Алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің және құқықтық нормалардың ерекшеліктерін көрсетіп құқықтық сипаттамасын беру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің құқықтық сипаттамасы және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Биліктің құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қоғамдағы биліктің функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Биліктің объектілері және субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 Құқық нормасының құқықтық сипаттамасы және ерекшеліктері ... ... ... ... ..16
2.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Құқық нормасының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3 Құқық нормасын талқылаудың түсінігі және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1 Құқық нормасын талқылаудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2 Құқық нормасын талқылаудың әдістері, құқықтағы кемістіктер (олқылықтар) және оны болдырмаудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
1 Алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің құқықтық сипаттамасы және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Биліктің құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қоғамдағы биліктің функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Биліктің объектілері және субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 Құқық нормасының құқықтық сипаттамасы және ерекшеліктері ... ... ... ... ..16
2.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Құқық нормасының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3 Құқық нормасын талқылаудың түсінігі және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1 Құқық нормасын талқылаудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2 Құқық нормасын талқылаудың әдістері, құқықтағы кемістіктер (олқылықтар) және оны болдырмаудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Саясаттың негізгі мәселесі билік болғандықтан, саясатта билік теориясы үлкен орын алады. Билік саясаттың саяси институттар мен барлық саяси әлемнің мінін түсініп-білуге көмектеседі.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде билік қоғамдық сипатта болды. Мұнда қауым болып тайпаларды басқарды. Құл иеленушілік құрылыста құл иеленушілер және құлдар пайда болып, теңсіздік туды. Бір таптың екінші бір тапты бағындыру қажеттілігі туды. Осылай билік аппараты дүниеге келді, адамдарды еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда болды.
«Билік» сөзі әр мағынада қолданылады. Оны ықпал ету бағытына объектісіне байланысты былай бөлуге болады: Ата-аналар билігі, мемлекеттік билік, экономикалық билік, саяси билік, әлеуметтік билік, құқықтық билік, әскери билік, рухани билік, т.с.с. Бірақ биліктің толық мағынасы мемлекеттік-саяси салада ғана айқындалады. Сондықтан саяси билік биліктің ең негізгі түріне жатады.
Биліктің басқа түрлерімен салыстырғанда саяси биліктің мынадай ерекшеліктері бар оның өктемдік сипаты, оның бүкіл қоғамның атынан билік жүргізуі, басқарумен кәсіби айналысатын адамдардың мүддесін қорғауы, басқа мекемелерге қарағанда билік органдарының тәуелсіздігі, қоғам өмірінің жұмыс тәртібін белгілеуде жеке-дара құқығы, мемлекет шеңберінде ашық күш қолдана алуы, т.с.с.
Саяси билік бар жерде тенсіздік бар. Мұнла біреулер билеуге құқықты да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады? Саяси биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары бар. Оған жататындар: экономикалық қор ол қоғамдық өндіріс пен тұтынуға керек басқа да материалдық құндылықтар, құнарлы, шұрайлы жерлер, пайдалы қазба байлықтары, т.б. жатады. Әлеуметтік әдіс-құралдар оның ішінде үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдарды топтастырады. Ондай рөлді ең алды мен оның мәртебелі, абыройлы, көптеген жеңілдіктерді пайдаланатын қызметкерлері орындайды. Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді. Оған әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура. т.б. жатады. Ақпарат құралдары. Радио, теледидар. баспасөз,т.с.с. ақпарат құралдары өз елдеріндегі жағдайларды ғана емес, дүние жүзінде не болып не қойып жатқанын көріп-біліп отырады. Шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы берілген, оппозициялық партиялары бар елдерде ақпарат құралдарының маңызы арта түседі. Ақпараттық қор. Білім мен ғылым мағлұматтарын алу, оларды тарату бүгінгі күні алдыңғы қатарлы орынға шығуда [1,94б.].
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде билік қоғамдық сипатта болды. Мұнда қауым болып тайпаларды басқарды. Құл иеленушілік құрылыста құл иеленушілер және құлдар пайда болып, теңсіздік туды. Бір таптың екінші бір тапты бағындыру қажеттілігі туды. Осылай билік аппараты дүниеге келді, адамдарды еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда болды.
«Билік» сөзі әр мағынада қолданылады. Оны ықпал ету бағытына объектісіне байланысты былай бөлуге болады: Ата-аналар билігі, мемлекеттік билік, экономикалық билік, саяси билік, әлеуметтік билік, құқықтық билік, әскери билік, рухани билік, т.с.с. Бірақ биліктің толық мағынасы мемлекеттік-саяси салада ғана айқындалады. Сондықтан саяси билік биліктің ең негізгі түріне жатады.
Биліктің басқа түрлерімен салыстырғанда саяси биліктің мынадай ерекшеліктері бар оның өктемдік сипаты, оның бүкіл қоғамның атынан билік жүргізуі, басқарумен кәсіби айналысатын адамдардың мүддесін қорғауы, басқа мекемелерге қарағанда билік органдарының тәуелсіздігі, қоғам өмірінің жұмыс тәртібін белгілеуде жеке-дара құқығы, мемлекет шеңберінде ашық күш қолдана алуы, т.с.с.
Саяси билік бар жерде тенсіздік бар. Мұнла біреулер билеуге құқықты да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады? Саяси биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары бар. Оған жататындар: экономикалық қор ол қоғамдық өндіріс пен тұтынуға керек басқа да материалдық құндылықтар, құнарлы, шұрайлы жерлер, пайдалы қазба байлықтары, т.б. жатады. Әлеуметтік әдіс-құралдар оның ішінде үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдарды топтастырады. Ондай рөлді ең алды мен оның мәртебелі, абыройлы, көптеген жеңілдіктерді пайдаланатын қызметкерлері орындайды. Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді. Оған әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура. т.б. жатады. Ақпарат құралдары. Радио, теледидар. баспасөз,т.с.с. ақпарат құралдары өз елдеріндегі жағдайларды ғана емес, дүние жүзінде не болып не қойып жатқанын көріп-біліп отырады. Шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы берілген, оппозициялық партиялары бар елдерде ақпарат құралдарының маңызы арта түседі. Ақпараттық қор. Білім мен ғылым мағлұматтарын алу, оларды тарату бүгінгі күні алдыңғы қатарлы орынға шығуда [1,94б.].
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл кейінгі өзгертулері мен және толықтырулармен
2 Котов А.К. Қазақстан Республикасындағы заң шығармашылық процесс: күйі мен проблемалары. – Алматы: Баспа, 1997.
3 Болдырев В.А. Республикалық заңнаманы жүйелеудің актуальды мәселелері туралы // Әділет Министрлігінің жаршысы. 1995. № 9.
4 Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева. Мемлекет және құқық теориясы. - Астана, «Фолиант», 2007
5 Ибраева А.С. Сапалы заңшығармашылықтың шартының бірі ретінде заң шығарушының құқықтық мәдениеті // Право и государство. А., 1998. № 4.
6 Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңы. - Алматы: Юрист 1998.
7 Сапарғалиев Г.С. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы - Алматы, 1998.
8 Теория государства и права / Под ред. Матузова Н.И. - М.: Наука, 2001.
9 Зиманов С.З. Қазақстан Республикасындағы Конституция мен Парламент. - А.: Баспа, 1996.
10 Таранов А.А., Айтимова Б.С. Научная концепция законопроекта // Известия НАН РК. 1993.№4.
11 Федотова З.Л. Процедуры законодательной деятельности (проблемы вопроса) // В кн.: Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы. - А., Юрист 1997.
12 Голунский С.А., Строгович М.С. Теория государства и права - М.: Юридическая литература, 1992.
13 Табанов С.А. Қазақстан Республикасында заңнаманы жетілдіру: теория және тәжірбие. - А.: Жеты Жарғы, 1999.
14 Сапарғалиев Г.С. Қазақстан Республикасы Конституциясының және заңдарының арақатынасы проблемасы. - А.: ҚазМЗУ, 1997.
15 Ахметов К.К. Справочно-информационное обеспечение систематизации законодательства. - А.: Юрист, 2002.
16 Закон: создание и толкование /Под ред. А.С. Пиголкина. - М.: Юридическая литература, 1998.
17 Сырых В.М. О правилах законодательной техники // Вестник Министерства юстиции 1997. № 7.
18 Б.Т.Кабдуллин, Г.Қ.Байбашева, Л.Т.Шарифьянова. Мемлекет және құқық теориясы. – Павлодар. 2006.
19 Нысанбаев Ә. «Жалпы ұлттық келісім және демократиялық даму». Егеменді Қазақстан газеті. 1997 жыл. 25-26 наурыз.
20. Қалмырзаев Ә. Халықтың қуаты бірлікте. “Ата-заң арналары”. Егеменді Қазақстан газеті. 1998 жыл. 27-тамыз.
21. Нерсесянц В С. Общая теория права и государства. М., 1999. 4-бет.
22. Ағдарбеков Т. Кұқык және мемлекет теориясы. Караганды, 2002. 10-бет.
23. Кудайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999. 3-бет.
24. Азаматтық кодекс-Астана: ЮВ,2010.
25. 0 положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики на 1997 г.// Казахстанская правда, 1996 жылгы 8 казан. Послание Прези¬дента страны народу Казахстана Казахстан-2030: процветание, безопасность, улучшение благосостояния всех казахстанцев", Алматы, 1997.
2 Котов А.К. Қазақстан Республикасындағы заң шығармашылық процесс: күйі мен проблемалары. – Алматы: Баспа, 1997.
3 Болдырев В.А. Республикалық заңнаманы жүйелеудің актуальды мәселелері туралы // Әділет Министрлігінің жаршысы. 1995. № 9.
4 Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева. Мемлекет және құқық теориясы. - Астана, «Фолиант», 2007
5 Ибраева А.С. Сапалы заңшығармашылықтың шартының бірі ретінде заң шығарушының құқықтық мәдениеті // Право и государство. А., 1998. № 4.
6 Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңы. - Алматы: Юрист 1998.
7 Сапарғалиев Г.С. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы - Алматы, 1998.
8 Теория государства и права / Под ред. Матузова Н.И. - М.: Наука, 2001.
9 Зиманов С.З. Қазақстан Республикасындағы Конституция мен Парламент. - А.: Баспа, 1996.
10 Таранов А.А., Айтимова Б.С. Научная концепция законопроекта // Известия НАН РК. 1993.№4.
11 Федотова З.Л. Процедуры законодательной деятельности (проблемы вопроса) // В кн.: Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы. - А., Юрист 1997.
12 Голунский С.А., Строгович М.С. Теория государства и права - М.: Юридическая литература, 1992.
13 Табанов С.А. Қазақстан Республикасында заңнаманы жетілдіру: теория және тәжірбие. - А.: Жеты Жарғы, 1999.
14 Сапарғалиев Г.С. Қазақстан Республикасы Конституциясының және заңдарының арақатынасы проблемасы. - А.: ҚазМЗУ, 1997.
15 Ахметов К.К. Справочно-информационное обеспечение систематизации законодательства. - А.: Юрист, 2002.
16 Закон: создание и толкование /Под ред. А.С. Пиголкина. - М.: Юридическая литература, 1998.
17 Сырых В.М. О правилах законодательной техники // Вестник Министерства юстиции 1997. № 7.
18 Б.Т.Кабдуллин, Г.Қ.Байбашева, Л.Т.Шарифьянова. Мемлекет және құқық теориясы. – Павлодар. 2006.
19 Нысанбаев Ә. «Жалпы ұлттық келісім және демократиялық даму». Егеменді Қазақстан газеті. 1997 жыл. 25-26 наурыз.
20. Қалмырзаев Ә. Халықтың қуаты бірлікте. “Ата-заң арналары”. Егеменді Қазақстан газеті. 1998 жыл. 27-тамыз.
21. Нерсесянц В С. Общая теория права и государства. М., 1999. 4-бет.
22. Ағдарбеков Т. Кұқык және мемлекет теориясы. Караганды, 2002. 10-бет.
23. Кудайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999. 3-бет.
24. Азаматтық кодекс-Астана: ЮВ,2010.
25. 0 положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики на 1997 г.// Казахстанская правда, 1996 жылгы 8 казан. Послание Прези¬дента страны народу Казахстана Казахстан-2030: процветание, безопасность, улучшение благосостояния всех казахстанцев", Алматы, 1997.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің құқықтық сипаттамасы және
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Биліктің құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.2 Қоғамдағы биліктің
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 9
1.3 Биліктің объектілері және субъектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 Құқық нормасының құқықтық сипаттамасы және ерекшеліктері
... ... ... ... ..16
2.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Құқық нормасының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
3 Құқық нормасын талқылаудың түсінігі және әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.1 Құқық нормасын талқылаудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..22
3.2 Құқық нормасын талқылаудың әдістері, құқықтағы кемістіктер (олқылықтар)
және оны болдырмаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..42
Кіріспе
Саясаттың негізгі мәселесі билік болғандықтан, саясатта билік теориясы
үлкен орын алады. Билік саясаттың саяси институттар мен барлық саяси
әлемнің мінін түсініп-білуге көмектеседі.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде билік қоғамдық сипатта болды. Мұнда
қауым болып тайпаларды басқарды. Құл иеленушілік құрылыста құл иеленушілер
және құлдар пайда болып, теңсіздік туды. Бір таптың екінші бір тапты
бағындыру қажеттілігі туды. Осылай билік аппараты дүниеге келді, адамдарды
еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда болды.
Билік сөзі әр мағынада қолданылады. Оны ықпал ету бағытына
объектісіне байланысты былай бөлуге болады: Ата-аналар билігі, мемлекеттік
билік, экономикалық билік, саяси билік, әлеуметтік билік, құқықтық билік,
әскери билік, рухани билік, т.с.с. Бірақ биліктің толық мағынасы
мемлекеттік-саяси салада ғана айқындалады. Сондықтан саяси билік биліктің
ең негізгі түріне жатады.
Биліктің басқа түрлерімен салыстырғанда саяси биліктің мынадай
ерекшеліктері бар оның өктемдік сипаты, оның бүкіл қоғамның атынан билік
жүргізуі, басқарумен кәсіби айналысатын адамдардың мүддесін қорғауы, басқа
мекемелерге қарағанда билік органдарының тәуелсіздігі, қоғам өмірінің жұмыс
тәртібін белгілеуде жеке-дара құқығы, мемлекет шеңберінде ашық күш қолдана
алуы, т.с.с.
Саяси билік бар жерде тенсіздік бар. Мұнла біреулер билеуге құқықты
да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады? Саяси
биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары бар. Оған
жататындар: экономикалық қор ол қоғамдық өндіріс пен тұтынуға керек басқа
да материалдық құндылықтар, құнарлы, шұрайлы жерлер, пайдалы қазба
байлықтары, т.б. жатады. Әлеуметтік әдіс-құралдар оның ішінде үстемдік етіп
отырған билік өзін қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдарды
топтастырады. Ондай рөлді ең алды мен оның мәртебелі, абыройлы, көптеген
жеңілдіктерді пайдаланатын қызметкерлері орындайды. Күш жұмсау құралдары.
Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға
әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді. Оған әскер, полиция, қауіпсіздік
органдары, сот, прокуратура. т.б. жатады. Ақпарат құралдары. Радио,
теледидар. баспасөз,т.с.с. ақпарат құралдары өз елдеріндегі жағдайларды
ғана емес, дүние жүзінде не болып не қойып жатқанын көріп-біліп отырады.
Шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы берілген, оппозициялық партиялары бар
елдерде ақпарат құралдарының маңызы арта түседі. Ақпараттық қор. Білім мен
ғылым мағлұматтарын алу, оларды тарату бүгінгі күні алдыңғы қатарлы орынға
шығуда [1,94б.].
Сонымен бірге биліктің бейнесін, қоғамдағы рөлін, қызметін және
болашағын бағалау үшін оны жүйелеп, топтастырудың мәні зор. Билік түрлері
өзара байланысты бірқатар белгілермен өзгешеленеді.
Саяси билік таптық, топтық және жеке адамның саясатта тұжырымдалған
өз еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді.
Ал мемлекеттік билікке барлық адамдарға міндетті заңдарды шығаруға
жеке құқығы бар заңдар мен ұйымдарды сақтау үшін ерекше күштеу аппаратына
сүйенетін саяси биліктің түрі жатады.
Ал біздің мемлекетімізде 1995 жылғы 30 тамызда республикалық
референдумда Қазақстан Республикасының жаңа конституциясы саяси билікке
нақтылы легитимділік берді. Онда Қазақстан Республикасын демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады. Оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі құқықтары мен бостандықтары Қазақстан
Республикасы – призиденттік басқару нысанасындағы біртұтас мемлекет.
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық. Республикада мемлекеттік
билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы,
сот тармақтарына бөлінеді, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Республика президенті мемлекет басшысы, оның ең жоғары лауазымды тұлғасы
болып табылады. Ол - халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның
мызғымастығының, адам және азамат құқықтары бостандықтарының рәмізі әрі
кепілі. Парламент - заң шығару қызметін жүзеге асыратын республиканың ең
жоғарғы өкілді органы. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары
мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған. Конституциялық Кеңес
республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасының Конституциясы
үстінен қарауды қамтамасыз ететін мемлекеттік орган болып табылады.
Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамға ұмтылу құқық нормаларының
белсенді және реттеуші әрекетін талап етеді. Өйткені заңды тұрғыдан
құқықтық мемлекет пен оның жария билігінің мәні зорлық-зомбылықты
болдырмайды және тек қана құқыққа сәйкес әрекет етеді.
Нормативтік құқықтық акт – референдумда қабылданған не уәкілетті
орган немесе мемлекеттің лауазымды адамы қабылдаған, құқықтық нормаларды
белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата
тұратын белгіленген нысандағы жазбаша ресми құжат.
Осылай, нормативтік акт термині кең мағынада қолданылады құқықтың кез-
келген қайнар көзін белгілеу үшін. Бұл мағынада біз, мысалы, заңдар мен
заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер туралы айтамыз. Басқаша сөзбен
айтқанда нормативтік құқықтық акт түсінігіне сөздің дәлме-дәл мағынасында
әртүрлі деңгейдегі актілер кіреді: жоғары билік пен басқару органдарынан
бастап жергілікті өкілетті және атқарушы органдар, жергілікті өзін-өзі
басқару және сәйкесінше жергілікті кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар
әкімшіліктеріне дейін. Онда жеке тұлға, оның мүдделері және қажеттіліктері
тұрғысынан ең маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін көптеген құқықтық
нормалар білдіріледі.
Басқа құқықтың қайнар көздерінің (соттық және әкімшілік прецеденттер,
құқықтық дәстүрлер) В.Н. Хропанюк дұрыс белгілегендей жалпы реттеуші маңызы
жоқ. Қоғамдық қатынастарды реттеуде олар қосалқы немесе қосымша роль
ойнайды. Олар белгілі тәртіп ережелерінің қолданылуы, жеке жағдайлардың
қайталануы барысында бірте-бірте пайда болады. Сондықтан, заң нормалары
көрсетілген нысандарды өзінде жалпы және жеткілікті анық білдіруді көрсете
алмайды.
Нормативтік құқықтық акт - тиісті құқық шығарушы және құқық қолданушы
органдармен, немесе мемлекеттің лауазымды тұлғасымен не бүкілхалықтық
республикалық референдумда қабылданады. Құқықтық норма – мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдар, лауазымды тұлғалар, барлық азаматтар орындауға міндетті
мемлекет белгілеген және бекіткен, орындалуы міндетті мінез- құлық
ережелері. Ережелерді жүзеге асыру сендіру тәсілімен ғана емес, мемлекеттің
мәжбүрлеу күшімен де қамтамасыз етіледі. Құқықтың үстем нормасы ретінде
Конституция қоғамдық қатынастарды, Республиканың қоғамдық құрылысы мен
саясатының негіздерін баянды етеді, азаматтардың құқықтырын, бостандықтары
мен міндеттерін, мемлекеттің мақсаттары мен ұйымдастыру принциптерін
белгілеуді қамтиды. Құқық субъектілерінің нақты шеңберіндегі қоғамдық
қатынастар құқықтың саласық нормаларымен реттеліп отырады.
Құқықтық норма – мемлекет таныған, қамтамасыз еткен, қоғамдық
қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерін туындататын,
олардың әрекеттерін үлгі, эталон, масштаб, өлшем есебінде реттей алатын
жалпыға бірдей міндетті ереже – норма. Құқықтық норма – заңға сәйкес
келетін мінез - құлық, жүріс - тұрыстың айырымдылық белгісін білдіреді
[2,174б.].
Курстық жұмыстың өзектілігі: әр қашанда дамыған елдерде биликтің
тұрақтылығы жүзеге асыруы әлі күнге дейін даулы мәселелердің бірі,
сондықтан толық зерттеуді талап етеді, себебі бір қоғамда міндетті түрде
биліктің тұтастығы және тұрақтылығы қажет.
Құқықтық нормалардың өзектілігі оның түрлері мен әдістері және
құқықтық норманы талқылау – бұл норманың нақты мазмұнын түсіндірумен
байланысты құзыретті мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің және
жекелеген азаматтардың қызметі. Талқылау барысында норманы қолданудың
талабы, құқықтық қатынастарға қатысушыларды құқықтары мен міндеттері, құқық
нормаларын бұзған үшін заңды жауапкершіліктің шаралары анықтау жолымен
реттеуге, жетілдіруге бағытталған.
Курстық жұмыстың мақсаты: алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің және
құқықтық нормалардың ерекшеліктерін көрсетіп құқықтық сипаттамасын беру:
Курстық жұмыстың міндеттері:
- биліктің, және құқықтық нормалардың ерекшеліктерін көрсетіп құқықтық
сипаттама беру;
- биліктің объектілерін және субъектілерін сипаттау;
- биліктің атқаратын қызметтерін көрсетіп сипаттау;
- Құқықтық норманының құрылымын көрсетіп әдістерін анықтау;
- құқық нормасын талқылаудың әдістері, құқықтағы кемістіктер
(олқылықтар) және оны болдырмаудың әдістерін зерттеу.
1 Алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің құқықтық сипаттамасы
және ерекшеліктері
1.1 Биліктің құқықтық сипаттамасы
Саясаттың негізгі мәселесі билік болғандықтан, саясатта билік теориясы
үлкен орын алады. Билік саясаттың саяси институттар мен барлық саяси
әлемнің мінін түсініп-білуге көмектеседі.
Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406) адамның басқа жан-
жануарлардан ерекшелігі - ол билік үшін күреседі деген екен.
Ағылшын философы, қоғам қайраткері Бертран Рассель (1872-1970)
физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда негізгі ұғым билік
болып табылады деген [3,241б.].
Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс (1902 - 1979)
экономпкалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты
орын алады деп тұжырымдаған.
Билік туралы мынандай тұжырымдамалар бар: Телеологиялық,
бихевиористік, инструменталистік, структуралистік, конфликтілік. Сонымен
билік деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекеті,
қызметіне ықпал етуін айтады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде билік қоғамдық сипатта
болды. Мұнда қауым болып тайпаларды басқарды. Құл иеленушілік құрылыста құл
иеленушілер және құлдар пайда болып, теңсіздік туды. Бір таптың екінші бір
тапты бағындыру қажеттілігі туды. Осылай билік аппараты дүниеге келді,
адамдарды еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда болды.
Билік сөзі әр мағынада қолданылады. Оны ықпал ету бағытына объектісіне
байланысты былай бөлуге болады:
Ата-аналар билігі.
Мемлекеттік билік.
Экономикалық билік.
Саяси билік.
Әлеуметтік билік.
Құқықтық билік.
Әскери билік.
Рухани билік, т.с.с.
Экономикалық қор. Қандай саяси билік болмасын оған қаржы-
қаражат керек. Мысалы: сайлау науқаны уақытында көп қаржы жұмсалады.
Мемлекет тарапынан бөлінген қаражат жетістпегендіктен шетелдерде үміткерлер
жеке бай адамдардың бірлестіктердің көмегіне сүйенеді. Билеуші аппаратты
ұстап тұру үшін көп қаражат керек. Және үкімет басына келушілер өз
реформаларын ала келеді.
Әлеуметтік әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған билік өзін
қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдарды топтастырады. Ондай
рөлді ең алды мен оның мәртебелі, абыройлы, көптеген жеңілдіктерді
пайдаланатын қызметкерлері орындайды.
Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті
сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді.
Оған әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура. т.б. жатады.
Ақпарат құралдары. Радио, теледидар. баспасөз,т.с.с. ақпарат
құралдары өз елдеріндегі жағдайларды ғана емес, дүние жүзінде не болып не
қойып жатқанын көріп-біліп отырады. Шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы
берілген, оппозициялық партиялары бар елдерде ақпарат құралдарының маңызы
арта түседі.
Ақпараттық қор. Білім мен ғылым мағлұматтарын алу, оларды
тарату бүгінгі күні алдыңғы қатарлы орынға шығуда.
- Телеологиялық анықтама - Билікті белгілі бір мақсатқа,
белгілеген нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді;
- Бихевиористтік анықтама - Бұл тұжырымдама бойынша билік басқа
адамдардың жүріс – тұрысын, өзін өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне
негізделген іс - әрекеттің негізгі түрі;
- Инструменталисттік анықтама - Мұнда билікті белгілі бір
құралдарды, амалдарды пайдалану, қолдану мүмкіндігі деп біледі;
- Структуралисттік анықтама - Билікті басқарушы мен бағынушының
арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады;
- Конфликтілік анықтама - билікті дау- жанжал жағдайында
игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп
түсіндіреді.
Ең алдымен ескерер жайт, билік пен баскару белсенді, ынталы,
үстемдік етуші субъект мен салыстырмалы тұрғыда белсенді емес, бағынышты
субъектінің арасындағы субъект-субъектілік қатынастардың нәтижесінде пайда
болады. Бағынышты тарап биліктік катынастарда билік ықпалының объектісі
болады. Бірақ биліктік қатынастың қай жағы болмасын өз мұдделері мен
қүқықтары бар шынайы, әрекетшіл субъектілер болып табылатындықтан олардың
арасындағы биліктік қатынастар өзара келісім жағдайында ғана пайда болып,
тиімді қызмет етуі мүмкін.
Биліктік қатынастардың ерекше проблемасы билік құрушы субъектінің
басқару құқығына келіп тіреледі: неге осы субъект билік құру құқығына ие
және неге бағыныштылар, одан келетін биліктік импульстерді әрқилы дәрежеде
қабылдап, орындауға міндетті [4, 301б.].
Олар мынадай жағдайлармен қалыптасты:
Адамдар қауымдастығының табиғи тарихи дамуының, оның құрылымдануының,
басқару функцияларының күрделенуінің нәтижесінде жолға қойылды. Афины
мемлекеті мұндай дамудың классикалық мысалы бола алады. Афины
демократиясының идеологы Аристотель — отбасын, адамдар қонысын, мемлекетті
ең жоғарғы сатысыңда мемлекеттік билік пайда болатын әлеуметтіліктің даму
сатылары деп кездейсоқ есептемеген.
Билік пен биліктік қатынастардың шығу көздерінің әр түрлі болуына
қарамастан, қауымдастықтың тұтастығын сақтау, экономикалық,
әлеуметтік,саяси жөне құқықтық кеңістікті ұйымдастыру сияқты биліктің
негізгі функциялары биліктік қатынастарды демократияландыра және
гуманитарландыра отырып, оларды біртіндеп өзгертеді.
Билікке кұқық соңдай-ақ басқарушылардың қолында әрқилы билік
көздерінің болуымен де қамтамасыз етіледі, бұлар:
Экономикалық. Билік құрушының экономикалық ресурстарға ие болу және басқару
кұқьны. Бұл меншікке ие болу, оны басқару, экономикалық ресурстарды бөлу,
экономикалық көтермелеу мен жазалау кұқығы. Сондықтан да, экономикалық
тұрғыдан үстем сословиелер, таптар, экономикалық элита билік органдарында
берік позицияларды иеленеді.
Идеократтық. Идеология бұқара халыққа биліктің ыкпал етуінің құралы ретінде
пайдаланылады. Бұқара санасының жанды жерлерін идеологиялық тұрғыдан өңдеу,
оларға назар аудару, осы проблемаларды өз мақсатына пайдалану үшін
идеялықтеориялық кестені қалыптастыру және бұқараның осыған тиісті мінез-
құлқын дағдыландыру — биліктің осы көзінің қызметіне жатады. Дін мен шіркеу
биліктің аса күшті идеократтық көзі болды. Осы қайнар көздің негізінде
клерикалды саяси қозғалыстар, клерикалдық, теократиялық билік пайда болды.
Биліктің аса күшті идеократтық көздеріне өзгеше ойлауды кудалау мен идеялық
қысым көрсету тән болған фашизм, национал-социализм, коммунизм секілді
тоталитарлық режимдер ие болды.
Акрараттық. Қазіргі танда БАҚ-тарға ие болу және басқару бұқаралық
санаға тікелей немесе жанама әсер етудің құралдарына айналуда. БАҚ саяси
басымдықтарды анықтап, адамдардың әуестіктерін кзлыптастырып, оларды саяси
жағдайға бағыттап бұқара санасын манипуляциялауы мүмкін. Қазіргі саяси
тәжірибе көрсетіп отырғандай, кім БАҚ-қа ие болса, сол бұқараның көңіл-күйі
мен жүріс-тұрысына өте күшті әсерін тигізеді. Ақпарат виртуалдық
шынайылықты қалыптастырып не бұқараны тыныштандырады, не керісінше
дүрліктіреді.
Авторитарлық. Билік субъектісінің беделінен туындайтын билік көзі.
Бедел мәжбүрлемей, күштемей бағындырудың құралы ретінде кез келген билікке
қажетті. Авторитаризм, авторитарлық — билік органдарының белгілі бір
құрылымдарына, билікті жүзеге асырудың өзіндік өдістеріне ие билік құрудың
ерекше формасы.
Харизматикалық. Харизма (гр.сөзі charisma — құдай берген қабілет) —
билік функциясын орындау үшін оны иеленуші субъектінің бойындағы ерекше
икемділіктің, қабілеттің бар болуы. Харизма — бұқаралық сананың құбылысы.
Бұқара халық қана лидерде харизматикалық қасиеттердің бар екенін танып, оны
билік тұғырына көтереді, оған табынады әрі бағынады. Алайда биліктің бұл
көзі мәңгілік емес. Уақыт өте келе билік құрушы субъектінің харизмасы
көмескілене бастайды, бірақ идеологиялық көтермелеу арқылы оны ұзартуға
болады.
Психологиялық. Билік құру жинақталған іс-өрекет болғандықтан
билеушілердің де, бағынушылардың да психологиялық қабылдауының
ерекшеліктерін қалыптастыратын психологиялық негіздерге ие екендігі сөзсіз.
Сондықтан қоғамдағы бір адамдарда баскдруға, лидерлікке, билік құруға деген
табиғи психофизиологиялық қабілет дамыса, оған керісінше, басқаларында
бағыну, бас ию сияқты касиеттер басым болады [5,105б.].
Күштеу. Биліктің өзіне төн ерекшеліктерінің бірі — мәжбүрлеу оның
қоғамда күштік көзінің бар екендігін көрсетеді. Бұл бағынушыға қатынаста
күш көрсету, мәжбүрлеу акцияларының әрқилы формалары. Алайда, өркениеттің
дамуымен күштеп мәжбүрлеу тек мемлекеттік биліктің атрибуттық белгісі болып
саналады. Ал күштеп мәжбүрлеудің кез келген басқа тәсілі озбырлық, құқықтық
емес акция, жеке адамдардың қарапайым құқықтарын бұзу ретінде
қарастырылады. Мемлекеттік биліктің мәжбүрлеу функциясының өзі заңдармен
белгіленген, ол тек белгілі бір құқықтық шеңберде ғана мүмкін болатын іс-
әрекет. Формальды-бюрократиялық. Өркениеттің дамуымен биліктің киелілігі
акральдылығы) жоғалып кетеді де, биліктік іс-әрекеттің рутинизациялануы
пайда болады.
1.2 Қоғамдағы биліктің фукциялары
Саяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Олар:
1) Қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру;
2) Оның саяси жүйесін қалыптастыру;
3) Әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін басқару;
4) Үкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық жасау;
5) Саяси және басқа қатынастарды бақылау;
6) Белгілібір қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті
және мемлекеттік құрылысты құру;
7) Қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қолдау;
8) Дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және дер
кезінде шешу;
9) Қоғамдық келісімге, мәмілеге келу т.с.с. [6,2045б.].
Қоғамда билік өзара тығыз байланыстағы 3 деңгейде
ұйымдастырылып, қызмет етеді:
- Жоғары орталық саяси институттар, мемлекеттік мекемелер мен
ұйымдар, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдарды басқару органдары кіретін
өте ірі деңгей;
- Орта буынды аппараттар мен мекемелерді қамтитын және
аймақтық, облыстық, аудандық шенбердегі жергілікті әкімшілік билік кіретін
орта деңгей;
- Адамдар, кішігірім топтар, ұйымдар, одақтар, өндіріс және
басқа ұжымдар арасындағы қоғамдық қатынастардың негізі, арқауы болып
табылатын, саяси және қоғамдық өзін-өзі басқару өрісін құрайтын кіші
деңгей.
Ал демократиялық саяси жүйе ойдағыдай өз ісін атқару
мақсатында, мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі деп үш
тармакқа бөледі. Оның негізін салушы ағылшын ойшылы Джон Локк(1632 -
1704)пен француз ғалымы Ш.Л. Монтескье (1689 - 1753) болды.
Заң шығарушы билік (парламент) заң шығарумен, оны бекіту,
өзгерту немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабылдайды, салық салуды
анықтайды, үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және
әскермен қамтамасыз етеді, сауданы реттейді, сотты ұйымдастырады
халықаралық келісім шарттарды қабылдайды, саясаттың маңызды ішкі және
сыртқы бағытын анықтайды. Конституция атынан оның жұмысына арнайы органдар
бақылау жасайды.
Атқарушы билікке үкімет пен әкімшілік жатады. Оларды заң
шығарушы өкілдік органдар қалыптастырады. Атқарушы билік заң шығарушы
биліктің бақылауында болып, олардың алдында есеп береді. Оның жұмысы заңға
негізделіп, заң шеңберінде іс істеуі керек. Сырттай қарағанда ол заң
шығарушы билікке тәуелді. Бірақ іс жүзінде ол саяси жүйенің маңызды
бөлігіне айналған және қоғамдық өмірде зор рөл атқарады. Үкімет саяси
шешімдер қабылдайды, ал әкімшілік ол шешімдерді жүзеге асырады [7,301б.].
Сот билігі адамдардың құқығын қорғайды, заң бұзушылықтан
сақтайды, парламент не президент қабылдаған заңдардың, конституциялы
жарғылардың сәйкестігін анықтайды. Оны халық немесе өкілетті мекемелер
қалыптастырады. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке тәуелсіз. Өз
жұмысында тек заңды ғана басшылыққа алады. Егер жоғарғы сот мемлекеттік
органның немесе қызмет адамының шешімін конституцияға қарсы десе, ол шешім
толығымен күшін жояды. Соттың маңызды принциптеріне жариялылық, айыпкердің
өзін қорғауға және сот үкімін бұздыру туралы шағым арыз беруге құқығы
жатады.
Биліктің бейнесін, қоғамдағы рөлін, қызметін және болашағын
бағалау үшін оны жүйелеп, топтастырудың мәні зор. Билік түрлері өзара
байланысты бірқатар белгілермен өзгешеленеді:
- Институционалданған (өзінің басқарушы және тәуелді құрылым
деңгейі бар әр түрлі мекемелер түрінде ұйымдасқан, төмен шенділердің жоғары
шенділерге бағынышты болып, араларында билеу-бағыну қатынастары орнаған)
және институционалданбаған (биресми, басқарушы және атқарушы топтар анық,
ашық көрсетілмеген) биліктің түрі;
- Жұмыс істеу саласына байланысты билік саяси және саяси емес
болып бөлінеді;
- Құқықтық шегіне, құдіретінің мөлшері мен саласына қарай билік
мемлекеттік, ассоциативтік болып, сыртқы саясат қатынастарында,
дүниежүзілік ұйымдар мен одақтардың халықаралық билігі болып жіктеледі;
- Биліктің субъектісі бойынша парламенттік, үкіметтік, соттық,
дербес, ұжымдық, т.с.с. болып топталады;
- Қолданылатын әдіс, тәсіліне қарай үстемдік, озбырлық, басқа
түрлерді еріксіз көндіру, сендіру, ерік, бедел, т.с.с. билігі болып
бөлінеді;
- Әлеуметтік түріне қарай феодалдық, буржуазиялық, т.с.с. болып
бөлінеді [8,218б.].
Билік функңиялары оның әлеуметтік қажеттілігі мен мәнін
бейнелейді. Бұл тарауда біз билік ұғымын жалпы қарастырып отырғандықтан,
биліктің төмендегідей функ- цияларын бөліп көрсетуге болады:
Ұйымдастьфушылық функциясы. Билік адамдар қауымдастығын белгілі бір
тұтастыкқа ұйымдастырады. Ол осы қауымдастық өзінің тіршілік әрекетін іске
асыратын әлеуметтік кеңістікті қалыптастырып, қауымдастық агенттері
арасыңдағы әлеуметтік қатынастардың дамуы мен олардың қажеттіліктерінің
кднағаттануына қолғабыс етеді.
Идеологиялық функция. Адамдардың тіршілік етуі саналы процесс
болғандықтан, билік бірігіп тіршілік етудің керек екенін жөне қауымдастықта
төртіпті сақтаудың, оның тіршілік әрекетінің перспективаларын айқындаудың
мәнін теориялық тұрғыда негіздейді. Адамдар қауымдастығында іргелілігі мен
қажеттілігіне орай билік бағалайтын саяси кұндылықтар бар.
Мәжбүрлеу, көндіру функциясы. Биліктің бұл функциясы "агрессивтілігімен"
сипатталынады, ол мақсатты жөне бағынушыдан белгілі бір реакцияны талап
етеді, өзінің еркін таңа отырып, шектеулер қою арқылы оның жүрістұрысын
нормалайды. Мәжбүрлеу, көндіру үшін билік жазалау, сондай-ақ марапаттау
сияқты ықпал ету құралдарын пайдаланады.
Келісім функциясы. Бұл функция биліктің маңызды функцияларының
бірі. Билік төреші рөлін орындай отырып, дербес орган ретінде субъект-
субъектілік қатынастар жүйесінде әрекет етеді.
Баскару функциясы. Бұл функция біріктіруші сипатқа ие. Ол белгілі бір
дәрежеде жоғарыда аталып өткен функциялардың барлығын қамтығанымен, олардың
бірдебіреуіне жатпайды. Олар тұтастай басқару процесінің сәттері, тараптары
ретінде байқалады. Билік — басқарудың өзегі, басқару жауапкершілігін
көтеретін оның белсенді әрі әрекетшіл бастамасы [9,201б.].
Саяси мәдениет билік құру мөдениеті бола отырып, толық мәнін
демократия мен құқықтық мемлекетте нақты түрде алатын нормалық мазмұнды
өзінде жинақтайды. Нормативтілік билік субъектілерінің өкілеттіктерінде,
олардың іс-әрекеттерінің кұқықтық базасының айкъш анықталуында жүзеге
аскднда оның агрессивтілігі алынып тасталынады.
Билік агрессивтілігі сонымен қатар әр түрлі билік құрушы
субъектілер арасындағы көлбеу және тік биліктің орталықсыздандыру жолымен
де алынып тасталынады. Билікті бір-бірін өзара бақылайтын әрқилы
тармақтарға бөлу, биліктік шешімдерді бірігіп қабылдау, билікті
биліктігінің төменгі сатыларына беру, биліктің әсер ету өкілеттіктерін,
кеңістігін шектеу, биліктің басынушылығынан қорғайтын әр түрлі тетіктерді
практикаға енгізу, билеуші мен бағынушы арасындағы кері байланысты
қалыптастыру және осы байла- ныстың мәнін көтеру — қоғамның биліктік
басынушылықпен күресінің түрлері мен әдістері болып табылады. Биліктің
әмбебаптылығы оның қоғамдық өмірдің барлық салалары мен құрылымдарында,
атап айтқаңда: экономикалық, әлеуметтік, әскери салаларда, күнделікті
тұрмыста, саясатта, тұрақты және уақытша ассоциаңияларда, ресми немесе
бейресми ұйымдарда, топтар арасында және жеке адамдар арасындағы
кдтынастарда қызмет етуінен көрінеді. Билік барлық жерде әрқашан болады
және өзіне тән функңияларды орындай отырып, әр түрлі сфералар мен
құрылымдардағы билік шешімдерінің мазмұны мен билік өкілеттіктерін жүзеге
асыратын құралдар мен әдістер арқылы бір-бірінен ерекшеленеді [10,314б.].
Экономикада ол өзінің іс-әрекетін экономикалық саясатты
жасақтау базасында жүзеге асырады, мұнда билік экономикалық марапаттау
немесе жазалау құралдары арқылы экономикалық өмірдің субъектілеріне,
олардың экономикалық мүдделеріне өз ықпалын жүргізеді Билік өзінің жеке
өлеуметтік өмірінде әлеуметтік саясатты жасайды, мұнда биліктік әсер ету
объектісі — адамдар, олардың әлеуметтік мүдделері, мәртебелік жағдайы, ал
құралдары — мүдделер мен жағдайға ықпалын тигізетін шешімдердің кабылдануы
және жүзеге асуы болып табылады. Билік рухани салада адамдарға, олардың
көзкарастары мен жүріс-тұрыстарына әсер ету үшін білімдер мен ақпараттарды
пайдаланады. Мектеп, шіркеу, ғылыми-ағарту ұйымдары. қоғамдық бірлестіктер
мен БАҚ секілді рухани мекемелер рухани билік жүзеге асатын құрылымдар
болып саналады.
Әскерилер билігі. Армия саласы мен күштік құрылымДардағы
әскерилердің билігін қоғамдағы әскери биліктен айырып алғанымыз жөн. Армия,
күштік құрылымдар төтенше жағдайларда ғана әрекет ету ұшін
бағытталғандықтан биліктік импульстар жоғарыдан келеді, олар ешқандай
талқылауға жатпайды және сөзсіз орындалуға тиісті. Армия жасақталу тәсілі,
әлеуметтік міндеттері бойынша демократияға қызмет етуі мүмкін бола тұрса
да, өзінің құрылымы, қызметі, өз әрекетінін кеңістігі бойынша демократиялық
мекеме бола алмайды. Бірақ белгілі бір дағдарыс жағдайларында әскери
басшылық тәртіп орнату және дағдарыстан шығу мақсатында билікті өз қольпіа
алуы мүмкін. Бұл жағдайда олар билік құралы ретінде өздерінің төл әдістері
мен ұйымдық құрылымдарын қолдануы мүмкін. Билік органдары мен
құрылымдарында саясат биліктік әсер етудің негізі, қозғаушы күші мен шешуші
кұралы болғандықтан, билік пен саясат бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Осы ерекшелікті белгілеу үшін саяси билік термині қолданылады. Бұл
мемлекеттік билік, қоғамдық ұйымдар мен партиялардағы билік.
Саясат — адамдар бұкарасының жүріс-тұрыстарына ықпалын жүргізу,
манипуляциялау, сондықтан саяси билік, ең алдымен, биліктік әсер етудің
объектісі ретінде ерекшеленеді, яғни адамдардың аса үлкен бұқарасын қамтып,
биліктік әсер етудің әрқилы құралдарын пайдаланады. Саясатта адамдардың
шынайы мүдделері жинақталған, шоғырланған формада болса, саяси билік
мейлінше басым сипатта болады. Ол мемлекет пен мемлекеттік билікті,
мемлекеттік билікті қалыптастыруға қатыстыру мен оған қысым көрсету жолымен
пайдалануға ұмтылады [11,312б.].
Мафиялық құрылымдардың мемлекеттік билікпен араласып кетуі
қоғамдық қауіпті тудырады, ал бұл қоғамдық өмірдің қылмысқа толы болуына,
зорлық-зомбылық пен заңсыздыққа алып келеді. Осындай араласып кету мафиялық
ұйымдардың қолында аса зор қаржы қоры болуыңан мүмкін болады, осының
арқасында олар мемлекеттік шенеуніктерді, саяси қайраткерлерді, бұқаралық
ақпарат құралдарының қызметкерлерін сатып алу мүмкіндігіне ие, ал қоғамның
жеткілікті түрде ұйымдаспаған тұрғындары оларға адам ресурстарын беріп
отырады. Тұлға үшін биліктің өзіндік ерекшелігі мен маңызды көрінісі - оның
тұлғалық, мөдени-этикалық. психологиялық аспектісі. Тұлғалық тұрғыдан
алғанда билік құру — ерекше психологиялық кеңістік. Билік құрудың екі
бағытта жүргізілетінін ескеру қажет: біріншіден, ол басқа адамдарды
бағындыру, олардың жүріс-тұрысын реттеу, олардың тіршілік өрекетіне араласу
мақсатында басқа адамдарға кдты- настағы еріктің көрінуі болып табылады.
Бірақ басқа адам- дар сияқты билік құрушы субъекті де адам, сондықтан оның
басқалардың мүдделеріне, өмірлеріне араласуы, оларға каты- наста баскару,
бақылау, ерік функңияларың жүзеге асыру — аса жауапты, агрессивті және
осыған орай моральды-пси- хологиялық тұрғыдан алғанда күрделі іс-әрекет.
Барлық адамдар бұған дайын емес жөне оны қажет етпейді де. Ол тек
әуесқойлар үшін деп айтуға болады.
Шығыстың кейбір дамыған өркениеттерінде (Үндістан, Қытай) билік
құрудыц баскд бағытына назар аударады. Дәл осы жерлерде, әлеуметтіліктің
жеке тұлғалық аспектісінен шыққан, жеке адамның деструктивті эмоциялары мен
әрекеттерін тежеу үшін өзін-өзі игеру, өзін-өзі бақылау формасындағы
биліктік санкцияның қолдану қажеттілігіне негізделген буддизм, конфуциандық
сияқты дүниетанымдық, мәдени-этикалық жүйелер пайда болды [12,214б.].
1.3 Биліктің объектілері және субъектілері
Сонымен қатар билікте объект , субъект деген ұғымдар бар.
Объект- өзгертуші, субъект – іс-әрекетті жасаушы.
Биліктің объектілері:
1) Мемлекет;
2) Ел;
3) Аймақ;
4) Штат;
5) Республика;
6) Әкімшілік;
7) Ведомстволар;
8) Ұйымдар;
9) Өндірістер;
10) Жеке тұлға.
Биліктің субъектілері:
1) Мемлекет;
2) Әлеуметтік топ, тап;
3) Әлеуметтік топтар жүйесі;
4) Әлеуметтік топтарға сүйенген шағын адамдар тобы.
Қоғамның әлеуметтік саласындағы билік:
- Институционалдық белгілі құқықтардың өзгелердің сұранымына
байланыссыз ықпал жасауы.
- Субъектінің қызметі мен қоғамдық міндеттерді орындайтын
қызмет әдістері;
- Қоғамдық пікірлердің даму динамикасына ықпал ету мүмкіндігі;
- Әлеуметтік жағдайларға қол жеткізетін басты критерийлер;
- Белгілі әлеуметтік жағдайдың иелерін көтермелеу;
- Биліктің легитимділігі.
Билік саяси және мемлекеттік болып екіге бөлінеді. Саяси билік
таптық, топтық және жеке адамның саясатта тұжырымдалған өз еркін жүргізу
мүмкіндігін білдіреді. Ал мемлекеттік билікке барлық адамдарға міндетті
заңдарды шығаруға жеке құқығы бар заңдар мен ұйымдарды сақтау үшін ерекше
күштеу аппаратына сүйенетін саяси биліктің түрі жатады.
Мемлекеттік биліктің заңдылығы оның легитимділігінен білінеді.
Легитимдік (латын тілінде заңдылық, шындық деген мағынаны білдіреді)
дегеніміз- халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның
заңдылығы мен шешімдерін растауы.
Демократиялық жағдайда мемлекеттік билік легитимді болуы үшін
мынандай екі шарт қажет.
Ол халықтың қалауы бойынша қалыптасуы және көпшіліктің еркіне
қарай орындалуы керек. Яғни, мемлекеттік биліктің басшысын белгілі бір
мезгілге тура немесе жанама түрде халық сайлауы керек және оның жұмысын
бақылап отыруға мүмкіндік болуы тиіс.
Мемлекеттік билік конституциялық қағидаларға сәйкес жүзеге
асырылуы керек.
Немістің көрнекі ғалымы Маркс Вебер билік басына келудегі
легитимдіктің үш үлгісін көрсетті:
1) Әдет-ғұрыптық легитимдік – халықтың санасына сіңген, әбден
бойлары үйреніп, дұрыс деп тапқан салт-дәстүрлерге сүйенеді. Мысалы: хан,
патша, сұлтан, т.с.с.
2) Харизматикалық легитимдік – ерекше батырлығымен, адалдығымен
немесе басқа үлгі – қабілет-қасиеттерімен көзге түскен адамды басшы етіп
жариялап, соның соңынан ереді. Мысалы: Мұхаммед пайғамбар, т.с.с.
3) Ақыл-парасаттың, құқықтың легитимдігі – қазіргі саяси
құрылым орнатқан құқықтың ережелерге, тәртіптің ақыл-ойға сыйымдылығына
негізделеді [13,271б.].
Мемлекеттік құқықтың тәртіптің легитимдігінің ең биік
дәрежесіне Конституция жатады. Мысалы: 1995 жылғы 30 тамызда республикалық
референдумда Қазақстан Республикасының жаңа конституциясы саяси билікке
нақтылы легитимділік берді. Онда Қазақстан Республикасын демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады. Оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі құқықтары мен бостандықтары Қазақстан
Республикасы – призиденттік басқару нысанасындағы біртұтас мемлекет.
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық. Республикада мемлекеттік
билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы,
сот тармақтарына бөлінеді, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Республика президенті мемлекет басшысы, оның ең жоғары лауазымды тұлғасы
болып табылады. Ол - халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның
мызғымастығының, адам және азамат құқықтары бостандықтарының рәмізі әрі
кепілі. Парламент - заң шығару қызметін жүзеге асыратын республиканың ең
жоғарғы өкілді органы. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары
мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған. Конституциялық Кеңес
республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасының Конституциясы
үстінен қарауды қамтамасыз ететін мемлекеттік орган болып табылады.
Билік құрушы белгілі бір шенеуніктік-бюрократиялық іс-әрекетті атқару
үшін тандалып алынған, қоғамнан жалақы алатын тұлғаға айналады. Ол
көпшіліктің қолдауымен осы функцияны орындауға лайықты адам ретінде белгілі
бір қызметтік лауазымға сайланады.
Билік пен саясаттың осы өзара қатынасының маңыздылығы мен
қажеттілігін түсіну үшін саясат ұғымына тағы да назар аудару қажет. Осы
ретте саясат ең алдымен, адамдар қауымдастығы мен қоғамға ұйымдастырушылық,
реттеушілік, бақылаушылық әсерін тигізетін әлеуметтік өмірдің ерекше,
маңызды саласы.
Саяси ғылымда адамдар мүдделерінің мейлінше жинақталған көрінісі,
олардың тәжірибелік сфераға ауысуы, саяси міндеттердің шешілу деңгейін
анықтау мақсатында саяси тәжірибені сараптау мен дәйектеу және оларды одан
ары нақтыландыру мен саясатты жетілдіру жүріп отырады. Саясат - маңызды
әлеуметтік проблемаларды шешудегі адамдардың жүріс-тұрысына мақсатты ықпал
жасайды, осы проблемаларды биліктік шешімдер жүйесіне аударады, оларды
жүзеге асыру үшін ресурстарды, күштер мен әдістерді табады. Әлеуметтік
тұрғыдан алғанда шешімдердің дайындалуы мен жүзеге асуының негізгі
катализаторы ретіндегі қызметті билікке бағыныштылардың саяси белсенділігі
мен олардың билікті қалыптастырудағы және оның әрекетін жетілдіру
мақсатындағы билікке қысым жасау түріндегі билікке ықпалы атқарады
[14,141б.].
Тиімді қызмет атқарып отырған мемлекеттік билік өз қолына саяси
бастаманы алады, атап айтқанда, ол дамудың саяси перспективасын жасайды,
стратегиялық мәселелер жүйесін ұсынады, тактиканы өзгертіп, жетілдіреді,
саяси жағдай мен қоғамдық көзқарасты саралап отырады. Билік ресурстарға,
күш пен құралдар арсеналына ие бола отырып, саяси кеңістікте үстем құрылым
ретінде көрінеді. Саясат пен оның міндеттерінің табысты шешілуі, саяси
мәдениетті игеру, ресурстарды, күш пен құралдарды тиімді пайдалану
мемлекеттік биліктің нығаюына алып келеді.
2 Құқық нормасының құқықтық сипаттамасы
2.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері
Құқық көптеген адамдар мен жағдайларға таралатын, ұзақ уақыт бойы
әрекет ететін құқықтық нормалардың, мінез – құлық ережелерінің күрделі әрі,
әр алуан жүйесі.
Құқық нормасы құқықтың бастапқы элементі. Сондықтан да, құқыққа тән
анықтама, белгілер құқықтық нормаға да тән.
Сонымен, құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті, формальді анықталған
мемлекет бекіткен не санкциялаған және қоғамдық қатынастарды реттеуге
бағытталған мінез – құлық ережелері.
Құқықтық норма әлеуметтік нормалардан бір түрі, бірақ өзіне ғана тән
белгілер бар:
1) жалпыға міндетті сипатты – бұл құқық нормасының көптеген нақты
өмірлік жағдайларға және көптеген адамдарға жаралады, құқықтық норма тек
жеке тұлғаларға емес, сонымен қатар, ұйымдарға да міндетті;
2) формальді анықтылығы – ресми құжаттарда жазбаша нысанда тиісті
атаулы болады;
3) мемлекетпен байланысы – мемлекеттік органдармен не қоғамдық
ұйымдармен белгіленеді, және мемлекеттік күштеу, ынталандыру, жазалау
шараларымен қамтамассыз етіледі;
4) ұсынушылық-міндеттемелік сипат – ол бір субъектілерге құқықтар
берсе, келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі, құқықты
міндетсіз, ал міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес;
5) микрожүйелігі – бір бірімен байланысты гипотеза, диспозиция және
санкция сияқты элементтерден тұруын білдіреді [15,214б.].
Құқықтық нормаларды топтастыру құқықтық реттеу жүйесінде құқықтық
нормалардың орны мен рөлін, оның табиғаты мен мақсатын терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Құқықтық нормалардың түрлері:
1) құқықтық реттеу пәніне байланысты құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:
– азаматтық құқықтық нормалар;
– әкімшілік құқықтық нормалар;
– жер құқықтық нормалар және т.б.
2) мазмұны бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– жалпы құқықтық нормалар (барлық қатынастарды реттейді);
– арнайы құқықтық нормалар (жеке қатынастарды реттейді).
3) сипаты бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– материалдық құқықтық нормалар (қылмыстық, аграрлық құқық);
– іс жүргізушілік құқықтық нормалар (азаматтық, қылмыстық іс
жүргізу құқығы).
4) құқықтық реттеудің әдісіне байланысты құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:
– императивті құқықтық нормалар (міндеттеуші ережелерден
тұрады);
– диспозитивті құқықтық нормалар (ерік беруші);
– ынталандырушы құқықтық нормалар (пайдалы әрекетті
марапаттау);
– ұсыныс беруші құқықтық нормалар (қолайлы нұсқаны ұсынады).
5) уақыты бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– тұрақты құқықтық нормалар (заңдарда болады);
– уақытша құқықтық нормалар (төтенше жағдай еңгізу туралы
Президенттік жарғысы).
6) функциясы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– реттеуші құқықтық нормалар (тараптардың құқықтары мен
міндеттері белгілейді);
– конституциялық қорғаушы құқықтық нормалар (субъективті
құқықты қалпына келтіруге бағытталған нормалар).
7) адамдарға таралуы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– жалпы құқықтық нормалар (барлық ҚР азаматтарға);
– арнайы құқықтық нормалар (мүгедектерге, ардагерлерге).
8) таралу саласы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– жалпы федеративті құқықтық нормалар;
– республикалық құқықтық нормалар;
– локальді құқықтық нормалар.
9) заңи күшіне байланысты құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– заңды құқықтық нормалар;
– заңға тәуелді құқықтық нормалары.
10) құқық шығармашылық субъектілері бойынша құқықтық нормалар
келесідей бөлінеді:
– мемлекеттік органдар қабылдаған нормалар;
– мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған нормалар.
11) құқықтық норма элементтерінің анықтылық деңгейіне байланысты
құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– абсолютті анықталған құқықтық нормалар (тараптардың
құқықтарын нақты көрсету);
– салыстырмалы анықталған құқықтық нормалар (әрекеттік
нұсқаларын көрсету, мысалы, ҚРҚК жазаның жоғарғы, төменгі
шегін белгілеу);
– балама құқықтық нормалар (бірнеше әрекеттер нұсқасын
көрсету, мысалы, айыппұл, түзу жұмыстар).
12) құқықтық реттеу әдісіне байланысты құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:
– құқық беруші құқықтық нормалар (белгілі бір әрекеттерді
жасауға ерік беру);
– міндеттеуші құқықтық нормалар (адамдарға белгілі бір
әрекеттерді жасауды міндеттеу);
– тыйым салушы құқықтық нормалар (белгілі бір әрекеттерді
жасауға тиым салу).
Осы себеппен құқық нормалары әр алуан. Бұл қоғамдық қатынастардың әр
алуандылығына байланысты.
Құқық нормасы мен нормативтік акт бабы бір ұғымдар емес, көп
жағдайларда олар сәйкес келмеуі де мүмкін. Құқық нормасы – бұл гипотезадан,
диспозициядан және санкциядан құралған жүріс-тұрыс ережесі, ал
заңшығармашылық актісінің бабы – бұл құқық нормасының жүзеге асырылу
құралы, мемлекеттің ерік білдіру нысаны. Құқық нормасы нормативтік акті
бабының мазмұны болып табылса, бап құқықтық норманың нысаны болып табылады.
Олардың арасындағы байланыс әртүрлі сипатқа ие. Жүріс-тұрыс ережесін
бекіте отырып, заңнама құқық нормасының логикалық құрылымының үш элементін
де нормативтік актінің бір бабына енгізуі мүмкін, бір бапқа бірнеше құқық
нормасын енгізуі мүмкін, кейбір жағдайда құқық нормасы элементтерін әр
түрлі нормативтік актілердің бірнеше баптарында немесе бір нормативтік
актінің бірнеше баптарында көрсетуі мүмкін [17,301б.].
Көрсету тәсілдері бойынша құқық нормасы мен нормативтік акт бабының
арақатынасының үш түрі болады:
а) тікелей тәсіл –құқық нормасы нормативтік акт бабының өзінде тікелей
көрсетіледі;
ә) сілтемелі тәсіл – нормативтік акт бабы норманы толығымен ашпастан,
осы актінің басқа бабына сілтеме жасайды;
б) бланкеттік тәсіл – нормативтік акт бабы нақты бір бапқа емес,
белглілі бір нормативтік акті түріне сілтеме жасайды.
Құқық көптеген адамдар мен жағдайларға таралатын, ұзақ уақыт бойы
әрекет ететін құқықтық нормалардың, мінез – құлық ережелерінің күрделі әрі,
әр алуан жүйесі.
Құқық нормасы құқықтың бастапқы элементі. Сондықтан да, құқыққа тән
анықтама, белгілер құқықтық нормаға да тән.
Сонымен, құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті, формальді анықталған
мемлекет бекіткен не санкциялаған және қоғамдық қатынастарды реттеуге
бағытталған мінез – құлық ережелері.
Құқықты қолдану – бұл құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны. Ол
субъектілердің билік органдарының көмегінсіз өз құқықтары мен міндеттерін
жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет. Қолдану мына белгілермен сипатталады:
– құқықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар ғана
қолданады;
– биліктік сипатқа ие;
– іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,
– сәйкес жеке, биліктік (құқыққолданушы) актіні қолданумен
байланысты;
– үш кезеңнен құралады:
1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл кезде іс бойынша
объективтік шындық анықталып, барлық заңды маңызы бар ақпараттарды жинау
жүзеге асырылады;
2) істің заңды негізін анықтау; бұл кезде құқыққолданушы осы қоғамдық
қатынасты реттейтін құқықтың саласын, институтын және нормасын таңдайды;
3) істі шешу, бұл кезде құқық нормасының негізінде ресми мағынадағы
биліктік сипаттағы жеке акт қабылданады. Шешім қабылдау қорытынды әрі
негізгі кезең болып табылады. Бұдан кейін шешім орындалуы және нақты
қоғамдық қатынас іс жүзінде реттелуі тиіс[3, 187б.].
Құқықты қолдану актісі – бұл нақты бір заңды істі шешу нәтижесінде
құзіретті орган шығаратын, жеке биліктік ережеден құралған құқықтық акт.
Оның мынадай ерекшеліктері болады:
– құзіретті орган шығарады;
– мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;
– нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі, нақты
субъектілерге бағытталған;
– заңмен анықталған өзіне тән нысанға ие.
2.2 Құқық нормасының құрылымы
Құқықтық норманың құрылымы – бұл оның ішкі құрылысы, бір – бірімен
байланысты құрылымдық бөліктердің болуын білдіреді.
Құқықтық норманың құрылымы – бұл оның функционалдық дербестігін
қамтамасыз ететін қажетті элементтердің тәртіпке келтірілген тұтастығын
білдіреді.
Құқықтықтық норманың құрылымы:
– гипотезадан;
– диспозициядан;
– санкциядан тұрады [18, 301б.].
Гипотеза – бұл оның қолданылу жағдайын (уақыт, орын субъективті құрам)
көрсететін құқық нормасының элементі.Гипотезаның көмегімен мінез-құлықтың
қиялдағы нұсқасы өмірдегі жағдаймен, белгілі адаммен, мерзіммен және
орынмен байланыстырылады. Былайша айтқанда, гипотеза құқықтық нормаға жан
бітіреді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіп
бұзған болуы керек. Егер осындай іс-әрекет жасаса ғана, заң бұзушы жауапқа
тартылады.
Егер гипотезада (жорамалда) бір ғана мән-жай көрсетіліп, сол жағдайда
құқықтық норма қолданылатын болса оны қарапайым жорамал дейді. Мысалы егер
бала туғанда ата-анасы Қазақстан республикасының азаматы болса, бала да
Қазақстан Республикасының азаматы болып саналады. Егер құқықтық норманы
қолдану үшін екі немесе одан да көп мән-жай қажет болса, ондай гипотезаны
күрделі жорамал дейді.
Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше мән-жайдың біреуіне
байланысты болса оны баламалы жорамал деп атайды.
Құқықтық норманың гипотезасы келесі негіздер бойынша топтастырылады:
1) мазмұнының сипаты бойынша: жалпы және нақты;
2) анықтылық деңгейі бойынша абсолютті анықталған (құқықтық норманың
әрекеті негізделген фактіге көрсетеді; мысалы, ескеру мерзімі), абсолютті
анықталмаған (оның қолданылуы керек ешқандай фактіні көрсетпейді де, тек
мемлекеттік органға қажетті жағдайларда құқықтық норманы қолдануды
ұсынады), салыстырмалы (құқықтық норманың шектеулі қолданылу жағдайын
көрсетеді; мәселен, норманы жабық әскери қалада қолданылуы);
3) гипотеза күрделілік дәрежесіне байланысты біртекті (егер онда бір
мән – жай көзделсе) және құрамдас (екі не одан да көп мән–жайлармен
байланыстырылса) [19,314б.].
Диспозиция – бұл гипотезада көрсетілген заңи фактінің туындағанда
субъектілердің мінез – құлқын білдіретін құқықтық норманың бір элементі.
Диспозиция норманың негізгі реттеуші бөлімі (мысалы, азаматтық құқықта
диспозиция тараптардың құқықтары мен міндеттерін білдірсе, қылмыстық
құқықта тыйым салған әрекеттерді жасауды көрсетеді).
Диспозиция құқықтық норманың ұйытқысы, мазмұны өзегі. Бірақ құқықтық
норма тек қана диспозициядан тұрмайды. Жорамал санкциямен байланысқанда
ғана диспозиция өзінің реттеушілік қызметін атқара алады.
Диспозиция – мінез-құлықтың үлгісі.
Диспозицияның түрлері:
а) бейнелеу әдісі бойынша – жай (белгілерін суреттемей әрекетті
жасауды білдіреді; мысалы, өлтіру), бейнелеген (бандитизм белгілерінен
тұрады), сілтемелік (сол нормативті актінің басқа нормасына сілтеме
жасаудан тұрады), бланкетті (басқа нормативтік актіге не заңсыз әрекетке
сілтеме жасайды);
б) өзінің заңи бағыты бойынша - ұсынып – міндеттеуші (екі жақты мінез
– құлық ережелерінен тұрады, жалға беруші және алушы), міндеттеуші
(міндетті тұлғаның әрекеті көрсетеді неше шарты бойынша барышқор), құқық
беретін (мүмкін болатын мінез – құлықтың түрін көрсетеді, мысалы,
сайлаушы), ұсыныс беруші (қандай да бір әрекеттерді жасауды ұсынады,
мысалы, адамның өміріне қауіпті жерге бармау), тыйым салушы (заңды
жауаптылық көзделетін әрекеттің түрін көрсетеді).
Санкция – бұл диспозицияны іске асырғаны не асырмағаны үшін субъектіге
белгілі бір салдарды көрсететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің құқықтық сипаттамасы және
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Биліктің құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.2 Қоғамдағы биліктің
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 9
1.3 Биліктің объектілері және субъектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 Құқық нормасының құқықтық сипаттамасы және ерекшеліктері
... ... ... ... ..16
2.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Құқық нормасының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
3 Құқық нормасын талқылаудың түсінігі және әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.1 Құқық нормасын талқылаудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..22
3.2 Құқық нормасын талқылаудың әдістері, құқықтағы кемістіктер (олқылықтар)
және оны болдырмаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..42
Кіріспе
Саясаттың негізгі мәселесі билік болғандықтан, саясатта билік теориясы
үлкен орын алады. Билік саясаттың саяси институттар мен барлық саяси
әлемнің мінін түсініп-білуге көмектеседі.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде билік қоғамдық сипатта болды. Мұнда
қауым болып тайпаларды басқарды. Құл иеленушілік құрылыста құл иеленушілер
және құлдар пайда болып, теңсіздік туды. Бір таптың екінші бір тапты
бағындыру қажеттілігі туды. Осылай билік аппараты дүниеге келді, адамдарды
еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда болды.
Билік сөзі әр мағынада қолданылады. Оны ықпал ету бағытына
объектісіне байланысты былай бөлуге болады: Ата-аналар билігі, мемлекеттік
билік, экономикалық билік, саяси билік, әлеуметтік билік, құқықтық билік,
әскери билік, рухани билік, т.с.с. Бірақ биліктің толық мағынасы
мемлекеттік-саяси салада ғана айқындалады. Сондықтан саяси билік биліктің
ең негізгі түріне жатады.
Биліктің басқа түрлерімен салыстырғанда саяси биліктің мынадай
ерекшеліктері бар оның өктемдік сипаты, оның бүкіл қоғамның атынан билік
жүргізуі, басқарумен кәсіби айналысатын адамдардың мүддесін қорғауы, басқа
мекемелерге қарағанда билік органдарының тәуелсіздігі, қоғам өмірінің жұмыс
тәртібін белгілеуде жеке-дара құқығы, мемлекет шеңберінде ашық күш қолдана
алуы, т.с.с.
Саяси билік бар жерде тенсіздік бар. Мұнла біреулер билеуге құқықты
да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады? Саяси
биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары бар. Оған
жататындар: экономикалық қор ол қоғамдық өндіріс пен тұтынуға керек басқа
да материалдық құндылықтар, құнарлы, шұрайлы жерлер, пайдалы қазба
байлықтары, т.б. жатады. Әлеуметтік әдіс-құралдар оның ішінде үстемдік етіп
отырған билік өзін қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдарды
топтастырады. Ондай рөлді ең алды мен оның мәртебелі, абыройлы, көптеген
жеңілдіктерді пайдаланатын қызметкерлері орындайды. Күш жұмсау құралдары.
Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға
әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді. Оған әскер, полиция, қауіпсіздік
органдары, сот, прокуратура. т.б. жатады. Ақпарат құралдары. Радио,
теледидар. баспасөз,т.с.с. ақпарат құралдары өз елдеріндегі жағдайларды
ғана емес, дүние жүзінде не болып не қойып жатқанын көріп-біліп отырады.
Шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы берілген, оппозициялық партиялары бар
елдерде ақпарат құралдарының маңызы арта түседі. Ақпараттық қор. Білім мен
ғылым мағлұматтарын алу, оларды тарату бүгінгі күні алдыңғы қатарлы орынға
шығуда [1,94б.].
Сонымен бірге биліктің бейнесін, қоғамдағы рөлін, қызметін және
болашағын бағалау үшін оны жүйелеп, топтастырудың мәні зор. Билік түрлері
өзара байланысты бірқатар белгілермен өзгешеленеді.
Саяси билік таптық, топтық және жеке адамның саясатта тұжырымдалған
өз еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді.
Ал мемлекеттік билікке барлық адамдарға міндетті заңдарды шығаруға
жеке құқығы бар заңдар мен ұйымдарды сақтау үшін ерекше күштеу аппаратына
сүйенетін саяси биліктің түрі жатады.
Ал біздің мемлекетімізде 1995 жылғы 30 тамызда республикалық
референдумда Қазақстан Республикасының жаңа конституциясы саяси билікке
нақтылы легитимділік берді. Онда Қазақстан Республикасын демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады. Оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі құқықтары мен бостандықтары Қазақстан
Республикасы – призиденттік басқару нысанасындағы біртұтас мемлекет.
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық. Республикада мемлекеттік
билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы,
сот тармақтарына бөлінеді, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Республика президенті мемлекет басшысы, оның ең жоғары лауазымды тұлғасы
болып табылады. Ол - халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның
мызғымастығының, адам және азамат құқықтары бостандықтарының рәмізі әрі
кепілі. Парламент - заң шығару қызметін жүзеге асыратын республиканың ең
жоғарғы өкілді органы. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары
мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған. Конституциялық Кеңес
республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасының Конституциясы
үстінен қарауды қамтамасыз ететін мемлекеттік орган болып табылады.
Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамға ұмтылу құқық нормаларының
белсенді және реттеуші әрекетін талап етеді. Өйткені заңды тұрғыдан
құқықтық мемлекет пен оның жария билігінің мәні зорлық-зомбылықты
болдырмайды және тек қана құқыққа сәйкес әрекет етеді.
Нормативтік құқықтық акт – референдумда қабылданған не уәкілетті
орган немесе мемлекеттің лауазымды адамы қабылдаған, құқықтық нормаларды
белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата
тұратын белгіленген нысандағы жазбаша ресми құжат.
Осылай, нормативтік акт термині кең мағынада қолданылады құқықтың кез-
келген қайнар көзін белгілеу үшін. Бұл мағынада біз, мысалы, заңдар мен
заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер туралы айтамыз. Басқаша сөзбен
айтқанда нормативтік құқықтық акт түсінігіне сөздің дәлме-дәл мағынасында
әртүрлі деңгейдегі актілер кіреді: жоғары билік пен басқару органдарынан
бастап жергілікті өкілетті және атқарушы органдар, жергілікті өзін-өзі
басқару және сәйкесінше жергілікті кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар
әкімшіліктеріне дейін. Онда жеке тұлға, оның мүдделері және қажеттіліктері
тұрғысынан ең маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін көптеген құқықтық
нормалар білдіріледі.
Басқа құқықтың қайнар көздерінің (соттық және әкімшілік прецеденттер,
құқықтық дәстүрлер) В.Н. Хропанюк дұрыс белгілегендей жалпы реттеуші маңызы
жоқ. Қоғамдық қатынастарды реттеуде олар қосалқы немесе қосымша роль
ойнайды. Олар белгілі тәртіп ережелерінің қолданылуы, жеке жағдайлардың
қайталануы барысында бірте-бірте пайда болады. Сондықтан, заң нормалары
көрсетілген нысандарды өзінде жалпы және жеткілікті анық білдіруді көрсете
алмайды.
Нормативтік құқықтық акт - тиісті құқық шығарушы және құқық қолданушы
органдармен, немесе мемлекеттің лауазымды тұлғасымен не бүкілхалықтық
республикалық референдумда қабылданады. Құқықтық норма – мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдар, лауазымды тұлғалар, барлық азаматтар орындауға міндетті
мемлекет белгілеген және бекіткен, орындалуы міндетті мінез- құлық
ережелері. Ережелерді жүзеге асыру сендіру тәсілімен ғана емес, мемлекеттің
мәжбүрлеу күшімен де қамтамасыз етіледі. Құқықтың үстем нормасы ретінде
Конституция қоғамдық қатынастарды, Республиканың қоғамдық құрылысы мен
саясатының негіздерін баянды етеді, азаматтардың құқықтырын, бостандықтары
мен міндеттерін, мемлекеттің мақсаттары мен ұйымдастыру принциптерін
белгілеуді қамтиды. Құқық субъектілерінің нақты шеңберіндегі қоғамдық
қатынастар құқықтың саласық нормаларымен реттеліп отырады.
Құқықтық норма – мемлекет таныған, қамтамасыз еткен, қоғамдық
қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерін туындататын,
олардың әрекеттерін үлгі, эталон, масштаб, өлшем есебінде реттей алатын
жалпыға бірдей міндетті ереже – норма. Құқықтық норма – заңға сәйкес
келетін мінез - құлық, жүріс - тұрыстың айырымдылық белгісін білдіреді
[2,174б.].
Курстық жұмыстың өзектілігі: әр қашанда дамыған елдерде биликтің
тұрақтылығы жүзеге асыруы әлі күнге дейін даулы мәселелердің бірі,
сондықтан толық зерттеуді талап етеді, себебі бір қоғамда міндетті түрде
биліктің тұтастығы және тұрақтылығы қажет.
Құқықтық нормалардың өзектілігі оның түрлері мен әдістері және
құқықтық норманы талқылау – бұл норманың нақты мазмұнын түсіндірумен
байланысты құзыретті мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің және
жекелеген азаматтардың қызметі. Талқылау барысында норманы қолданудың
талабы, құқықтық қатынастарға қатысушыларды құқықтары мен міндеттері, құқық
нормаларын бұзған үшін заңды жауапкершіліктің шаралары анықтау жолымен
реттеуге, жетілдіруге бағытталған.
Курстық жұмыстың мақсаты: алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің және
құқықтық нормалардың ерекшеліктерін көрсетіп құқықтық сипаттамасын беру:
Курстық жұмыстың міндеттері:
- биліктің, және құқықтық нормалардың ерекшеліктерін көрсетіп құқықтық
сипаттама беру;
- биліктің объектілерін және субъектілерін сипаттау;
- биліктің атқаратын қызметтерін көрсетіп сипаттау;
- Құқықтық норманының құрылымын көрсетіп әдістерін анықтау;
- құқық нормасын талқылаудың әдістері, құқықтағы кемістіктер
(олқылықтар) және оны болдырмаудың әдістерін зерттеу.
1 Алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің құқықтық сипаттамасы
және ерекшеліктері
1.1 Биліктің құқықтық сипаттамасы
Саясаттың негізгі мәселесі билік болғандықтан, саясатта билік теориясы
үлкен орын алады. Билік саясаттың саяси институттар мен барлық саяси
әлемнің мінін түсініп-білуге көмектеседі.
Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406) адамның басқа жан-
жануарлардан ерекшелігі - ол билік үшін күреседі деген екен.
Ағылшын философы, қоғам қайраткері Бертран Рассель (1872-1970)
физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда негізгі ұғым билік
болып табылады деген [3,241б.].
Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс (1902 - 1979)
экономпкалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты
орын алады деп тұжырымдаған.
Билік туралы мынандай тұжырымдамалар бар: Телеологиялық,
бихевиористік, инструменталистік, структуралистік, конфликтілік. Сонымен
билік деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекеті,
қызметіне ықпал етуін айтады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде билік қоғамдық сипатта
болды. Мұнда қауым болып тайпаларды басқарды. Құл иеленушілік құрылыста құл
иеленушілер және құлдар пайда болып, теңсіздік туды. Бір таптың екінші бір
тапты бағындыру қажеттілігі туды. Осылай билік аппараты дүниеге келді,
адамдарды еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда болды.
Билік сөзі әр мағынада қолданылады. Оны ықпал ету бағытына объектісіне
байланысты былай бөлуге болады:
Ата-аналар билігі.
Мемлекеттік билік.
Экономикалық билік.
Саяси билік.
Әлеуметтік билік.
Құқықтық билік.
Әскери билік.
Рухани билік, т.с.с.
Экономикалық қор. Қандай саяси билік болмасын оған қаржы-
қаражат керек. Мысалы: сайлау науқаны уақытында көп қаржы жұмсалады.
Мемлекет тарапынан бөлінген қаражат жетістпегендіктен шетелдерде үміткерлер
жеке бай адамдардың бірлестіктердің көмегіне сүйенеді. Билеуші аппаратты
ұстап тұру үшін көп қаражат керек. Және үкімет басына келушілер өз
реформаларын ала келеді.
Әлеуметтік әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған билік өзін
қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдарды топтастырады. Ондай
рөлді ең алды мен оның мәртебелі, абыройлы, көптеген жеңілдіктерді
пайдаланатын қызметкерлері орындайды.
Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті
сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді.
Оған әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура. т.б. жатады.
Ақпарат құралдары. Радио, теледидар. баспасөз,т.с.с. ақпарат
құралдары өз елдеріндегі жағдайларды ғана емес, дүние жүзінде не болып не
қойып жатқанын көріп-біліп отырады. Шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы
берілген, оппозициялық партиялары бар елдерде ақпарат құралдарының маңызы
арта түседі.
Ақпараттық қор. Білім мен ғылым мағлұматтарын алу, оларды
тарату бүгінгі күні алдыңғы қатарлы орынға шығуда.
- Телеологиялық анықтама - Билікті белгілі бір мақсатқа,
белгілеген нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді;
- Бихевиористтік анықтама - Бұл тұжырымдама бойынша билік басқа
адамдардың жүріс – тұрысын, өзін өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне
негізделген іс - әрекеттің негізгі түрі;
- Инструменталисттік анықтама - Мұнда билікті белгілі бір
құралдарды, амалдарды пайдалану, қолдану мүмкіндігі деп біледі;
- Структуралисттік анықтама - Билікті басқарушы мен бағынушының
арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады;
- Конфликтілік анықтама - билікті дау- жанжал жағдайында
игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп
түсіндіреді.
Ең алдымен ескерер жайт, билік пен баскару белсенді, ынталы,
үстемдік етуші субъект мен салыстырмалы тұрғыда белсенді емес, бағынышты
субъектінің арасындағы субъект-субъектілік қатынастардың нәтижесінде пайда
болады. Бағынышты тарап биліктік катынастарда билік ықпалының объектісі
болады. Бірақ биліктік қатынастың қай жағы болмасын өз мұдделері мен
қүқықтары бар шынайы, әрекетшіл субъектілер болып табылатындықтан олардың
арасындағы биліктік қатынастар өзара келісім жағдайында ғана пайда болып,
тиімді қызмет етуі мүмкін.
Биліктік қатынастардың ерекше проблемасы билік құрушы субъектінің
басқару құқығына келіп тіреледі: неге осы субъект билік құру құқығына ие
және неге бағыныштылар, одан келетін биліктік импульстерді әрқилы дәрежеде
қабылдап, орындауға міндетті [4, 301б.].
Олар мынадай жағдайлармен қалыптасты:
Адамдар қауымдастығының табиғи тарихи дамуының, оның құрылымдануының,
басқару функцияларының күрделенуінің нәтижесінде жолға қойылды. Афины
мемлекеті мұндай дамудың классикалық мысалы бола алады. Афины
демократиясының идеологы Аристотель — отбасын, адамдар қонысын, мемлекетті
ең жоғарғы сатысыңда мемлекеттік билік пайда болатын әлеуметтіліктің даму
сатылары деп кездейсоқ есептемеген.
Билік пен биліктік қатынастардың шығу көздерінің әр түрлі болуына
қарамастан, қауымдастықтың тұтастығын сақтау, экономикалық,
әлеуметтік,саяси жөне құқықтық кеңістікті ұйымдастыру сияқты биліктің
негізгі функциялары биліктік қатынастарды демократияландыра және
гуманитарландыра отырып, оларды біртіндеп өзгертеді.
Билікке кұқық соңдай-ақ басқарушылардың қолында әрқилы билік
көздерінің болуымен де қамтамасыз етіледі, бұлар:
Экономикалық. Билік құрушының экономикалық ресурстарға ие болу және басқару
кұқьны. Бұл меншікке ие болу, оны басқару, экономикалық ресурстарды бөлу,
экономикалық көтермелеу мен жазалау кұқығы. Сондықтан да, экономикалық
тұрғыдан үстем сословиелер, таптар, экономикалық элита билік органдарында
берік позицияларды иеленеді.
Идеократтық. Идеология бұқара халыққа биліктің ыкпал етуінің құралы ретінде
пайдаланылады. Бұқара санасының жанды жерлерін идеологиялық тұрғыдан өңдеу,
оларға назар аудару, осы проблемаларды өз мақсатына пайдалану үшін
идеялықтеориялық кестені қалыптастыру және бұқараның осыған тиісті мінез-
құлқын дағдыландыру — биліктің осы көзінің қызметіне жатады. Дін мен шіркеу
биліктің аса күшті идеократтық көзі болды. Осы қайнар көздің негізінде
клерикалды саяси қозғалыстар, клерикалдық, теократиялық билік пайда болды.
Биліктің аса күшті идеократтық көздеріне өзгеше ойлауды кудалау мен идеялық
қысым көрсету тән болған фашизм, национал-социализм, коммунизм секілді
тоталитарлық режимдер ие болды.
Акрараттық. Қазіргі танда БАҚ-тарға ие болу және басқару бұқаралық
санаға тікелей немесе жанама әсер етудің құралдарына айналуда. БАҚ саяси
басымдықтарды анықтап, адамдардың әуестіктерін кзлыптастырып, оларды саяси
жағдайға бағыттап бұқара санасын манипуляциялауы мүмкін. Қазіргі саяси
тәжірибе көрсетіп отырғандай, кім БАҚ-қа ие болса, сол бұқараның көңіл-күйі
мен жүріс-тұрысына өте күшті әсерін тигізеді. Ақпарат виртуалдық
шынайылықты қалыптастырып не бұқараны тыныштандырады, не керісінше
дүрліктіреді.
Авторитарлық. Билік субъектісінің беделінен туындайтын билік көзі.
Бедел мәжбүрлемей, күштемей бағындырудың құралы ретінде кез келген билікке
қажетті. Авторитаризм, авторитарлық — билік органдарының белгілі бір
құрылымдарына, билікті жүзеге асырудың өзіндік өдістеріне ие билік құрудың
ерекше формасы.
Харизматикалық. Харизма (гр.сөзі charisma — құдай берген қабілет) —
билік функциясын орындау үшін оны иеленуші субъектінің бойындағы ерекше
икемділіктің, қабілеттің бар болуы. Харизма — бұқаралық сананың құбылысы.
Бұқара халық қана лидерде харизматикалық қасиеттердің бар екенін танып, оны
билік тұғырына көтереді, оған табынады әрі бағынады. Алайда биліктің бұл
көзі мәңгілік емес. Уақыт өте келе билік құрушы субъектінің харизмасы
көмескілене бастайды, бірақ идеологиялық көтермелеу арқылы оны ұзартуға
болады.
Психологиялық. Билік құру жинақталған іс-өрекет болғандықтан
билеушілердің де, бағынушылардың да психологиялық қабылдауының
ерекшеліктерін қалыптастыратын психологиялық негіздерге ие екендігі сөзсіз.
Сондықтан қоғамдағы бір адамдарда баскдруға, лидерлікке, билік құруға деген
табиғи психофизиологиялық қабілет дамыса, оған керісінше, басқаларында
бағыну, бас ию сияқты касиеттер басым болады [5,105б.].
Күштеу. Биліктің өзіне төн ерекшеліктерінің бірі — мәжбүрлеу оның
қоғамда күштік көзінің бар екендігін көрсетеді. Бұл бағынушыға қатынаста
күш көрсету, мәжбүрлеу акцияларының әрқилы формалары. Алайда, өркениеттің
дамуымен күштеп мәжбүрлеу тек мемлекеттік биліктің атрибуттық белгісі болып
саналады. Ал күштеп мәжбүрлеудің кез келген басқа тәсілі озбырлық, құқықтық
емес акция, жеке адамдардың қарапайым құқықтарын бұзу ретінде
қарастырылады. Мемлекеттік биліктің мәжбүрлеу функциясының өзі заңдармен
белгіленген, ол тек белгілі бір құқықтық шеңберде ғана мүмкін болатын іс-
әрекет. Формальды-бюрократиялық. Өркениеттің дамуымен биліктің киелілігі
акральдылығы) жоғалып кетеді де, биліктік іс-әрекеттің рутинизациялануы
пайда болады.
1.2 Қоғамдағы биліктің фукциялары
Саяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Олар:
1) Қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру;
2) Оның саяси жүйесін қалыптастыру;
3) Әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін басқару;
4) Үкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық жасау;
5) Саяси және басқа қатынастарды бақылау;
6) Белгілібір қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті
және мемлекеттік құрылысты құру;
7) Қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қолдау;
8) Дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және дер
кезінде шешу;
9) Қоғамдық келісімге, мәмілеге келу т.с.с. [6,2045б.].
Қоғамда билік өзара тығыз байланыстағы 3 деңгейде
ұйымдастырылып, қызмет етеді:
- Жоғары орталық саяси институттар, мемлекеттік мекемелер мен
ұйымдар, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдарды басқару органдары кіретін
өте ірі деңгей;
- Орта буынды аппараттар мен мекемелерді қамтитын және
аймақтық, облыстық, аудандық шенбердегі жергілікті әкімшілік билік кіретін
орта деңгей;
- Адамдар, кішігірім топтар, ұйымдар, одақтар, өндіріс және
басқа ұжымдар арасындағы қоғамдық қатынастардың негізі, арқауы болып
табылатын, саяси және қоғамдық өзін-өзі басқару өрісін құрайтын кіші
деңгей.
Ал демократиялық саяси жүйе ойдағыдай өз ісін атқару
мақсатында, мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі деп үш
тармакқа бөледі. Оның негізін салушы ағылшын ойшылы Джон Локк(1632 -
1704)пен француз ғалымы Ш.Л. Монтескье (1689 - 1753) болды.
Заң шығарушы билік (парламент) заң шығарумен, оны бекіту,
өзгерту немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабылдайды, салық салуды
анықтайды, үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және
әскермен қамтамасыз етеді, сауданы реттейді, сотты ұйымдастырады
халықаралық келісім шарттарды қабылдайды, саясаттың маңызды ішкі және
сыртқы бағытын анықтайды. Конституция атынан оның жұмысына арнайы органдар
бақылау жасайды.
Атқарушы билікке үкімет пен әкімшілік жатады. Оларды заң
шығарушы өкілдік органдар қалыптастырады. Атқарушы билік заң шығарушы
биліктің бақылауында болып, олардың алдында есеп береді. Оның жұмысы заңға
негізделіп, заң шеңберінде іс істеуі керек. Сырттай қарағанда ол заң
шығарушы билікке тәуелді. Бірақ іс жүзінде ол саяси жүйенің маңызды
бөлігіне айналған және қоғамдық өмірде зор рөл атқарады. Үкімет саяси
шешімдер қабылдайды, ал әкімшілік ол шешімдерді жүзеге асырады [7,301б.].
Сот билігі адамдардың құқығын қорғайды, заң бұзушылықтан
сақтайды, парламент не президент қабылдаған заңдардың, конституциялы
жарғылардың сәйкестігін анықтайды. Оны халық немесе өкілетті мекемелер
қалыптастырады. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке тәуелсіз. Өз
жұмысында тек заңды ғана басшылыққа алады. Егер жоғарғы сот мемлекеттік
органның немесе қызмет адамының шешімін конституцияға қарсы десе, ол шешім
толығымен күшін жояды. Соттың маңызды принциптеріне жариялылық, айыпкердің
өзін қорғауға және сот үкімін бұздыру туралы шағым арыз беруге құқығы
жатады.
Биліктің бейнесін, қоғамдағы рөлін, қызметін және болашағын
бағалау үшін оны жүйелеп, топтастырудың мәні зор. Билік түрлері өзара
байланысты бірқатар белгілермен өзгешеленеді:
- Институционалданған (өзінің басқарушы және тәуелді құрылым
деңгейі бар әр түрлі мекемелер түрінде ұйымдасқан, төмен шенділердің жоғары
шенділерге бағынышты болып, араларында билеу-бағыну қатынастары орнаған)
және институционалданбаған (биресми, басқарушы және атқарушы топтар анық,
ашық көрсетілмеген) биліктің түрі;
- Жұмыс істеу саласына байланысты билік саяси және саяси емес
болып бөлінеді;
- Құқықтық шегіне, құдіретінің мөлшері мен саласына қарай билік
мемлекеттік, ассоциативтік болып, сыртқы саясат қатынастарында,
дүниежүзілік ұйымдар мен одақтардың халықаралық билігі болып жіктеледі;
- Биліктің субъектісі бойынша парламенттік, үкіметтік, соттық,
дербес, ұжымдық, т.с.с. болып топталады;
- Қолданылатын әдіс, тәсіліне қарай үстемдік, озбырлық, басқа
түрлерді еріксіз көндіру, сендіру, ерік, бедел, т.с.с. билігі болып
бөлінеді;
- Әлеуметтік түріне қарай феодалдық, буржуазиялық, т.с.с. болып
бөлінеді [8,218б.].
Билік функңиялары оның әлеуметтік қажеттілігі мен мәнін
бейнелейді. Бұл тарауда біз билік ұғымын жалпы қарастырып отырғандықтан,
биліктің төмендегідей функ- цияларын бөліп көрсетуге болады:
Ұйымдастьфушылық функциясы. Билік адамдар қауымдастығын белгілі бір
тұтастыкқа ұйымдастырады. Ол осы қауымдастық өзінің тіршілік әрекетін іске
асыратын әлеуметтік кеңістікті қалыптастырып, қауымдастық агенттері
арасыңдағы әлеуметтік қатынастардың дамуы мен олардың қажеттіліктерінің
кднағаттануына қолғабыс етеді.
Идеологиялық функция. Адамдардың тіршілік етуі саналы процесс
болғандықтан, билік бірігіп тіршілік етудің керек екенін жөне қауымдастықта
төртіпті сақтаудың, оның тіршілік әрекетінің перспективаларын айқындаудың
мәнін теориялық тұрғыда негіздейді. Адамдар қауымдастығында іргелілігі мен
қажеттілігіне орай билік бағалайтын саяси кұндылықтар бар.
Мәжбүрлеу, көндіру функциясы. Биліктің бұл функциясы "агрессивтілігімен"
сипатталынады, ол мақсатты жөне бағынушыдан белгілі бір реакцияны талап
етеді, өзінің еркін таңа отырып, шектеулер қою арқылы оның жүрістұрысын
нормалайды. Мәжбүрлеу, көндіру үшін билік жазалау, сондай-ақ марапаттау
сияқты ықпал ету құралдарын пайдаланады.
Келісім функциясы. Бұл функция биліктің маңызды функцияларының
бірі. Билік төреші рөлін орындай отырып, дербес орган ретінде субъект-
субъектілік қатынастар жүйесінде әрекет етеді.
Баскару функциясы. Бұл функция біріктіруші сипатқа ие. Ол белгілі бір
дәрежеде жоғарыда аталып өткен функциялардың барлығын қамтығанымен, олардың
бірдебіреуіне жатпайды. Олар тұтастай басқару процесінің сәттері, тараптары
ретінде байқалады. Билік — басқарудың өзегі, басқару жауапкершілігін
көтеретін оның белсенді әрі әрекетшіл бастамасы [9,201б.].
Саяси мәдениет билік құру мөдениеті бола отырып, толық мәнін
демократия мен құқықтық мемлекетте нақты түрде алатын нормалық мазмұнды
өзінде жинақтайды. Нормативтілік билік субъектілерінің өкілеттіктерінде,
олардың іс-әрекеттерінің кұқықтық базасының айкъш анықталуында жүзеге
аскднда оның агрессивтілігі алынып тасталынады.
Билік агрессивтілігі сонымен қатар әр түрлі билік құрушы
субъектілер арасындағы көлбеу және тік биліктің орталықсыздандыру жолымен
де алынып тасталынады. Билікті бір-бірін өзара бақылайтын әрқилы
тармақтарға бөлу, биліктік шешімдерді бірігіп қабылдау, билікті
биліктігінің төменгі сатыларына беру, биліктің әсер ету өкілеттіктерін,
кеңістігін шектеу, биліктің басынушылығынан қорғайтын әр түрлі тетіктерді
практикаға енгізу, билеуші мен бағынушы арасындағы кері байланысты
қалыптастыру және осы байла- ныстың мәнін көтеру — қоғамның биліктік
басынушылықпен күресінің түрлері мен әдістері болып табылады. Биліктің
әмбебаптылығы оның қоғамдық өмірдің барлық салалары мен құрылымдарында,
атап айтқаңда: экономикалық, әлеуметтік, әскери салаларда, күнделікті
тұрмыста, саясатта, тұрақты және уақытша ассоциаңияларда, ресми немесе
бейресми ұйымдарда, топтар арасында және жеке адамдар арасындағы
кдтынастарда қызмет етуінен көрінеді. Билік барлық жерде әрқашан болады
және өзіне тән функңияларды орындай отырып, әр түрлі сфералар мен
құрылымдардағы билік шешімдерінің мазмұны мен билік өкілеттіктерін жүзеге
асыратын құралдар мен әдістер арқылы бір-бірінен ерекшеленеді [10,314б.].
Экономикада ол өзінің іс-әрекетін экономикалық саясатты
жасақтау базасында жүзеге асырады, мұнда билік экономикалық марапаттау
немесе жазалау құралдары арқылы экономикалық өмірдің субъектілеріне,
олардың экономикалық мүдделеріне өз ықпалын жүргізеді Билік өзінің жеке
өлеуметтік өмірінде әлеуметтік саясатты жасайды, мұнда биліктік әсер ету
объектісі — адамдар, олардың әлеуметтік мүдделері, мәртебелік жағдайы, ал
құралдары — мүдделер мен жағдайға ықпалын тигізетін шешімдердің кабылдануы
және жүзеге асуы болып табылады. Билік рухани салада адамдарға, олардың
көзкарастары мен жүріс-тұрыстарына әсер ету үшін білімдер мен ақпараттарды
пайдаланады. Мектеп, шіркеу, ғылыми-ағарту ұйымдары. қоғамдық бірлестіктер
мен БАҚ секілді рухани мекемелер рухани билік жүзеге асатын құрылымдар
болып саналады.
Әскерилер билігі. Армия саласы мен күштік құрылымДардағы
әскерилердің билігін қоғамдағы әскери биліктен айырып алғанымыз жөн. Армия,
күштік құрылымдар төтенше жағдайларда ғана әрекет ету ұшін
бағытталғандықтан биліктік импульстар жоғарыдан келеді, олар ешқандай
талқылауға жатпайды және сөзсіз орындалуға тиісті. Армия жасақталу тәсілі,
әлеуметтік міндеттері бойынша демократияға қызмет етуі мүмкін бола тұрса
да, өзінің құрылымы, қызметі, өз әрекетінін кеңістігі бойынша демократиялық
мекеме бола алмайды. Бірақ белгілі бір дағдарыс жағдайларында әскери
басшылық тәртіп орнату және дағдарыстан шығу мақсатында билікті өз қольпіа
алуы мүмкін. Бұл жағдайда олар билік құралы ретінде өздерінің төл әдістері
мен ұйымдық құрылымдарын қолдануы мүмкін. Билік органдары мен
құрылымдарында саясат биліктік әсер етудің негізі, қозғаушы күші мен шешуші
кұралы болғандықтан, билік пен саясат бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Осы ерекшелікті белгілеу үшін саяси билік термині қолданылады. Бұл
мемлекеттік билік, қоғамдық ұйымдар мен партиялардағы билік.
Саясат — адамдар бұкарасының жүріс-тұрыстарына ықпалын жүргізу,
манипуляциялау, сондықтан саяси билік, ең алдымен, биліктік әсер етудің
объектісі ретінде ерекшеленеді, яғни адамдардың аса үлкен бұқарасын қамтып,
биліктік әсер етудің әрқилы құралдарын пайдаланады. Саясатта адамдардың
шынайы мүдделері жинақталған, шоғырланған формада болса, саяси билік
мейлінше басым сипатта болады. Ол мемлекет пен мемлекеттік билікті,
мемлекеттік билікті қалыптастыруға қатыстыру мен оған қысым көрсету жолымен
пайдалануға ұмтылады [11,312б.].
Мафиялық құрылымдардың мемлекеттік билікпен араласып кетуі
қоғамдық қауіпті тудырады, ал бұл қоғамдық өмірдің қылмысқа толы болуына,
зорлық-зомбылық пен заңсыздыққа алып келеді. Осындай араласып кету мафиялық
ұйымдардың қолында аса зор қаржы қоры болуыңан мүмкін болады, осының
арқасында олар мемлекеттік шенеуніктерді, саяси қайраткерлерді, бұқаралық
ақпарат құралдарының қызметкерлерін сатып алу мүмкіндігіне ие, ал қоғамның
жеткілікті түрде ұйымдаспаған тұрғындары оларға адам ресурстарын беріп
отырады. Тұлға үшін биліктің өзіндік ерекшелігі мен маңызды көрінісі - оның
тұлғалық, мөдени-этикалық. психологиялық аспектісі. Тұлғалық тұрғыдан
алғанда билік құру — ерекше психологиялық кеңістік. Билік құрудың екі
бағытта жүргізілетінін ескеру қажет: біріншіден, ол басқа адамдарды
бағындыру, олардың жүріс-тұрысын реттеу, олардың тіршілік өрекетіне араласу
мақсатында басқа адамдарға кдты- настағы еріктің көрінуі болып табылады.
Бірақ басқа адам- дар сияқты билік құрушы субъекті де адам, сондықтан оның
басқалардың мүдделеріне, өмірлеріне араласуы, оларға каты- наста баскару,
бақылау, ерік функңияларың жүзеге асыру — аса жауапты, агрессивті және
осыған орай моральды-пси- хологиялық тұрғыдан алғанда күрделі іс-әрекет.
Барлық адамдар бұған дайын емес жөне оны қажет етпейді де. Ол тек
әуесқойлар үшін деп айтуға болады.
Шығыстың кейбір дамыған өркениеттерінде (Үндістан, Қытай) билік
құрудыц баскд бағытына назар аударады. Дәл осы жерлерде, әлеуметтіліктің
жеке тұлғалық аспектісінен шыққан, жеке адамның деструктивті эмоциялары мен
әрекеттерін тежеу үшін өзін-өзі игеру, өзін-өзі бақылау формасындағы
биліктік санкцияның қолдану қажеттілігіне негізделген буддизм, конфуциандық
сияқты дүниетанымдық, мәдени-этикалық жүйелер пайда болды [12,214б.].
1.3 Биліктің объектілері және субъектілері
Сонымен қатар билікте объект , субъект деген ұғымдар бар.
Объект- өзгертуші, субъект – іс-әрекетті жасаушы.
Биліктің объектілері:
1) Мемлекет;
2) Ел;
3) Аймақ;
4) Штат;
5) Республика;
6) Әкімшілік;
7) Ведомстволар;
8) Ұйымдар;
9) Өндірістер;
10) Жеке тұлға.
Биліктің субъектілері:
1) Мемлекет;
2) Әлеуметтік топ, тап;
3) Әлеуметтік топтар жүйесі;
4) Әлеуметтік топтарға сүйенген шағын адамдар тобы.
Қоғамның әлеуметтік саласындағы билік:
- Институционалдық белгілі құқықтардың өзгелердің сұранымына
байланыссыз ықпал жасауы.
- Субъектінің қызметі мен қоғамдық міндеттерді орындайтын
қызмет әдістері;
- Қоғамдық пікірлердің даму динамикасына ықпал ету мүмкіндігі;
- Әлеуметтік жағдайларға қол жеткізетін басты критерийлер;
- Белгілі әлеуметтік жағдайдың иелерін көтермелеу;
- Биліктің легитимділігі.
Билік саяси және мемлекеттік болып екіге бөлінеді. Саяси билік
таптық, топтық және жеке адамның саясатта тұжырымдалған өз еркін жүргізу
мүмкіндігін білдіреді. Ал мемлекеттік билікке барлық адамдарға міндетті
заңдарды шығаруға жеке құқығы бар заңдар мен ұйымдарды сақтау үшін ерекше
күштеу аппаратына сүйенетін саяси биліктің түрі жатады.
Мемлекеттік биліктің заңдылығы оның легитимділігінен білінеді.
Легитимдік (латын тілінде заңдылық, шындық деген мағынаны білдіреді)
дегеніміз- халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның
заңдылығы мен шешімдерін растауы.
Демократиялық жағдайда мемлекеттік билік легитимді болуы үшін
мынандай екі шарт қажет.
Ол халықтың қалауы бойынша қалыптасуы және көпшіліктің еркіне
қарай орындалуы керек. Яғни, мемлекеттік биліктің басшысын белгілі бір
мезгілге тура немесе жанама түрде халық сайлауы керек және оның жұмысын
бақылап отыруға мүмкіндік болуы тиіс.
Мемлекеттік билік конституциялық қағидаларға сәйкес жүзеге
асырылуы керек.
Немістің көрнекі ғалымы Маркс Вебер билік басына келудегі
легитимдіктің үш үлгісін көрсетті:
1) Әдет-ғұрыптық легитимдік – халықтың санасына сіңген, әбден
бойлары үйреніп, дұрыс деп тапқан салт-дәстүрлерге сүйенеді. Мысалы: хан,
патша, сұлтан, т.с.с.
2) Харизматикалық легитимдік – ерекше батырлығымен, адалдығымен
немесе басқа үлгі – қабілет-қасиеттерімен көзге түскен адамды басшы етіп
жариялап, соның соңынан ереді. Мысалы: Мұхаммед пайғамбар, т.с.с.
3) Ақыл-парасаттың, құқықтың легитимдігі – қазіргі саяси
құрылым орнатқан құқықтың ережелерге, тәртіптің ақыл-ойға сыйымдылығына
негізделеді [13,271б.].
Мемлекеттік құқықтың тәртіптің легитимдігінің ең биік
дәрежесіне Конституция жатады. Мысалы: 1995 жылғы 30 тамызда республикалық
референдумда Қазақстан Республикасының жаңа конституциясы саяси билікке
нақтылы легитимділік берді. Онда Қазақстан Республикасын демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады. Оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі құқықтары мен бостандықтары Қазақстан
Республикасы – призиденттік басқару нысанасындағы біртұтас мемлекет.
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық. Республикада мемлекеттік
билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы,
сот тармақтарына бөлінеді, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Республика президенті мемлекет басшысы, оның ең жоғары лауазымды тұлғасы
болып табылады. Ол - халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның
мызғымастығының, адам және азамат құқықтары бостандықтарының рәмізі әрі
кепілі. Парламент - заң шығару қызметін жүзеге асыратын республиканың ең
жоғарғы өкілді органы. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары
мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған. Конституциялық Кеңес
республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасының Конституциясы
үстінен қарауды қамтамасыз ететін мемлекеттік орган болып табылады.
Билік құрушы белгілі бір шенеуніктік-бюрократиялық іс-әрекетті атқару
үшін тандалып алынған, қоғамнан жалақы алатын тұлғаға айналады. Ол
көпшіліктің қолдауымен осы функцияны орындауға лайықты адам ретінде белгілі
бір қызметтік лауазымға сайланады.
Билік пен саясаттың осы өзара қатынасының маңыздылығы мен
қажеттілігін түсіну үшін саясат ұғымына тағы да назар аудару қажет. Осы
ретте саясат ең алдымен, адамдар қауымдастығы мен қоғамға ұйымдастырушылық,
реттеушілік, бақылаушылық әсерін тигізетін әлеуметтік өмірдің ерекше,
маңызды саласы.
Саяси ғылымда адамдар мүдделерінің мейлінше жинақталған көрінісі,
олардың тәжірибелік сфераға ауысуы, саяси міндеттердің шешілу деңгейін
анықтау мақсатында саяси тәжірибені сараптау мен дәйектеу және оларды одан
ары нақтыландыру мен саясатты жетілдіру жүріп отырады. Саясат - маңызды
әлеуметтік проблемаларды шешудегі адамдардың жүріс-тұрысына мақсатты ықпал
жасайды, осы проблемаларды биліктік шешімдер жүйесіне аударады, оларды
жүзеге асыру үшін ресурстарды, күштер мен әдістерді табады. Әлеуметтік
тұрғыдан алғанда шешімдердің дайындалуы мен жүзеге асуының негізгі
катализаторы ретіндегі қызметті билікке бағыныштылардың саяси белсенділігі
мен олардың билікті қалыптастырудағы және оның әрекетін жетілдіру
мақсатындағы билікке қысым жасау түріндегі билікке ықпалы атқарады
[14,141б.].
Тиімді қызмет атқарып отырған мемлекеттік билік өз қолына саяси
бастаманы алады, атап айтқанда, ол дамудың саяси перспективасын жасайды,
стратегиялық мәселелер жүйесін ұсынады, тактиканы өзгертіп, жетілдіреді,
саяси жағдай мен қоғамдық көзқарасты саралап отырады. Билік ресурстарға,
күш пен құралдар арсеналына ие бола отырып, саяси кеңістікте үстем құрылым
ретінде көрінеді. Саясат пен оның міндеттерінің табысты шешілуі, саяси
мәдениетті игеру, ресурстарды, күш пен құралдарды тиімді пайдалану
мемлекеттік биліктің нығаюына алып келеді.
2 Құқық нормасының құқықтық сипаттамасы
2.1 Құқық нормасының түсінігі, түрлері
Құқық көптеген адамдар мен жағдайларға таралатын, ұзақ уақыт бойы
әрекет ететін құқықтық нормалардың, мінез – құлық ережелерінің күрделі әрі,
әр алуан жүйесі.
Құқық нормасы құқықтың бастапқы элементі. Сондықтан да, құқыққа тән
анықтама, белгілер құқықтық нормаға да тән.
Сонымен, құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті, формальді анықталған
мемлекет бекіткен не санкциялаған және қоғамдық қатынастарды реттеуге
бағытталған мінез – құлық ережелері.
Құқықтық норма әлеуметтік нормалардан бір түрі, бірақ өзіне ғана тән
белгілер бар:
1) жалпыға міндетті сипатты – бұл құқық нормасының көптеген нақты
өмірлік жағдайларға және көптеген адамдарға жаралады, құқықтық норма тек
жеке тұлғаларға емес, сонымен қатар, ұйымдарға да міндетті;
2) формальді анықтылығы – ресми құжаттарда жазбаша нысанда тиісті
атаулы болады;
3) мемлекетпен байланысы – мемлекеттік органдармен не қоғамдық
ұйымдармен белгіленеді, және мемлекеттік күштеу, ынталандыру, жазалау
шараларымен қамтамассыз етіледі;
4) ұсынушылық-міндеттемелік сипат – ол бір субъектілерге құқықтар
берсе, келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі, құқықты
міндетсіз, ал міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес;
5) микрожүйелігі – бір бірімен байланысты гипотеза, диспозиция және
санкция сияқты элементтерден тұруын білдіреді [15,214б.].
Құқықтық нормаларды топтастыру құқықтық реттеу жүйесінде құқықтық
нормалардың орны мен рөлін, оның табиғаты мен мақсатын терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Құқықтық нормалардың түрлері:
1) құқықтық реттеу пәніне байланысты құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:
– азаматтық құқықтық нормалар;
– әкімшілік құқықтық нормалар;
– жер құқықтық нормалар және т.б.
2) мазмұны бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– жалпы құқықтық нормалар (барлық қатынастарды реттейді);
– арнайы құқықтық нормалар (жеке қатынастарды реттейді).
3) сипаты бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– материалдық құқықтық нормалар (қылмыстық, аграрлық құқық);
– іс жүргізушілік құқықтық нормалар (азаматтық, қылмыстық іс
жүргізу құқығы).
4) құқықтық реттеудің әдісіне байланысты құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:
– императивті құқықтық нормалар (міндеттеуші ережелерден
тұрады);
– диспозитивті құқықтық нормалар (ерік беруші);
– ынталандырушы құқықтық нормалар (пайдалы әрекетті
марапаттау);
– ұсыныс беруші құқықтық нормалар (қолайлы нұсқаны ұсынады).
5) уақыты бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– тұрақты құқықтық нормалар (заңдарда болады);
– уақытша құқықтық нормалар (төтенше жағдай еңгізу туралы
Президенттік жарғысы).
6) функциясы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– реттеуші құқықтық нормалар (тараптардың құқықтары мен
міндеттері белгілейді);
– конституциялық қорғаушы құқықтық нормалар (субъективті
құқықты қалпына келтіруге бағытталған нормалар).
7) адамдарға таралуы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– жалпы құқықтық нормалар (барлық ҚР азаматтарға);
– арнайы құқықтық нормалар (мүгедектерге, ардагерлерге).
8) таралу саласы бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– жалпы федеративті құқықтық нормалар;
– республикалық құқықтық нормалар;
– локальді құқықтық нормалар.
9) заңи күшіне байланысты құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– заңды құқықтық нормалар;
– заңға тәуелді құқықтық нормалары.
10) құқық шығармашылық субъектілері бойынша құқықтық нормалар
келесідей бөлінеді:
– мемлекеттік органдар қабылдаған нормалар;
– мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған нормалар.
11) құқықтық норма элементтерінің анықтылық деңгейіне байланысты
құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
– абсолютті анықталған құқықтық нормалар (тараптардың
құқықтарын нақты көрсету);
– салыстырмалы анықталған құқықтық нормалар (әрекеттік
нұсқаларын көрсету, мысалы, ҚРҚК жазаның жоғарғы, төменгі
шегін белгілеу);
– балама құқықтық нормалар (бірнеше әрекеттер нұсқасын
көрсету, мысалы, айыппұл, түзу жұмыстар).
12) құқықтық реттеу әдісіне байланысты құқықтық нормалар келесідей
бөлінеді:
– құқық беруші құқықтық нормалар (белгілі бір әрекеттерді
жасауға ерік беру);
– міндеттеуші құқықтық нормалар (адамдарға белгілі бір
әрекеттерді жасауды міндеттеу);
– тыйым салушы құқықтық нормалар (белгілі бір әрекеттерді
жасауға тиым салу).
Осы себеппен құқық нормалары әр алуан. Бұл қоғамдық қатынастардың әр
алуандылығына байланысты.
Құқық нормасы мен нормативтік акт бабы бір ұғымдар емес, көп
жағдайларда олар сәйкес келмеуі де мүмкін. Құқық нормасы – бұл гипотезадан,
диспозициядан және санкциядан құралған жүріс-тұрыс ережесі, ал
заңшығармашылық актісінің бабы – бұл құқық нормасының жүзеге асырылу
құралы, мемлекеттің ерік білдіру нысаны. Құқық нормасы нормативтік акті
бабының мазмұны болып табылса, бап құқықтық норманың нысаны болып табылады.
Олардың арасындағы байланыс әртүрлі сипатқа ие. Жүріс-тұрыс ережесін
бекіте отырып, заңнама құқық нормасының логикалық құрылымының үш элементін
де нормативтік актінің бір бабына енгізуі мүмкін, бір бапқа бірнеше құқық
нормасын енгізуі мүмкін, кейбір жағдайда құқық нормасы элементтерін әр
түрлі нормативтік актілердің бірнеше баптарында немесе бір нормативтік
актінің бірнеше баптарында көрсетуі мүмкін [17,301б.].
Көрсету тәсілдері бойынша құқық нормасы мен нормативтік акт бабының
арақатынасының үш түрі болады:
а) тікелей тәсіл –құқық нормасы нормативтік акт бабының өзінде тікелей
көрсетіледі;
ә) сілтемелі тәсіл – нормативтік акт бабы норманы толығымен ашпастан,
осы актінің басқа бабына сілтеме жасайды;
б) бланкеттік тәсіл – нормативтік акт бабы нақты бір бапқа емес,
белглілі бір нормативтік акті түріне сілтеме жасайды.
Құқық көптеген адамдар мен жағдайларға таралатын, ұзақ уақыт бойы
әрекет ететін құқықтық нормалардың, мінез – құлық ережелерінің күрделі әрі,
әр алуан жүйесі.
Құқық нормасы құқықтың бастапқы элементі. Сондықтан да, құқыққа тән
анықтама, белгілер құқықтық нормаға да тән.
Сонымен, құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті, формальді анықталған
мемлекет бекіткен не санкциялаған және қоғамдық қатынастарды реттеуге
бағытталған мінез – құлық ережелері.
Құқықты қолдану – бұл құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны. Ол
субъектілердің билік органдарының көмегінсіз өз құқықтары мен міндеттерін
жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет. Қолдану мына белгілермен сипатталады:
– құқықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар ғана
қолданады;
– биліктік сипатқа ие;
– іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,
– сәйкес жеке, биліктік (құқыққолданушы) актіні қолданумен
байланысты;
– үш кезеңнен құралады:
1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл кезде іс бойынша
объективтік шындық анықталып, барлық заңды маңызы бар ақпараттарды жинау
жүзеге асырылады;
2) істің заңды негізін анықтау; бұл кезде құқыққолданушы осы қоғамдық
қатынасты реттейтін құқықтың саласын, институтын және нормасын таңдайды;
3) істі шешу, бұл кезде құқық нормасының негізінде ресми мағынадағы
биліктік сипаттағы жеке акт қабылданады. Шешім қабылдау қорытынды әрі
негізгі кезең болып табылады. Бұдан кейін шешім орындалуы және нақты
қоғамдық қатынас іс жүзінде реттелуі тиіс[3, 187б.].
Құқықты қолдану актісі – бұл нақты бір заңды істі шешу нәтижесінде
құзіретті орган шығаратын, жеке биліктік ережеден құралған құқықтық акт.
Оның мынадай ерекшеліктері болады:
– құзіретті орган шығарады;
– мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;
– нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі, нақты
субъектілерге бағытталған;
– заңмен анықталған өзіне тән нысанға ие.
2.2 Құқық нормасының құрылымы
Құқықтық норманың құрылымы – бұл оның ішкі құрылысы, бір – бірімен
байланысты құрылымдық бөліктердің болуын білдіреді.
Құқықтық норманың құрылымы – бұл оның функционалдық дербестігін
қамтамасыз ететін қажетті элементтердің тәртіпке келтірілген тұтастығын
білдіреді.
Құқықтықтық норманың құрылымы:
– гипотезадан;
– диспозициядан;
– санкциядан тұрады [18, 301б.].
Гипотеза – бұл оның қолданылу жағдайын (уақыт, орын субъективті құрам)
көрсететін құқық нормасының элементі.Гипотезаның көмегімен мінез-құлықтың
қиялдағы нұсқасы өмірдегі жағдаймен, белгілі адаммен, мерзіммен және
орынмен байланыстырылады. Былайша айтқанда, гипотеза құқықтық нормаға жан
бітіреді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіп
бұзған болуы керек. Егер осындай іс-әрекет жасаса ғана, заң бұзушы жауапқа
тартылады.
Егер гипотезада (жорамалда) бір ғана мән-жай көрсетіліп, сол жағдайда
құқықтық норма қолданылатын болса оны қарапайым жорамал дейді. Мысалы егер
бала туғанда ата-анасы Қазақстан республикасының азаматы болса, бала да
Қазақстан Республикасының азаматы болып саналады. Егер құқықтық норманы
қолдану үшін екі немесе одан да көп мән-жай қажет болса, ондай гипотезаны
күрделі жорамал дейді.
Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше мән-жайдың біреуіне
байланысты болса оны баламалы жорамал деп атайды.
Құқықтық норманың гипотезасы келесі негіздер бойынша топтастырылады:
1) мазмұнының сипаты бойынша: жалпы және нақты;
2) анықтылық деңгейі бойынша абсолютті анықталған (құқықтық норманың
әрекеті негізделген фактіге көрсетеді; мысалы, ескеру мерзімі), абсолютті
анықталмаған (оның қолданылуы керек ешқандай фактіні көрсетпейді де, тек
мемлекеттік органға қажетті жағдайларда құқықтық норманы қолдануды
ұсынады), салыстырмалы (құқықтық норманың шектеулі қолданылу жағдайын
көрсетеді; мәселен, норманы жабық әскери қалада қолданылуы);
3) гипотеза күрделілік дәрежесіне байланысты біртекті (егер онда бір
мән – жай көзделсе) және құрамдас (екі не одан да көп мән–жайлармен
байланыстырылса) [19,314б.].
Диспозиция – бұл гипотезада көрсетілген заңи фактінің туындағанда
субъектілердің мінез – құлқын білдіретін құқықтық норманың бір элементі.
Диспозиция норманың негізгі реттеуші бөлімі (мысалы, азаматтық құқықта
диспозиция тараптардың құқықтары мен міндеттерін білдірсе, қылмыстық
құқықта тыйым салған әрекеттерді жасауды көрсетеді).
Диспозиция құқықтық норманың ұйытқысы, мазмұны өзегі. Бірақ құқықтық
норма тек қана диспозициядан тұрмайды. Жорамал санкциямен байланысқанда
ғана диспозиция өзінің реттеушілік қызметін атқара алады.
Диспозиция – мінез-құлықтың үлгісі.
Диспозицияның түрлері:
а) бейнелеу әдісі бойынша – жай (белгілерін суреттемей әрекетті
жасауды білдіреді; мысалы, өлтіру), бейнелеген (бандитизм белгілерінен
тұрады), сілтемелік (сол нормативті актінің басқа нормасына сілтеме
жасаудан тұрады), бланкетті (басқа нормативтік актіге не заңсыз әрекетке
сілтеме жасайды);
б) өзінің заңи бағыты бойынша - ұсынып – міндеттеуші (екі жақты мінез
– құлық ережелерінен тұрады, жалға беруші және алушы), міндеттеуші
(міндетті тұлғаның әрекеті көрсетеді неше шарты бойынша барышқор), құқық
беретін (мүмкін болатын мінез – құлықтың түрін көрсетеді, мысалы,
сайлаушы), ұсыныс беруші (қандай да бір әрекеттерді жасауды ұсынады,
мысалы, адамның өміріне қауіпті жерге бармау), тыйым салушы (заңды
жауаптылық көзделетін әрекеттің түрін көрсетеді).
Санкция – бұл диспозицияны іске асырғаны не асырмағаны үшін субъектіге
белгілі бір салдарды көрсететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz