін ақшалай-
қаржылық айналым.
Ақша айналымында қызмет көрсететін ақша формаларына байланысты қолма-
қол және қолма-қолсыз ақшалар айналымдары болып бөлінетіні белгілі.
Ақша айналымы түсінігінің экономикалық мазмұны бойынша өзара
байланысты оның құрылымын жасауға және анықтамалар қатарын келтіруге
болады. (1-сурет)
Сурет 1. Ақша айналымының құрылымы
Қолма-қол ақша айналысы – тауарлар мен қызметтердің айналуы және
әртүрлі төлемдер жүргізілу процесіндегі қолма-қол ақшалар қозғалысын
білдіреді. Бұл – ақшаның айналыс құралы ретінде (тұрғындардың
кәсіпорындармен және рынокта есеп айырысуы, заңды тұлғалар арасында қолма-
қол ақшамен есеп айырысуы және т.б.) және төлем құралы ретінде (еңбекақы,
жәрдемақы, зейнетақы және т.б.) қолма-қол ақшалардың қызмет жасауының
нәтижесінде пайда болатын айналыс. Ол белгілі бір уақыт кезеңінде,
мысалы, ай, тоқсан немесе жылдағы қолма-қол ақшалармен жасалатын барлық
төлемдерді қамтиды. Ақшалар үздіксіз қозғала отырып, шеңберлі айналыс
жасайды. Қолма-қол ақшлардың үнемі қайталанушы шеңберлі айналысы,
сәйкесінше, қолма-қол ақша айналысын құрайды. Мұндай сипаттама
айналыстағы ақшаның санын толығырақ дұрыс анықтау және сонымен қатар,
жалпы ақша айналымын басқару мен нақтырақ болжамдау қажеттілігімен пайда
болды.
Қолма-қол ақшалар өзінің қолданылу процесінде бірнеше ауысулардан
өтеді, яғни, айналысқа түсе отыра, сол бір ақша бірлігі бір қолдан
екіншіге бірнеше рет беріледі. Ақша айналысының сипаттамалық белгілерінің
бірі – бір ақша белгілерінің төлем жүргізу үшін бірнеше мәрте қолданылуы
болып табылады. Шеңберлі айналыс дегеніміз ақша өзінің бастапқы қалпына
қайта оралып келуін білдіреді.
Сондықтан, белгілі бір уақыт мерзімінде айналыстағы ақша массасы
өзгеріссіз қала беруі мүмкін де, ал, қолма-қол ақша айналысы ақша
бірлігінің айналу жылдамдығына байланысты айналыстағы ақша санынан
бірнеше есеге көбейіп кетуі мүмкін.
Ақша белгілерінің айналысы олардың бір заңды немесе жеке тұлғалардан
келесілеріне үнемі аударылуын білдіреді. Сол арқылы, қолма-қол ақша
айналысын динамикада, ал, ақша айналымын ақшаның статистикалық қозғалысы
ретінде қарастыру керек.
Экономикалық әдебиеттерде ақша айналымы, төлем айналымы, ақша-
төлем айналымдары деген түсiнiктер бiр-бiрiне ұқсас деп есептелiп, бiрiн-
бiрi жиi алмастырып жатады. Кеңестiк энциклопедиялық сөздiкте – төлем
айналымы – төлем құралы ретiндегi ақшалардың қызмет ететiн елдiң ақша
айналымы болып табылады . Кейбiр әдебиеттерде төлем қызметiн атқаратын
ақша құралдарының айналымы – төлемдер айналымы деп ұқсас сипаттаған. Ал,
Қазiргi қаржылық несиелiк сөздiкте төлемдер айналымын қолма-қол
ақшалай және қолма-қолсыз формадағы ақшалармен есеп айырысуларының
жиынтығы деп көрсеткен. Бұл анықтамаларда ақшаның атқаратын қызмет түрiн
тiптен атап көрсетпеген.
Ақша айналымының үлгісі. Экономикалық-математикалық үлгілерді жасау
бұрыннан кең танымал құбылыстарға, соның ішінде, белгілі бір экономикалық
процестерді мемлекеттік реттеуге жаңаша қарауға мүмкіндік береді. Бұлай
сонымен қатар, мемлекеттік ақша-несиелік реттеудің объектісі ретінде ақша
айналымының экономикалық категориясы туралы да айтуға болады. Ақша
айналымының жылдамдығы (АЖt) төмендегі формуламен анықталады және белгілі
бір күнтізбелік кезеңдегі айналымды өлшейді:
(1)
мұндағы:
ЖІӨt – номиналды жалпы ішкі өнім;
М2ot – t уақыты ішіндегі орташа М2 ақша массасы;
t – күнтізбелік кезең.
М2 (ММt) ақша массасының ақшалай мультипликаторы 2 формуламен
есептеледі, бірліктермен белгілі кезеңге өлшенеді:
(2)
мұндағы: МБot – t кезеңдегі орташа ақша базасы
М2 ақша массасының үлгісі келесідей түрде болады:
; (3)
мұндағы:
М2n – n күнтізбелік күніндегі М2 ақша массасы;
n – күнтізбелік күн (белгілі бір дата);
Эt – t кезеңіндегі айналысқа шығарылған М2 ақша массасы;
Шt – t кезеңіндегі айналыстан шығарылған М2 ақша массасы.
Ақша айналысының үлгісі келесідей түрде болады:
max;
(4)
(5)
(6)
4 – үлгіні, мысалы, егер, қолданушыға ақша мультипликаторы мен
орташа ақша массасының өзгерісі керек болмаған жағдайда, басқа да белгілі
бір мақсаттарға, М2ot – ті 2- формуладан шығатын ММt*MБot -өндірісіне
ауыстыра отырып, қолдануға болады:
max;
(7)
(8)
(9)
Ақша айналымының төлем құралдарына деген қажеттілігін келесідей
формула бойынша анықтауға болады:
(10)
мұндағы:
М2 – М2 ақша агрегатының жоспарланушы көлемі;
ЖІӨ - ағымдық бағадағы ЖІӨ болжамды көлемі;
Км – жоспарланушы монетизация коэффициенті;
Ук – халық шаруашылығындағы кредиторлық қарыздың үлестік салмағы, ЖІӨ-ге
%-дық қатынасы бойынша;
Уд – халық шаруашылығындағы дебиторлық қарыздың үлестік салмағы, ЖІӨ-ге %-
дық қатынасы бойынша;
Уб – халық шаруашылығындағы бартерлік операциялардың үлестік салмағы, ЖІӨ-
ге %-дық қатынасы бойынша;
Ув – халық шаруашылығындағы векселдік айналымдардың үлестік салмағы, ЖІӨ-
ге %-дық қатынасы бойынша;
О(дөт) – халық шаруашылығындағы дайын өнімдер мен тауарлар қалдықтарының
өзгерісі, ағымдық бағада;
М(бш) – коммерциялық банктер шоттарындағы ақша құралдарының қалдықтарының
өзгерісі;
М(ққ) – тұрғындардың қолма-қол ақша қалдықтарының өзгерісі
Барлық осы көрсеткіштерді есептеу жолымен, несиелік салымдар көлемін
кеңейту немесе қысқарту, қолма-қол ақшаны айналысқа шығару немесе
айналыстан алу сияқты шаралар көмегімен ақша айналымындағы төлем
құралдарының массасын көбейту немесе азайтудың мақсаттылығын және төлем
құралдарына деген ақша айналымының қажеттілігін дәл нақтырақ бағалауға
мүмкіндік береді.
2 Ақша айналысын реттеу ерекшеліктерін талдау
2.1 Ақша айналысының заңы
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі.
Ол - тауар – ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән.
Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ақшан ақша айналысы заңымен реттеледі.
Тауар байланысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі
факторға біріншіден, бір кезеңде, болуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.)
байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:
Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысы бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы
қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге
сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің
бірсыпырасы қолма қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз
талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп
несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тизігеді: тауардың
неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа шығарылған әлдеқандай ақша
мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Қорытындысында, айналыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң мынадай
формуламен өрнектеледі:
Онда:
А мөлш. – айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріне қажет ақша
мөлшері;
Стб – сатылуға тиіс тауарлар бағасының сомасы;
Стбн – несиеге сатылған тауарлар бағатының сомасы;
Ст – қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;
Сө - өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;
Ақ – ақша қоры;
Ажылд. – айналыс құралы және төлем құралы қызметіндегі ақша
айналымының орталық саны.
Осы теңдіктегі ел экономикасында сатылған тауарлардың бағасынан
айналыста әлдеқайда кем ақша массасының жүруінің себебі төлемеушілік
проблемасының болуынан. Сол кезде Ст мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл
Қазақстан және басқа да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге
өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік
проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді.
Айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына
әсер ететін көп факторларға байланысты өзгереді: айналыстағы тауарлар
мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б. айналысқа
қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропроционалды
өзгереді. Ал ақша айналысына әсер етеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір формасының
екіншісіне алмасуы қажет етеді. Себебі ақша массасы ақша айналымының
сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім арасында және белгілі бір күнге
ақша айналымының сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша
массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс – шаралар жүргізу
үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады. Ақша массасының нақты құрамы әр
мемлекеттің өзіне тән ақша несие жүйесімен анықталады.
Ақша айналысының заңы — тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың
санын (Ата) анықтайды.
Ата = Тауар бағаларының сомасы Ақша айналымының саны
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін
атхаруымен байланысты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Aқ = (Стб - Нтб + Мтс - Өтс) Aoc
мұнда,
Ак — айналысқа қажетті ақша саны;
Стб — сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб — несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс — міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс — өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос — айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша айналымының орташа
саны.
Осындай жағдайларды, айналысқа қажетті ақша санына өндірістің
дамуының шарттарына тәуелді болып келетін, әр алуан факторлар ықпал
етеді. Оның біріне айналыстағы тауарлар санының өзгерісі жатады. Сондай-
ақ шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік тауарлар және көрсетілетін
қызметтер бағаларының деңгейіне байланысты да анықталады.
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
- несиенің даму дәрежесі, себебі, қаншалықты тауарлардың басым
бөлігі несиеге сатылса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерде ақша қажет
етіледі;
- қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысынын жылдамдығы.
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына
жинау құралы қызметінің көмегімен реттеліп отырды. Егер ақшаға деген
қажеттілік қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста
қазынаға кетіп, ал, егер ақшаға деген қажеттілік ұлғайса, онда айналысқа
қажетті мөлшердегі ақша қазынадан айналысқа шығарылып отырады.
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда, қолма-қол
ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргізіледі.
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен зандары келесідей екі
фактордың өзара әрекет етуімен анықталады: шаруашылықтағы ақшаға деген
қажеттілік және айналымға ақшалардың нақты түсуімен. Егер де айналымдағы
ақша көлемі, шаруашылыққа кажетті ақшадан артық болса, онда ақшаның
құнсыздануына, яғни ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің төмендеуіне,
яғни инфляцияға жол береді.[1]
2.2 Ақша айналысын басқару және реттеу әдістері
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды
шығаруға эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық
банкінің эмиссияға шығаруы арқылы және банктерге сатып, қолма – қолсыз
балама алу формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша
бірлігі – теңге болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін
анықтайды, олардың дайындалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма
– қол ақшаның инкассициялау тәртібін орнатады.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының
Парламентінің құқы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін,
тәртібін анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шетел
мемлекеттерінің ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін
белгілейді.
Қолма – қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына
үздіксіз оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында өз күштерін енгізумен байланысты
ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге инкассациялауға
лицензия беру бойынша, қолма – қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі
кезеңмен салыстырғанда мүлдем өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер
корреспонденттік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегіде қолма – қол ақша
түрінде толықтыру алады, сонымен қатар, операциялық кассадағы қолма қол
ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия – бұл мемлекеттің банкноталардың, монеталардың,
бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма – қол түрінде де немесе қолма –
қолсыз ақша түрінде де болуы мүмкін.
Қолма – қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноталар
мен монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі
себептерінің бірі кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма қолсыз есеп
айырысулардың біртіндеп қолма – қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине,
жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылдан бастап жағдай жақсара бастады, бұл кассалық
түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма қол ақшаларды
эмиссиялаудың үлес салмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық
операциялардың процесінде іске асады. Банктегі дипозиттер сомасы кредит
ақшаны құру үшін қажет потенциялын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы
немесе қарыз беру арқылы жұмылдырылған кезде кредит ақшалар құрылады. Бұл
операциялардың сызбасы келесідей: 100 ақша бірлігіндей дипозит үшін
міндетті резерв 15 ақша бірлігін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банк
арқылы қарызға берілуі мүмкін.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банктің ақша
бағасы сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы
жүреді.
Ақша бағасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған
айналымдағы қолма – қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады.
Міндетті резервтер – бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банктегі
арнайы шотта кредит корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк
дипозиттерінің бөлігі ( бұл Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана
қаржылық тұрақты банктер мен қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп
аталады). Ақша айналысының жылдамдығы экономикалық монетизация деңгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетизация деңгейі
жоғарылайды.
Артық резервтер дегеніміз - банктердің Ұлттық банкіндегі
корреспонденттік шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол
ақшаның мөлшері банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының
болуына байланысты болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін
екінші деңгейдегі банктердің Ұлтгық банкідегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттарының көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы
реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдары ақша базасының кеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының,
ақша базасына қатынасы арқылы есептелінетін ақша мультипликаторының
мөлшеріне әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына
байланысты, өйткені міндетті резервтер банктер мең несие ресурстарының
көзі болып пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қолма-қол ақшаның
үлес салмағына байланысты болады.
Бұл – айналымдағы қолма-қол ақшалардың банктерден тыс (болғанда)
орналасқанда мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының
интенсивтілігі олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді, муль-
типликацияның коэффициенттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы (бұл жағдайда банк
жүйесі арқылы жүретін төлем жылдамдығы туралы айтылмайды) Ұлттық банк
арқылы тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер
етеді және ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар. Экономикадағы
ақшалардың айналыс жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және
ұзақ мерзімді инвестициялық несие салымдарының есуін көрсетеді, бұл тек
қана, жалпы экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім
болғанда ғана мүмкін. Керісінше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы
ұлтгық валютаға деген сенімнің көрсеткіші болып, ақша массасындағы қолма-
қол ақша үлесінің өсуіменен, ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес
салмағымен, шаруашылық субъекттерінің ұлттық валютасын сенімді активтерге
аударуменен бірге жүреді.
2.3 Қазақстан Республикасының қолма-қол және қолма-қолсыз
ақша айналысын талдау
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым
кездеспейді. 90- жылдардың орта шеніне дейін ТМД-ға мүше елдердің
басылымдарында “ақша айналымы” және “ақша айналысы” деген ұғымдарға
анықтама беріліп, олар бір-бірінен дәл ажыратылды. Ақша айналымы деп тек
қолма-қол ақша мен қолма - қолсыз ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым
айтылды. Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың мәні мен құрылымын
өзгертпей кейбір ерекшеліктер енгізді.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма - қолсыз
түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл
анықтама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz