Бұғы, еліктің тәуліктік белсенділігі.миграция. түлеу. реттелген миграция
Жоспар:
1. Бұғыларға жалпы сипаттама
А) Бұғылардың таралуы
В)Қызыл кітапқа енген бұғылар
2.Еліктер туралы жалпы мәлімет
А) Еліктердің мекен ететін ортасы
Пайдаланылған әдебиеттер.
Жоспары:
1. Миграция
2. Пассивті және активті миграция
3. Түлеу
4.Реттелген миграция
Пайдаланылған әдебиттер
1. Бұғыларға жалпы сипаттама
А) Бұғылардың таралуы
В)Қызыл кітапқа енген бұғылар
2.Еліктер туралы жалпы мәлімет
А) Еліктердің мекен ететін ортасы
Пайдаланылған әдебиеттер.
Жоспары:
1. Миграция
2. Пассивті және активті миграция
3. Түлеу
4.Реттелген миграция
Пайдаланылған әдебиттер
1. Бұғы, бітеумүйізділер (лат. Cervidae) — жұптұяқтылар отрядына жататын жануарлар тұқымдасы.
Бұғының отыз түрі бес тұқымдас тармағына бөлінеді: құдырлар; мунтжактар; су бұғылары; нағыз бұғылар; Америка бұғылары. Бұғы Азия, Еуропа, Америка және Солтүстік Африкада тараған.
Қазақстанда бұғы екі тұқымдас тармағына жататын төрт түрі (құдыр, елік, марал, бұлан) Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарының орманды алқаптарын мекендейді.
Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі денелі, сымбатты келеді. Барлық түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда) еркегінің тармақтанған сүйекті, қуыс мүйізі болады. Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады. Бұғының мүйіздері жыл сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады. Өсіп келе жатқан мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі тоқтағаннан кейін түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада, тауда кездеседі. Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді, қынаны, мүкті, т.б. қорек етеді. Ұрғашылары мамыр – шілде айларында бұзаулайды. Бұғының барлығы дерлік кәсіптік маңызы бар аң. Олардың терісі және етін пайдаланады. Теңбіл бұғы мен маралдың еркегінің мүйізінен дәрі жасалады.
Бұғылар 5 тұқымдас тармағына бөлінеді:
1) Құдырлар
2)Мунтжақтар
3)су бұғылары
4)нағыз бұғылар
5)Америка бұғылары
Теңбіл бұғы.
А) Бұғылар Азия, Еуропа, Америка және Солтүстік Африкада тараған. Қазақстанда бұғының екі тұқымдас тармағының 4 түрі (құдыр, елік, марал, бұлан)Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс қазақстан, Ақмола облыстарының орманды алқаптарында мекендейді. Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі денелі,сымбатты келеді. Барлық түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда) еркегінің тармақтанған сүйекті , қуыс мүйіздіболады.
Виргиния бұғысы.
Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады.Бұғының мүйіздері жыл сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады. Өсіп келе жатқан мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі тоқтағаннан кейін түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада, тауда кездеседі.Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді, қынаны, мүкті, т.б.корек етеді.
Бұғының отыз түрі бес тұқымдас тармағына бөлінеді: құдырлар; мунтжактар; су бұғылары; нағыз бұғылар; Америка бұғылары. Бұғы Азия, Еуропа, Америка және Солтүстік Африкада тараған.
Қазақстанда бұғы екі тұқымдас тармағына жататын төрт түрі (құдыр, елік, марал, бұлан) Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарының орманды алқаптарын мекендейді.
Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі денелі, сымбатты келеді. Барлық түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда) еркегінің тармақтанған сүйекті, қуыс мүйізі болады. Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады. Бұғының мүйіздері жыл сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады. Өсіп келе жатқан мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі тоқтағаннан кейін түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада, тауда кездеседі. Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді, қынаны, мүкті, т.б. қорек етеді. Ұрғашылары мамыр – шілде айларында бұзаулайды. Бұғының барлығы дерлік кәсіптік маңызы бар аң. Олардың терісі және етін пайдаланады. Теңбіл бұғы мен маралдың еркегінің мүйізінен дәрі жасалады.
Бұғылар 5 тұқымдас тармағына бөлінеді:
1) Құдырлар
2)Мунтжақтар
3)су бұғылары
4)нағыз бұғылар
5)Америка бұғылары
Теңбіл бұғы.
А) Бұғылар Азия, Еуропа, Америка және Солтүстік Африкада тараған. Қазақстанда бұғының екі тұқымдас тармағының 4 түрі (құдыр, елік, марал, бұлан)Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс қазақстан, Ақмола облыстарының орманды алқаптарында мекендейді. Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі денелі,сымбатты келеді. Барлық түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда) еркегінің тармақтанған сүйекті , қуыс мүйіздіболады.
Виргиния бұғысы.
Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады.Бұғының мүйіздері жыл сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады. Өсіп келе жатқан мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі тоқтағаннан кейін түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада, тауда кездеседі.Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді, қынаны, мүкті, т.б.корек етеді.
1. Жалпы білім беретін мектептің 6–9 сыныптарына арналған «Биология» оқу бағдарламасы. – Астана, 2010. – 34 б.
2. А.Б.Мырзабаев. Биологияны оқыту әдістемесі. //Қарағанды, 2006 жыл.
2. А.Б.Мырзабаев. Биологияны оқыту әдістемесі. //Қарағанды, 2006 жыл.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СРО
Такырыбы: Бұғы, Еліктің тәуліктік белсенділігі
Орындаған:Айдарханова А.Б
Тобы: Бл-209
Тексерген: Тугамбаева С.М
Семей-2015
Жоспар:
1. Бұғыларға жалпы сипаттама
А) Бұғылардың таралуы
В)Қызыл кітапқа енген бұғылар
2.Еліктер туралы жалпы мәлімет
А) Еліктердің мекен ететін ортасы
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Бұғы, бітеумүйізділер (лат. Cervidae) — жұптұяқтылар отрядына жататын
жануарлар тұқымдасы.
Бұғының отыз түрі бес тұқымдас тармағына бөлінеді: құдырлар; мунтжактар; су
бұғылары; нағыз бұғылар; Америка бұғылары. Бұғы Азия, Еуропа, Америка және
Солтүстік Африкада тараған.
Қазақстанда бұғы екі тұқымдас тармағына жататын төрт түрі (құдыр, елік,
марал, бұлан) Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола
облыстарының орманды алқаптарын мекендейді.
Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі денелі, сымбатты келеді. Барлық
түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда) еркегінің тармақтанған сүйекті, қуыс
мүйізі болады. Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады.
Бұғының мүйіздері жыл сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады.
Өсіп келе жатқан мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі
тоқтағаннан кейін түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада,
тауда кездеседі. Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді,
қынаны, мүкті, т.б. қорек етеді. Ұрғашылары мамыр – шілде айларында
бұзаулайды. Бұғының барлығы дерлік кәсіптік маңызы бар аң. Олардың терісі
және етін пайдаланады. Теңбіл бұғы мен маралдың еркегінің мүйізінен дәрі
жасалады.
Бұғылар 5 тұқымдас тармағына бөлінеді:
1) Құдырлар
2)Мунтжақтар
3)су бұғылары
4)нағыз бұғылар
5)Америка бұғылары
Теңбіл бұғы.
А) Бұғылар Азия, Еуропа, Америка және Солтүстік Африкада тараған.
Қазақстанда бұғының екі тұқымдас тармағының 4 түрі (құдыр, елік, марал,
бұлан)Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс қазақстан, Ақмола облыстарының
орманды алқаптарында мекендейді. Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі
денелі,сымбатты келеді. Барлық түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда)
еркегінің тармақтанған сүйекті , қуыс мүйіздіболады.
Виргиния бұғысы.
Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады.Бұғының мүйіздері жыл
сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады. Өсіп келе жатқан
мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі тоқтағаннан кейін
түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада, тауда
кездеседі.Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді, қынаны,
мүкті, т.б.корек етеді.
Солтүстік бұғысы.
Жыныстық жағынан 1,5 жылда жетіледі. Күйлеу мерзімі тамыздан басталып
қазанның ортасына дейін созылады. Ұрғашылары мамыр-шілде айларында
бұзаулайды. Бұғының барлығы дерлік кәсіптік маңызы бар аң. Олардың терісі
және еті пайдаланылады. Теңбіл бұғы мен маралдың еркегінің мүйізінен дәрі
жасалады. (Панкратин, бальзам т.б дәрілер жасайды.) Бурабай ормандарында
мекендейтін бұғы.
В) Қазақстан бойынша үш мемлекеттік зообақ бар. Оның бірі
Қарағандыда болса, ең үлкені Алматыда. Ал үшіншісі Шымкенттегі жануарлар
бағы. Асанбай Асқаровтың қолға алуымен 1980 жылы ашылған бақтың жалпы жер
көлемі 54 гектарды алып жатыр. Онда 1000-нан аса түрлі аң-құс бар.
Жануарлардың 150-ден астам түрі ұсталынса, оның 20-ға жуығы Қызыл
кітапқа енген.Атуға тыйым салынып, аса қатаң түрде қорғауға алынған,
Қызыл кітапқа енген жануардың бірі-бұғылар. Табиғат қорғаушылары тұяқты
жануарлардың азайып бара жатқанын айтып, қынжылады. Заңсыз жасалынатын
әрекеттер бұғылар санының азаюына жалғыз себеп емес.Оларды атып-қырудан
бөлек, тағы бірнеше себеп бар. Егістіктердің азаюынан, өндірістердің
дамып, жайылымдарды шектеуден, қорықтарда оларды өсіріп, күтіп-бағу
жағдайларының төмендігінен, емін-еркін жайылмай, азықтардың азаюынан да
олардың саны кеміп жатыр,- дейді Шымкент зообағы тұяқты жануарлар
бөлімінің меңгерушісі Есимов Сейілбек.
Шымкенттік мелекеттік зобағында екі марал бар. Оның бірі буаз. Ал кері
бұғының жеті басы бар. Оның үші еркек, төрті ұрғашы. Одан да төл аламыз деп
отырмыз. Теңбіл бұғымыздың он бір басы бар. Биылдыққа үш төрт төл аламыз
деп үміттеніп отырмыз,- деп сабақтады меңгеруші.Қазақстан бойынша теңбіл
бұғының саны аз. Алматыда не бәрі 33 қана бар болса, Қарағандыда 11. Ал
кері бұғының Қарағандыда үш торт басы бар. Алматыда жиырмаға жетер-жетпес.
Қуантарлығы сол, елімізде өзгелерге қарағанда маралдың саны соңғы жылдары
көбейіп келеді. Бұл орайдаӨскемендегі марал өсіру шаруашылығы жоғары
жетістіктерге жетуде. Қолда 5133 марал бар.
2. Елік (лат. Capreolus pygargus) – бұғы тұқымдасына жататын жұптұяқты,
сүтқоректі жануар.
Еліктің 3 түр тармағы (Еуропа, Сібір, Маньчжур) таралған.
Дене тұрқы 120 – 160 см, шоқтығына дейінгі биіктігі 75 – 100 см, салмағы 30
– 55 кг. Құйрығы өте қысқа. Ешкісі мүйізсіз, текесінің наурыз – мамырда
толық жетіліп, қараша – желтоқсанда түсетін 3 – 5 ашалы мүйізі (25 – 40 см)
болады. Аяқтары жіңішке әрі ұзын. Қыста түгінің түсі қоңырқай сұр, жазда
жирен, жас лақтарының түгінде ашық түсті теңбіл дақтары болады.
Жеміс-жидек, мүк, қына және шөптесін өсімдіктердің жүзге жуық түрімен
қоректенеді. Жазда жеке-жеке, ал басқа кезде топталып жүреді. Бір жарым
жасында лақтайды. Шілде – тамыздан бастап 9 ай көтеріп 1 – 2, кейде 3
лақтан туады. Лақтарын 6 – 8 ай сүтімен қоректендіреді. Ешкісі 11 – 12,
текесі 16 жылдай тіршілік етеді. Еті мен терісі үшін арнайы рұқсатпен
ауланады. Кәсіптік маңызы бар.
А) Бұғы тұқымдасына жататын еліктер Еуропа мен Азия құрлықтарында мекен
етеді. Елік кең-байтақ даламыздың көптеген өңірінде кездеседі. Мәселен,
Іле, Жоңғар Алатауы, Тянь-Шаньда, Қаратауда, Тарбағатай мен Алтай
тауларында бар. Еті мен терісі бағалы жануарға көз алартқан ағайын да
баршылық. Мүйізі де – таптырмас дүниенің бірі. Осындай қасиетіне байланысты
кейбір адамдар оны еріксіз құрбандыққа шалып жатады.
Елік жүзге тарта өсімдік түрін қорек етеді екен. Сол себепті еті де
талайдың таңсық асына айналса керек-ті. Терісінен өте қымбат тондар
тігіледі, жылылығы өте жоғары. 1917 жылы Венгрия астанасы – Будапешт
қаласында болған көрмеде оның мүйізі бас бармақпен бағаланып, алтын
медальға ие болған деген дерек айтылады. Бейнелеп айтқанда, еліктің
сымбатын сипаттауға сөз жетпейді дейді табиғаттың тынысын зерттеп жүрген
ғалымдар.
Аталмыш аң арнайы рұқсат арқылы ауланады. Оны кез келген адамның оққа
байлай беруіне қатаң тыйым салынған. Дегенмен бұл заң-зәкүн қатаң сақталып
отыр деуге келмес. Көзіңді ала бере қоршаған ортаға залал тигізуге әуес
кейбір адамдар оған мылтық көздеп жататыны жасырын емес.
Исатай Әбдіразақов, Облыстық орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық
инспекциясының бөлім бастығы:
– Шиелі ауданындағы Қарғалы мемлекеттік қорғалымында еліктер тіршілік
етеді. Оны біздің өңірде тоғай бұғысы деп те жатады. Еліктер өзен
аңғарларында, шөбі бітік, жайылымы мол аймақтарды мекен етеді. Бұрынғы
кезеңде Қаратаудың етегіндегі Мыңбұлақ жайлауында, Жент, Баршынкент
секілді көне шаһарлар маңайында болғанын көнекөз қариялардан естіген едік.
Сырдың бойында еліктер неге азайды? Оған байланысты айтылатын жормал
түрліше. Ілгеріде сыңсыған тоғай өскен, өсімдіктің сан алуан түрі болған
дария бойы қазір жалаң күйге түсіп, шөлейтті аймаққа айналып барады. Бұл
еліктің өрісін тарылтып, саны азайып кетуіне әсер етуі әбден мүмкін. Сондай-
ақ табиғатты қорғауға деген селқос көзқарас та дария бойындағы аталмыш
жануардың кемуіне алып келді. Ғалымдардың айтуынша, үскірігі бет қарыған
қыс айларында олардың емін-еркін жайылуына кедергісін келтіреді. Мұндай
уақытта еліктерді қамқорлыққа алып, мүмкіндігінше қолдан азықтандыруға
жағдай жасағанымыз игі. Дегенмен бізде осындай қамқорлық жетісе бермейді.
Саны аз болса да, оларға азық болатын жемшөпті беруге немқұрайдылық
танытамыз.
Орманды кесу және егіс алқабының артуы да еліктің азаюына болмаса басқа
жаққа ауып кетуіне әсер етті. Табиғатты зерттеушілер осындай жағдайда
олардың мамыражай тіршілігін бұзды деп те жорамал жасайды. Өйткені емін-
еркін жайылуына өріс тарылып, адамдар көзіне түсе бермеуді қалаған
жануарлар өзге өңірлерге қоныс аударуы ғажап емес. Дегенмен басты себеп –
адамдардың елікті есепсіз аулауы деп қарауға негіз бар.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Қазақстан энциклопедиясы, VII-том
2.Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-
басылымы, өңделген М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы:
Атамұра, 2009.
3. Жануарлар физиологиясы [Текст] : 5В120100- Ветеринариялық медицина
маманд. арналған дәрістер жинағы А. С. Курбанов, Ш. А. Абдыкаримова. -
Шымкент : 0ҚМУ, 2013. - 85 с.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СРО
Такырыбы: Миграция. Түлеу. Реттелген миграция
Орындаған:Айдарханова А.Б
Тобы: Бл-209
Тексерген: Тугамбаева С.М
Семей-2015
Жоспары:
1. Миграция
2. Пассивті және активті миграция
3. Түлеу
4.Реттелген миграция
Пайдаланылған әдебиттер
Миграция — тіршілік әрекеттеріне қолайлы жағдай іздестіріп,жануралардың
орын ауыстыруын — миграция деп атайды. Әр түрлі мақсатқа сәйкес түрліше
болады. Жал-пы миграция пассивті және активті болып екі түрге бөлінеді. Ол
өз тарапынан уылдырық шашу, қоректік зат, қысты өткізу орнын іздеу
миграциясын қарастырады.
Пассивті миграция. Су ағынының ығымен жайлап, ашп ба-лықтардың тіршілік
еткен орнын ауыстырған миграцияларын — пассивті миграция деп атаймыз.
Пассивті миграция — балықтардың шабақтарына тән миграция. Пассивті
миграцияға өткінші балықтардың шабақтарының және уылдырық шашып, әлсіреп,
судың ағынымен теңізге оралған ересек балықтардың миграциясы да жатады.
Бірақ ересек балықтардың аздап та болса активті түрде жүзуге әрекет ететшін
естен шығармау керек.
Активті миграция. Пассивті миграцияға қарағанда активті миграция жиірек
кездеседі. Мұндай жағдай негізінен көбею, қоректену және қыстап шығу
барысында орындалады. Балықтардың қозғалыс әрекеті нәтижесінде әр түрлі
кедергіні (ағынның әсерін) жеңіп, орын алмастыруын активті миграция деп
атайды.
Уылдырық шашу миграциясы. Уылдырық шашу миграциясы кезінде балықтар
теңізден өзенге немесе керісінше өзеннен теңізге келеді.
Уылдырық шашу үшін теңізден өзенге келу миграциясын анадромдыщ миграция деп
атайды. Ол лосось, бекіре тәрізділерге, кейбір майшабақтарға, карптарға тән
миграция. Балықтардың біраз ғана түрі өзендерде тіршілік етіп, уылдырық
шашу үшін теңізге барады. Мұндай миграцияны катадромдық миграция деп
атайды. Бұл миграция угрларға тән. Соңында көптеген балықтар уылдырық шашу
кезінде ашық теңізден жағаға, керісінше жағадан теңіздің терең қабатына
қарай миграция жасайды. Оларға: теңіз майшабақтары, трескалар, пикшалар
тағы басқалар жатады.
Балықтардың түрі мен тіршілік еткен су қоймаларының жағ-дайына байланысты
уылдырық шашу миграциясының жолының қашықтығы түрліше болады. Мысалы,
Каспий теңізінің солтүстік бөліміндегі жартылай өткінші карптар, уылдырық
шашу үшін өзен бойымен не бары ондаған шақырымдай ғана көтеріледі.
Миграция кезінде өте үлкен қашықтыққа баратын лосось тә-різділер. Қиыр
Шығыс лососы кеталар — екі мың шақырымдай, ал неркалар — төрт мың
шақырымдай су бойымен жүзіп барып, уылдырықтарын шашады. Семгалар Печора
өзенінің бойымен оның ең жоғары басына дейін көтеріледі.
Балықтардың уылдырық шашу миграциясының ұзақтығын білу өте қиын.
Біріншіден, балықтардың уылдырық шашу мер-зімі түрліше болады. Екіншіден,
кейбір балықтардың уылдырық шашатын жерлеріне жарты жылдай бұрын баратын
кездері де болады. Мысалы, Ақ теңіздегі семгалар (Sаlто sаlаг), кеталар
(Опсогһупсһиs kеtа), горбушалар
(О. gorbиsсһа), неркалар (О. пегkа) т. б. балықтар өзендерге уылдырық шашу
үшін екі рет шығады. Күзде жыныстық продуктылары шала жетілген түрлері
шығады да, олар өзенде қыстап шығып, келесі жылы уылдырық шашады. Екінші
бір биологиялық ерекше түрлері бар, олар өзендерге жазда шығады, олардың
жыныс продуктылары жақсы жетілген, сондықтан олар сол жаздың ішінде
уылдырық шашады. Кеталарда да екі рет уылдырық шашу байқалады. Амур өзеніне
жазда июнь — июль айларында, күзде август — сентябрь айларында шығады.
Қаракөз (вобла) уылдырық шашу үшін өзенге көктемде шықса, кейбір сигалар
тек қана күзде шығады.
Орыстың белгілі ихтиологы П. Ю. Шмидт суреттеген Са-халин аралындағы теңіз
балығы — Тынық мүхит майшабағы-ның уылдырық шашуда жүзіп өтетін миграция
жолын қарасты-райық.
Тынық мұхит майшабағы қыста жағалауға жақын ашық теңізде болады. Жағалау
мұздан ажыраған соң, олар жағалауға қарай қозғалады. Бұл майшабактардың
жағалауға қарай беттегенін, балықшылар Судың түсінен және құстардың
әрекеттерінен байқайды. Мысалы, шағалалар су бетінде бұлт тәрізді айнала
ұшып, жаңғырықтыра шаңқылдап шулайды. Егерде ауа райы жақсы болса,
майшабақтардың жағалауға қарай келе жатқанын түнде де’білуге болады. Бұл
кезде су беті дамылсыз қозғалып, шапшып шығып, суға қайта сүңгіген
дыбыстарынан майшабақтардың жағалауға жақындағанын аңғарады.
Майшабақтар жағалаудың тайыз жерлерше келіп, теңіз капустасы және фукус
өсімдіктерінің арасына уылдырықтарын шашады Еркектері оның үстіне “ақ
сүттерін” құйып, ұрықтан-дырады Уылдырықтарын көбшесе балдырлардың үстіне
шашады, өйткені олардың жабысқақ желім сияқты заттары болады. Уылдырықтарын
тайыз, тереңдігі бір метрдей жағалауларға келіп шашады. Сондықтан да,
майшабақтардың су бетінен арқаларын және бастарын көруге болады.
Еркектерінің “ақ сүті” соншама көп құйылғандықтан, жағалаудағы судың беті
бірнеше 100 метрге дейін сүт сияқты аппақ болып көрінеді. Сүттері майлы
болады, сондықтан жағалаудағы судың бетін толық жауып тұрмай, бетіне май
құйып қойған сияқтанып жатады. Оның өзіне тән иісі болады.
Бұлардың уылдырықтан шыққан личинкалары Цусим ағысымен солтүстікке қарай
жылжып, кузде Татар шығанағынын жіңішке жеріне барып жетеді. Осыдан кейіи
активті түрде, оң-түстікке қарай қозғалып, туған жеріне қарай беттейді.
Тура жүрмей біресе жағалауға жақындап, біресе жағалаудан ашық. теңізге
қарай шығып, 3—4 жыл жол жүреді.
Балықтардың миграциялық қозғалысының негізі сөз жок, олардың нервтік
рефлекторлық қызметіне байланысты. Миграция кезінде балықтарға әсер ететін
— сигналдың қызметін атқаратын ортаның біртіндеп өтетін заңды өзгерістеріне
кез-деседі.
Өйткені өткінші лососьтар миграция кезінде судың химизмі-нің біртіндеп
өзгеруін жолбасшылыққа алатын көрінеді. Ол ашық теңізден жағалауға,
жағалаудан өзенге қарай судың химиялық құрамында біртіндеп елеулі өзгеріс
болатындығында. Судың тұздылығы, оттегінің шамасы, сілтілігі, немесе ондағы
көмір қышқылының бар жоғы т. б. Угрлар (Апguillifогmеs) миг-рация кезінде
негізінен судың температурасының заңды өзгеру жағдайын және тұздылықтың
өзгеруін жолбасшылыққа алады. Өйткені, угрлардың уылдырық шашатын жері
мұхиттағы ең тұзды және ең жылы жерлері. Сөйтіп, Америка мен Европалық
жағалаулардың кез-келген нүктесінен шыққан угрлар, егер олар судың
температурасының және тұздылығының біртіндеп жоғарылауын жолбасшылыққа
алса, аз уақыттың ішінде мұхиттың ең жылы және ең тұзды бөліміне, яғни
өздерінің уылдырық шашатын жеріне барады.
Балықтардың мыңдаған шақырым жерлерді жүзіп келуіне басшылық ететін көзі
емес, судың физикалык, химиялық күйін сезіп отыратын өте сезімтал
қабілетінің — феноменальды “есінің” болуы. Миграция кезінде балықтар “шам
жарығы түн көбелектерінің көру органдарын қоздырып, жарыққа жиналғаны
сияқты, қоздырғыштың максимальды көзіне қарай ұмтылады” (П. Ю. Шмидт,
1947).
Өткінші лососьтардың миграциясы жөнінде бір-біріне қайшы екі түрлі пікір
бар. Барлық солтүстік жарты шарға таралған өткінші балықтардың миграциясы
мұз пайда болу мезгіліне байланысты екендігімен түсіндіріледі. Кейбір
болжаулар мұз еріген кезде теңіз суының тұзы азайып, тұщырақ болады да,
коректік заттар көп болып, балықтар өзеннен теңізге келіп, ал уылдырық шашу
үшін қайтадан өзенге кетеді деп түсіндіреді. Себебі тұщы суларда олардың
уылдырығының дамуына колайлы жағдайлар көп: жыртқыштардың басқа
бәсекелестердің аз болуы, судың тамаша химиялық ерекшелігі, яғни оттегімен
толық қамтамасыз етілуі т. б.
Түлеу]– жануарлардың даму кезіндегі жас ерекшеліктеріне, маусымдық
өзгерістерге байланысты және тіршілігінде тұрақты түрде жүріп отыратын
биологиялық процесс.
Түлеу кезінде жануарлар терісінің сыртқы эпидермис қабаты, терінің қосалқы
түзілістері (кутикуланың, қабыршақтардың, қауырсындардың және түктердің)
белгілі бір уақыт аралығында ауысып тұрады. Жануарлардың түлеуі олардың
организмінің даму қабілетіне, жасына, гормондық жағдайына, сондай-ақ
қоршаған ортаның әсеріне (мысалы, температура, т.б.) байланысты. Әрбір
түлеу аралығын – түлеу кезеңі, ал сол кезеңдегі жануарлардың дамуына кеткен
уақытты – түлеу жасы деп атайды.
Түлеу, әсіресе, денесі тығыз хитинді затпен қапталған омыртқасыз
жануарларда, соның ішінде буынаяқтыларда (шаянтәрізділер, т.б.) айқын
байқалады. Түлеп түскен қатты хитинді жабын қайта түзілгенше жануарлардың
(әсіресе дернәсілдің) дене мөлшері қарқынды түрде өседі. Жәндіктердің
көптеген түрлерінің дернәсілдерінің түлеу саны үнемі тұрақты болады.
Мысалы, көбелектердің дернәсілінде (жұлдызқұртында) – 5, шыбындардың
дернәсілінде – 3, ал біркүндіктер мен көктемдіктердің дернәсілінде – 25 –
30 рет қайталанады. Омыртқалылардың түлеуінде біраз ерекшеліктер байқалады.
ыландар түлеген кезде сыртқы қабыршақтары басынан бастап, бірте-бірте
денесінен тұтасымен, ішінен сыртына қарай сыдырылып түседі. Түлеу кезінде
терінің сыртқы қабатындағы тіршілігін жойған клеткалар ауысады да, терінің
түсі өзгеріп, жылу реттеу қабілетінде де өзгерістер байқалады. Тасбақалар
түлемейді, олардың терісінің сыртындағы мүйізді сауыттар үнемі өсіп
отырады. Құстардың түлеуі кезінде ескі қауырсындар түсіп, оның орнына жаңа
қауырсындар шығады, салмағын азайтады. Олардың түлеуі көбінесе балапан
басып шығарған соң байқалады, алдымен қораздары, кейбір түрлері жеке-жеке
(торғайтәрізділер, тауықтәрізділер) түлейді. Ал қазтәрізділер үлкен топ
құрып, қанат қауырсындарын бір мезгілде түлеп, ауыстырады. Бұл кезде олар
ұша алмайды, сондықтан адам бармайтын жерлерде шоғырланып жасырынады.
Құстардың кейбір тобында қауырсындары (бағыттаушы және қағатын) бір уақытта
түседі, бұл кезде олар ұшу қабілетін біраз уақытқа жоғалтады (мысалы,
үйректер – 20 – 35 күнге, аққулар – 1,5 айға). Құстардың жыл маусымдарына
байланысты түлеуі кезінде қауырсындарының тығыздығы да өзгереді.
Сүтқоректілердің түлеуі кезінде түктерін жыл маусымдарына қарай ауыстырып
тұратындықтан түгінің түсі де, тығыздығы да өзгереді. Мысалы, ақбөкендер
жазда сарғыш қызғылт, ал қыста ақшыл бозғылт түске енеді. Қысы суық, жазы
ыстық болатын жерлерде тіршілік ететін жануарлар тез, ал тропиктік және
жартылай суда тіршілік ететін жануарлар (ондатр, саз кәмшаты, калан)
біртіндеп түлейді. Сүтқоректілердің көпшілігі жылына 2 рет (көктемде және
күзде), мыс., тиін, түлкі, т.б.; көртышқандар 3 рет, кейбір түрлері
(түлендер, суырлар, сарышұнақтар) 1 рет түлейді.
Пайдаланылған әдебиет:
1. Жалпы білім беретін мектептің 6–9 сыныптарына арналған Биология оқу
бағдарламасы. – Астана, 2010. – 34 б.
2. А.Б.Мырзабаев. Биологияны оқыту әдістемесі. Қарағанды, 2006 жыл.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СРО
Такырыбы: Қарақұйрықтылар отрядының морфофизикалық мінездемесі
Орындаған:Айдарханова А.Б
Тобы: Бл-209
Тексерген: Тугамбаева С.М
Семей-2015
Жоспары:
1. Қарақұйрық туралы мәлімет
2. Қарақұйрықтың тіршілік ортасы
Пайдаланылған әдебиет
1. Табиғат — қоғам байлығы. Оны қорғау баршаға ортақ мәселе. Жері байдың —
елі бай деп халық бекер айтпаған. Сондықтан да туған елдің табиғи
байлықтарын қорғау оларды тиімді пайдалану, қолда бар байлықты еселеп
көбейту бүгінгі күн тақырыбы.
Қарақұйрық — қазір жер шарыңда сирек кездесетін және құрып бара жатқан
хайуанат ретінде Қызыл кітапқа енгізілді. Соңғы уақытта қарақұйрық
Қазақставда Үстіртте, Бетпақдаланың біраз жерлеріңде, Зайсан ойпатьшда
тіпті жойылып барады. Бұл хайуанат аздап әлі де Қызылқұм мен Мойынқұмда,
Сарыесік-Атырау құмдарыңда кездеседі.
Қазіргі таңда табиғат байлығын қорғап, қадірлей білу мәселесі бүкіл жер
шары үшін аса маңызды проблемалардың бірі болып отыр. Саналуан табиғат
байлықтарының бірі жануарлар дүниесі екені белгілі.
Терілерінің мехтік шикізаты екі топқа бөлінеді: 1-ші топқа қаракөл қойлары
қозыларының өлі туған және туғаннан кейінгі үш күңдік қозыларының терісі
жатады. 2-ші топқа қырқылған немесе жүндес қойлардың терілері жатады.
Қаракөл мех шикізатына қаракөл тұқымды қойлардың қозылардың терісі алынады.
Түрлердің жүңді жабыны ерекше әдемі жалтыраған, бұйра-бұйра, ирек әртүрлі
формада болып келеді, оны елтірі деп атайды. Елтірі — туғаннан кейін 2—3
күн ішінде сойылған қозы терісі. Елтірі қойдың қаракөл, Соколов, Рапштилов
деген тұқымдарының қозыларынан ғана алынады. Бұлардың ішінде ең сапалысы
және көп өндірілетіні — қаракөл елтірісі. Соңдықтан елтіріні әдетте
к,аракөл деп атайды. Елтірінің шелі жұқа және терісі ете берік, елтіріден
тігілген киімнің жеңіл және мықты болуы осы қасиетіне байланысты. Қозы
туғаннан кейін 7—12 күнге дейін сойылмаса, жүні өскендіктен бұйрасы
тарқалып, елтірінің сапасы төмендейді. Енесі буаздығының 135—140 күндерінде
сойылып алынған қозының елтірісі қаракүлше деп аталады, олар жоғары
бағаланады. Елтірінің сапасы мен құңдылығы түгінің бұйралылығына, түсіне,
мөлшеріне байланысты. Елтірі бұйра гүлінің жалпақтығына қарай ұсақ бұйра
гүлді (ені 4,5 мм-ге дейін), орташа гүлді (ені 4,5—7 мм), ірі бүйра гүлді
(7 мм-ден артық) деп бөлінеді. Орташа бұйра гүлді елтірі сапалылығы жағынан
жоғары бағаланады.
Елтірі түсіне қарай қара, сүр қызғылт қоңыр (суыр) болып келеді. Жүннің өн
бойының түіі біркелкі болмайтын, түгішң түбі қоңыр, үш жағы бірте-бірте
көгілдір, ақырында ақшыл келетін елтіріні сұыр деп атайды. Жүннің бұйра-
сына қарай моншақ гүлді және толқын бұйралысы жоғары бағаланады. Мұнымен
қатар серпімділігі де елтірінің қасиеттерінің бірі. Жүні сирек елтірінің
бұйрасы тез жазылып кетеді.
Елтірі сапасы және оны өндіруде Қазақстан дүние жүзінде алдыңғы орындардың
бірін алады. Мехтік шикізатқа қаракөл қойларынан басқа терісі мех жасауға
жарамды қой тұқымдары пайдаланылады. Олар: қазақтың арқар-мериносы, етті,
биязы жүнді қой түқымдары.Қазақтың солтүстік мериносы да жүндес етті
бағытқа жатады.
Республикада қой терісінен мех жасайтын ірі-ірі Алматы, Орал мех
комбинаттары және Семей тон дайындайтын фабрикалары бар. Алматы мех
комбинатында қой терісінен басқа ондатра, түлкі, ақ түлкі бұлғын, күзен,
қоян және т. б. терілер өңделеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:Қазақстан жері табиғи ресурстарға бай, мол
өлке. Кең байтақ республика жерінде құнды тері, дәмді ет дайындаудың бір
көзі — кәдімгі жай қорғау шаралары жәрдемімен бағалы және сирек кездесетін
жануарларды сақтап қана қоймай, олардың санын кәсіптік тұрғыдан аулау
мөлшеріне дейін жеткізу.
сайын артып кемелдене түсуде.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті:Қоршаған ортаның аса маңызды
байлықтарының бірі — жануарлар дүниесі. Ол — өнеркәсіптік, дәрі-дәрмектік
шипалы шикізат, тағамдық өнімдер мен адам қажетін өтеуге керекті басқа да
материалдық игіліктер алу үшін пайдаланылатын табиғи ресурс болып табылады.
Зерттеу жұмысының обьектілігі.Сонымен қоршаған ортаның белгілі бір
бөлігінде жануарлыр қорының молайып, сол қалпында сақталуы ең алдымен
көбіне сол жердің жергілікті адамдарының қоршаған орта мен оның табиғатына
деген көзқарасы мен жанашырлығына байланысты болатынына толық көзіміз
жетті.
Дипломдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СРО
Такырыбы: Бұғы, Еліктің тәуліктік белсенділігі
Орындаған:Айдарханова А.Б
Тобы: Бл-209
Тексерген: Тугамбаева С.М
Семей-2015
Жоспар:
1. Бұғыларға жалпы сипаттама
А) Бұғылардың таралуы
В)Қызыл кітапқа енген бұғылар
2.Еліктер туралы жалпы мәлімет
А) Еліктердің мекен ететін ортасы
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Бұғы, бітеумүйізділер (лат. Cervidae) — жұптұяқтылар отрядына жататын
жануарлар тұқымдасы.
Бұғының отыз түрі бес тұқымдас тармағына бөлінеді: құдырлар; мунтжактар; су
бұғылары; нағыз бұғылар; Америка бұғылары. Бұғы Азия, Еуропа, Америка және
Солтүстік Африкада тараған.
Қазақстанда бұғы екі тұқымдас тармағына жататын төрт түрі (құдыр, елік,
марал, бұлан) Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола
облыстарының орманды алқаптарын мекендейді.
Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі денелі, сымбатты келеді. Барлық
түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда) еркегінің тармақтанған сүйекті, қуыс
мүйізі болады. Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады.
Бұғының мүйіздері жыл сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады.
Өсіп келе жатқан мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі
тоқтағаннан кейін түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада,
тауда кездеседі. Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді,
қынаны, мүкті, т.б. қорек етеді. Ұрғашылары мамыр – шілде айларында
бұзаулайды. Бұғының барлығы дерлік кәсіптік маңызы бар аң. Олардың терісі
және етін пайдаланады. Теңбіл бұғы мен маралдың еркегінің мүйізінен дәрі
жасалады.
Бұғылар 5 тұқымдас тармағына бөлінеді:
1) Құдырлар
2)Мунтжақтар
3)су бұғылары
4)нағыз бұғылар
5)Америка бұғылары
Теңбіл бұғы.
А) Бұғылар Азия, Еуропа, Америка және Солтүстік Африкада тараған.
Қазақстанда бұғының екі тұқымдас тармағының 4 түрі (құдыр, елік, марал,
бұлан)Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс қазақстан, Ақмола облыстарының
орманды алқаптарында мекендейді. Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі
денелі,сымбатты келеді. Барлық түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда)
еркегінің тармақтанған сүйекті , қуыс мүйіздіболады.
Виргиния бұғысы.
Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады.Бұғының мүйіздері жыл
сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады. Өсіп келе жатқан
мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі тоқтағаннан кейін
түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада, тауда
кездеседі.Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді, қынаны,
мүкті, т.б.корек етеді.
Солтүстік бұғысы.
Жыныстық жағынан 1,5 жылда жетіледі. Күйлеу мерзімі тамыздан басталып
қазанның ортасына дейін созылады. Ұрғашылары мамыр-шілде айларында
бұзаулайды. Бұғының барлығы дерлік кәсіптік маңызы бар аң. Олардың терісі
және еті пайдаланылады. Теңбіл бұғы мен маралдың еркегінің мүйізінен дәрі
жасалады. (Панкратин, бальзам т.б дәрілер жасайды.) Бурабай ормандарында
мекендейтін бұғы.
В) Қазақстан бойынша үш мемлекеттік зообақ бар. Оның бірі
Қарағандыда болса, ең үлкені Алматыда. Ал үшіншісі Шымкенттегі жануарлар
бағы. Асанбай Асқаровтың қолға алуымен 1980 жылы ашылған бақтың жалпы жер
көлемі 54 гектарды алып жатыр. Онда 1000-нан аса түрлі аң-құс бар.
Жануарлардың 150-ден астам түрі ұсталынса, оның 20-ға жуығы Қызыл
кітапқа енген.Атуға тыйым салынып, аса қатаң түрде қорғауға алынған,
Қызыл кітапқа енген жануардың бірі-бұғылар. Табиғат қорғаушылары тұяқты
жануарлардың азайып бара жатқанын айтып, қынжылады. Заңсыз жасалынатын
әрекеттер бұғылар санының азаюына жалғыз себеп емес.Оларды атып-қырудан
бөлек, тағы бірнеше себеп бар. Егістіктердің азаюынан, өндірістердің
дамып, жайылымдарды шектеуден, қорықтарда оларды өсіріп, күтіп-бағу
жағдайларының төмендігінен, емін-еркін жайылмай, азықтардың азаюынан да
олардың саны кеміп жатыр,- дейді Шымкент зообағы тұяқты жануарлар
бөлімінің меңгерушісі Есимов Сейілбек.
Шымкенттік мелекеттік зобағында екі марал бар. Оның бірі буаз. Ал кері
бұғының жеті басы бар. Оның үші еркек, төрті ұрғашы. Одан да төл аламыз деп
отырмыз. Теңбіл бұғымыздың он бір басы бар. Биылдыққа үш төрт төл аламыз
деп үміттеніп отырмыз,- деп сабақтады меңгеруші.Қазақстан бойынша теңбіл
бұғының саны аз. Алматыда не бәрі 33 қана бар болса, Қарағандыда 11. Ал
кері бұғының Қарағандыда үш торт басы бар. Алматыда жиырмаға жетер-жетпес.
Қуантарлығы сол, елімізде өзгелерге қарағанда маралдың саны соңғы жылдары
көбейіп келеді. Бұл орайдаӨскемендегі марал өсіру шаруашылығы жоғары
жетістіктерге жетуде. Қолда 5133 марал бар.
2. Елік (лат. Capreolus pygargus) – бұғы тұқымдасына жататын жұптұяқты,
сүтқоректі жануар.
Еліктің 3 түр тармағы (Еуропа, Сібір, Маньчжур) таралған.
Дене тұрқы 120 – 160 см, шоқтығына дейінгі биіктігі 75 – 100 см, салмағы 30
– 55 кг. Құйрығы өте қысқа. Ешкісі мүйізсіз, текесінің наурыз – мамырда
толық жетіліп, қараша – желтоқсанда түсетін 3 – 5 ашалы мүйізі (25 – 40 см)
болады. Аяқтары жіңішке әрі ұзын. Қыста түгінің түсі қоңырқай сұр, жазда
жирен, жас лақтарының түгінде ашық түсті теңбіл дақтары болады.
Жеміс-жидек, мүк, қына және шөптесін өсімдіктердің жүзге жуық түрімен
қоректенеді. Жазда жеке-жеке, ал басқа кезде топталып жүреді. Бір жарым
жасында лақтайды. Шілде – тамыздан бастап 9 ай көтеріп 1 – 2, кейде 3
лақтан туады. Лақтарын 6 – 8 ай сүтімен қоректендіреді. Ешкісі 11 – 12,
текесі 16 жылдай тіршілік етеді. Еті мен терісі үшін арнайы рұқсатпен
ауланады. Кәсіптік маңызы бар.
А) Бұғы тұқымдасына жататын еліктер Еуропа мен Азия құрлықтарында мекен
етеді. Елік кең-байтақ даламыздың көптеген өңірінде кездеседі. Мәселен,
Іле, Жоңғар Алатауы, Тянь-Шаньда, Қаратауда, Тарбағатай мен Алтай
тауларында бар. Еті мен терісі бағалы жануарға көз алартқан ағайын да
баршылық. Мүйізі де – таптырмас дүниенің бірі. Осындай қасиетіне байланысты
кейбір адамдар оны еріксіз құрбандыққа шалып жатады.
Елік жүзге тарта өсімдік түрін қорек етеді екен. Сол себепті еті де
талайдың таңсық асына айналса керек-ті. Терісінен өте қымбат тондар
тігіледі, жылылығы өте жоғары. 1917 жылы Венгрия астанасы – Будапешт
қаласында болған көрмеде оның мүйізі бас бармақпен бағаланып, алтын
медальға ие болған деген дерек айтылады. Бейнелеп айтқанда, еліктің
сымбатын сипаттауға сөз жетпейді дейді табиғаттың тынысын зерттеп жүрген
ғалымдар.
Аталмыш аң арнайы рұқсат арқылы ауланады. Оны кез келген адамның оққа
байлай беруіне қатаң тыйым салынған. Дегенмен бұл заң-зәкүн қатаң сақталып
отыр деуге келмес. Көзіңді ала бере қоршаған ортаға залал тигізуге әуес
кейбір адамдар оған мылтық көздеп жататыны жасырын емес.
Исатай Әбдіразақов, Облыстық орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық
инспекциясының бөлім бастығы:
– Шиелі ауданындағы Қарғалы мемлекеттік қорғалымында еліктер тіршілік
етеді. Оны біздің өңірде тоғай бұғысы деп те жатады. Еліктер өзен
аңғарларында, шөбі бітік, жайылымы мол аймақтарды мекен етеді. Бұрынғы
кезеңде Қаратаудың етегіндегі Мыңбұлақ жайлауында, Жент, Баршынкент
секілді көне шаһарлар маңайында болғанын көнекөз қариялардан естіген едік.
Сырдың бойында еліктер неге азайды? Оған байланысты айтылатын жормал
түрліше. Ілгеріде сыңсыған тоғай өскен, өсімдіктің сан алуан түрі болған
дария бойы қазір жалаң күйге түсіп, шөлейтті аймаққа айналып барады. Бұл
еліктің өрісін тарылтып, саны азайып кетуіне әсер етуі әбден мүмкін. Сондай-
ақ табиғатты қорғауға деген селқос көзқарас та дария бойындағы аталмыш
жануардың кемуіне алып келді. Ғалымдардың айтуынша, үскірігі бет қарыған
қыс айларында олардың емін-еркін жайылуына кедергісін келтіреді. Мұндай
уақытта еліктерді қамқорлыққа алып, мүмкіндігінше қолдан азықтандыруға
жағдай жасағанымыз игі. Дегенмен бізде осындай қамқорлық жетісе бермейді.
Саны аз болса да, оларға азық болатын жемшөпті беруге немқұрайдылық
танытамыз.
Орманды кесу және егіс алқабының артуы да еліктің азаюына болмаса басқа
жаққа ауып кетуіне әсер етті. Табиғатты зерттеушілер осындай жағдайда
олардың мамыражай тіршілігін бұзды деп те жорамал жасайды. Өйткені емін-
еркін жайылуына өріс тарылып, адамдар көзіне түсе бермеуді қалаған
жануарлар өзге өңірлерге қоныс аударуы ғажап емес. Дегенмен басты себеп –
адамдардың елікті есепсіз аулауы деп қарауға негіз бар.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Қазақстан энциклопедиясы, VII-том
2.Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-
басылымы, өңделген М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы:
Атамұра, 2009.
3. Жануарлар физиологиясы [Текст] : 5В120100- Ветеринариялық медицина
маманд. арналған дәрістер жинағы А. С. Курбанов, Ш. А. Абдыкаримова. -
Шымкент : 0ҚМУ, 2013. - 85 с.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СРО
Такырыбы: Миграция. Түлеу. Реттелген миграция
Орындаған:Айдарханова А.Б
Тобы: Бл-209
Тексерген: Тугамбаева С.М
Семей-2015
Жоспары:
1. Миграция
2. Пассивті және активті миграция
3. Түлеу
4.Реттелген миграция
Пайдаланылған әдебиттер
Миграция — тіршілік әрекеттеріне қолайлы жағдай іздестіріп,жануралардың
орын ауыстыруын — миграция деп атайды. Әр түрлі мақсатқа сәйкес түрліше
болады. Жал-пы миграция пассивті және активті болып екі түрге бөлінеді. Ол
өз тарапынан уылдырық шашу, қоректік зат, қысты өткізу орнын іздеу
миграциясын қарастырады.
Пассивті миграция. Су ағынының ығымен жайлап, ашп ба-лықтардың тіршілік
еткен орнын ауыстырған миграцияларын — пассивті миграция деп атаймыз.
Пассивті миграция — балықтардың шабақтарына тән миграция. Пассивті
миграцияға өткінші балықтардың шабақтарының және уылдырық шашып, әлсіреп,
судың ағынымен теңізге оралған ересек балықтардың миграциясы да жатады.
Бірақ ересек балықтардың аздап та болса активті түрде жүзуге әрекет ететшін
естен шығармау керек.
Активті миграция. Пассивті миграцияға қарағанда активті миграция жиірек
кездеседі. Мұндай жағдай негізінен көбею, қоректену және қыстап шығу
барысында орындалады. Балықтардың қозғалыс әрекеті нәтижесінде әр түрлі
кедергіні (ағынның әсерін) жеңіп, орын алмастыруын активті миграция деп
атайды.
Уылдырық шашу миграциясы. Уылдырық шашу миграциясы кезінде балықтар
теңізден өзенге немесе керісінше өзеннен теңізге келеді.
Уылдырық шашу үшін теңізден өзенге келу миграциясын анадромдыщ миграция деп
атайды. Ол лосось, бекіре тәрізділерге, кейбір майшабақтарға, карптарға тән
миграция. Балықтардың біраз ғана түрі өзендерде тіршілік етіп, уылдырық
шашу үшін теңізге барады. Мұндай миграцияны катадромдық миграция деп
атайды. Бұл миграция угрларға тән. Соңында көптеген балықтар уылдырық шашу
кезінде ашық теңізден жағаға, керісінше жағадан теңіздің терең қабатына
қарай миграция жасайды. Оларға: теңіз майшабақтары, трескалар, пикшалар
тағы басқалар жатады.
Балықтардың түрі мен тіршілік еткен су қоймаларының жағ-дайына байланысты
уылдырық шашу миграциясының жолының қашықтығы түрліше болады. Мысалы,
Каспий теңізінің солтүстік бөліміндегі жартылай өткінші карптар, уылдырық
шашу үшін өзен бойымен не бары ондаған шақырымдай ғана көтеріледі.
Миграция кезінде өте үлкен қашықтыққа баратын лосось тә-різділер. Қиыр
Шығыс лососы кеталар — екі мың шақырымдай, ал неркалар — төрт мың
шақырымдай су бойымен жүзіп барып, уылдырықтарын шашады. Семгалар Печора
өзенінің бойымен оның ең жоғары басына дейін көтеріледі.
Балықтардың уылдырық шашу миграциясының ұзақтығын білу өте қиын.
Біріншіден, балықтардың уылдырық шашу мер-зімі түрліше болады. Екіншіден,
кейбір балықтардың уылдырық шашатын жерлеріне жарты жылдай бұрын баратын
кездері де болады. Мысалы, Ақ теңіздегі семгалар (Sаlто sаlаг), кеталар
(Опсогһупсһиs kеtа), горбушалар
(О. gorbиsсһа), неркалар (О. пегkа) т. б. балықтар өзендерге уылдырық шашу
үшін екі рет шығады. Күзде жыныстық продуктылары шала жетілген түрлері
шығады да, олар өзенде қыстап шығып, келесі жылы уылдырық шашады. Екінші
бір биологиялық ерекше түрлері бар, олар өзендерге жазда шығады, олардың
жыныс продуктылары жақсы жетілген, сондықтан олар сол жаздың ішінде
уылдырық шашады. Кеталарда да екі рет уылдырық шашу байқалады. Амур өзеніне
жазда июнь — июль айларында, күзде август — сентябрь айларында шығады.
Қаракөз (вобла) уылдырық шашу үшін өзенге көктемде шықса, кейбір сигалар
тек қана күзде шығады.
Орыстың белгілі ихтиологы П. Ю. Шмидт суреттеген Са-халин аралындағы теңіз
балығы — Тынық мүхит майшабағы-ның уылдырық шашуда жүзіп өтетін миграция
жолын қарасты-райық.
Тынық мұхит майшабағы қыста жағалауға жақын ашық теңізде болады. Жағалау
мұздан ажыраған соң, олар жағалауға қарай қозғалады. Бұл майшабактардың
жағалауға қарай беттегенін, балықшылар Судың түсінен және құстардың
әрекеттерінен байқайды. Мысалы, шағалалар су бетінде бұлт тәрізді айнала
ұшып, жаңғырықтыра шаңқылдап шулайды. Егерде ауа райы жақсы болса,
майшабақтардың жағалауға қарай келе жатқанын түнде де’білуге болады. Бұл
кезде су беті дамылсыз қозғалып, шапшып шығып, суға қайта сүңгіген
дыбыстарынан майшабақтардың жағалауға жақындағанын аңғарады.
Майшабақтар жағалаудың тайыз жерлерше келіп, теңіз капустасы және фукус
өсімдіктерінің арасына уылдырықтарын шашады Еркектері оның үстіне “ақ
сүттерін” құйып, ұрықтан-дырады Уылдырықтарын көбшесе балдырлардың үстіне
шашады, өйткені олардың жабысқақ желім сияқты заттары болады. Уылдырықтарын
тайыз, тереңдігі бір метрдей жағалауларға келіп шашады. Сондықтан да,
майшабақтардың су бетінен арқаларын және бастарын көруге болады.
Еркектерінің “ақ сүті” соншама көп құйылғандықтан, жағалаудағы судың беті
бірнеше 100 метрге дейін сүт сияқты аппақ болып көрінеді. Сүттері майлы
болады, сондықтан жағалаудағы судың бетін толық жауып тұрмай, бетіне май
құйып қойған сияқтанып жатады. Оның өзіне тән иісі болады.
Бұлардың уылдырықтан шыққан личинкалары Цусим ағысымен солтүстікке қарай
жылжып, кузде Татар шығанағынын жіңішке жеріне барып жетеді. Осыдан кейіи
активті түрде, оң-түстікке қарай қозғалып, туған жеріне қарай беттейді.
Тура жүрмей біресе жағалауға жақындап, біресе жағалаудан ашық. теңізге
қарай шығып, 3—4 жыл жол жүреді.
Балықтардың миграциялық қозғалысының негізі сөз жок, олардың нервтік
рефлекторлық қызметіне байланысты. Миграция кезінде балықтарға әсер ететін
— сигналдың қызметін атқаратын ортаның біртіндеп өтетін заңды өзгерістеріне
кез-деседі.
Өйткені өткінші лососьтар миграция кезінде судың химизмі-нің біртіндеп
өзгеруін жолбасшылыққа алатын көрінеді. Ол ашық теңізден жағалауға,
жағалаудан өзенге қарай судың химиялық құрамында біртіндеп елеулі өзгеріс
болатындығында. Судың тұздылығы, оттегінің шамасы, сілтілігі, немесе ондағы
көмір қышқылының бар жоғы т. б. Угрлар (Апguillifогmеs) миг-рация кезінде
негізінен судың температурасының заңды өзгеру жағдайын және тұздылықтың
өзгеруін жолбасшылыққа алады. Өйткені, угрлардың уылдырық шашатын жері
мұхиттағы ең тұзды және ең жылы жерлері. Сөйтіп, Америка мен Европалық
жағалаулардың кез-келген нүктесінен шыққан угрлар, егер олар судың
температурасының және тұздылығының біртіндеп жоғарылауын жолбасшылыққа
алса, аз уақыттың ішінде мұхиттың ең жылы және ең тұзды бөліміне, яғни
өздерінің уылдырық шашатын жеріне барады.
Балықтардың мыңдаған шақырым жерлерді жүзіп келуіне басшылық ететін көзі
емес, судың физикалык, химиялық күйін сезіп отыратын өте сезімтал
қабілетінің — феноменальды “есінің” болуы. Миграция кезінде балықтар “шам
жарығы түн көбелектерінің көру органдарын қоздырып, жарыққа жиналғаны
сияқты, қоздырғыштың максимальды көзіне қарай ұмтылады” (П. Ю. Шмидт,
1947).
Өткінші лососьтардың миграциясы жөнінде бір-біріне қайшы екі түрлі пікір
бар. Барлық солтүстік жарты шарға таралған өткінші балықтардың миграциясы
мұз пайда болу мезгіліне байланысты екендігімен түсіндіріледі. Кейбір
болжаулар мұз еріген кезде теңіз суының тұзы азайып, тұщырақ болады да,
коректік заттар көп болып, балықтар өзеннен теңізге келіп, ал уылдырық шашу
үшін қайтадан өзенге кетеді деп түсіндіреді. Себебі тұщы суларда олардың
уылдырығының дамуына колайлы жағдайлар көп: жыртқыштардың басқа
бәсекелестердің аз болуы, судың тамаша химиялық ерекшелігі, яғни оттегімен
толық қамтамасыз етілуі т. б.
Түлеу]– жануарлардың даму кезіндегі жас ерекшеліктеріне, маусымдық
өзгерістерге байланысты және тіршілігінде тұрақты түрде жүріп отыратын
биологиялық процесс.
Түлеу кезінде жануарлар терісінің сыртқы эпидермис қабаты, терінің қосалқы
түзілістері (кутикуланың, қабыршақтардың, қауырсындардың және түктердің)
белгілі бір уақыт аралығында ауысып тұрады. Жануарлардың түлеуі олардың
организмінің даму қабілетіне, жасына, гормондық жағдайына, сондай-ақ
қоршаған ортаның әсеріне (мысалы, температура, т.б.) байланысты. Әрбір
түлеу аралығын – түлеу кезеңі, ал сол кезеңдегі жануарлардың дамуына кеткен
уақытты – түлеу жасы деп атайды.
Түлеу, әсіресе, денесі тығыз хитинді затпен қапталған омыртқасыз
жануарларда, соның ішінде буынаяқтыларда (шаянтәрізділер, т.б.) айқын
байқалады. Түлеп түскен қатты хитинді жабын қайта түзілгенше жануарлардың
(әсіресе дернәсілдің) дене мөлшері қарқынды түрде өседі. Жәндіктердің
көптеген түрлерінің дернәсілдерінің түлеу саны үнемі тұрақты болады.
Мысалы, көбелектердің дернәсілінде (жұлдызқұртында) – 5, шыбындардың
дернәсілінде – 3, ал біркүндіктер мен көктемдіктердің дернәсілінде – 25 –
30 рет қайталанады. Омыртқалылардың түлеуінде біраз ерекшеліктер байқалады.
ыландар түлеген кезде сыртқы қабыршақтары басынан бастап, бірте-бірте
денесінен тұтасымен, ішінен сыртына қарай сыдырылып түседі. Түлеу кезінде
терінің сыртқы қабатындағы тіршілігін жойған клеткалар ауысады да, терінің
түсі өзгеріп, жылу реттеу қабілетінде де өзгерістер байқалады. Тасбақалар
түлемейді, олардың терісінің сыртындағы мүйізді сауыттар үнемі өсіп
отырады. Құстардың түлеуі кезінде ескі қауырсындар түсіп, оның орнына жаңа
қауырсындар шығады, салмағын азайтады. Олардың түлеуі көбінесе балапан
басып шығарған соң байқалады, алдымен қораздары, кейбір түрлері жеке-жеке
(торғайтәрізділер, тауықтәрізділер) түлейді. Ал қазтәрізділер үлкен топ
құрып, қанат қауырсындарын бір мезгілде түлеп, ауыстырады. Бұл кезде олар
ұша алмайды, сондықтан адам бармайтын жерлерде шоғырланып жасырынады.
Құстардың кейбір тобында қауырсындары (бағыттаушы және қағатын) бір уақытта
түседі, бұл кезде олар ұшу қабілетін біраз уақытқа жоғалтады (мысалы,
үйректер – 20 – 35 күнге, аққулар – 1,5 айға). Құстардың жыл маусымдарына
байланысты түлеуі кезінде қауырсындарының тығыздығы да өзгереді.
Сүтқоректілердің түлеуі кезінде түктерін жыл маусымдарына қарай ауыстырып
тұратындықтан түгінің түсі де, тығыздығы да өзгереді. Мысалы, ақбөкендер
жазда сарғыш қызғылт, ал қыста ақшыл бозғылт түске енеді. Қысы суық, жазы
ыстық болатын жерлерде тіршілік ететін жануарлар тез, ал тропиктік және
жартылай суда тіршілік ететін жануарлар (ондатр, саз кәмшаты, калан)
біртіндеп түлейді. Сүтқоректілердің көпшілігі жылына 2 рет (көктемде және
күзде), мыс., тиін, түлкі, т.б.; көртышқандар 3 рет, кейбір түрлері
(түлендер, суырлар, сарышұнақтар) 1 рет түлейді.
Пайдаланылған әдебиет:
1. Жалпы білім беретін мектептің 6–9 сыныптарына арналған Биология оқу
бағдарламасы. – Астана, 2010. – 34 б.
2. А.Б.Мырзабаев. Биологияны оқыту әдістемесі. Қарағанды, 2006 жыл.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СРО
Такырыбы: Қарақұйрықтылар отрядының морфофизикалық мінездемесі
Орындаған:Айдарханова А.Б
Тобы: Бл-209
Тексерген: Тугамбаева С.М
Семей-2015
Жоспары:
1. Қарақұйрық туралы мәлімет
2. Қарақұйрықтың тіршілік ортасы
Пайдаланылған әдебиет
1. Табиғат — қоғам байлығы. Оны қорғау баршаға ортақ мәселе. Жері байдың —
елі бай деп халық бекер айтпаған. Сондықтан да туған елдің табиғи
байлықтарын қорғау оларды тиімді пайдалану, қолда бар байлықты еселеп
көбейту бүгінгі күн тақырыбы.
Қарақұйрық — қазір жер шарыңда сирек кездесетін және құрып бара жатқан
хайуанат ретінде Қызыл кітапқа енгізілді. Соңғы уақытта қарақұйрық
Қазақставда Үстіртте, Бетпақдаланың біраз жерлеріңде, Зайсан ойпатьшда
тіпті жойылып барады. Бұл хайуанат аздап әлі де Қызылқұм мен Мойынқұмда,
Сарыесік-Атырау құмдарыңда кездеседі.
Қазіргі таңда табиғат байлығын қорғап, қадірлей білу мәселесі бүкіл жер
шары үшін аса маңызды проблемалардың бірі болып отыр. Саналуан табиғат
байлықтарының бірі жануарлар дүниесі екені белгілі.
Терілерінің мехтік шикізаты екі топқа бөлінеді: 1-ші топқа қаракөл қойлары
қозыларының өлі туған және туғаннан кейінгі үш күңдік қозыларының терісі
жатады. 2-ші топқа қырқылған немесе жүндес қойлардың терілері жатады.
Қаракөл мех шикізатына қаракөл тұқымды қойлардың қозылардың терісі алынады.
Түрлердің жүңді жабыны ерекше әдемі жалтыраған, бұйра-бұйра, ирек әртүрлі
формада болып келеді, оны елтірі деп атайды. Елтірі — туғаннан кейін 2—3
күн ішінде сойылған қозы терісі. Елтірі қойдың қаракөл, Соколов, Рапштилов
деген тұқымдарының қозыларынан ғана алынады. Бұлардың ішінде ең сапалысы
және көп өндірілетіні — қаракөл елтірісі. Соңдықтан елтіріні әдетте
к,аракөл деп атайды. Елтірінің шелі жұқа және терісі ете берік, елтіріден
тігілген киімнің жеңіл және мықты болуы осы қасиетіне байланысты. Қозы
туғаннан кейін 7—12 күнге дейін сойылмаса, жүні өскендіктен бұйрасы
тарқалып, елтірінің сапасы төмендейді. Енесі буаздығының 135—140 күндерінде
сойылып алынған қозының елтірісі қаракүлше деп аталады, олар жоғары
бағаланады. Елтірінің сапасы мен құңдылығы түгінің бұйралылығына, түсіне,
мөлшеріне байланысты. Елтірі бұйра гүлінің жалпақтығына қарай ұсақ бұйра
гүлді (ені 4,5 мм-ге дейін), орташа гүлді (ені 4,5—7 мм), ірі бүйра гүлді
(7 мм-ден артық) деп бөлінеді. Орташа бұйра гүлді елтірі сапалылығы жағынан
жоғары бағаланады.
Елтірі түсіне қарай қара, сүр қызғылт қоңыр (суыр) болып келеді. Жүннің өн
бойының түіі біркелкі болмайтын, түгішң түбі қоңыр, үш жағы бірте-бірте
көгілдір, ақырында ақшыл келетін елтіріні сұыр деп атайды. Жүннің бұйра-
сына қарай моншақ гүлді және толқын бұйралысы жоғары бағаланады. Мұнымен
қатар серпімділігі де елтірінің қасиеттерінің бірі. Жүні сирек елтірінің
бұйрасы тез жазылып кетеді.
Елтірі сапасы және оны өндіруде Қазақстан дүние жүзінде алдыңғы орындардың
бірін алады. Мехтік шикізатқа қаракөл қойларынан басқа терісі мех жасауға
жарамды қой тұқымдары пайдаланылады. Олар: қазақтың арқар-мериносы, етті,
биязы жүнді қой түқымдары.Қазақтың солтүстік мериносы да жүндес етті
бағытқа жатады.
Республикада қой терісінен мех жасайтын ірі-ірі Алматы, Орал мех
комбинаттары және Семей тон дайындайтын фабрикалары бар. Алматы мех
комбинатында қой терісінен басқа ондатра, түлкі, ақ түлкі бұлғын, күзен,
қоян және т. б. терілер өңделеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:Қазақстан жері табиғи ресурстарға бай, мол
өлке. Кең байтақ республика жерінде құнды тері, дәмді ет дайындаудың бір
көзі — кәдімгі жай қорғау шаралары жәрдемімен бағалы және сирек кездесетін
жануарларды сақтап қана қоймай, олардың санын кәсіптік тұрғыдан аулау
мөлшеріне дейін жеткізу.
сайын артып кемелдене түсуде.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті:Қоршаған ортаның аса маңызды
байлықтарының бірі — жануарлар дүниесі. Ол — өнеркәсіптік, дәрі-дәрмектік
шипалы шикізат, тағамдық өнімдер мен адам қажетін өтеуге керекті басқа да
материалдық игіліктер алу үшін пайдаланылатын табиғи ресурс болып табылады.
Зерттеу жұмысының обьектілігі.Сонымен қоршаған ортаның белгілі бір
бөлігінде жануарлыр қорының молайып, сол қалпында сақталуы ең алдымен
көбіне сол жердің жергілікті адамдарының қоршаған орта мен оның табиғатына
деген көзқарасы мен жанашырлығына байланысты болатынына толық көзіміз
жетті.
Дипломдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz